Emancypacja kobiet w badaniach literackich w Europie ... · wi świadomości, wrażliwości feministycznej w badaniach humanistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej: na Ukrainie,

BIBLIOTEKARZ PODLASKI2017/3 (XXXVI)ISSN 1640-7806 http://bibliotekarzpodlaski.ksiaznicapodlaska.pl/

Anna JanickaZakład Filologicznych Badań Interdyscyplinarnych, Zespół Badań nad Ruchami

Emancypacyjnymi i Literaturą Kobiecą, Uniwersytet w Białymstoku

Emancypacja kobiet w badaniach literackich w Europie Środkowo-Wschodniej. Rozpoznania

Inte

rpre

tacj

e

107

Powiedziawszy to, Oksana Zlekkamikiwnęłagłówką Iuciekła.Posłyszałem Jakzaparładrzwizasówką… WłodzimierzWysocki,Oksana1

Terytoria tematu kobiecego

Chciałabymjużnasamympoczątkupodkreślić,żemojeuwaginiemająwżadnymrazieaspiracji teoretycznychani tymbardziejkrytycznychwo-becomawianychzagadnień.InspiracjąstałasiętuElizaOrzeszkowa,która wswoimpierwszymtekściepoświęconymkwestiiemancypacyjnej (Kilka słów o kobietach)2proponowałaodłożyćnabokteorięiprzyjrzećsię„kwestiiemancypacyjnej”wperspektywiepraktykiżyciaspołecznego.SamaOrzesz-kowazostałabardzoszybkozapamiętanajakopropagatorkategotypustra-tegiiemancypacyjnej,obejmującej„wyzwoleniekobiety”3,leczteżwpisanej

1 W.Wysocki,Oksana. Szkica sielankowy,Kijów–Odessa1891,s.30.2 Zob.E.Orzeszkowa,Kilka słów o kobietach,Lwów1873;por.A.Janicka,Eliza Orzesz-

kowa i Maria Konopnicka – dwugłos w kwestii kobiecej,w:tejże,Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i „obrzeża”,Białystok2015,s.195-214.

3 W.Korycki,Eliza Orzeszkowa, w: Biesiady literacko-artystyczne. Zbiór prac, Warszawa 1935,s.186.

Bibliotekarz Podlaski

Inte

rpre

tacj

e

108

Anna Janicka, Emancypacja kobiet w badaniach literackich w Europie Środkowo-Wschodniej

wkonkretspołeczny,historyczny,zbiorowy.Wkonkretpograniczapolsko- -białorusko-litewskiego,codostrzegałjużw1935rokuWładysławKorycki:

We wszystkich tych poruszonych w powieściach sprawach społecznych autorka Nad Niemnem wywodzi nie czczą abstrakcję, ale zawsze żywego człowieka. Śledzi duchowe jego przeobrażenia oczyma uzbrojonemi w wiedzę ścisłą i w intuicję. Dociera bardzo często do dna oso bowości, położenia społecznego, rasy, epoki. Tonuje charakterystykę językiem rozlewnym, miękkim i mocnym jednocześnie, obrazowym, energicznym.

Orzeszkowa żywi do człowieka, do postaci swoich bezgraniczną miłość, pełną wyrozu-mienia. Nie odtrąca od współczucia i człowieczeństwa nawet przestępcy, o ile zwłasz-cza zmuszony był do występku ciężkimi warunkami społecznemi i osobistymi. Dzięki tej miłości wali się mur między człowiekiem a człowiekiem, podają sobie ludzie ręce odmiennych ras, wychowania, pozycji społecznej. Jej demokratyzm nie wynika z doktry-ny, jest ludzki, rozlewny, szeroki, spokojny, sprawiedliwy. Autorka Nad Niemnem ocenia surowo magnatów, szlachtę i inteligencję, o ile daje warstwom niższym zły przykład życia i nie udziela im swego nadmiaru duchowego i materialnego.

Autorka Chama nade wszystko zna, wyczuwa i przenika duszę ludu litewsko-białoru-skiego, jego senną melancholię, jego uczciwość i dobroduszność.4

Idąc tym tropem–konkretu, anie teorii – chciałabymzaproponowaćprzyjrzeniesiębadaniompolonistycznymzogniskowanymwokółtwórczościkobietiodzyskującymwtekstachliteraturnarodowychświadomośćfemini-styczną.Amożeraczejszerzejrzeczujmując:pragnęprzypatrzećsięstano-wiświadomości,wrażliwościfeministycznejwbadaniachhumanistycznychwEuropieŚrodkowo-Wschodniej:naUkrainie,Litwie,Białorusi,niezanie-dbującprzytympolskiegokontekstu.Wnaturalnysposóbruchbadańzo-rientowanychfeministyczniewPolscejest(możebyć)punktemodniesieniapodobnychmetodologicznie badań wwymienionych krajach. Niemożnaprzecieżzapomnieć,iżpolskiwariantbadań„feministycznych”niepowinienstanowić,pomimowszystko,wzorupowielanegolubbodajporównywanegozbadaniamiukraińskimi, litewskimi,białoruskimi.Zbytodmiennesąwa-runkihistoryczne,społeczno-polityczne,nawetfinansowe5,bytedwiewersjebadańfeministycznych,polskąiwschodnioeuropejską,ściślełączyć.

4 Tamże,s.186-187.5 Niejesttajemnicą,żenaukihumanistyczne,afilologiawsposóbnajdobitniejszy,prze-

żywająkryzysekonomicznywwymienionychkrajach.Natlepolskimsytuacjahumanisty-kiukraińskiej, litewskiej czybiałoruskiej rysuje sięod latdramatycznie.Zob.A.Baranow,


Inte

rpre

tacj

e

109


Komparatystyka w infrastrukturze polonistycznej Litewskiego Uniwersytetu Edukologii;J.Ławski,Współpraca naukowa z krajami Europy Wschodniej. Uwagi sceptycznego entuzjasty, [w:] Polo-nistyka wobec wyzwań współczesności,T.I,V Kongres Polonistyki Zagranicznej Brzeg – Opole, 10-13 lipca 2012 r.,red.S.Gajda,I.Jokiel,Opole2014.

6 J.Kłoczowski,Europa Środkowo-Wschodnia w przestrzeni europejskiej,cyt.za:jazon.hist.uj.edu.pl/zajazd/materialy/Kłoczowski.pdf.Badaczpowołujesięnapracę:O.Halecki,The Limits and Divisions of European History,London–NewYork1950(pol.1994).

Zwrot emancypacyjny

Kraje Europy Środkowo-Wschodniej oglądane są zazwyczajw unifi-kującejjeperspektywiegeopolitycznejwspólnoty.Topoprostu–zpunk-tuwidzeniaZachodulubAmeryki–pobrzeżemiędzyEuropąZachodnią acentrumpaństwarosyjskiego,naktórepatrzysięzpewnąwyższością.Ich,owychpaństw,wartość,trzebatopowiedzieć,dlastrategówigeopoli-tyków,historiografówisocjologów,leżyniewtym,cownichsamoistne,oryginalne,leczwtym,cowiążesięzlosamiZachodualboRosji:

Dylemat przynależności Ukrainy i Białorusi istnieje od początku rozważań nad Eu-ropą Środkowo-Wschodnią. Oskar Halecki w swej wyżej przytoczonej książce sta-wiał trzy możliwości po uwolnieniu się ich od przynależności do Związku Sowieckie-go: Rosja, niezależna Europa Wschodnia i wreszcie Europa Środkowo-Wschodnia do czego pełne prawo dają już historyczne więzi. Można by zestawić całą gamę poglą-dów wypowiadanych na ten temat w opracowaniach historycznych z argumentami za i przeciw. Wśród referatów naszego sympozjum jasne stanowisko zajmuje Anto-ni Podraza pisząc: „Ukrainę i Białoruś trzeba zaliczyć do Europy Wschodniej, choć tworzą one w obrębie tego regionu wyraźny subregion charakteryzujący się przede wszystkim w swej tradycji historycznej bardzo silnymi związkami z zachodnioeuro-pejskim regionem kulturowym”. Przynależność Litwy nie budzi na ogół wątpliwości ze względu na tradycję religijną i XX wieczne wybory społeczeństwa litewskiego, ale pozostaje tu oczywiście cały problem dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego rozumienie dzisiaj przez stronę litewską i białoruską6.

Podobne oglądy „Wschodu” europejskiego mają, oczywiście, swojeuzasadnienie, są ugruntowane historycznie. Nierzadko wskazuje się, iżPolska, Litwa, Białoruś iUkrainawyrastają zewspólnych korzeni daw-nejRzeczypospolitej iWielkiegoKsięstwaLitewskiego.Badaniekażdegomiejscaitematu,losuimotywuzyskujewtakiejoptycerangęrozpozna-niareprezentatywnegozjawiskadlacałejprzestrzeniodTallinapoOde-


Inte

rpre

tacj

e

110


7 T.R.Weeks,Vilnius Between Nations 1795–2000,NorthernIllinoisUniversityPress2015,s.X.

8 Zob.M.Bracka,Emancypacja po ukraińsku;L.Jerszowa,Kształtowanie ideałów wycho-wawczych kobiet ukraińsko-polskiego pogranicza (XVIII – początek XX wieku);I.Szulska,Litew-skie pisarki przełomu XIX i XX wieku wobec polskich dziewiętnastowiecznych formuł emancypa-cji;B.Honczarenko,Idea emancypacji kobiet w literaturze polskiej i ukraińskiej, [w:] Przemiany dyskursu emancypacyjnego, Seria I; Perspektywa środkowoeuropejska, wstęp A. Janicka, red. A.Janicka,C.FournierKiss,M.Bracka,Białystok2017.

9 Zasadniczaróżnicamajednakgenezęhistoryczną:kulturapolska,choćwstanieza-borowejopresji, jestwXIXwiekudobrzeumocniona,wykształcona.TymczasemkulturyUkraińców,Litwinów,Białorusinówdopierosiękształtują–takżewsporzezkulturąpolskąirosyjską.

10 Por.:I.Iwasiów,Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie, Warszawa 2004;G.Borkowska,Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej,Warszawa1996;K.Kłosiń-ska, Ciało, pożadanie, ubranie. O wczesnych powieściach Gabrieli Zapolskiej,Kraków1999.

ssę.Badanie,naprzykład,Wilnauruchamiaznacznieszerszyśrodkowo-wschodnioeuropejskikontekst:

Why Vilnius? With no slight intended to other diverse, beautiful, and fascinating cities from Breslau/Wroclaw to Baku (and beyond), I would argue that the impor-tance of Vilnius to a variety of cultures (or nationalities, or ethnicities: these terms will be used more or less interchangeably according to specific contexts) is unpa-ralelled7.

Podobnierozpatrywanepoczątkiideiemancypacyjnychnacałymtymobszarzesąpowiązanezruchemodrodzenianarodowego,sięgającymko-rzeniamiXIXwieku.TowtedyzaczynajątworzyćpierwszepisarkiLitwin-ki,Ukrainki,Białorusinki,Łotyszki,Polki8.

Istniejewięcwielepodobieństw i ichhistorycznychuzasadnień, leczteż–cochcęchoćbyskrótowozauważyć–dająsięzaobserwowaćrównieżzasadniczeróżnice,związanezdynamikąizakresemobecnościtematyki iświadomościemancypacyjnej,feministycznejwbadaniachnadliteraturąwposzczególnychkrajachikulturach9.

Możemywięcmówićo różnychmodelachakceptacji imetamorfozyideiemancypacyjnejwtychkrajach,jeśliidzieoXX-iXXI-wiecznebada-niafilologiczne,takżepolonistyczne.Pamiętamyjeszcze,jakbyłowPolsce.Filologicznebadaniafeministyczne,zapoczątkowaneiugruntowaneprzezIngęIwasiów,GrażynęBorkowską,KrystynęKłosińską10,bardzodyna-miczniewpisałysięwmetodologicznerejestrymiędzynarodowychbadańfeministycznych,apierwszymzapisemtegospotkaniabyły,klasycznejuż


Inte

rpre

tacj

e

111


dziś,„Spotkaniafeministyczne”11.Szybko,choćniebeztrudu,zyskałyonesobiestatusnaukowyirozwinęłysięnauniwersyteckichkatedrachwWar-szawie,Katowicach,Szczecinie,Gdańsku,Poznaniu.

Od początku badaniom tym, co przecież zupełnie naturalne, to-warzyszyło napięcie związane z odchodzeniem badaczy od kontekstuhistorycznego czy historycznoliterackiego w stronę nowych rozstrzy-gnięćmetodologicznych, teoretycznych. Podkreślmy: niemiała jednakta kontrowersja charakteru zasadniczego i niewymagała rozstrzygnięćfundamentalnych, czyli ostrego postawienia kwestii narodowego bądźuniwersalistycznegowzorcamyślenia emancypacyjnego i odpowiedniodobranegoprofilubadańnadtymwzorcem.Ichoćwspółczesnydyskursobfitujewsporyipolemikizwiązaneztąkwestią,tojednakistniejąteżwyraziste obszarywzajemnegoprzenikania sięw ramach studiównadtwórczościąkobiecązachodnichinspiracjimetodologicznychzpolskimkontekstemmacierzystym(takżehistorycznym,wspólnotowym).Możnawięcskonstatować,żepolskizwrotwbadaniachnadliteraturąkobiecązachowujesiłęinspiracjipłynącychzZachoduiAmeryki,alerównocze-śnie(przynajmniej)starasięuwzględniaćpolskierealia,takżedominacjętematykiimodelukultury,któreodXIX-wiekunazywamynarodowym.Jestonsilnienaznaczony,ówpolskimodelbadańgenderowychifemini-stycznych,teoretycznymiinspiracjamizachodnimi,leczstaleteżweryfi-kowanyprzezpraktykępracyinterpretacyjnejztekstamiwyrastającymizpolskiegohic et nunc.

PolskispórofeminizmwliteraturzeibadaniachliterackichodXXwie-kutoczysięnieo„narodowe”aspektytegotypuliteraturyibadań,lecz owartośćartystycznąipoznawczątegorodzajutekstów.PoczątekbierzeonwliteraturzepostyczniowejiprzenosisięwwiekXX:

Warto też zwrócić większą niż dotychczas uwagę na porównywanie opinii o kreacjach kobiet w krytycznoliterackiej praktyce mężczyzn i kobiet. Dobrych przykładów ilustrują-cych wspomniane rozbieżności w ocenach bohaterek powieściowych dostarczają z jednej strony szkice Jeske-Choińskiego (np. Nowoczesna kobieta) i artykuły autorstwa pań, np. F. Rudnickiej (Kobieta w ostatnich powieściach polskich, „Świat Kobiecy” 1905, nr 43, 45 i 46), Kisielewskiej (Nasz ideał kobiecy w najnowszej literaturze, „Bluszcz” 1907, nr 45-50), Zahorskiej (Typy kobiet w polskiej literaturze współczesnej, „Tygodnik Ilustrowany”

11 Zob.Spotkania feministyczne: Warszawa 1994/1995,Warszawa1995.


Inte

rpre

tacj

e

112


1911, nr 29). Jeske-Choiński, analizując najnowsze typy kobiece na podstawie powieści Eugenii Żmijewskiej, Heleny Orlicz-Garlikowskiej, Emmy Jeleńskiej, Alicji Szamoty (właśc. Natalii Alicji z Reynelów Greniewskiej), dostrzegał nową problematykę utworów, ściśle podporządkowaną ideom feministycznym, ale uznawał, że przyjmowana przez pisarki rola „koryfeuszy ruchu kobiecego” niszczy artystyczny wymiar literatury, a przede wszystkim demoralizuje czytelników12.

Wolnowięc skonstatować, że feminizmwbadaniach literackich jest wwarunkachpolskichwpisanywtrojakiegorodzajuspory:popierwsze, o rangę i siłę teoretycznej inspiracji zachodnioeuropejskiej i amerykań-skiej;podrugie,owartośćpoznawcząteorii ipraktykinterpretacyjnychwywodzącychsięztegonurtu;potrzeciezaś,opolityczneuwikłaniaba-dańspodznakugender(sporynatejliniinasiliłysiępozmianachpoli-tycznychw2016roku)13.WpierwszymdwudziestopięcioleciuXXIwiekunieistniejeproblem„narodowego”,„patriotycznego”zaangażowaniategotypubadań.Niemająone równieżna celupodważania lubwspieraniajakiejkolwiek opcji tożsamościowej: ani w wymiarze samoidentyfikacjinarodowej,anireligijnej,językowej,politycznej.

Ukraińskie dylematy

Jakżepodobniei–zarazem–różniewyglądasytuacjanaUkrainie.Po-dobnie,ponieważtakżenaUkrainiezwiązkiświadomościemancypacyjnejbyłysilnie(równolegle,chciałobysiępowiedzieć)inierozerwalniezwiązanezideąnarodową.PrzypomnijmypostaćMarkoWowczoka,twórczynina-rodowejodmianymyślifeministycznej(jakwiemy,WowczoktopseudonimliterackiMariiWilińskiej)14.Wspomnijmy ikoniczną niemal postać ŁesiUkrainki(ŁarysyKosacz),któradodziśinspirujewliteraturzeibadaniachliteraturoznawczych całynurt feministyczny.XIX-wiecznafigura literackaMatki Ukrainy/ Ukrainki była chyba jeszcze bardziej charakterystyczna

12 M.Berkan-Jabłońska,[hasło:]Kobieta jako autorka/bohaterka, [w:]Słownik polskiej krytyki literackiej 1764–1918. Pojęcia – terminy – zjawiska – przekroje,T.I:A-M,red.J.Bachórz,G.Bor-kowska,T.Koskiewiczowa,M.Rudkowska,M.Strzyżewski,Toruń–Warszawa2016,s.537.

13 Zob.J.Kowalewska,Prof. Inga Iwasiów: Pismo Fundacji Życie i Rodzina to rodzaj na-gonki [rozmowa],„GazetaWyborcza” (Szczecin),26stycznia2017r.;A.Mrozik,Akuszerki transformacji. Kobiety, literatura i władza w Polsce po 1989 roku,Warszawa2012.

14 Zob.O.Korżowska,Ekspresja umysłu autora w opowieściach Marka Wowczyka, [w:]Przemiany formuły emancypacji kobiet,T.I,dz.cyt.


15 Zob.też:W.Ahajewa,Zaproszennja na Cyteru. Beletryzowani biohrafiji,Kijów2014.ChcęwtymmiejscuserdeczniepodziękowaćdrMagdalenieKowalec-Protasiewiczzapomocwtłumaczeniuksiążki.Zob.tejże:Miejsce kobiet w przestrzeni kulturowej Ukrainy. Literatura autorek młodego pokolenia (wybrane przykłady), [w:] Przestrzeń kulturowa Słowian,T.3,red. A.Lenart,M.Sidor,Lublin2015,s.116-130.

16 Zob. J. Poliszczuk, Reorientacja w ukraińskiej humanistyce, „Bibliotekarz Podlaski”2015,nr1(XXX).

idramatycznaw tejkulturzeniżpostaćMatkiPolki.Tadominacjapara-dygmatunarodowo-patriotycznego(wciążsilnegowewszelkichbadaniach w2017rokuwwarunkachwojnyzFederacjąRosyjską)miałajednakpo-ważnekonsekwencje.

Uświadomiono sobie, iż istnieje niebezpieczeństwo czy też uzasad-niona obawa, że dyskurs narodowy spęta i uprzedmiotowi dyskurs fe-ministyczny. Nastąpiło więc w badaniach tak zorientowanych zjawisko„odbicia”wkierunkuodzyskiwaniaesencjalnejkobiecejpodmiotowości wbadaniachwspółczesnych.Posuniętosięażdosymbolicznego„matko-bójstwa”,negacjiowejfiguryUkrainy-Matki.PracąreprezentatywnądlategonurtujestksiążkaWiryAhajewejŻinoczyj prostyr. Feministycznyj dys-kurs ukraijnskoho modernizmu,wydanawKijowiew2008roku15.Ahajewadokonuje właściwie całkowitej reinterpretacji i rekonstrukcji kobiecegogłosuwkulturzeukraińskiej, próbującuwolnić good„ojczyźnianego”,narodowegokontekstu.Dominująw jejujęciu tematykobiecej seksual-ności,relacjimatka–córka,siostrzeństwa.Możnarzec,iżAhajewausiłu-jewpisaćliterackidyskursfeministycznyrodemzUkrainywparadygmatuniwersalnych,światowychdoświadczeńkobiet.Tego,counikalniekobie-ce,aleteżpowszechne.

Jednakhistoriabrutalnieskorygowałatenkierunekposzukiwańokoło2015roku.Pomarańczowarewolucja,powrótpostsowieckiegoancien re-gime’u(Janukowycz),wreszcieEuromajdan,wojnawDonbasiezmieniłykontekst,w jakimrozwijać zaczęła sięukraińskahumanistykawogóle,nietylkobadaniafeministyczne16.ZnowupojawiłysiępoEuromajdaniebadaniaznieodzownymkomponentemnarodowym.Tymrazemjednak,inaczejniżprzed2015rokiem, istotna stała sięfigurakobietyUkrainki (anieMatkiUkrainki),figurakobietyukraińskiej(aniekażdej,abstrakcyj-nejkobietywogóle).Wtensposóbliteraturaukraińskailiteraturoznaw-stwoodpowiedziałynabolesnewyzwaniahistorii.

Symbolicznietęzmianęmożnazapisaćnastępującowtwórczościjed-nejtylkopisarkiiuczonej,OksanyZabużko.JesttodrogaodBadań tere-


Inte

rpre

tacj

e

113


Inte

rpre

tacj

e

114


17 O.Zabużko,Badania terenowe nad ukraińskim seksem,przeł.K.Kotyńska,Warszawa2003;Ukraiński palimpsest. Oksana Zabużko w rozmowie z Izą Chruślińską,przedm.A.Mich-nik,Wrocław2013.

18 OskarżeniaonacjonalizmwobecZabużkopojawiłysiępopublikacjiprzezniąksiążkiMuzeum porzuconych sekretów(przeł.K.Kotyńska,Warszawa2012).Oskarżająpisarkęjed-nak,cotrzebapodkreślić,środowiskanarodowezPolski.

19 Por.Kobiety w czasach przełomu 1989–2009: Polska, Czechy, Słowacja, Niemcy Wschod-nie, Ukraina,red.A.Grzybek,Warszawa2009.

20 TakiprocesreinterpretacjiklasykitrwanaUkrainiewodniesieniudoTarasaSzew-czenki,ŁesiUkrainki,aostatnionawetIwanaFranki.Zob.A.Janicka,Iwan Franko i no-woczesność. Spojrzenie z polskiej perspektywy; J. Janicki,Creative dissonance as a mode of Whiting: the case of Ivan Franko;J.Ławski,Iwan Franko – pisarz syntez kulturowych, [w:] Iwan Franko i polska kultura,„KijowskieStudiaPolonistyczne”T.XXIX,red.R.Radyszew-ski,Kijów2017.

nowych nad seksem ukraińskim (1996) tejże autorki doUkraińskiego pa-limpsestu(2013)17.PrzytymnowegoblaskunabierapostaćŁesiUkrainkijako mądre pogodzenie obu antagonistycznych dyskursów feministycz-nych: ukrainocentrycznego i uniwersalistycznego.Okazuje się, iż szkołamyślenia emancypacyjnego jest zawsze szkołąmyślenia obywatelskiego iwkońcunarodowego.Jaksięwydaje,feminizmwbadaniachliterackichwykluczajednakopcjęnacjonalistyczną18.Jednakicodotejostatniejkwe-stiipojawiająsięnaUkrainieipozaniąkontrowersje.

TwórczośćZabużko– łączącejwsobie talentpisarski ikompetencjebadawcze, postawę aktywistki i autorytetu – zmierza więc w kierunku„rozproszenia”dyskursuteoretycznegofeminizmunarzeczdoświadczeniazbiorowegookreślonejwspólnotyocechachnarodowych,której–właśniezasadniczą – część stanowią kobiety,Ukrainki. Jest to droga od Siostro, siostro(1992)dowspółczesnychwypowiedzipisarki,wktórychczęstopo-jawia siępostaćŁesiUkrainki.Byćmoże jednakZabużko takabyłaza-wsze: palimpsestowo,wielowarstwowo łączyła narodowość i kobiecośćjako swego rodzaju splot. Splot idei nie do oddzielenia (podczas gdy wPolsceichstyknazwalibyśmyinaczej:patchworkiem)19.

Coztegomożewynikaćdlabadańpolonistycznychikomparatystycz-nych,sprofilowanychfeministycznie?Naprzykładrozpoznanietwórczo-ści–ikonieczniefeministycznej,ikoniecznienarodowej–ŁesiUkrainki wkonstelacjipolskichpisarekmodernistycznych–odOrzeszkowej,po-przezZapolskąpoMarięJehanneWielopolskączyZofięNałkowską(tegotypu rewizje, rekontekstualizacje powinny dotyczyć także ukraińskichmężczyzn-klasykówliteratury)20.


Inte

rpre

tacj

e

115


Konkludując,naUkrainiespotykamysięz:–względnąwszechobecnościąpodmiotukobiecego;–jegouwikłaniemwkategorię„narodowości”,przytymstopieńtego

uwikłaniazmieniasięprocesualniewzależnościodkontekstuhistorycz-no-polityczno-wojennego;

– silnym przemieszaniem dyskursu emancypacyjnego z dyskursempostkolonialnymwbadaniachukrainistycznychikomparatystycznych;

–stałymoddziaływaniemhistorii,geopolitykinaliteraturęinaukę;– nakładaniem się, współprzenikaniem dyskursu feministycznego

z dyskursemprzekształceń tożsamości narodowej, językowej i religijnej wróżnych–jakżeodmiennych–częściachpaństwa;

– nieantagonistyczną relacją dyskursów: emancypacyjnego i narodo-wego21.

Możnapowiedzieć,żew2018rokunaUkrainiemamydoczynienia zwciążżywąsytuacjąprzenikaniasięideiemancypacjikobietiemancypa-cjinarodowo-politycznejcałejwspólnoty.Tematemancypacyjny–nego-wany,afirmowany,przeformułowywany–jesttu,naUkrainie,wyjątkowonośny,żywy,wieloznacznyidoróżnychcelówużywany.Ależyje.

Inne kierunki: Białoruś, Litwa

Zupełnieinaczejsprawyideiemancypacyjnejwyglądająwdwóchpań-stwachnależących do jakże różnych porządków społeczno-politycznych ihistorycznych:naLitwieiBiałorusi.Wpierwszymprzypadkumamydoczy-nieniazpaństwemUniiEuropejskiejookreślonym(niezbytwielkim)poten-cjaledemograficznym,alewiększymnaukowym,kulturowym,wyraziścieidentyfikującymsięzzachodnioeuropejską,przedewszystkimskandynaw-skąkulturą.WprzypadkuBiałorusi,choćtenpotencjałjestiwdemografii, iwkulturzewiększy,państwopozostajezawieszonemiędzyUniąEuropej-skąaposiadającąnarzędziaoddziaływaniaekonomicznegoRosją22.

ZacznijmyodBiałorusi,któraw2015rokustałasięojczyznąrosyjsko-języcznejnoblistki,SwietłanyAleksijewicz,autorkiWojna nie ma w sobie

21 Oczywiście,trzebatupodkreślić,iżinaczejkształtujesięsytuacjawOdessieiChar-kowie,DniproiUżhorodzie,ajeszczeinaczejwRównymiMariupolu.Dylematytożsamości,wojna,polityka–wszystkotookreślaskalę,szybkośćisenstychprocesów.

22 Zob.M.Hys,Białoruś: kraj poza czasem,„NowaEuropaWschodnia”2012,nr6;Biało-ruś w dyskursie naukowym: lingwistyka, socjologia, politologia,red.R.Kaleta,Warszawa2017.

Bibliotekarz Podlaski116

Inte

rpre

tacj

e Anna Janicka, Emancypacja kobiet w badaniach literackich w Europie Środkowo-Wschodniej

23 WsferędylematówtożsamościowychnoblistkiwprowadzajużnotawWikipedii.Alek-sijewicztotutaj„białoruskapisarkaidziennikarkanarodowościbiałorusko-ukraińskiej,two-rzącawjęzykurosyjskim”[dostęp12.07.2017r.].Por.S.Aleksijewicz,Wojna nie ma w sobie nic z kobiety[woryg.U wojny – nie żenskoje lico,1985],przeł.J.Czech,Wołowiec2010.

24 Zob.znaczącąrozprawę:T.Kabržyckaâ,M.Hmâlnicki,E.Dzûkava,Prablema femi-nizmu u žanočaj literatury na mâžy XIX-XX stst. I XX-XXI stst.: belaruski, ukrainski, polski kantekst,„BiałorutenistykaBiałostocka”2013,T.V,s.461-482.

nic z kobiety23.Jużsamatasytuacja,iżtakprestiżowąnagrodęotrzymujepisarkazBiałorusi(czy„białoruska”?),piszącaporosyjskuoproblemachspołeczeństwapostsowieckiego,budziwielepytań.CzytonoblistkazBia-łorusitylko,czybiałoruska?Dojakiejbiałoruskiejtradycjiliterackiejsięodwołuje?Jakokreślawłasnątożsamośćnarodową,państwową,religijną,językową? Jakważny – czywogóle – jest dlaniej ówkobiecy substratsytuacjibyciapisarkąiczynaBiałorusiznajdujejakieśbliskiejejwzorcekobiecegopisarstwa?Odpowiedzinawszystkie tepytaniamogłybybyćźródłemdługiejiburzliwejdyskusji.Wynikatozosobliwejsytuacjipań-stwa,badańfilologicznychtuprowadzonychimiejscaideiemancypacji.NaBiałorusibrakjakdotejporyszerszejimplementacjikulturowejideiemancypacji;niemaprzekładówzachodniejklasykifeminizmu.(Pytanie:czyteprzekładypowinnybyćdokonywanenajęzykbiałoruski,czymożeraczejrosyjski,którymmówizdecydowanawiększośćmieszkańców?)

Emancypacjanieprzełożyła się teżna ruchyspołeczne,acoza tymnastępujeniewyodrębniłasięjakoosobnametodologiawbadaniachso-cjologicznychiliteraturoznawczych.WynikatozdługiegotrwaniawtymkrajuwzorcówkobiecościrodemzZSRR(„feminizm”radziecki,święto-wanie8marcajakoDniaKobiet)orazniemałegowpływupatriarchalnychwzorców z Cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego. Czynni-kiemzasadniczymwydajesięrównieżniewielkiwpływjęzykanarodowego i–wkonsekwencji–ideinarodowejnakształtowaniesiępostawspołecz-nych.Jeślijużwątkiemancypacyjnesiętupojawiają,toartykułowanesąnajczęściej,choćniezawsze,wjęzykurosyjskim24.

NaBiałorusi,cotrzebapodkreślić,niedoszłodofuzjiideinarodowejz ideąemancypacjikobiet.Przeciwnie: tokobietypozostały,szczególniepozastolicą,ostojąiwsparciemtradycyjnegopostsowieckiegoładukultu-rowego,anawetpolitycznego,podkreślającego„pradawne”związkiBiało-rusizRosją.

W tychwarunkach sytuacja, jaka się wytworzyła w badaniach nadtematem emancypacyjnym, może być określona jako paradoksalna.

Bibliotekarz Podlaski 117

Inte

rpre

tacj

eAnna Janicka, Emancypacja kobiet w badaniach literackich w Europie Środkowo-Wschodniej

25 Por.L.Szerepka,Oblicza Białorusi. Zapiski ambasadora,Białystok2016;A.Łomanow-ski;R.Šošyn,Białoruś odchodzi na wschód,„Rzeczpospolita”2015,nr248.

26 Wątek emancypacyjny pojawia się też chętnie w wyborach tematów uczestnikówOlimpiady Języka iLiteraturyPolskiejnaBiałorusi,niemaon jednak,poza tym jednora-zowym spotkaniem, korzeni i kontynuacjiw szkole i na uniwersytecie białoruskim.Zob. A. Janicka,Olimpiada Literatury i Języka Polskiego na Białorusi. Z perspektywy piętnastole-cia, [w:] Wokół Olimpiady Literatury i Języka Polskiego, red.A.Wójtowicz,Warszawa2013, s.109-128.

27 Por.N.Šepetys,Litwa między dwiema totalitarnymi potęgami: doświadczenie (dialek-tyczne) i pamięć (selektywna),przeł.K.Korzeniewska,„Politeja”2011,nr2.

W kulturze, literaturze i literaturoznawstwie białoruskim wyraziścieo b e c n y j e s t t em a t k o b i e c y,natomiastwolnopowiedzieć,żen i ew y k s z t a ł c i ł s i ę p o dm i o t k o b i e c y.Podmiotsilnieartykułującyswójgłos,wchodzącywspórzinnymidyskursami,autonomicznyidyna-miczny.Istniejetemat,niemapodmiotukobiecego.ByćmożeNobeldlaAleksijewiczzmienitęsytuację,amożeniezmieni…Wsytuacjisilnegowpływupaństwanawszystkiesferyżycia,takżeliteraturęinaukę,trudnocokolwiekprzewidywać.Tozmianygospodarcze,polityczneigeopolitycz-nesątumotoremprzemiansytuacjikobietisytuacjipisarzy,pisarekpi-szącychokobietach,uczonychanalizującychtęproblematykę25.Literatu-roznawstwobiałoruskie,wtymkomparatystykaipolonistyka,pozostająostoją tradycjonalizmu,podkreślając swe silne związki z tradycjąbadańrosyjskich.

Borykającysięzproblemamigospodarczymikrajograniczasystematycz-nieprzestrzeńwsparciadlabadańhumanistycznych,którychczęścią, i to ztegopunktuwidzeniaekskluzywną,zdająsiębadaniazorientowanefemi-nistycznie26.NaBiałorusi,inaczejniżnaUkrainie,mamywięcraczejdoczy-nieniazdramaturgiąuwięzieniagłosukobietmiędzywyartykułowanymte-matemaniemożnościąwyartykułowaniapoprzeztentematwłasnychidei.

Inaczej rzecz sięmanaLitwie27.Tubrak zkoleidramaturgii eman-cypacyjnegowygłosu. I tobrakwogóle.Wwarunkachwolnościbadańznajdziemy liczne przykłady literaturoznawczego odzyskiwania kanonuliteraturykobiecej (badania IrenyFedorowicz,RamuneBleizgiene).Nie-mniej jednaknaLitwie,gdzieruchemancypacjikobiet jeststosunkowomłody,boXX-wieczny,wikłaonsięwsprawęnarodowązsiłąproporcjo-nalnądowielkościcałegodyskursu.JaktoujmujeInesaSzulska,badaczkaurodzonaiwykształconanaLitwie,leczbadającjejkulturęzzewnętrznej,polskiejperspektywy:


Inte

rpre

tacj


Litewski ruch emancypacyjny, oparty o płynące z Zachodu i Wschodu wzorce rów-nouprawnienia kobiet, wyrazistsze oblicze przybrał dopiero po rewolucji 1905 roku, w momencie zelżenia represji carskich, co umożliwiło rozbudzenie licznych, legalnych form społecznej aktywności kobiet (powołano wówczas pierwsze jawne towarzystwo „Lietuvos moterų susivienijimas moterų teisėms ginti” – „Stowarzyszenie kobiet Litwy do obrony praw kobiet”). Wybory do Dumy Państwowej zwołane w roku 1906 roku sta-ły się zachętą do podjęcia pierwszych prób uświadomienia politycznego mieszkanek tych ziem, czego świadectwem były sformułowane w imieniu „kobiet-obywatelek tej ziemi, Polek i Litwinek” odezwy Do wyborców i wybrańców naszych ziem i miast i Do współobywatelek naszych, przygotowane przez Elizę Orzeszkową, Emmę Jeleńską-Dmochowską, Alinę Wilejszisową i Konstancję Skirmunttównę, czynnie zaangażowa-ne w lokalną działalność kulturalną i społeczną. Autorka Marty, ciesząca się uzna-niem także jako propagatorka odważniejszego angażowania kobiet w życie społeczne, w walce o prawa miejscowych kobiet wyraźnie opowiadała się za przywódczą rolę Po-lek na tym polu: „W pewnym kole niewiast polskich na Litwie powstała myśl napisania odezwy wzywającej przyszłych posłów z Litwy do Dumy Państwowej do upominania się w Dumie o prawa polityczne kobiet w ogóle i zamieszkujących Litwę w szczegól-ności. [...] Jeżeli my, Polki, nie uczynimy w tej sprawie zapoczątkowania, uczynią je najpewniej kobiety narodowości sąsiednich, co być nie powinno”. Pierwszy Zjazd Li-twinek miał miejsce w 1905 roku (mowa o zjeździe chłopek w Latuvėnai, gdzie wśród uczestniczek były także Polki, Żydówki i Białorusinki), dwa lata później podobny zjazd zgromadził reprezentantki różnych warstw społecznych w Kownie (1907). Litewskoję-zyczne pisma adresowane do kobiecego audytorium pojawiły się znaczniej później niż w przypadku Polek (choć pomysł na periodyk kobiecy skierowany do mieszkanek tere-nów historycznej Litwy miała już Gabriela z Günterów-Puzynina): katolicki miesięcznik „Lietuvaitė” („Litwinka”, wychodził w Kownie od roku 1910, nieco później – bardziej radykalna „Žibutė” – „Przylaszczka”)28.

WspółczesnebadaniazorientowanefeministycznierozwijająsięnaLi-twiebezprzeszkód,choćwichcentrumpozostajekobietalitewska.Raczejniemająonena celuartykulacji jakichś teoretycznychpropozycjidoty-czącychkobietwogóle,na świecie. Ichcelem,wmałej skali, jestodzy-skiwanietradycjikobiet litewskich.Wowymmomenciewikłająsięonewkonfliktorozumienieowejtradycji.Badaczelitewscychętniebowiemposługująsięformułą„pisarzyLitwy”,anie„pisarzylitewskich”,piszą-

28 I.Szulska,Litewskie pisarki przełomu XIX i XX wieku…,dz.cyt.


Inte

rpre

tacj


cychpolitewsku.WtejpierwszejopcjipisarkamiipisarzamilitewskimistająsięwszyscytwórcypiszącynaterytoriumdawnejidzisiejszejLitwyczyWielkiegoKsięstwaLitewskiego,anawetci,którzytworzyligłówniepopolsku,białorusku,rosyjsku,wjidysz(tenostatniwariant,bypisarzżydowskibyłuznawanyzalitewskiego,zdarzasięrzadko).

Itak,KarolinaProniewska,pisarkapolska,silniezwiązanazpolskimśrodowiskiemliterackim(choćbyzDeotymą),kreowanajestnażmudzkąpionierkękobiecejliteraturylitewskiej,choćnalitewskiprzekładałatylkotekstyz językapolskiego29.Niejasnyjestwtychbadaniachwogólesta-tuspisareknie-Litwinek,któreoprawakobietlitewskichsięupominały. Wistociemamytudoczynieniazestarymkonfliktemopodziałdziedzic-twaIRzeczypospolitej,którytokonfliktwwarunkachnapięćgeopolitycz-nychmiędzyZachodemiRosjąnabierapolitycznejaktualności.Kobiecygłoskulturylitewskiejzostaje–chcącniechcąc–zawłaszczonyprzezgeo-politycznydyskurs,wktórymniemałąrolęodgrywakwestiamniejszościnarodowych30.Przekłada się to równieżnaprofilbadań literaturoznaw-czych:inaczej,czasemzupełnieodmiennie,tesamekwestie,wtymeman-cypacjikobiet,postrzegająbadacze-Litwini,ainaczejbadacze-Polacy,Ro-sjanie,Białorusinietc.Ówpodziałwśróduczonychjestzjednejstronytabu, zdrugiejtajemnicąPoliszynela.

Los płochliwej Oksany

Jawidać,wbadaniachfeministycznychwEuropieŚrodkowo-Wschod- niejelementemstałymjestpolityka.Tocząsięonemiędzybiegunamiuni-wersalistycznejteoriiispołecznejpraktyki.Natymbieguniepraktykiele-mentemwspółkreującymstatusbadańfeministycznychjestalbobieżącapolityka (jakwPolscew2017 roku), spory„lewicy” z „prawicą”, albogeopolityka, jaknaUkrainie,Białorusi iLitwie.Przyczymczynnikgeo-politycznyróżnemaimię:tostanwojnyistagnacji(przyrównoczesnym

29 Zob.C.Gajkowa,Proniewska Karolina Anna, [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficz-ny[dostęp06.07.2017r.];K.Syrnicka,Kilka uwag o życiu i twórczości Karoliny Proniewskiej, „Litteraria”2006,z.35.

30 Zob.wzajempolemicznetezydwóchpublikacji:Z.Kurcz,Mniejszość polska na Wi-leńszczyźnie,Wrocław2005;M.Wakar,Litwini w oczach litewskich Polaków. Inteligencja polska na Litwie w świetle badań ankietowych, [w:] Funkcjonowanie języków i literatur na Litwie. Litew-sko-polskie związki naukowe i kulturowe,red.M.Dawlewicz,I.Fedorowicz,A.Kalėda,Vilnius2014.


Inte

rpre

tacj


otwarciugranicdoUEwczerwcu2017roku)naUkrainie,stanpełnegodra-matyzmuinapięciaczekanianaBiałorusilubzjawiskoutajonegokonflik-tu,wzmaganegoprzeznapięciazewnętrzne(Rosja–USA–UE)naLitwie.Wewszystkichtychkrajachtematfeministycznyuwikłanyjestwkontekstnarodowy.DotyczytotakżePolski.Wnaucepolskiejiukraińskiejudałosię,jaksięzdaje,wypracowaćdostateczniebogatyjęzyk,paletękategoriinie tylkoprzeszczepianych zZachodu, leczdostosowanychdo specyfikihistoryczno-społecznej tychkrajów.Gorzej sytuacjama sięnaBiałorusi i(chyba)naLitwie,wkrajujednakowielemniejszymniżwszystkieinnetuwspomniane.

Krótkietoomówieniepokazuje,mamnadzieję,zjednejstronyskalęwysiłków,którepodejmująwtymrejonieświatabadaczkiibadaczeideiemancypacji.Samaideaemancypacjimusisiętustaleemancypowaćodpozaliterackichipozanaukowych–poprostupolitycznychigeopolitycz-nych–wpływów.Zdrugiejstrony:czymożnajednakpomyślećtakielite-raturoznawstwofeministyczne,któreoderwanebyłobyodprocesównaro-dotwórczychnaBiałorusiiUkrainie,odgeopolitycznychnapięćistałychnawrotówterroruHistoriiprzezwielkie„H”naLitwieiwPolsce…?

Jesttopytanieretoryczne.

*PrzywołałamjakomottoszkicufragmentpoematuPolakatworzącego

wXIX-wiecznymKijowie,WłodzimierzaWysockiego(1846–1894)31.JegopłochliwaOksanaumykaprzedspojrzeniemmężczyzny.Powiedziałabym,żemyślemancypacyjnawEuropieŚrodkowo-Wschodniejutkwiławmiej-scu,gdyjużnieuciekajakowaOksanaprzedpytaniamiciekawych,leczrównocześnie–wobliczunarastającegotumultupolityki ihistorii–niewie,czyjużmawydaćgłos.Głoswłasnyiniezależny*.

31 Zob.W.Wysocki,Poematy. Liryka. Satyra,wstępiopr.R.Radyszewski,Kijów2012.* TekstniniejszywwersjiskróconejwygłoszonyzostałpodczasVIŚwiatowegoKongre-

suPolonistów(Katowice22-25czerwca2016r.).


Inte

rpre

tacj


Bibliografia:

W. Wysocki, Oksana. Szkica sielankowy, Kijów – Odessa 1891.E. Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach, Lwów 1873.A. Janicka, Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka – dwugłos w kwestii kobiecej, [w:] tejże,

Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i „obrze-ża”, Białystok 2015.

W. Korycki, Eliza Orzeszkowa, [w:] Biesiady literacko-artystyczne. Zbiór prac, Warszawa 1935.

M. Bracka, Emancypacja po ukraińsku; L. Jerszowa, Kształtowanie ideałów wychowawczych kobiet ukraińsko-polskiego pogranicza (XVIII – początek XX wieku); I. Szulska, Litewskie pisarki przełomu XIX i XX wieku wobec polskich dziewiętnastowiecznych formuł eman-cypacji; B. Honczarenko, Idea emancypacji kobiet w literaturze polskiej i ukraińskiej, [w:] Przemiany dyskursu emancypacyjnego, Seria I: Perspektywa środkowoeuropejska, wstęp A. Janicka, red. A. Janicka, C. Fournier Kiss, M. Bracka, Białystok 2017.

M. Berkan-Jabłońska, [hasło:] Kobieta jako autorka/ bohaterka, [w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764–1918. Pojęcia – terminy – zjawiska – przekroje, T. I: A-M, red. J. Bachórz, G. Borkowska, T. Koskiewiczowa, M. Rudkowska, M. Strzyżewski, Toruń – Warszawa 2016.

W. Ahajewa, Zaproszennja na Cyteru. Beletryzowani biohrafiji, Kijów 2014.J. Poliszczuk, Reorientacja w ukraińskiej humanistyce, „Bibliotekarz Podlaski” 2015,

nr 1 (XXX).Kobiety w czasach przełomu 1989–2009: Polska, Czechy, Słowacja, Niemcy Wschodnie,

Ukraina, red. A. Grzybek, Warszawa 2009.

AnnaJanickaZakładFilologicznychBadańInterdyscyplinarnych,

ZespółBadańnadRuchamiEmancypacyjnymiiLiteraturąKobiecą,UniwersytetwBiałymstoku

EMANCYPACJA KOBIET W BADANIACH LITERACKICH W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ. ROZPOZNANIA

Tematemartykułujeststanbadańnadideąemancypacjikobietwkra-jachEuropyŚrodkowo-Wschodniej,szczególniewPolsce,Ukrainie,LitwieiBiałorusi.Autorkapokazujeodmiennośćuwarunkowańhistorycznych,społecznychiestetycznych,którewpływająnazakresikierunekrozwoju


Inte

rpre

tacj


ideifeminizmuwdyskursienaukowym.BadaniatewPolsceprzebiegajądwutorowo:whoryzoncieteoretycznym(naznaczonymwpływamimyślizachodniej i amerykańskiej) oraz uwzględniającym kontekst społeczny, wjakimrodzisięliteraturaibadającająnauka.TymczasemnaUkrainiesilnywpływna„narodowy”charaktermyśliemancypacyjnejmawojna,naBiałorusisytuacjapolitycznaigeopolityka,anaLitwiekwestiamniej-szościnarodowychipresjageopolitycznegostarciaZachoduzRosją.

Słowa-klucze:feminizm,emancypacja,EuropaWschodnia,nauka,Ukra-ina,Litwa,Białoruś,Polska

THE EMANCIPATION OF WOMEN IN LITERARY RESEARCH IN CENTRAL AND EASTERN EUROPE. DIAGNOSIS

Summary

Thesubjectofthearticleisthestateofresearchontheideaofeman-cipationofwomeninCentralandEasternEuropeancountries,especiallyinPoland,Ukraine,LithuaniaandBelarus.Theauthorshowsthediffer-ence in historical, social and aesthetic determinants that influence thescopeanddirectionofthedevelopmentoffeministideasinacademicdis-course.ThesestudiesinPolandrunintwoways:inthetheoreticalhorizon(markedbytheinfluenceofWesternandAmericanthought),andtakingintoaccountthesocialcontextinwhichliteratureanditsstudyisborn.Meanwhile,inUkraine,warhasastronginfluenceonthe„national”char-acterofemancipationthinking,whileinBelarusitisthepoliticalsituationandgeopolitics,andinLithuaniathequestionofnationalminoritiesandthepressureofthegeopoliticalclashbetweentheWestwithRussia.

Key words: feminism, emancipation, Eastern Europe, science, Ukraine,Lithuania, Belarus, Poland

Documents

Emancypacja kobiet w badaniach literackich w Europie ... · wi świadomości, wrażliwości feministycznej w badaniach humanistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej: na Ukrainie,