49

Ma∏gorzata Bia∏ostockahistoryk kultury

˚ELIWNE DEKORACJE W TWÓRCZOÂCI ROMANA SZEWCZYKOWSKIEGO

RZEMIOS¸O ARTYSTYCZNE

Na prze∏omie XIX i XX w., w okresie dynamicz-nego rozwoju przemys∏u i budownictwa, roz-

pocz´∏y si´ poszukiwania trwa∏ego materia∏u, którymóg∏by zastàpiç w budownictwie drogie marmury i kruche piaskowce. Rozwiàzaniem okaza∏o si´ ˝e-liwo, które wkrótce wesz∏o na sta∏e do wizerunkuXIX-wiecznych miast Europy, szczególnie zaÊ ichparków, ogrodów i cmentarzy.

Odlewano z niego latarnie, p∏oty, bramy, pompyi studnie, wykonywano wi´ksze konstrukcje, takie jakoran˝erie, pawilony muzyczne, pomniki, fontanny i budki telefoniczne. W tym okresie w ramach pro-dukcji metalowej pocz´∏o wyodr´bniaç si´, co dajesi´ zauwa˝yç na podstawie zachowanych wyrobówmetalowych, rzemios∏o o charakterze artystycznym.

Rozwój rzemios∏a – ÊlusarstwoZapotrzebowanie na przedmioty ˝eliwne wymusza∏ozmian´ podejÊcia do elementów ozdobnych wykony-wanych z tego materia∏u. Pojawi∏a si´ potrzeba trak-towania ca∏oÊciowego ich strony technicznej i formyw celu uzyskania integralnej ca∏oÊci.

Jeszcze w 1890 r. „do wyrobu liÊci, kwiatów i w ogóle form wytworniejszych bywa sprowadza-ny specjalista Êlusarz niemiecki”, pisano w 1894 r. w „Przeglàdzie Tygodniowym”. Polscy rzemieÊlnicystarali si´ dorównaç umiej´tnoÊciom niemieckim ko-legom, czego przyk∏adem mo˝e byç dorobek RomanaSzewczykowskiego, jednego z najlepszych Êlusarzywarszawskich. Zatrudni∏ on w swoim warsztacie cze-ladnika z Berlina, którego g∏ównym zadaniem by∏okszta∏cenie pozosta∏ych pracowników. Sam w∏aÊcicielda∏ si´ poznaç jako artysta o nieprzeci´tnych zdolnoÊ-ciach artystycznych. W jego pracach „ró˝e wychyla-jà g∏ówki i wdzi´czà si´ do przechodnia przymiotaminaturalistycznymi”1.

W koƒcu XIX w. pojawi∏a si´ potrzeba powo∏a-nia do ˝ycia muzeum, które gromadzi∏oby obiektysztuki nowoczesnej i rzemios∏a, dba∏o o podniesieniepoziomu wyrobów rzemieÊlniczych m.in. poprzezdzia∏alnoÊç edukacyjnà. Kszta∏cenie polegaç mia∏om.in. na organizowaniu profesjonalnych kursów ry-sunku. Muzeum RzemieÊlnicze w Warszawie powsta-∏o w 1891 r., a dla zwiedzajàcych zosta∏o udost´p-nione trzy lata póêniej. W tym samym roku powsta∏oMuzeum Luksemburskie, wkrótce tak˝e muzea prze-mys∏owe we Lwowie i Krakowie.

1. Detal bramy kamienicznej w Parku im. Obwodu Praga ArmiiKrajowej przy ul. Grochowskiej w Warszawie. Wszystkie fot. P. Kobek.1. Detail of the stonework gate in the Home Army District of PragaPark in Grochowska Street in Warsaw. All photos: P. Kobek.

50

Muzeum RzemieÊlnicze w Warszawie rozpo-cz´∏o dzia∏alnoÊç dzi´ki darowiznom pieni´˝nym i przedmiotowym. WÊród licznej grupy darczyƒcówznalaz∏ si´ Roman Szewczykowski2. Sporo miejsca w ekspozycji poÊwi´cono Êlusarstwu, wyrobom ku-tym na zimno. Technika ta zosta∏a zapo˝yczona z Nie-miec, stàd te˝ jej nazwa – Schlosser3. W zbiorach zna-laz∏y si´ skrzynie z XVII w., barokowe krzy˝e, sporogalanterii Êlusarskiej: ró˝yczki, lichtarze, dekoracje,takie jak misternie wykonany pajàk usadowiony nautkanej z bràzu paj´czynie. Zdaniem Franciszka Ksa-werego Martynowskiego, jednego z wa˝niejszych kry-tyków sztuki w Warszawie ostatnich 20. lat XIX stu-lecia, „a˝ wierzyç si´ nie chce, ˝e wszystko to mog∏owyjÊç spod ràk ludzkich”4.

Muzeum nie tylko prezentowa∏o rozwój rzemios∏a,ale tak˝e pobudza∏o twórcze ambicje wykonawców

oraz kszta∏towa∏o gusty odbiorców. MartynowskipodkreÊla∏ znaczàcà rol´, jakà odegra∏o w kszta∏ce-niu rzemieÊlników. Podawa∏ te˝ recept´ na udanàtwórczoÊç: „tylko przyjÊç do muzeum, podejrzeç i go-towe”. Wed∏ug niego za∏o˝enie warsztatu Êlusarskie-go nie wymaga∏o du˝ych nak∏adów finansowych,a modne wówczas wyroby ˝eliwne mia∏y zapewnio-ny zbyt.

Przed rzemios∏em wymogi czasu postawi∏y no-we zadanie – wzbogacenia sztuki. Polacy wczeÊnie zauwa˝yli koniecznoÊç integracji sztuki i rzemios∏a,zbli˝enia do siebie profesji artysty i rzemieÊlni-ka. Przy Muzeum RzemieÊlniczym w Warszawie w 1894 r. powsta∏a sala rysunków, w której rze-mieÊlnicy pod okiem artystów studiowali nowewzory5, a przy ul. Jasnej 3 za∏o˝ono szko∏´ rze-mieÊlniczà6.

2. Tablica epitafijna Romana Szewczykowskie-go w koÊciele p.w. Êw. Marcina na ul. Piwnej w Warszawie.2. Epitaph plaque of Roman Szewczykowski inthe church of St. Martin in Piwna Street inWarsaw.

3. Nagrobek Romana Szewczykowskiego naCmentarzu Powàzkowskim w Warszawie.3. Tombstone of Roman Szewczykowski inPowàzki Cemetery in Warsaw.

51

Roman Szewczykowski – ˝elazny kwiaciarzTaki przydomek zyska∏ Roman Szewczykowski(1849-1901) z okazji 25-lecia pracy. Pochodzi∏ z ro-dziny rzemieÊlniczej. Sam wybra∏ zawód Êlusarza. Po uzyskaniu uprawnieƒ czeladniczych w warsztacie mistrza Zacharewicza odby∏ podró˝ edukacyjnà poEuropie – kszta∏ci∏ si´ w fabrykach niemieckich,francuskich i w∏oskich.

Postaç Romana Szewczykowskiego, rzemieÊlni-ka artysty, a tak˝e spo∏ecznika, kolekcjonera i nau-czyciela, godna jest przypomnienia. W okresie jegodzia∏alnoÊci zawodowej tworzyli równie˝ inni cenie-ni Êlusarze, jak choçby W∏adys∏aw Gostyƒski czyStanis∏aw Zieleziƒski, to jednak Szewczykowskiemuzawdzi´czamy nadanie Êlusarstwu walorów artystycz-nych. Cz´sto poszukiwa∏ on wzorów w przesz∏oÊci,gromadzi∏ zabytkowe wyroby dawnego Êlusarstwapolskiego. Pozostawi∏ cennà kolekcj´, którà testa-mentem przekaza∏ na cele u˝ytecznoÊci publicznej.Zbiory te trafi∏y do Muzeum Sztuk Pi´knych w War-szawie, dziÊ znajdujà si´ w Muzeum Narodowym7.

W∏àcza∏ si´ w kszta∏cenie adeptów sztuki Êlu-sarskiej, wyg∏aszajàc odczyty o sztuce i rzemioÊle,uczy∏ nawet rysunku. Promowa∏ ludzi m∏odych – pra-ce jego uczniów prezentowane by∏y na WystawieMetalowej w 1895 r.8 W jego zak∏adzie zdobywaliumiej´tnoÊci m.in. Kazimierz Tymoszczuk, KarolMachlejd, Szczepan Zapa∏kowski9. Pragnà∏ powo∏açszko∏´ kszta∏càcà Êlusarzy o profilu artystycznym, co po jego Êmierci zrealizowa∏a ˝ona.

Najciekawsze dokonania artystyczneRozwa˝ania te obejmujà ostatnie çwierçwiecze XIX w., okres najbardziej intensywnej dzia∏alnoÊciSzewczykowskiego. W jego pracach odbijajà si´ tren-dy i style powszechnie wtedy stosowane – historycyzm,symbolizm i secesja. Sposoby opracowania obiek-tów, zdobienia sà odzwierciedleniem zachodzàcychprzemian technologicznych i stylowych, ale tak˝e za-sobnoÊci kieszeni i poczucia estetyki zleceniodaców.

Do tej pory nie powsta∏a pe∏na ewidencja pracSzewczykowskiego10, brakuje te˝ dotyczàcych ich êróde∏ archiwalnych. Niewiele jest równie˝ opraco-waƒ Êlusarstwa prze∏omu XIX i XX w. Wyroby Szew-czykowskiego rozrzucone sà po Polsce, a w szczegól-noÊci na terenie by∏ego zaboru rosyjskiego. Do ni-niejszej prezentacji wybrano te, które wed∏ug autorkisà najbardziej charakterystyczne.

Skupienie uwagi na Warszawie usprawiedliwiafakt, ˝e tu w∏aÊnie znajduje si´ najwi´cej jego dzie∏.Szczególnie zasobne sà cmentarze ewangelickie –augsburski i reformowany, oraz Powàzkowski, gdziemo˝na spotkaç wiele ogrodzeƒ i bram nagrobnych z jego warsztatu. Ró˝norodnoÊç obiektów nak∏adaobowiàzek pogrupowania ich pod kàtem zastosowa-nia i omówienia tylko najciekawszych.

Ogrodzenia i obramieniaOgrodzenia na cmentarzach. Odszukanie ich niestwarza wi´kszych problemów, zw∏aszcza gdy za-chowa∏y si´ w nich furtki, by∏y one bowiem opatrzo-ne sygnaturà artysty.

RZEMIOS¸O ARTYSTYCZNE

4. Detal nagrobka Romana Szewczykowskiego na Cmentarzu Powàzkowskim w Warszawie.4. Detail of a tombstone of Roman Szewczykowski in Powàzki Cemetery in Warsaw.

52

i faktury – w celu wzbogacenia powierzchni i wywo-∏ania efektu Êwiat∏ocienia. Elementy spawano i ∏àczo-no za pomocà opasek. Na furcie jest misternie wyko-nana klamka w kszta∏cie spirali zakoƒczonej kulà.

Ogrodzenie grobów nale˝àcych do rodzinySchellerów (EA kw. 52, rz. 64) zbudowano z powta-rzajàcych si´ modu∏ów w kszta∏cie kwadratu, wyko-rzystujàcych motywy ko∏a i rombu. Jedynymi ele-mentami roÊlinnymi sà w nim uproszczone kwiaty,które umieszczone zosta∏y w Êrodku ko∏a na przeci´-ciu linii prostych. Geometryczne rozwiàzania formal-ne, ∏àczenie linii z ko∏em i kwadratem sà charakte-rystyczne dla secesji wiedeƒskiej.

Tak˝e secesyjne, ale odmienne w wyrazie, jestokolenie grobu rodziny Behslerów (EA kw. 66, rz.47). Jest ono lekkie i eleganckie, troch´ surowe.Zosta∏o zamontowane na cokole z odpowiednio

Ogrodzenie na grobie Emila Schultza (EA kw. A,rz. 23)11 charakteryzuje si´ nagromadzeniem deko-racji kwiatowych, dzi´ki którym sprawia wra˝eniedzie∏a odwo∏ujàcego si´ do baroku. Prz´s∏a o orna-mencie linearno-przestrzennym powtarzajà si´ ryt-micznie, okalajàc obelisk z medalionem autorstwarzeêbiarza Andrzeja Pruszyƒskiego, twórcy wielupomników i nagrobków12. Krata kuta zosta∏a zamon-towana na ∏awie fundamentowej. Sk∏ada si´ z 8 mo-du∏ów z wy∏àczeniem bramki. Kwatery ogrodzenia sàprostokàtne, oddzielone od siebie wysokimi spiralniekszta∏towanymi s∏upami, zakoƒczonymi kwiatonemstylizowanym na kielichy, z których wystajà wrze-ciona. Przestrzenne motywy kwiatowe wyst´pujà razem z innymi falujàcymi i p∏ynnymi formami.Niektóre linie uk∏adajà sà spiralnie lub w liter´ C,inne przybierajà form´ wolut. Kwiaty i liÊcie podda-no zabiegowi wykoƒczeniowemu – wybijaniu reliefu

5. Mauzoleum Hipolita Cieszkowskiego na Cmentarzu Powàz-kowskim w Warszawie.5. Mausoleum of Hipolit Cieszkowski in Powàzki Cemetery inWarsaw.

6. Krata kaplicy Aleksandra Ludwiga na Cmentarzu Powàzkow-skim w Warszawie.6. Lattice on the chapel of Aleksander Ludwig in PowàzkiCemetery in Warsaw.

53

RZEMIOS¸O ARTYSTYCZNE

obrobionego „paseczkowanego” piaskowca i zaakcen-towane pionowymi pr´tami. Pary pr´tów, pe∏niàcefunkcj´ s∏upów mocujàcych, wype∏nione zosta∏y fa-listym secesyjnym ornamentem i zwieƒczone nad-wieszonymi ∏ukami. Dolne ich cz´Êci wykonano z asy-metrycznych elementów, przypominajàcych korzenie.

Ogrodzenie grobu rodziny Karszo-Siedlewskich(ER kw. K, rz. 2) zamontowano za pomocà profilo-wanych s∏upów z piaskowca ze Êci´tymi naro˝nika-mi. Wykonane zosta∏o z prostokàtnych kwater z kàto-wnika, wype∏nionych ozdobnymi splotami liÊci akan-tu i litery S. Wici p´dów zawijajà si´ przemiennie, a falisty ornament akantowy powtarza symetrycznie.Szczególnà uwag´ zwraca pe∏na wdzi´ku gra mi´dzywijàcymi si´ liÊçmi akantu a prostà formà konstru-kcji. Ogrodzenie jest wysublimowane, pozbawioneprzepychu i prze∏adowania, o motywach linearno--p∏aszczyznowych. Prostota, umiar, elegancja sà jegozasadniczymi walorami. Obramienia na cmentarzach. Z innym zastosowa-niem krat metalowych spotykamy si´ na cmentarzachBródnowskim i Powàzkach. Pomnik nagrobny MariiIlnickiej (P kw. 177, rz. 4) na Cmentarzu Powàz-kowskim ozdobiony zosta∏ z dwóch stron umieszczo-nà bezpoÊrednio na nim kratkà, w której wykorzysta-no motyw bluszczu. Co prawda omawiany obiektsygnowany jest przez firm´ Szewczykowkiego, alecharakterem odbiega od stylu samego artysty, przy-pomina raczej prace jego ucznia Jana Mencla. Byçmo˝e jest to w∏aÊnie jego projekt. Obramienie z za-stosowaniem linii gi´tej ma wyraêne nawiàzania dosecesji.

7. Kratka umieszczona bezpoÊrednio na pomniku Marii Ilnickiej na Cmentarzu Powàzkowskim w Warszawie.7. Lattice placed directly on the monument of Maria Ilnicka in Powàzki Cemetery in Warsaw.

8. Krata mauzoleum rodziny Rzeszotarskich na Cmentarzu Po-wàzkowskim w Warszawie.8. Lattice on the Rzeszotarski family mausoleum in PowàzkiCemetery in Warsaw.

54

Ogrodzenie w koÊciele. Kraty spotykane w koÊcio-∏ach dzielà wn´trza na segmenty. W koÊciele para-fialnym p.w. Êw. Stanis∏awa w Siedlcach kratka o uk∏a-dzie pionowym i poziomym i wymiarach 93x275 cmokala chrzcielnic´. Wykonujàc jà, artysta dà˝y∏ dozachowania przejrzystoÊci konstrukcji, wykorzystu-jàc jedynie linie zwijajàce si´ w wici i odcinki ko∏a.

BramyW projektowaniu bram Szewczykowski najch´tniejsi´ga∏ do repertuaru form historycznych i odwo∏ywa∏si´ do ogólnie przyj´tych symboli Êmierci i nowego ˝y-cia. Najcz´Êciej wykorzystywa∏ stylizowane kwiaty i motywy liÊci. Stosowa∏ te˝ elementy w postaci serci pàków, symbolizujàce seks, ˝ycie i przemijanie.Bramy/drzwi kaplic grobowych na Powàzkach.Szewczykowski by∏ autorem wielu bram do kaplicgrobowych na Cmentarzu Powàzkowskim. Wi´kszoÊçz nich jest podwójna: od strony cmentarza wyst´pujedwuskrzyd∏owa, a˝urowa krata, a za nià pe∏ne drzwi˝elazne, cz´sto bogato zdobione. W artykule skupia-my si´ na omówieniu a˝urowych krat.

Bogata i ró˝norodna ornamentyka bram spe∏nia∏arol´ programowà i wspó∏gra∏a z architekturà kaplic.Artysta dà˝y∏ do zachowania harmonii kompozycji i czytelnoÊci ich proporcji, co uzyskiwa∏ dzi´ki po-dzia∏owi krat na pasy pionowe i poziome. Stosowa∏ornamenty roÊlinne, linearne, geometryczne, któres∏u˝y∏y podkreÊlaniu symboliki zwiàzanej z ˝yciem,przemijaniem i Êmiercià oraz by∏y tak˝e odpowiedziàna oczekiwania zleceniodawców prac. Kraty spe∏nia-∏y zatem wielorakie funkcje: symboliczne, dekoracyj-ne i praktyczne.

Kaplica Aleksandra Ludwiga (kw. 23, rz. 1),wzniesiona w stylu renesansowym, uzyska∏a neore-nesansowà w charakterze, przejrzystà, harmonijnàkrat´ z∏o˝onà z dwóch skrzyde∏. Ka˝de skrzyd∏o po-dzielone zosta∏o na trzy poziomy, a dekoracj´ w nichskomponowano z ornamentów spiralnych, ceowni-ków i esowników. Poziom dolny zosta∏ zaakcento-wany kwiatem. W poziomie Êrodkowym co drugi pr´tozdobi∏y stylizowane serca wykonane z elementówesowych. Motyw serca, nad którymi umieszczone zo-sta∏y czterop∏atkowe kwiaty, wystàpi∏ równie˝ w po-ziomie górnym. Bram´ zwieƒczy∏ krzy˝yk, któregoramiona zakoƒczono trójliÊciem.

Grobowiec Pstrokoƒskich z Bu˝enina (kw. Z, rz.2), który wykona∏a pracownia Romana Lubowie-ckiego13, zaprojektowany zosta∏ w stylu neogotyckim.Po jego bokach wznoszà si´ dwie czworoboczne wie-˝e zw´˝ajàce si´ ku górze. Dwuskrzyd∏owa bramaosadzona zosta∏a w prostokàtnym otworze. Ka˝deskrzyd∏o podzielono na cztery poziomy, z których dol-ny w kszta∏cie kwadratu otrzyma∏ dekoracj´ w posta-ci rozbudowanej rozety kwiatowej. W drugim i trze-cim artysta wykorzysta∏ elementy esowate i ceowe orazplastyczne formy kwiatowe. Górny poziom w kszta∏-cie oÊlego grzbietu otworzy∏ pasem o zraportowanymmotywie okr´gów, a zakoƒczy∏ dekoracjà ze spiralniezwijajàcych si´ ga∏àzek i liÊci akantu. Ca∏oÊç zamk-nà∏ krzy˝ykiem o ramionach stylizowanych na lilijk´.

Podobna w zastosowaniu motywów roÊlinnychjest krata grobowca rodziny Tytusa Kowalskiego (kw.L, rz. 1). Osadzona zosta∏a mi´dzy dwoma kolumna-mi o g∏owicach kwiatowych w antykizujàcym mau-zoleum autorstwa Józefa Norblina14. Dwuskrzyd∏o-wa brama podzielona zosta∏a na szeÊç poziomów.Poziom dolny sk∏ada si´ z elementów ceowych, w dru-gim co drugi pr´t jest skr´cony, a pozosta∏e zdobiàpowyginane elementy. Kolejny poziom zawieramotyw pi∏y. Czwarty, oprócz ceowników, dekorujàliÊcie akantu i czterop∏atkowe kwiaty uj´te w ram-ki z ceowników. Poziom piàty tworzà sploty spiral.

9. Krata w otworze okiennym elewacji bocz-nej mauzoleum rodziny Rzeszotarskich naCmentarzu Powàzkowskim w Warszawie.9. Lattice in the widow opening on the sideelevation of the Rzeszotarski family mauso-leum in Powàzki Cemetery in Warsaw.

10. Tabliczka z nazwiskiem Ro-mana Szewczykowskiego i adre-sem jego zak∏adu.10. Plaque with the name ofRoman Szewczykowski and theaddress of his enterprise.

55

RZEMIOS¸O ARTYSTYCZNE

Wrzeciono, symbol przemijania, umieszczone w de-koracji w kszta∏cie rozwini´tego kwiatu, zamyka ca∏oÊç.

Wy˝ej wymienione bramy stanowià przyk∏adyrozwiàzaƒ, w których Szewczykowski zastosowa∏ po-dzia∏ na pasy poziome. Dwuskrzyd∏owa krata w mau-zoleum Hipolita Cieszkowskiego (pod murem na-przeciwko kw. 178) wype∏nia ca∏à powierzchni´ otworu, bez podzia∏u na poziomy. Kaplica grobowaprzypominajàca pylon nakryta zosta∏a dachem w sty-lu piramidy schodkowej. WejÊcie do niej umieszczo-no mi´dzy dwoma obeliskami, na których wyrzeê-biono pochodnie zwrócone g∏owniami ku do∏owi, symbolizujàce Êmierç. W bogatej dekoracji dwuosio-wej bramy wykorzystane zosta∏y ∏uki i spirale, któresi´ przeplatajà, ginà, aby znów si´ pojawiç, a tak˝e

kwiaty i ich pàki, liÊcie paproci i szyszki w postacigirland. Kraty zamocowane w otworach okiennychelewacji bocznych kaplicy zdobià rozety i kampanu-le. Dekoracje mia∏y charakter symboli: pàki kwiato-we oznacza∏y nadziej´ na lepsze ˝ycie pozagrobowe,a szyszki – ˝ycie wieczne. Brama cmentarna na cmentarzu kalwiƒskim przyul. M∏ynarskiej w Warszawie jest dwuskrzyd∏owa, a˝u-rowa. Jej skrzyd∏a uzyska∏y podzia∏ na trzy poziomy.Dolny zosta∏ wykonany z litej blachy, Êrodkowy w kszta∏cie kwadratu, o podzia∏ach pionowych, odgóry i do∏u obramowany zosta∏ zrytmizowanym orna-mentem pasowym, z∏o˝onym z powtarzajàcych si´elementów trójp∏atkowej rozety. Zwieƒczenie stano-wià wertykalnie poprowadzone pr´ty-tralki zakoƒczo-ne kulkami.

11. Element dekoracyjny ogrodzenia na grobie Emila Schultza, cmentarz augsburski w Warszawie.11. Decorative element of the fencing around the grave of Emil Schultz, Augsburg cemetery in Warsaw.

Brama przykoÊcielna w Radzyniu Podlaskim pro-wadzi na teren koÊcio∏a parafialnego p.w. Âwi´tejTrójcy. Jest dwuskrzyd∏owa, w kszta∏cie prostokàtówzakoƒczonych pó∏koliÊcie. Przewa˝a w niej dekora-cja a˝urowa. Jedynie jej dolna cz´Êç zosta∏a wykona-na z blachy i ozdobiona prostokàtami o Êci´tych naro-˝ach, w których centralnie wyst´pujà kwiaty. W cz´-Êci a˝urowej wykorzystane zosta∏y motywy pàków,kwiatów, wazonu i elementów ceowych. Bram´ wieƒ-czy krzy˝, po bokach którego znajdujà si´ rozcz∏on-kowane, zawijajàce si´ ga∏àzki roÊlinne.

W murze koÊcielnym znajduje si´ równie˝ furtazbudowana z identycznych elementów, jak brama.Obie zaopatrzone sà w tabliczki z nazwiskiem Szew-czykowskiego15 .Brama kamieniczna. W warszawskim dorobku Szew-czykowskiego znajdujà si´ obiekty, które wiàza∏y je-go twórczoÊç z architekturà miasta. Jednym z cie-kawszych jest pi´kna dwuskrzyd∏owa brama, któraniegdyÊ prowadzi∏a zapewne do zamo˝nej kamienicy

lub pa∏acu. Obecnie jest ozdobà Parku im. ObwoduPraga Armii Krajowej przy ul. Grochowskiej.

Zosta∏a odnaleziona kilka lat temu przy ul. Sza-serów. By∏a bardzo zniszczona i skorodowana, pogruntownej konserwacji trafi∏a do parku. Jej autor,Szewczykowski, zastosowa∏ w niej podzia∏ krat od-powiadajàcy podzia∏om architektonicznym. A˝uroweskrzyd∏a majà trzy poziome pasy, uj´te w blaszanebordiury dekorowane kwiatami i guzami. Dolny pas z blachy ˝elaznej pokryty zosta∏ zdobieniami o mo-tywach roÊlinnych w uk∏adzie koncentrycznym. PasÊrodkowy, zdecydowanie wy˝szy, wype∏niajà wyci´tekratownice ozdobione stylizowanymi kwiatkami i wi-ciami roÊlinnymi. W umieszczonej w nim centralnieszerokiej, owalnej ramie pokrytej guzami znajdujàsi´ stylizowane inicja∏y GT. Górny pas wykorzystujemotyw a˝urowej muszli, liÊci akantu i esowników.Bram´ zwieƒcza pó∏okràg∏y naczó∏ek z a˝urowymtympanonem, w który wkomponowano wygi´ty z bla-chy kartusz z koronà.

56

12. Element dekoracyjny ogrodze-nia na grobie Emila Schultza,cmentarz augsburski w Warszawie.12. Decorative element of thefencing around the grave of EmilSchultz, Augsburg cemetery inWarsaw.

57

Obiekty przypisywaneSzewczykowskiemuZachowa∏o si´ troch´ wyrobów, których autorstwoprzypisywane jest artyÊcie, lecz nie opatrzonych jegosygnaturami. Antoni Mencel wspominajàc miejsca, w których znalaz∏y si´ wyroby Szewczykowskiego, z obiektów warszawskich wymienia∏ m.in. pa∏ace –Wilanowski, Zamoyskich przy ul. Foksal, Jab∏onow-skich, czyli póêniejszy ratusz; a tak˝e banki oraz koÊ-cio∏y.

W dzie∏o Szewczykowskiego wyposa˝ony zosta∏tak˝e Dom Matejki w Krakowie16. Do domu malarzaprzy ul. Floriaƒskiej nr 41, mieszczàcego obecnie mu-zeum jego imienia, prowadzà drzwi-wrota, które wy-posa˝ono w krat´ dzie∏o Szewczykowskiego. Wed∏uginformacji otrzymanych w muzeum krata jest daremZgromadzenia Âlusarzy w Warszawie. Zosta∏a muofiarowana w 1904 r., w dniu otwarcia placówki dlazwiedzajàcych.

Byç mo˝e równie˝ brama przy ul. Foksal 1, 2-4 w Warszawie, prowadzàca na dziedziniec Pa∏acu Za-moyskich, zosta∏a wykonana w warsztacie Szewczy-kowskiego wed∏ug projektu Leandera Marconiego17.Dok∏adnoÊç w oddaniu szczegó∏ów przemawia za ta-kà atrybucjà.

Drobne wyroby warsztatu artystyW XIX w. Szewczykowski znany by∏ w Warszawierównie˝ z drobnych wyrobów artystycznych, takichjak lampy, Êwieczniki, obudowy zegarów, wazony,przyciski do papieru, ka∏amarze, co poÊwiadczajà ar-tyku∏y w ówczesnej prasie18 oraz zdj´cia z WystawyMetalowej19.

13. Detal ogrodzenia rodzinyBehslerów, cmentarz augsbur-ski w Warszawie.13. Detail of the fencingaround the Behsler familygrave, Augsburg cemetery inWarsaw.

14. Detal ogrodzenia groburodziny Karszo-Siedlewskich,cmentarz reformowany w War-szawie.14. Detail of the fencingaround the Karszo-Siedlewskifamily grave, Reformed ce-metery in Warsaw.

58

15. Detal bramy kamienicznej w Parku im. Obwodu Praga ArmiiKrajowej przy ul. Grochowskiej w Warszawie.15. Detail of the stonework gate in the Home Army District ofPraga Park in Grochowska Street in Warsaw.

W paêdzierniku 2005 r. wazon jego autorstwa po-jawi∏ si´ w ofercie salonu aukcyjnego REMPEX, gdziezosta∏ wystawiony na sprzeda˝. Wazon – p´katy i a˝u-rowy, podobnie jak umieszczone w nim kute kwiaty– wykonany zosta∏ ze z∏oconego ˝elaza. Z∏ocenie jestzabiegiem, który nie tylko dodaje podstawowemutworzywu walorów wizualnych, ale tak˝e chronimniej szlachetny metal przed korozjà.

Walory artystyczne twórczoÊci Szewczykowski, jak ju˝ powiedziano, by∏ jednym z najwybitniejszych polskich Êlusarzy prze∏omu wie-ków XIX i XX. Zgodnie ze sformu∏owanà przezWilliama Morrisa koncepcjà integracji sztuki z rze-mios∏em, nie by∏ biernym odtwórcà projektów. Samprojektowa∏, a inspiracje czerpa∏ z dzie∏ sztuki daw-nej20. Wypracowa∏ w∏asny styl kwiatowy z charakte-rystycznym motywem ró˝y, dzi´ki któremu jego pra-ce sà rozpoznawalne21.

Jednym z walorów jego twórczoÊci jest jej ró˝-norodnoÊç. W dekoracjach stosowa∏ – oprócz zdobieƒinspirowanych naturà: kwiatami, powojami i liÊçmi –elementy geometryczne, takie jak kwadrat i ko∏o, a tak˝e, tak charakterystyczne dla secesji, mi´kko mo-delowane linie falujàce, esowate, spiralne.

Jego prace nie by∏y „sztukà dla sztuki”, harmo-nijnie ∏àczy∏y wartoÊci artystyczne z funkcjami u˝yt-kowymi. Charakteryzowa∏y si´ wysokim poziomemwykonawstwa, wzbogaconym przez indywidualneÊrodki wyrazu. Szewczykowski by∏ perfekcjonistà, du-˝à wag´ przywiàzywa∏ do wykoƒczenia swych wyro-bów. Na podkreÊlenie zas∏uguje finezja, dajàca efektnaturalnoÊci, z jakà oddawa∏ szczegó∏y, oraz dosko-na∏e wyczucie proporcji, tak wa˝ne zw∏aszcza przybardziej z∏o˝onych dekoracjach.

Nale˝a∏ do rzemieÊlników, którzy Êwietnie zda-wali sobie spraw´ z wymogów, jakie fachowcom z dziedziny r´kodzielnictwa stawia∏ ówczesny rynek.Podpisywa∏ swoje prace, co u∏atwia ich identyfikacj´.Jego wyroby sà cennà spuÊciznà w historii rzemios∏aartystycznego koƒca XIX w.

Konserwacja obiektów z ˝eliwaJednym z najwi´kszych wrogów obiektów ˝eliwnychjest rdza, która bezpowrotnie je niszczy. Jest to pro-ces z∏o˝ony i nie do koƒca wyjaÊniony. Kolejnym za-gro˝eniem, zw∏aszcza dla ˝elaznych zabytków cmen-tarnych, sà wandale, którzy wy∏amujà z nagrobków,ogrodzeƒ i krat zabytkowe elementy ozdobne, kradnàbramki. Jest to tak powszechny proceder, ˝e nie machyba cmentarza, który nie poniós∏by tego rodzajustrat.

Podstawowym celem konserwacji jest powstrzy-manie korozji metalu m.in. poprzez nanoszenie napowierzchni´ obiektu maksymalnie trwa∏ych zabez-pieczeƒ antykorozyjnych oraz – w przypadku stwier-dzonych trwa∏ych uszkodzeƒ – odtworzenie brakujà-cych elementów i stabilne ich osadzenie.

Utrzymanie artystycznych wyrobów ˝elaznych w dobrym stanie nastr´cza dziÊ wiele problemów.Brakuje zak∏adów, które podj´∏yby si´ ich konser-wacji. A niektóre dzie∏a potrzebujà uzupe∏nienia na-wet znacznych fragmentów dekoracji, gdy˝ zniszcze-nia w postaci ubytków i g∏´bokiego skorodowania si´-gajà niekiedy 50 proc. obiektu. Tak znacznie posu-ni´ta destrukcja wystàpi∏a m.in. w przypadku groburodziny Emila Schultza na cmentarzu ewangelicko--augsburskim w Warszawie (kw. A, rz. 23)22.

W Warszawie do niedawna takimi naprawamizajmowa∏a si´ za∏o˝ona w 1921 r. Wytwórnia Âlu-sarska Antoniego Szmalenberga (póêniej w∏asnoÊç je-go syna Tadeusza) przy ul. Skierniewickiej 12. PrzedII wojnà Êwiatowà fabryka ta zatrudnia∏a 100 pra-cowników, a jej wyroby cieszy∏y si´ du˝ym uzna-niem, zdobywa∏y nagrody i pochwa∏y w Pary˝u, Ber-linie i Nowym Jorku. W niej restaurowane by∏y kraty

59

ogrodzeƒ cmentarnych, m.in. ogrodzenie grobów ro-dziny Machlejdów znajdujàce si´ na cmentarzu lute-raƒskim (A-29). Do 2001 r. brakujàce elementy do-rabiano dawnà technikà i za pomocà oryginalnych,czyli – mo˝na rzec – historycznych narz´dzi, a jakoÊçwykonywanych prac oceniana by∏a wysoko23. Wy-twórnia dzia∏a∏a w tym miejscu do 2004 r.

Konserwacji poddany zosta∏ nagrobek RomanaSzewczykowskiego, którego twórcà jest W. Ross, znaj-dujàcy si´ na Powàzkach (12-III-6). Na powierzchnibogatej dekoracji dzie∏a widoczne by∏y Êlady korozjipunktowej i w˝ernej, z licznymi mikro- i makroubyt-kami. Brakowa∏o jednego ze s∏upków oraz dwóch gir-land; elementy te zosta∏y skradzione. Zabiegi konser-wacyjne przeprowadzi∏a Wanda Sienicka24 w 2004 r.25

Wszystkie elementy nagrobka zdemontowano, a na-st´pnie poddano oczyszczeniu metodà strumieniowo--Êciernà, usuwajàc pozosta∏oÊci farb i nawarstwienia

korozji. Chropowatà powierzchni´ aluminium usuni´-to mechanicznie26. Oczyszczony metal zosta∏ pokrytywarstwà metalu mniej podatnego na korozj´ (metali-zacja cynkiem). Nast´pnie naniesiono farb´ podk∏ado-wà epoksydowà i warstw´ farby czarnej nawierzch-niowej epoksydowej z po∏yskiem. Na tak zabezpieczo-nà powierzchni´ naniesiono warstw´ farby grafitowej.

W ten sposób przedstawiciele wspó∏czesnej nau-ki i techniki konserwacji metalu uczcili jednego z naj-wybitniejszych warszawskich twórców pos∏ugujà-cych si´ tym tworzywem. Zabezpieczajàc jego na-grobek, wykonany przez jednego z jego uczniów,wpisali si´ w naturalny i historyczny zarazem ciàgpokoleƒ tych, którzy s∏u˝à rzemios∏u artystycznemu.

RZEMIOS¸O ARTYSTYCZNE

1. „Przeglàd Tygodniowy”, 1894, nr 38, s. 402-403. Autor rubrykiEcho Warszawy wymienia dom stojàcy przy Al. Jerozolimskich 76,który otrzyma∏ balustrady balkonowe nawiàzujàce do rokoka wyko-nane przez Szewczykowskiego. Artysta wÊród stylizowanych mo-tywów roÊlinnych z∏o˝onych z liÊci i kwiatów umieÊci∏ ró˝e.

2. Oprócz Romana Szewczykowskiego darczyƒcami byli: architektHenryk Marconi i Stanis∏aw Zieleziƒski – Êlusarz; zob. „W´dro-wiec”, 1895, nr 23, s. 445-446.

3. „W´drowiec”, jw.

4. „Przeglàd Tygodniowy”, 1894, nr 16, s.181-182 i nr 17, s. 198-200.

5. „W´drowiec”, 1902, nr 26, s. 513-514.

6. „Tygodnik Ilustrowany”, 1906, nr 27, s. 531.

7. O tym fakcie napisano w rubryce Âwiat∏a i cienie w „W´drow-cu”, 1901, nr 17, s. 327. W Muzeum Narodowym w Warszawie, w dziale poÊwi´conym rzemios∏u, znajdujà si´ dwie jego prace: winieta i nogi od sto∏u.

8. „W´drowiec”, 1895, nr 23, s. 446.

9. Tam˝e.

10. Autorka niniejszego tekstu w 2004 r. obroni∏a prac´ magisterskàna Uniwersytecie Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie,Wydzia∏ Nauk Historycznych, pt. Metalowe ogrodzenia nagrob-ków cmentarzy ewangelickich w Warszawie 1890-1914 r., pod kie-runkiem Zbigniewa Bani, w której szczegó∏owo omówi∏a wszystkieprace Romana Szewczykowskiego tam si´ znajdujàce.

Przypisy

Mgr Ma∏gorzata Bia∏ostocka jest absolwentkà Uniwersy-tetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie.

16. Brama przy ul. Foksal 1, 2-4 w Warszawie.16. Gate in 1, 2-4 Foksal Street in Warsaw.

11. Przywo∏ujàc cmentarze warszawskie stosuj´ skróty; CmentarzEwangelicko-Augsburski – EA, Cmentarz Ewangelicko-Refor-mowany – ER, Powàzki – P.

12. Na przyk∏ad rzeêba Chrystus dêwigajàcy krzy˝ stojàca przedkoÊcio∏em p.w. Âwi´tego Krzy˝a w Warszawie zosta∏a odlana w bràzie w 1898 r. wed∏ug starszego o 40 lat projektu AndrzejaPruszyƒskiego; zob. B. Wierzbicka, Zmiany wn´trza KrakowskiegoPrzedmieÊcia oko∏o 1900, (w:) Wn´trze warszawskiej ulicy.Materia∏y sesji naukowej, Warszawa, 5-6 kwietnia 2001 roku, podred. B. Wierzbickiej, Warszawa 2002, s. 152.

13. Roman Lubowiecki, rzeêbiarz, kamieniarz – zak∏ad w Warsza-wie posiada∏ od 1886 r. przy ul. Dzikiej 63. By∏ twórcà parusetobiektów rzeêbiarskich na cmentarzach Powàzkowskim i Bró-dzieƒskim.

14. Zak∏ad Józefa Norblina by∏ wytwórcà wielu pomników na war-szawskich cmentarzach. W∏aÊcicielowi i jego pracownikom za-wdzi´czamy m.in. monta˝ pomnika Adama Mickiewicza w War-szawie przy ul. Krakowskie PrzedmieÊcie, wraz z ogrodzeniem.Zak∏ad ten funkcjonowa∏ w Warszawie przy ul. Dzikiej 71.

15. Zarówno brama, jak i furta posiadajà swoje karty ewidencyjne w zbiorach KOBiDZ. Autorem opracowania w obydwu przypad-kach jest mgr D. Siedlecki (1987).

16. „Gazeta RzemieÊlnicza”, 1922, nr 18, s. 4-5.

17. Architekt Leander Marconi, projektujàc pa∏ac przy ul. Foksal, w Warszawie odwo∏a∏ si´ do póênego renesansu francuskiego, (T.S. Jaroszewski, Pa∏ac Zamoyskich na Foksalu Warszawa 1987).Jak przysta∏o na wytwornà rezydencj´, dostaç si´ do niej mo˝naprzez równie wytwornà bram´.

18. „Przeglàd Tygodniowy”, 1894, nr 38, s. 402-403.

19. „W´drowiec”, 1895, nr 22, s. 435. Nieocenionym êród∏em in-formacji o zak∏adach i asortymencie sà artyku∏y na temat wys-taw, które w interesujàcym nas okresie mia∏y miejsce. Przez kilka

tygodni, na prze∏omie maja i czerwca 1895 r., Warszawa ˝y∏a Wy-stawà Metalowà urzàdzonà w budynku Cyrku przy ul. Ordynackiej.Z cotygodniowej relacji z wystawy podawanej w „W´drowcu” dowiadujemy si´ o obiektach tam eksponowanych i problemach, z jakimi zmaga∏y si´ zak∏ady produkujàce asortyment „metalowy”.

20. „Gazeta RzemieÊlnicza”, 1922, nr 18, s. 4-5. Jako szperacz, wie-le cennych wzorów znajdowa∏ na strychach, plebaniach. W 1889 r.sta∏ si´ szcz´Êliwym posiadaczem kutych artystycznie krat z mo-siàdzu i ˝elaza. Odkupi∏ ornamenty balkonów i p∏yty ˝elazne ozdo-bione monogramami i herbami Lubomirskich i Tarnowskich odprzedsi´biorców rozbierajàcych pa∏ac Tarnowskich przy ul. Kra-kowskie PrzedmieÊcie w Warszawie; zob. E. Koz∏owska-Pusto∏a, J. Pusto∏a, Hotel Bristol, Warszawa 1985, s. 31.

21. Zak∏ad jego liczy∏ niewielu pracowników, bo zaledwie trzydzie-stu, ale dzi´ki temu utrzyma∏ status „zak∏adu artystycznego”; zob.„Gazeta RzemieÊlnicza”, 1922, nr 18, s. 4-5.

22. Spo∏eczny Komitet Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewange-licko-Augsburskiego w Warszawie, zbiory dokumentów, teczka 67.

23. „Warszawski Informator Rzeczpospolitej” 31.10-6.11.2003, s. 15.

24. Wanda Sienicka specjalizuje si´ w konserwacji zabytkowychobiektów metalowych, m.in. jej konserwacji poddana by∏a fontanna˝eliwna, znajdujàca si´ dziÊ przed sto∏ecznym kinem „Muranów”.Obecnie W. Sienicka jest pracuje nad konserwacjà fontanny znaj-dujàcej si´ w Ogrodzie Saskim.

25. Spo∏eczny Komitet Opieki nad Starymi Powàzkami im. JerzegoWaldorffa w Warszawie, zbiory dokumentów, teczka dotyczàca na-grobka Romana Szewczykowskiego.

26. Podczas poprzednich prac konserwatorskich przeprowadzonychw 1982 r. girlandy by∏y poddane konserwacji poprzez zanurzenie w wannach z aluminium.

60

The varied accomplishments of Roman Szewczy-kowski (1849-1901), craftsman, social activist,

collector and teacher, deserve to be recalled. A complete record of Szewczykowski's oeuvre

has still not been made. His works are scatteredacross Poland, and in particular within the formerRussian partition area. Numerous examples of fenc-ing designed by him are to be found in Protestantcemeteries where the unique planning of the gravesand sprawling space have become the reason why thefences surround an extensive area and feature sophis-ticated composition forms.

The Powàzki cemetery is the site of numerousdoors/gates of grave shrines. Designing them,Szewczykowski as a rule referred to the repertoire of historical forms and generally accepted symbols of death and new life. The diverse gate ornamentsplayed a programme-like role and harmonised withthe architecture of the shrines.

The Warsaw works include objects linkingSzewczykowski's oeuvre with town architecture. Oneof the most interesting examples is the magnificenttwo-wing gate which once must have led to a pros-perous town house or palace, and today is one of thehighlights of the park in Grochowska Street.

The artist was also celebrated for small-scaleworks such as lamps, candlesticks, clock cases, vases,paperweights and inkwells. In October 2005 one ofhis vases was offered for sale by the REMPEX auc-tion salon.

Szewczykowski was one of the most outstandingPolish craftsmen of the turn of the nineteenth century.In accordance with the conception of an integrationof the arts and crafts, formulated by William Morris,he was never a passive copier of styles but created his own designs and devised a floral style with a dis-tinctive rose motif. Well aware of the demands madeby the market upon professional artisans Szewczy-kowski signed all his works, which facilitates theiridentification; his output has become part of the valu-able legacy of late nineteenth-century crafts.

One of the greatest enemies of cast iron objects is rust, which causes irreversible damage. The funda-mental purpose of all conservation in such cases is theprevention of further corrosion by, i.a. using durableanti-corrosion safety measures, and in the case of per-manent damage – by recreating the missing elementsand their stable installation.

CAST IRON DECORATIONS IN THE OEUVRE OF ROMAN SZEWCZYKOWSKI