UNIVERZITET U TUZLIEKONOMSKI FAKULTETPOSTDIPLOMSKI STUDIJ SMJER EKONOMIJAPRISTUPNI RAD NA TEMU:Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji Predmet: Regionalna eonomi!a i "olitia E#ro"$e %ni!eMentor: Pro&' dr' M%(arem Kla"i)St%dent: *ad+iali) Dino, di"l' oe-'T%.la, oto/ar 0112' godineSADR3AJEkonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiUVOD21.Pojmovno odreenje privrednog rasta i razvoja 31.1. Razlikovanje pojmova privrednog rasta i razvoja 41.2. Privredni rast 41.3. Privredni razvoj52.Makroekonomski pokazatelji privrednog razvoja BiH (1998-2008)72.1. BDP 72.2. Infacija 102.3. Platni bilans BiH112.4. Vanjski dug BiH 152.5. Direktne strane investicije (FDI)183.Ekonomski pokazatelji BiH u odnosu na EU, CEFTU i zemlje okruenja214.Budunost privrednog razvoja BiH na putu ka EU 23ZAKLJUAK 24LITERATURA25Regionalna ekonomija i politika Evropske unije1Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiUVODStabilan privredni rast je vana komponenta privrede jedne zemlje dabi se u to je mogue veem stepenu zadovoljile rastue potrebe njenogstanovnitva upotrebom ogranienih resursa.Naravno, privredni rast i nije dovoljan da bi jedna drava povealasvoje blagostanje, jer to ona moe samo poveati uz privredni razvoj, koji jeiri pojam od privrednog rasta. On pored rasta osnovnih makroekonomskihpokazatelja treba i zahtjeva i strukturne promjene u privredi, kao i kulturnepromjene od samog stanovntva.Ovaj rad je podjeljen u etiri cjeline. U prvoj cjelini se obrauju pojmoviprivrednog rasta, privrednog razvoja, njihovo razlikovanje i njihovakorelacija. Pored toga se i objanjava pojam novijeg datuma, tj. pojamodrivog razvoja.U drugom dijelu se razmatraju makroekonomski pokazatelji Bosne iHercegovine, kao to su BDP, ifacija, vanjski dug, i dr.U treem dijelu dat je osvrt na neke od ranije spomenutih pokazatelja,ali ovaj put u poreenju sa zemljama EU i zemljama potpisnicama CEFTA-e,iji je lan i Bosna i Hercegovina.Na kraju je dato vienje odreenih koraka, koji su neophodni da seurade, tj. u kojim sektorima se treba obratiti panja kako bi se Bosna ihercegovina kretala na pravom putu ka lanstvu u EU.Regionalna ekonomija i politika Evropske unije2Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji1.Pojmovno odreenje privrednog rasta i razvojaProuavanje problematike privrednog rasta i razvoja prisutno je uekonomskoj teoriji jo od vremena klasine ekonomske misli. Ona je olienau analizama Smita, Rikarda i Maltusa. Svaki od ovih autora je davao svojemiljenje i svoje vienje razloga brzih uspona ili padova privreda pojedinihzemalja.Prouavanje privrednog razvoja kao procesa u smislu zasebne naunediscipline je fenomen novijeg datuma. Tek tokom ezdesetih godina prologvijeka je dolo do izdvajanja zasebnih predmeta na svjetskim univerzitetima. Mnogi autori navode da su izdvajanju privrednog razvoja u zasebnuekonomsku disciplinu doprinjeli razliiti faktori kao to su: Velika ekonomska kriza 1930-tih godina prolog vijeka, koja je dovelado rjeenja u obliku Keynesove ekonomske teorije dravnogintervencionizma. Period neposredno nakon Drugog svjetskog rata (1945. 1950.), ukojem se javila potreba obnove ratom razruene evropske privrede.Rezultat ove potrebe su bili uvoenje elemenata planske koordinacijeinvesticija, kao i kontrole ekonomskih i investicijskih tokova. Tako jedonijet i formalan plan poznat pod nazivom Maralov plan.Iako danas zemlje sa razvijenim privredama propagiraju neoliberalizami sa njim povezanu otvorenu privredu i nemjeanje drave u trite, jedna ododlika savremenog razvojnog procesa u svijetu je veoma znaajna ulogaplanskog mehanizma u upravljanju privredom. U visoko razvijenimRegionalna ekonomija i politika Evropske unije3Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijiprivredama danas se vri paralelno upravljanje ukupnim privrednimsistemom i tokovima putem trinih, ali isto tako i planskih mehanizama.Ovakvo rjeenje se nametnulo s obzirom da su i dravna intervencija i trinimehanizam odvojeno pokazali odreene nedostatke, pa se tako pristupilootklanjanju istih pomou meusobno suprotne strategije.U zemljama u razvoju, kao to je Bosna i Hercegovina, je potrebanrazuman miks javnog i privatnog preduzetnitva u koritenju trita ukombinaciji sa razliitim vrstama planiranja, a u srhu maksimiziranjadrutvenog blagostanja. Uzmemo li u obzir da su sadanje razvijene privrede trebale tri stotinegodina da dostignu sadanji stepen razvoja, za zemlje u razvoju, koje sestrukturno razlikuju od privreda razvijenih zemalja, su danas potrebniposebni modeli razvoja, kako bi se jaz izmeu privrednih zemalja i zemalja urazvoju u narednom periodu smanjio. 1.1.Razlikovanje pojmova privrednog rasta i razvojaIzrazi ekonomski rast (eng. economic growth) i ekonomski razvoj(eng. economic development) se veoma esto upotrebljavaju u ekonomskojliteraturi, kako u kontekstu objanjenja identinih fenomena, tako i u ciljutumaenja fenomena koji se znaajno razlikuju. Iako javnost i nekiekonomisti pojmove privrednog rasta i razvoja izjednaavaju, u ekonomskojliteraturi se izdvojio vladajui stav1:Privredni razvoj je daleko iri pojam od samog privrednog rasta. U praksi se pokazalo da je rast mogu i ostvariv bez privrednog razvoja, dokje veoma teko postii obrnutu situaciju, tj. privredni razvoj bez privrednograsta. Privredni rast moemo kvantitativno mjeriti, dok privredni razvojobuhvata i kvalitativnu dimenziju. Ova dimenzija u privrednom razvoju semoe postii samo uz strukturne promjene u generisanju dohotka, njegovojdistribuciji i koritenju. Znai, ovaj pojam se vezuje za velike investicioneaktivnosti vezane za visok obim tednje, koja je posljedica porasta dohotka uprethodnom periodu. 1 Dragutinovi D., Teorija privrednog rasta i razvoja, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta u eogradu, eograd, 2!!"., str. 2#!Regionalna ekonomija i politika Evropske unije$Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiPrivredni rast je u odreenoj mjeri nuan, ali ne i dovoljan uslov zapostizanje privrednog razvoja.2 Neki istraivai razlike izmeu pojmova privrednog rasta i privrednograzvoja usporeuju sa rastom i razvojem ovjeka. Pri tom, privredni rastkompariraju sa fzikim rastom ovjeka (poveanjem teine i visine), dokprivredni razvoj poistovjeuju su fzikimnapredovanjempraenimkvalitativnim razvojem psihofzikih performansi, prije svega sa poveanjemsposobnosti adaptiranja ovjeka promjenljivim uslovima ivota i rada.1.2. Privredni rastU literaturi se moe naii na mnotvo defnicija privrednog rasta, kao to su: Privredni rast oznaava poveanje vrijednosti nacionalne proizvodnjetokom vremena. Privredni rast je agregatni proces koji govori o mnogobrojnim sektorskimpromjenama privrede. Privredni rast predstavlja uveanje realnog bruto nacionalnog proizvodau odreenom periodu u odnosu na njegovu veliinu u prethodnomvremenskom intervalu. Privredni rast predstavlja trajno poveanje dobara neophodnih zazadovoljenje individualnih i zajednikih ljudskih potreba, mjerenoveliinom proizvodnje po stanovniku.Iz ovih defnicija moemo izvui dva kljuna elementa za poveanjeblagostanja. Za privredni rast je bitno poveanje bruto nacionalnogproizvoda, tj. nacionalne proizvodnje. Takoer bitan elemenat je i vrijeme, tj.uveanje ekonomskih pokazatelja u kontinuiranom vremenskom periodu. Stabilan privredni rast je vana komponenta privrede jedne zemlje dabi se u to je mogue veem stepenu zadovoljile rastue potrebe njenogstanovnitva upotrebom ogranienih resursa. U makroekonomiji privrednirast predstavlja poveanje agregatne ponude. Ekonomsko napredovanjejedne nacionalne ekonomije se moe pratiti pomou dugoronih pokazateljaprivrednog rasta.2 %&id, str. 2#!Regionalna ekonomija i politika Evropske unije"Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiPrivredni rast se moe ostvariti na dva osnovna naina:1. poveanom upotrebom faktora,2. rastuom efkasnou sa istom koliinom faktora.Privredni rast moemo identifkovati sa bruto nacionalnim proizvodomper capita (BNP p.c.), koji predstavlja uveanje stvarnih zarada, rast ivotnogstandarda, i stvaranje neophodnih uslova za rastuu proizvodnju ubudunosti.1.3. Privredni razvojKao i kod privrednog rasta u literaturi nailazimo na velik broj defnicijaprivrednog razvoja, kao to su: Privredni razvoj predstavlja ekonomsko napredovanje praenopromjenama u strukturi privrede i promjenama u kvalitetu i sastavufnalnog proizvoda. Privredni razvoj obuhvata promjene u obimu proizvodnje i sloenetransformacije u kompoziciji i strukturi privrede. Privredni razvoj je kompleksna kategorija koja obuhvata itav spektar, ukvalitativnom smislu vrlo razliitih drutveno-ekonomskih promjena,karakteristinih za proces kontinuirane transformacije privrede idrutva. Privredni razvoj predstavlja sloen proces koga reprezentuje nizsukcesivnih promjena u ekonomskoj strukturi, ali i izmjene u svijestiovjeka kao najvanijeg faktora ukupne privredne dinamike. Privredni razvoj je porast proizvodnje roba i pruanja usluga unacionalnoj ekonomiji, tj. porast bruto nacionalnog proizvoda, uzistovremene strukturne transformacije i promjene u funkcionisanjunacionalne privrede na njenoj optoj uzlaznoj liniji ekonomskognapredovanja.Iz prethodno navedenih defnicija se moe izvui zajedniki zakljuakda su za privredni razvoj potrebne strukturne (kvalitativne) promjene uprivredi, kao i privredni rast (kvantitativne promjene), tj. porast obimaproizvodnje roba i usluga.Regionalna ekonomija i politika Evropske unije#Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiDanas postoje razliite podjele na koje se mogu podijeliti mnogobrojneteorije privrednog razvoja, ali na ovom mjestu emo samo spomenuti jednuteoriju novijeg datuma, tj. teoriju odrivog razvoja.Ova teorija se u razvijenim zemljama posebno propagira, s obzirom nainjenicu da su razvijene zemlje izgradile dovoljnu svijest o ogranienimresursima i o potrebi kontinuiranog inoviranja tehnologija kako bi seprivredni razvoj mogao ostvariti uz utedu prirodnih ogranienihresursa.Defniciju "odrivog razvoja" koja se najee upotrebljava dao je (LesterBraun), osniva Worldwatch Instituta. Ona je navedena i u izvjetaju "OurCommon Future" Svjetske Komisije za ivotnu sredinu i razvoj, a glasi: Odrivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjice, a istodobno neugroava mogunost buduih genaracija da zadovolje svoje potrebe."2.Makroekonomski pokazatelji privrednog razvoja BiH (1998-20083)S obzirom na relevantnost podataka u ovom dijelu su neki podaci kaoto su BDP i BDP per capita dati za period od deset godina, dok su odreenipodaci zbog nemogunosti utvrivanja tanih podataka za prve godineperioda. U ovom dijelu cemo obratiti panju na nominalni BDP, BDP p.c.,infaciju, vanjski dug BiH, njenu vanjskotrgovinsku bilansu, itd.3 Obuhvaeni period moe da varira od pokazatelja do pokazateljaRegionalna ekonomija i politika Evropske unije'Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji2.1. Bruto drutveni proizvod (BDP)Bruto drutveni proizvod (BDP) predstavlja najviu mjeru nacionalneproizvodnje i izraava ukupnu nominalnu vrijednost fnalnih proizvoda iusluga u nacionalnoj ekonomiji tokom jedne godine. Bruto domai proizvodpredstavlja zbir rauna proizvodnje svih proizvoaa u okviru odreenemakroekonomije.Problem dvostrukog obraunavanja vrijednosti robe i usluga koje sekoriste kao inputi u proizvodnji drugih roba i usluga (tj. fnalnih proizvoda)radi izbjegavanja dvostrukog oporezivanja ne ulaze u vrijednost BDP-a. Naprimjer vrijednost penice ne ulazi u vrijednost brana. Vrijednost drvnegrae ne ulazi u vrijednost namjetaja itd. BDP se koristi za mjerenje ekonomskih dostignua nacionalneprivrede. Mjerenje BDP-a omoguava da iskazujemo privredni rast,konjukturne cikluse, zaposlnost, infaciju i sl. Prije nego to je BDP otkriven(Keynsova makroekonomija) bilo je teko ocijeniti stanje privrede i zato se onsmatra jednim od najveih otkria 20-tog vijeka. Podaci o BDP-u olakavajukreatorima ekonomske politike usmjeravanje privrede ka makroekonomskimciljevima. Raunski BDP se dobija kada se od bruto domaeg proizvoda odbijusvi prihodi zemlje koji pripadaju strancima (kao rezultat njihovog ulaganja uzemlju) a dodaju svi prihodi te zemlje koje ona preko svojih stanovnikaostvari u drugim zemljama. Vrijednost BDP-a moe biti iskazana: nominalnoi realno. Realni nain iskazivanja BDP-a je iskazivanje BDP-a u stalnimcijenama, a nominalni u tekuim cijenama. Nominalni BDP izraava ukupnuvrijednost dobara i usluga u datom periodu po cijenama iz tog perioda. Ovakategorija mjerenja se iz godine u godinu mijenja iz jednostavnog razloga toobim proizvodnje varira u fzikom smislu ali i zbog promjena trinih cijenas druge strane. Realni BDP se izraava u cijenama koje vae za jedan bazniperiod. to znai da se vrijednost svih proizvedenih roba i usluga izraavajuu stalnim cijenama.U narednoj tabeli je prikazan nominalni BDP i stopa realnog BDP-aBosne i hercegovine u periodu 1998. 2008. godina.Regionalna ekonomija i politika Evropske unije(Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiTabela 1. BDP BiH (1998 - 2008))odina*ominalni D+ umilionima D+ per ,apita-ealni D+rojstanovnika.u/iljadama011+rosjenigodi2njikurs34567Du 34 u 67D u 34 u 67D7toparastau 8199( '.2$$ $.113 1.9(2 1.12#13,'$.229.'9( 1,'#11999 (.#!$ $.#91 2.31! 1.2"91!,!$.2'(.311 1,(3$2!!! 9.#11 $."3# 2."$2 1.2!!","$.2'!.!31 2,1192!!1 1!.$(! $.'9" 2.'"9 1.2#3$,93.'9(.!!! 2,1(#2!!2 13.(21 #.#"" 3.#11 1.'3(3,(3.(2(.!!! 2,!''2!!3 1$."!" (.3#' 3.'(" 2.1($3,"3.(32.!!! 1,'3$2!!$ 1".'(# 1!.!2! $.1!9 2.#!(#,33.($2.!!! 1,"'"2!!" 1#.92( 1!.'#3 $.$!" 2.(!13,93.($3.!!! 1,"'32!!# 19.121 12.2#2 $.9'# 3.191#,93.($3.!!! 1,""92!!' 21.#$' 1".1$3 ".#3$ 3.9$1#,!3.($2.!!! 1,$3!2!!(2".1!! 1(.''9 #."31 $.((#","3.($3.!!! 1,33'Izvor: Godinji izvjetaji Centralne Banke BiH iz 2002. i 2008. godineIz tabele 1. se moe zapaziti da se ukupni BDP poveao sa 7,2milijarde KM iz 1998. godine na 25,1 milijardi u 2008. godini. Takoer sepoveao i BDP p.c. sa 1.982,00 KM na 6.531,00 KM. S obzirom da se brojstanovnika u Bosni i Hercegovini samo procjenjuje BDP p.c. je samoizraunata vrijednost na osnovu procjena stanovnitva, te stoga ovaj podatakmoe i da odstupa od pravog stanja. Ali iz ovih podataka je vidljivo da se BDPi BDP p.c. u periodu od deset godina utrostruio, to je grafki predstavljenona grafkonima 1. (GDP) i 2. (GDP p.c.)Grafkon 1. Nominalni BDP (u milionima)Regionalna ekonomija i politika Evropske unije9Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijiu 34u 67DIzvor: Godinji izvjetaji Centralne Banke BiH iz 2002. i 2008. godineGrafkon 2. Nominalni BDP per capitau 34u 67DIzvor: Godinji izvjetaji Centralne Banke BiH iz 2002. i 2008. godineIz prethodnih grafkona se moe zapaziti da je 2002. godine dolo doznaajnog porasta BDP-a. Ovo je izmeu ostalog indirektna posljedicastavljanja u promet evropske valute Eura.Procijenjena nominalna vrijednost bruto domaeg proizvoda (BDP) u2008. iznosila je 25,1 milijardu KM, dok je Agencija za statistiku BiH (BHAS)objavila revidiranu vrijednost od 21,6 milijardi KM za 2007. Visina defatoraRegionalna ekonomija i politika Evropske unije1!Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijiza 2007. je bila 7,24%, odnosno mnogo via od infacije mjerene indeksompotroakih cijena (1,5%). Defator za 2008. je jo znatno vii s obzirom da jeinfacija iznosila 7,4%, pa se na osnovu toga procjenjuje da je stopa rastarealnog BDP-a oko 5,5%. Ovakva stopa rasta je u skladu sa kretanjima uregionu (Hrvatska 2,2%, Makedonija 4,6%, Srbija 5,6%, Albanija 6,1%, CrnaGora 8,1%).4 Ona je karakteristina za zemlje u tranizciji. Stopa od 5,5% jeneto nia od stope u prethodnoj godini, koja je iznosila 6%. Ovo je rezultatekonomskih kretanja u zemlji i inostranstvu.Grafkon 3. Nominalni BDP i stope rasta realnog BDP-aIzvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 2008. godine, str. 16.2.2. InfacijaS obzirom na prethodne godine, moemo rei da je u BiH u 2008. godinidolo do znaajnijeg rasta infacije. U julu 2008. godine ona je dostigla skorodvocifren iznos sa vrijednou 9,9%. Ipak prosjena infacija za prethodnugodinu je iznosila 7,4%, to je za znaajnih 5,9% vie nego u 2007. godini.Grafkon 4. Infacija u BiH 2004. 2008. $ Izvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 200! "odineRegionalna ekonomija i politika Evropske unije11Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiIzvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 2008. godine, str. 21Kao to se iz prethodnog grafkona vidi infacioni pritisci u zadnjimgodinama su se javili u 2006. godini uvoenjem PDV-a te u 2008. godinirastom cijena nafte i naftnih derivata, kao i cijena hrane. Kad bi ove dvijekomponente izostavili infacija bi bila manja od 2%. Do porasta cijena ovihkomponenti je dolo zbog visoke cijene nafte na svjetskom tritu, koja je tekpoela padati kada je tranja pala zbog ekonomske krize u svijetu. U ovojgodini u BiH su naftni derivati dodatno oporezovani to e takoer uticati ina rast indeksa infacije.Infacija u Bosni i Hercegovini je trenutno pod kontrolom zbogmonetarnog sistema koji je prisutan. Naime, Centralna banka je ogranienavalutnim odborom i sidro tarifom Eurom, tako da se ne moe iskoristitimjera tampanja dodatnih sredstava plaanja, koju koriste vlade u krizi, ikoja dovodi samo do vee infacije i vee krize. 2.3. Platni bilans BiHBosna i Hercegovina je svrstana u grupu malih otvorenih privreda sobzirom da je u 2008. godini njena otvorenost5 iznosila 92,4%. To znai, daBiH ne moe uticati na ekonomska kretanja u svijetu, ve ih mora prihvatitikao data. U narednoj tabeli e biti usporeen platni bilans BiH za period2004. 2008. godina. " izra:ena kao odnos vanjskotrgovinske razmjene i &ruto domaeg proizvodaRegionalna ekonomija i politika Evropske unije12Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiTabela 2. Platni bilans u BiH2004. 2005. 2006. 2007. 2008.% ; Tekui raun .1iB 11.3$3.(1$11.3$3.(1$!11.3$3.(1$ Sve"("pno 7.320.254.168 5.322.729.615 1.997.524.553 4.204.943.528 #e) op*is(og i)nosa )a 7.320.254.168 5.322.729.615 1.561.000.553 4.204.943.528 Regionalna ekonomija i politika Evropske unije1'Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji+on!ons(i (%"& Izvor: INFORMACIJA o stanju javne zaduenosti Bosne i Hercegovine na dan 31.12.2008.godine, Ministarstvo fnansija i trezora BiH, Sarajevo, 2009., str. 8.U narednom grafkonu je prikazano stanje vanjskog duga u zadnjihsedam godina. Iz grafkona se moe primjetiti da je Bosna i Hercegovinapoela da servisira stari dug, ali je istovremeno prihvatila nove obaveze kojesu tako prouzrokovale skoro nepromjenjeno stanje u ukupnom iznosu duga.Grafkon 6. Stanje vanjskog duga kroz razdoblje 2001. 2008. god.Izvor: INFORMACIJA o stanju javne zaduenosti Bosne i Hercegovine na dan 31.12.2008.godine, Ministarstvo fnansija i trezora BiH, Sarajevo, 2009., str. 11.U sljedeem grafkonu i tabeli su prikazani kreditori Bosne iHercegovine u procentualnim i apsolutnim iznosima. Zanimljivo je da se nanajnoviji kreditor MMF, ubraja meu ostale kreditore sa iznosom od svegaoko 500 miliona KM. Slika sa ovog grafkona e se drastino promjenitinakon 2012. godine.Grafkon 7. Uee kreditora u stanju zaduenosti BiHRegionalna ekonomija i politika Evropske unije1(Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiIzvor: INFORMACIJA o stanju javne zaduenosti Bosne i Hercegovine na dan 31.12.2008.godine, Ministarstvo fnansija i trezora BiH, Sarajevo, 2009., str. 13.Tabela 5. Uee kreditora u stanju zaduenosti BiH (u KM),re!itorUgovoreni (re!iti Stane !"ga -)nos./0-)nos./0 D2."($.3'3.'22 3",3"9 2.1!3.9"1.$"( "!,1'1 +ari2ki klu&9(1.93$."'3 13,$3"('9.23".'"12!,9## E%933.!3$.213 12,'##2$#.!(9.'1"",(#( Eondonski klu& #9(.$$3.!!! 9,""#23!.$((.'2!",$9# E-D($#."9'.393 11,"(32!"."9(.21($,9!3 Europska komisija'(.233.2!!1,!'!'(.233.2!!1,(## Flada Gapana#2.9'9.2("!,(#2#1.9$#.#'(1,$'' 3raljevina Hpanjolska 1$2.92"."!# 1,9"""2.'2".11"1,2"' %>ID'!.9!'.331!,9'!"!."93.93'1,2!# -epu&lika +ortugal '!.21$.29'!,9#1$'."!#.32(1,133 3uvajtski fond$#.21(.$(!!,#323#.('9.$3!!,('9 %zv. J uvoz. &anka 3oreje 31.2#(.(!!!,$2(31.1($.2"(!,'$$ -azvojna &anka FE #9."'$.'13!,9"229.3"(.9#9!,'!! >ortis &anka .*izozemska0 3!."''.#"3!,$1(29.!$(.''1!,#93 Regionalna ekonomija i politika Evropske unije19Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji7audijski razvojni fond $1.93#.$!!!,"'$2'.1((.1$1!,#$( Euro=ma33.3#".2!'!,$"'23.!'1.11!!,""! Iustrijska &anka J lani,a 6niCredit )roup 32.1($.'39!,$$!19.23(.921!,$"9 IDI)1'."$!.1('!,2$!12.2"(.311!,292 Flada elgije(.31$.3(!!,11$'.#(".!32!,1(3 ?>%D5?+EC fond "$.!3".1!#!,'391(.'2(.123!,$$' -aiKeisen ank I) 1#.#$3.'"!!,22(2.$32."'3!,!"( 3fD29.33'.$"!!,$!113!.(#"!,!!3 Flada Iustrije"21.'!2!,!!'2#.!(9!,!!1 44>$1#.29(.'"' ",#9#!!,!!! Flada Hvedske (.!1#."22!,11!!!,!!! Leljezni,e 13 eur. zemalja 2.12'.(($!,!29!!,!!! Flada 4aMarske 1.3!#.1!3!,!1(!!,!!! U,U1NO 7.308.910.354 100,000 4.193.599.714 100,000 Izvor: INFORMACIJA o stanju javne zaduenosti Bosne i Hercegovine na dan 31.12.2008.godine, Ministarstvo fnansija i trezora BiH, Sarajevo, 2009., str. 12.Na dan 31.12.2008. godine u stanju vanjske zaduenosti Bosne iHercegovine najvee uee zauzima dug prema Svjetskoj banci (50,17%).Zaduenost prema Svjetskoj banci ini polovinu ukupnog stanja vanjskezaduenosti (50,17%), a ini je dug prema IDA-i (85,35%) i dug prema IBRD-u (14,65%). U prethodnom grafkonu MMF nije posebno istaknut s obziromda sredstva nisu prelazila ni 500 miliona KM. On spada meu ostalekreditore. Sa potpisanim aranmanom i kreditnom pomoi u iznosu od 2,3milijarde KM, MMF e zauzeti znaajnu poziciju u ukupnom dugu BiH, tj.postae najvei kreditor BiH. S obzirom da povlaenje sredstava za sobompovlai i mogunosti povlaenja kredita od strane Londonskog kluba,Svjetske banke, EBRD-a, i drugih kreditora, za oekivati je da e se unaredne tri godine, koliko traje aranman sa MMF-om, dug BiH udvostruiti.Regionalna ekonomija i politika Evropske unije2!Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj UnijiOva injenica je zabrinjavajua, i moemo se nadati da e Vlade u BiHpoduzeti odreene mjere kako bi ekonomiju BiH ojaali da bi se kreditneobaveze mogle redovno servisirati. Trenutna situacija je loa, ali s obzirom naiskustva zemalja, koje su slijedile upute MMF-a, postoji opasnost da e BiHdoi u jo nepovoljniju situaciju. 2.5. Direktne strane investicije (FDI)Kod analize investicione potronje kao komponente BDP-a uzimaju sesamo realne investicije. Uloga investicija u makroekonomiji je dvostruka:1.Investicije su znaajna i najdinaminija kategorija potronje.2.Investicije su faktori poveavanja potencijalnog output-a na straniponude.Obiminvesticija direktno odreuje ekonomski rast i razvoj.Determinante investicija su: kamatna stopa, oekivani proft, tehnolokepromjene, vrijednost investicionih dobara, stepen kotanja kapaciteta. Ako seneki od ovih faktora poveava investicije e se poveavati. Ovo ne vai samoza kamatnu stopu i trokove kapitalnih dobara, jer su investicije njihovanegativna funkcija. U narednoj tabeli su prikazane investicije, i to direktnastrana ulaganja za period 1998. 2008. godina.Tabela 6. Diretkna strana ulaganja u BiH)odina%znos umilionima 34199(11'199932"2!!!31!2!!12'$2!!2#!$2!!333!2!!$1.1!9Regionalna ekonomija i politika Evropske unije21Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji2!!"9#$2!!#1.1192!!'3.!2$2!!(1#(36kupno za period 199( ;2!!((.("9*prvih osam mjeseciIzvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 2008. godine i www.mvteo.gov.baIz prethodne tabele se moe primetiti da je od skoro 9 milijardidirektnih stranih investicija jedna treina ostvarne u 2007. godini. Ovainjenica je jobolje prikazana na narednom grafkonu. Primjeuje se iogroman pad investicija u 2008. godini u poreenju sa 2007. godinom. Zaovakav pad investicija postoje dva bitna faktora. Prvi, manji faktor, jeinjenica da je u 2008. godini dolo do svjetske ekonomske krize, koja je ucijelom scijetu izazvala pad investicija i dovela do duboke recesije. Meutim,za Bosnu i Hercegovinu je znaajna injenica da je u 2007. godini dolo doprivatizacije, ili bolje reeno prodaje, dvije dravne kompanije (RafnerijeBrod i Telekoma Srpske). Ove dvije investicije su same bile uzrok naglogporasta investicija u 2007. u odnosu na 2006. i takoer naglog pada u 2008.godini, to je lahko uoljivo na sljedeem grafkonu.Grafkon 8. Direktna strana ulaganja u periodu 01.01.98 01.09.08. god.Regionalna ekonomija i politika Evropske unije22Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijimilionima 34Izvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 2008. godine i www.mvteo.gov.baRegionalna ekonomija i politika Evropske unije23Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji3.Ekonomski pokazatelji BiH u odnosu na EU, CEFTU i zemljeokruenjaVaan faktor u svakoj privredi je i dranje infacije pod kontrolom. Unarednoj tabeli je prikazana usporedba infacija BiH i nekih zemalja izokruenja i EU.Tabela 7. Infacija u BiH i izabranim zemljama okruenja i EU 2e3%a 4-- 2008.54-- 2007. 2008.52007.#i$3,8 /7,4 / ugarska',( 812,! 8 Estonija',! 81!,# 8 Eitvanija(," 81!,9 8 7r&ija(,# 811,' 8 Crna )ora#,9 8',$ 8 G- 4akedonija$,1 8(,3 8 Brvatska2,9 8#,1 8 7lovenija2,1 8",' 8 E46 1"1,# 83,3 8 E6 2'2,2 83,' 8 Izvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 2008. godine, str. 21Kao to se iz tabele vidi, rast cijena, tj. poveanje stope infacije jeprisutno u cijeloj EU. Ipak, infacija u BiH je nia od infacije uporedivihprivreda zemalja, koje svoju monetarnu politiku baziraju na valutnomodboru (Bugarska, Estonija, Litvanija). Infacija u BiH je vea od infacijeEMU ili EU.Kada pogledamo zemlje u okruenju (zemlje Bive SFRJ) primjetimo daje infacija BiH jedino vea od infacije u Hrvatskoj i Sloveniji, dok je nianego u ostalim zemljama. Ukoliko usporedimo procentualni rast realnog BDP-a Bosne iHercegovine i prosjek EU 27, moemo primjetiti da Bosna i Hercegovina imadva do tri puta vei rast nego u prosjeku zemlje EU. Samo u 2000. godini suzemlje EU bre napredovale od BiH po pitanju rasta realnog BDP-a. Sobzirom da su do 2004 godine, zemlje EU15 bile uglavnom meu zemljamaRegionalna ekonomija i politika Evropske unije2$Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijinajrazvijenijim u svijetu, to je i niska stopa prosjeka EU i oekivana. Nakonproirenja na EU27 ova stopa je se poveala jer je EU15 dobila nove lanice,od kojih se neke razvijaju i bre sa veom stopom rasta realnog BDP-a negoto je stopa u BiH. Tabela 8. Rast realnog BDP-a u %Godina EU 27 *BiH1998 2,9 5,51999 3,0 4,92000 3,9 3,82001 2,0 3,52002 1,2 6,32003 1,3 3,92004 2,5 6,92005 1,7 6,02006 3,0 5,5* do 2004 EU15Izvor: Godinji izvjetaj Centralne Banke BiH 2008. godine, www.europa.euTakoer zanimljiv podatak za nalizu je i vanjskotrgovinska razmjenaBiH. Glavni partneri Bosne i Hercegovine su zemlje EU i zemlje laniceCEFTA-e. Bosna i Hercegovina skoro 85% proizvoda uvozi iz ovih zemalja. Anajvie uvozimo iz Hrvatske, tj. preko 22% ili preko 1/5 cjelokupnog uvoza.Na Srbiju otpada otprilike 10% uvoza. Normalno je da su ove dvije zemljenai trgovinski partneri s obzirom na geografsku blizinu. Kada je u pitanju izvoz BiH preko 55% svojih proizvoda i usluga plasirana evropsko trite. Kada uporedimo 2006. i 2007. godinu poveao se izvoz uzemlje potpisnice CEFTA-e dok je prema ostalim zemljama on 1,5% opao, tose vidi iz naredne tabele.Tabela 9. Vanjskotrgovinska razmjena BiH sa zemljama CEFTA-e i EU. GUCEFTA EU Ostali VrRegionalna ekonomija i politika Evropske unije2"Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijiodinavoz/IzvozijednostukupnoZemljaVrijednost% Vrijednost%Vrijednost%i!2006 U2.697.793"#$"#%3.846.413#%$&'%1.231.977()$'%%*+%)'+,&'2007 U3.283.531"#$#'%4.754.721#&$&-%1.398.289(#$'%%&+),%+-)*2006 I1.167.037"($''%2.094.604)'$%"% 354.690 &$',%"+'%'+-##2007 I1.498.073")$,"%2.388.790)'$(%% 307.350 *$,"%#+,)(+%-)Izvor: Statistiki zavod BiH4.Budunost privrednog razvoja BiH na putu ka EUNa putu ka EU bosanskohercegovaki politiari se konano morajuuozbiljiti i svojoj dravi obezbjediti minimum makroekonomskih politika zapodupiranje privrednog rasta i razvoja.Bosna i Hercegovina mora iz godine u godinu da poveava svoj BDPstopom rasta koja je vea od stope rasta EU kako bi joj se u budunosti tovie pribliila. Prilikom uporeivanja stopa rasta realnog BDP-a je to veiomjer za BiH povoljniji, jer emo tako bre stii na nivo prosjeka EU.Drugi vaan pokazatelj je i suzbijanje infacije, tj. potrebno je da se onadri u dozvoljenim granicama i pod kontrolom. Naravno privredni rast a time i razvoj su nezamislivi bez direktnihstranih investicija. Bosna i Hercegovina mora da stvori takvo zakonodavstvo,koje e omoguiti stranim investitorima pristupaan teren za njihov kapital.Trenutno stanje u ovoj oblasti je katastrofalno, s obzirom da je za registracijupreduzea potrebno preko dva mjeseca, to investitorima ne ide u prilog, jeroni ele da odmah obru svoj kapital. S obzirom da je Bosna i Hercegovina vezana za Euro, bit e joj u dobrojmjeri olakan prelazak na Euro u budunosti.Pitanje vanjskog duga je takoer nezaobilazno za Bosnu i Hercegovinu.Sa novim kreditnim aranmanom MMF-a BiH e uskoro imati dodatneRegionalna ekonomija i politika Evropske unije2#Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijiobaveze, koje e poprilino opteretiti njen platni bilans. Ovo pitanje se morapaljivo rjeavati.Budunost Bosne i Hercegovine je u Evropskoj uniji. Uz sve prethodnorazmatrane pokazatelje dolazi jo jedan vaan faktor, koji tie na put Bosne iHercegovine a EU, a to je volja veine njenih graana, tj. njihova elja da sepripoje porodici drava EU.ZAKLJUAKProuavanje problematike privrednog rasta i razvoja prisutno je uekonomskoj teoriji jo od vremena klasine ekonomske misli.U praksi se pokazalo da je rast mogu i ostvariv bez privrednograzvoja, dok je veoma teko postii obrnutu situaciju, tj. privredni razvoj bezprivrednog rasta. Privredni rast moemo kvantitativno mjeriti, dok privrednirazvoj obuhvata i kvalitativnu dimenziju.Ipak u nastojanju da se dostignu razvijene zemlje, ne treba zaboravitiinjenicu da trenutno u ekonomskoj nauci preovladava miljenje da je jedinoispravan razvoj odrivi razvoj. Da bi se ovo stanje postiglo potrebno je da sezadovolje potrebe dananjice, a da se pri tome ne ugroze potrebe buduihgeneracija.Na kraju, kada saberemo sve prethodno reeno, moe se izvuuzakljuak da je Bosna i hercegovina na putu ka EU. Ona iz godine u godinuostvaruje odreeni napredak, iako se i svake godine javljaju novi problemi.Do privrednog razvoja nee doi bez radikalnih privrednih promjena, koje suneminovne kako bi se bosanskohercegovaka privreda pripremila naRegionalna ekonomija i politika Evropske unije2'Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Unijiutakmicu sa privredom EU. Trenutno pokazatelji pokazuju da smo preranootvorili svoje granice i tako doveli vlastitu privredu u nezavidan poloaj.Jedina nada ostaje da e se privreda Bosne i Hercegovine tako bre ojaati,nego da su ostale na snazi protekcionistike mjere poput carinskih ivancarinskih barijera. Pokazatelji BiH pokazuju da ona kontinuirano ostvaruje rast realnogBDP-a, ali procjene su da bi on trebao biti dvocifren kako bi se EU doodreene mjere mogla sustii.Glavna smjernica za BiH na putu ka EU bi trebala biti sljedeadefnicija odrivog razvoja:Odrivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjice, a istodobnone ugroava mogunost buduih genaracija da zadovolje svoje potrebe."LITERATURA1. Dragutinovi D., Filipovi M., Cvetanovi S.,Teorija privrednog rasta i razvoja, Centarza izdavaku djelatnost Ekonomskog akulteta u !eogradu, !eograd, "##$.". Stiglitz %., Globalizacija i dvojbe koje izaziva, &lgoritam, 'agre(, "##).*. C+ivakul M. et al.,Bosnia and Herzegovina:Selected Issues, ,MF -u(li.ation Servi.es,/as+ington, D.C., "##0.). Sekulovi M., Tranzicija u ogledalu krize. Dostupno na1 222.eko.(g.a..3u$. 4od5i 6., Teorijske kontroverze ekonomije neoliberalizma, Ekonomska revija, "##*.7. 6esner89kre( M.,Washingtonski konsenzus, inansijska teorija i praksa !", ,nstitut za%avne inan.ije, 'agre(, "##).:. I#$%&'(I)'ostanjujavnezadu*enosti Bosnei Hercegovinenadan+,-,!-!.."-godine, Ministarstvo inansija i trezora !i4, Sarajevo, "##;.0. "##0. godine.Regionalna ekonomija i politika Evropske unije2(Ekonomski napredak Bosne i Hercegovine na putu ka Evropskoj Uniji;. 222.kim.sr.gov.3u1#. 222.(+dani..om11. 222.politika.rs1". 222.ekonomija.org1*. ino.2orld(ank.org1). 222.2ikipedia.org1$. 222.inanz8le?ikon.de17. 222.in2ent.org1:. 222.im.org10. 222.eko.(g.a..3u1;. 222.europa.eu"#. epp.eurostat.e..europa.euRegionalna ekonomija i politika Evropske unije29