UNIVERZITET U TUZLI EKONOMSKI FAKULTET

Ekonomija održivog razvoja

EKONOMSKA NAUKA I ŽIVOTNA SREDINA

Begović Samra I-804/04

Novembar 2007SADRŽAJ

1.EKONOMSKA NAUKA I ŽIVOTNA SREDINA 2

1.1. LJUDI I PRIRODA 21.1.1. PRIRODNO OKRUŽENJE I RAZVOJ 21.1.2. RAST LJUDSKE POPULACIJE 21.1.3. KORIŠTENJE RESURSA 31.1.4. DEGRADACIJA I ZAGAĐENJE ŽIVOTNE SREDINE 41.1.5. POVEZANOST POPULACIJE, KORIŠTENJA RESURSA I DEGRADACIJE ŽIVOTNE SREDINE 5

1.2. PROCES KONCEPTUALIZACIJE ŽIVOTNE SREDINE 71.2.1. POSMATRANJE ODNOSA PRIRODE I DRUŠTVA 71.2.2. RAZLIČITI PRISTUPI RAZMATRANJU ŽIVOTNE SREDINE 71.2.3. RAZUMJEVANJE PROCESA U ŽIVOTNOJ SREDINI 81.2.4. UTICAJ EKOLOŠKIH PRISTUPA NA ISTRAŽIVAČKE I DRUŠTVENE PROCESE 9

1.3. SHVATANJE UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU 101.3.1. SISTEMATSKI PRISTUP 101.3.2. PRIMJENA ANALIZA ŽIVOTNOG CIKLUSA 111.3.3. ZAMJERKE „SISTEMSKOM“ PRISTUPU 11

1.4. RAZVOJ KONCEPTA EKOLOŠKE EKONOMIJE1.4.1. PROMJENE U EKONOMSKOM NAČINU RAZMIŠLJANJA 131.4.2. POVEĆANJE SPOSOBNOSTI PREDVIĐANJA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU 131.4.3. KONCEPT ODRŽIVOG EKONOMSKOG SISTEMA 14

PITANJA 16

1

EKONOMSKA NAUKA I ŽIVOTNA SREDINA

1.1. LJUDI I PRIRODA

1.1.1. PRIRODNO OKRUŽENJE I RAZVOJ

Izraz „prirodno okruženje“ je tradicionalno korišten za označavanje ambijenta u kome određeni organizmi žive. Izraz „ekologija“ je često korišten kao surogat prirodnom okruženju, iako, precizno govoreći, on označava naučnu disciplinu koja se bavi izučavanjem odnosa između živih organizama i njihove životne sredine. Životna sredina je set fizičkih i socijalnih uslova koji određuju njihove postojeće uslove života. Međusobni uticaji između ljudi i prirodnog okruženja mogu biti pozitivni i negativni (npr. Obezbjeđenje čiste vode za piće je pozitivan uticaj prirodnog okruženja na ljude, dok je izbacivanje otpadne vode u vodotoke negativan antropogeni uticaj na prirodno okruženje). Razvoj označava bolje korištenje faktora proizvodnje, uključivanjem prirodnih resursa, koje vodi povećanju dohotka i unapređenju kvaliteta života ljudi. Tradicionalna ekonomija tretirala je odnos između ekonomskog razvoja i prirodnog okruženja kao konfliktan odnos (npr. Izgradnja termoelektrane na ugalj ili cementare koje mogu degradirati životnu cjelinu eksploatacijom prirodnih resursa i zagađivati životnu sredinu emitovanjem štetnih gasova i prašine).

1.1.2. RAST LJUDSKE POPULACIJE

Najozbiljniji problem je veličina prostora na Zemlji za rast ljudske populacije.Ubrzani rast ljudske populacije otpočeo je u drugoj polovini XVIII vijeka slijedeći industrijsku revoluciju. U vremenu od 1950 – 1991 godine broj stanovnika na zemlji je udvostručen. Predviđa se da će do 2045. godine doći do ponovnog udvostručenja

2

stanovnika na zemlji. 1980. godine prosječna godišnja stopa rasta stanovništva bila je 1,8 % odnosno 900 puta brže nego prvih nekoliko miliona godina. Kao pokazatelj ljudske populacije široko se koristi stopa ukupnog fertiliteta (SUF) – označava prosječan broj djece koje žena očekuje da rodi u svom životu. Smatra se da SUF od 2,1 odražava stabilan nivo ljudske populacije, ukoliko se ne ostvaruje neto migracija.

1.1.3. KORIŠTENJE RESURSA

Pod resursima se podrazumjeva ono što ljudi uzimaju iz prirodne sredine za zadovoljenje svojih potreba i želja. Resursi mogu biti: materijalni i nematerijalni. Materijalni resursi su: oni resursi čiji se kvantitet može mjeriti i čija je zaliha limitirana (obradivo zemljište, nafta, gvožđe i sl.). Nematerijalni resursi su: oni resursi su čiji se kvantitet ne može mjeriti (ljepota pejzaža, rekreaciona vrijednost i sl.). Sa stanovišta ljudskog mjerila vremena resursi mogu biti: neobnovljivi, trajni i obnovljivi.

Recikliranje podrazumjeva prikupljanje i/ili preradu rezidualne proizvodnje i potrošnje, tako da se oni mogu ponovo koristiti za proizvodnju novih proizvoda, Trajni resursi su neiscrpljivi sa stanovišta ljudskog mjerila (solarna energija). Potencijalno obnovljivi resursi teorijski mogu neograničeno trajati, budući da se mogu brzo reprodukovati (drveće, šuma, trava, pašnjaci).

Resursi mogu biti apsolutno ili relativno oskudni. Apsolutno oskudni resursi nastaju onda kada je njihova raspoloživa zaliha nedovoljna ili previše skupa da zadovolji sadašnju ili buduću potražnju (nafta). Relativno oskudni resursi nastaju onda kada resursa ima dovoljno za zadovoljenje potražnje, ali je njihova proizvodnja i distribucija neuravnotežena što uslovljava povećanje tržišne cijene.

3

1.1.4. DEGRADACIJA I ZAGAĐENJE ŽIVOTNE SREDINE

Prema zakonu materijalne ravnoteže, masa materijala koja ulazi u proces transformacije mora biti jednaka masi materijala koja izlazi iz tog procesa. Ako je masa materijala sadržana u proizvedenim dobrima manja od mase upotrijebljenih inputa, znači da je razlika pretvorena u otpad. Zagađenje je širok pojam – označava određenje neželjene promjene u karakteristikama vazduha, vode, zemljišta ili hrane. Kolike efekte zagađujuće materije mogu imati u životnoj sredini zavisi od 3 faktora:

4

1) Hemijske prirode2) Koncentracije i 3) Dugotrajnosti zagađujućih materija.

Prvi faktor pokazuje koliko je zagađujuća materija aktivna i škodljiva za specifične vrste živih organizama. Drugi faktor pokazuje količinu zagađujućih materija po jedinici obima vazduha, vode, zemljišta ili težine tijela. Treći faktor pokazuje koliko dugo zagađujuće materije ostaju u vazduhu, vodi, zemljištu ili ljudskom tijelu.

Sagorijevanje fosilnih goriva je najveći izvor aerozagađenja.

1.1.5. POVEZANOST POPULACIJE, KORIŠTENJA RESURSA I DEGRADACIJE ŽIVOTNE SREDINE

Populacije koje prekorače mogućnosti svoje životne sredine primorane su na stradanje i odumiranje. Degradacija i zagađenje životne sredine na datom području zavise od 3 faktora:

Broja ljudi Prosječnog broja jedinica resursa koje svaki čovjek koristi, i Količine degradacije (zagađenja) koje prouzrokuje korištenje jedinice resursa.

Model uticaja ovih faktora na životnu sredinu pokazuje ovaj primjer:

5

Navedeni faktori utiču na dvije vrste preopterećenosti raspoloživih resursa i životne sredine:

Populacionoj i Potrošačkoj preopterećenosti.

Populaciona preopterećenost nastaje kada ima više ljudi nego hrane, vode i drugih resursa koji obezbjeđuju minimum egzistencije. Potrošačka preopterećenost – karakteristična je za industrijalizovane zemlje. Koristi je manji broj ljudi velikim intenzitetom tako da to dovodi do brzog iscrpljivanja resursa, velikog zagađenja i degradacije životne sredine.

Na životnu sredinu sve veći uticaj ima povećanje raskoraka u razvoju između razvijenih i nerazvijenih zemalja. Razvijene zemlje učestvuju sa 22% u ukupnoj svjetskoj populaciji, raspolažu sa 80% svjetskog ekonomskog bogatstva minerala i energije, a proizvode najveći dio zagađenja i otpada. Ako svijet nastavi sa ovakvim tempom razvoja, mnogi resursi će nestati, a priroda će postati zagušenija i zagađenija. Razvoj mora da bude usklađen sa razvojem eko sfere, a svijet povezan kao integralna cjelina.

6

1.2. PROCES KONCEPTUALIZACIJE ŽIVOTNE SREDINE

1.2.1. POSMATRANJE ODNOSA PRIRODE I DRUŠTVA

Sa istorijskog stanovišta priroda nije uvijek istraživana odvojeno od društva. Prva transformacija uključivala je razmatranje prirode kao neosjetljive i mrtve sredine. Priroda je posmatrana kao određeni set zakona, slučajeva i pravila koje je moguće otkriti istraživanjem i njime ovladati. Druga transformacija = priroda, to je stanje prije čovječanstva, odnosno civilizovanog čovjeka. Razmatranja prirode i društva bila su odvojena „modernistička“.Mnogi efekti industrijalizacije kritikovani su kao nehumani i neprirodni. Tržište je shvaćeno kao prirodni, a njegovi zakoni analogni zakonima prirode. Sistem tržišne ekonomije ne treba ometati intervencijama niti ga treba osporavati.

1.2.2. RAZLIČITI PRISTUPI RAZMATRANJU ŽIVOTNE SREDINE

Danas je moguće dokazati da prirodno okruženje ima konačne limite i da nije beskonačno darežljivo.Istraživački programi operišu se velikim brojem pretpostavki kao što su:

1) Prirodno okruženje je fizičko okruženje,

2) Priroda je pristupačna za naučno i racionalističko istraživanje,

3) Između ljudske kulture i fizičkog prirodnog okruženja postoji fundamentalna odvojenost.

Osnovna implikacija ovakvih gledanja je da prirodna okolina predstavlja limit za ono što ljudi mogu da postignu. Suprotno ovome, postoje mišljenja da prirode ne moraju

7

biti ograničene i da njihove sposobnosti mogu biti povećane. Najnovija shvatanja = prirodu ne treba posmatrati kao nešto što bi trebalo ukrotiti i osvojiti.

1.2.3. RAZUMJEVANJE PROCESA U ŽIVOTNOJ SREDINI

Čuvanje i razumjevanje prirodne sredine je nešto što je naučeno, a proces učenja se razlikuje u različitim društvima. Teoretičari su identifikovali koncept doživotnog društva kao područje protiv samouništavajućeg procesa modernizacije i nov pogled na sistem odnosa prirode i društva (Environmentalism).

Istraživanja u društvenim naukama identifikovala su dva pogleda:

1) Empirijski ekološki fenomeni postaju sve više sagledavani kao problemi životne sredine, a ne kao ispoljavanje promjena u životnoj sredini.

2) Različite vrste ekoloških ishoda sagledavane su kao dio krize ukupne životne sredine koja je izložena prijetnjama sve većeg skupa različitih problema i uticaja.

Pojavljivanje globalnih institucija: UN, Svjetska banka, Friends of the Earth i dr. Globalnih medija, pomoglo je stvaranju novog globalnog identiteta – procesi su tretirani kao globalni planetarni.

U modernim ekonomskim naukama o životnoj sredini priroda je konceptualizovana na dva osnovna načina:

1) Postoji pojam prirode kao „ugrožene“ životne sredine (ugrožavanje rijetkih vrsta, zagađenje vazduha,vode i sl.)

2) Priroda kao carstvo čistoće i moralne snage.

8

Treći način na koji ekonomske nauke mogu doprinjeti razumjevanju procesa u životnoj sredini odnosi se na istraživanja koja pomažu opisivanju i upoznavanju društveno-ekonomskih procesa koji proizvode ono što mi poznajemo kao štetni efekti u životnoj sredini. Među takve efekte svrstavamo: industrijalizaciju, konzumerizam, turizam, globalizaciju i dr.

1.2.4. UTICAJ EKOLOŠKIH PRISTUPA NA ISTRAŽIVAČKE I DRUŠTVENE PROCESE

Ekonomske nauke korištenjem ekološkog pristupa značajno doprinose razumjevanju programa i pokreta za očuvanje i zaštitu životne sredine. Pojavljuju se labavija, nepartijska i samoorganizovana udruženja i savezi za samopomoć kao novi iskorak u zaštiti životne sredine. Postoji veza između novih društvenih grupa i globalnih kriza u životnoj sredini. Postoji višestruki identitet životne sredine – od lokalnih do globalnih identiteta, od realnih do izražajnih, i od orjentisanih na pejzaž do korisnički orjentisanih.

9

1.3. SHVATANJE UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU

1.3.1. SISTEMATSKI PRISTUP

Pojam „životna sredina“ je definisan (do sada) kao „fizička okolina i uslovi“. Ovo objašnjenje naziva se termodinamičkim konceptom životne sredine. U ovom definisanju prvi korak predstavlja definisanje „sistema“, odnosno dijela kosmosa ili našeg svijeta koji se istražuje. Životna sredina tako obuhvata „fizičku okolinu i uslove“ izvan sistema. Teoretičari društvenih nauka su odgovorni za ovakvo površno definisanje – opisivanje i razvijanje sistema i njegovog „okruženja“.

Ajnštajnova izreka „okruženje je sve što nisam ja „ je tipičan primjer takvog razmišljanja. Postoje razlike između sistema i okruženja – suštinski značaj za upravljanje i ocjenjivanje životne sredine. Sistem je ljudska aktivnost koja obezbjeđuje dobra i usluge kao svoj autput. Za obezbjeđenje takvog autputa sistem zahtjeva inpute materijala i energije iz obnovljivih i neobnovljivih izvora. Inputi dolaze iz okruženja (životne sredine) u sistem.

Analiza životnog ciklusa je ustanovljena kao sredstvo za korištenje u ekološkoj ekonomiji i ekološkom menadžmentu. Ocjenjivanje uticaja na životnu sredinu počinje identifikovanjem položaja proizvodnje, prema tome „sistem“ je fabrika ili proces.Poseban pristup ocjenjivanju životne sredine predstavlja analiza životnog cikllusa – poznata kao analiza proizvoda. U ocjenjivanju životnog ciklusa „sistem“ je određeni tok materijala i energije neophodnih za obezbjeđenje autputa. Definisanje granice sistema i granice okruženja u analizi životnog ciklusa je formalizovano kao funkcija cilja. Ovakav korak može biti podvrgnut kritici.

10

1.3.2. PRIMJENA ANALIZA ŽIVOTNOG CIKLUSA

Konvencionalna analiza životnog ciklusa uključuje samo kvantitativne uticaje proizvodnje i neiskorištenih proizvoda na životnu sredinu. Analizom postrojenja za proizvodnju lesonita mokrim tehnološkim postupkom obuhvataju se samo

kvantitativni tokovi materijala i energije za proizvodnju postrojenja. Analiza životnog ciklusa nastavlja se pretvaranjem evidentiranih tokova više stotina supstanci u mali broj kvantifikovanih uticaja na životnu sredinu (sve emisije u atmosferi koje troše atmosferski ozon mjerene su prema njihovom potencijalu trošenja ozona da bi se dobila njihova vrijednost uticaja na životnu sredinu). Osnovni zadatak analize životnog ciklusa je smanjenje navedenih rezultirajućih uticaja na životnu sredinu na određenu numeričku vrijednost. Rješenje

ovog problema nameće dva pitanja: kako utvrditi uporedive vrijednosti za različite efekte? I kako ustanoviti mogućnost razlikovanja tih vrijednosti među društvima?Ako relativne vrijednosti variraju među različitim društvima, onda će u globalnom vrednovanju uticaja na životnu sredinu analiza životnog ciklusa biti napuštena.

1.3.3. ZAMJERKE „SISTEMSKOM“ PRISTUPU

U sistemskom pristupu termodinamički bazirane analize, postrojenje za proizvodnju lesonita je shvaćeno kao sistem, a sve ostalo kao okruženje. Ekonomske i druge društvene nauke moraju svoju pažnju usredsrediti na razmatranje istorijskog, kulturnog i društvenog konteksta razvoja. Druga zamjerka sistemskom pristupu odnosi se na pogled koji podrazumjeva da su uticaji na životnu sredinu prouzrokovani na mehanički način.

11

Iako je očigledno da je fabrika za proizvodnju lesonita prouzrokovala zagađenje rijeke i promjenila estetski izgled okoline, identifikacija njenog uticaja kao problema

nije automatska. Naučne teorije o društvenom sistemu tretiraju društvo kao sistem sa

tendencijom prema ravnoteži. Društvo se razmatra kao stabilan set određenih entiteta koji se zajedno drže pomoću održavanja konsenzusa o vrijednostima i prioritetima. Neki ekonomisti ističu da je globalna životna sredina prevelika za ljude da bi stekli određeni realni osjećaj za nju, dok je lokalna životna sredina ona u kojoj su oni „kao kod kuće“ i koju intimnije poznaju. Ovakvo posmatranje ukazuje da životna sredina nema uniformno značenje. Promjena životne sredine u svim situacijama izaziva različito reagovanje.

12

1.4. RAZVOJ KONCEPTA EKOLOŠKE EKONOMIJE

1.4.1. PROMJENE U EKONOMSKOM NAČINU RAZMIŠLJANJA

XIX vijek je bio period u kome su fizičke nauke ostvarile spektakularni razvoj. Pri kraju XX vijeka globalizacija je pojačala ove veze, mjenjala međunarodnu podjelu rada, koristila nove tehnologije i tražila da se čuvaju egzotični predjeli i sistemi kao artikal potrošnje. Naglašavanje da su ljudske kulture različite dovelo je u pitanje „ekosistem“.

Podjela na prirodu i okolinu bila je odskočna daska za napredovanje društvenih nauka i njihovo efektnije suočavanje sa nerješenim problemima. Neoklasična ekonomija je povećala povjerenje industrijskog kapitalizma u sopstvene uspjehe. Mnogi neoklasični ekonomisti značaj oskudice prihvataju kroz koncepte kao što su ekonomski troškovi i obezbjeđenje resursa. Zagađenje i umnožavanje „eksternih efekata“ smatrani su rasipništvom, a ne oskudice i ljudske nesposobnosti upravljanja njihovim posljedicama.

13

Ekološka ekonomija sugeriše nadmoć prirode i sposobnost kontrole ekoloških posljedica ljudskog ponašanja. Rješenja za probleme životne sredine ne mogu se tražiti izvan ljudskog društva koje ih je stvorilo .

1.4.2. POVEĆANJE SPOSOBNOSTI PREDVIĐANJA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU

Mogućnost uspješnog procjenjivanja očekivane sigurnosti doprinjela je porastu povjerenja u nauku. Sa razvojem nauke i tehnike poboljšala se mogućnost predviđanja. Predviđanje uticaja na životnu sredinu i procjena ekoloških ishoda tih uticaja pokazali su se vrlo složenim, zbog složenosti sistema životne sredine i nepredvidljivosti ljudskih aktivnosti. Problemi životne sredine povezani sa ljudskim zdravljem, uništavanjem biloških vrsta ili obezbjeđenjem života na zemlji izgledaju veći sa proširenjem ljudskog znanja.

Globalni problemi životne sredine kao što su: trošenje ozonskog omotača i globalno zagrijavanje, nepristupačni su za tehničko izučavanje.

Postoje dvije vrste neizvjesnosti: o Vremenska io Prostorna neizvjesnost

Ekološki pristupi zahtjevaju određeni maštoviti skok u budućnosti. Mnoge promjene u životnoj sredini su sistematske. One se najbolje upoznaju kroz načine na koji se sistemi mjenjaju. Prostorna dimenzija je važna u razmatranju vrijednosti životne sredine.

1.4.3. KONCEPT ODRŽIVOG EKONOMSKOG SISTEMA

Prirodni resursi kao što su voda, zemljište i čist vazduh označavani su kao „slobodna dobra“ koja se besplatno nalaze na raspolaganju i koja ne zahtjevaju nikakve izdatke. Danas ipak, čista voda, vazduh i zemljište nisu „besplatni“ u prirodi.

Ekološka ekonomija uključila je troškove čišćenja životne sredine i troškova zaštite prirodnih resursa radi osiguranja dugoročnog održivog razvoja. U dosadašnjem razvoju ekološke ekonomije došlo se do tri različita pristupa:

1) Ne postoje nikakve teškoće u utvrđivanju ekonomske vrijednosti životne sredine.

2) Vrijednost prirode se ne može utvrđivati na isti način kao vrijednost ekonomskih dobara.

Među navedena dva pristupa nalaze se ostali pristupi koji se nazivaju institucionalnim ekonomistima. Oni smatraju da je vrijednovanje prirode moguće.

14

3) Pristalice trećeg pristupa sugerišu korištenje intervencije i regulacije za zaštitu životne sredine, prije svega za zadovoljenje ljudskih potreba, a ne zahtjeva prirode.

Neodrživa priroda – ekonomski sistem zasnovan na maksimiziranju koristi putem iscrpljivanja prirodnih resursa i uništavanja životne sredine. Ekološka ekonomija je ponudila u obliku zasnovanom na dugoročno usklađenom ekonomskom razvoju sa mogućnostima i ograničenjima ekosfere – koncept održivog ekonomskog sistema.

Koncept održivog ekonomskog sistema nudi odgovore kako da se ekonomski sistem upotrijebe za proizvodnju ekonomskih dobara za zadovoljenje ljudskih potreba, a da se pri tome ne nanose štete ekološkim sistemima. On podrazumjeva prelazak sa ekonomije neograničenog rasta na ekonomiju zasnovanu na „saradnji sa prirodom“. Zagovornici koncepta održivog ekonomskog sistema polaze od toga da ekonomski sistem ne može da funkcioniše nezavisno od ekosfere. Zato, ekonomski razvoj ne može da bude neograničen, jer su zalihe resursa ograničene i za njih se uvijek ne može naći zamjena. Životna sredina ima ograničenu sposobnost da razlaže, ili degradira otpad koji proizvode ekonomije. Ekonomski sistem zasnovan na maksimiziranju neograničenog ekonomskog rasta izaziva veći broj društvenih problema, uključujući i problem životne sredine.

Ekološka ekonomija je zasnovana na saznanjima kako se razvijeniji i zreli ekonomski sistemi održavaju. Koncept održivog ekonomskog sistema podrazumjeva transformaciju dosadašnjih ne samo ekonomskih, nego i političkih, pravnih, moralnih i drugih principa. Koncept održivog ekonomskog sistema zahtjeva podsticanje aktivnosti za usklađivanje ekonomskog razvoja sa mogućnostima i ograničenjima ekosfere u cilju očuvanja i kvaliteta životne sredine. U takve aktivnosti ubrajaju se:

Transformacija društva, Stabilizacija populacije, Spriječavanje zagađenja, Korištenje obnovljivih resursa, Ograničenje ispuštanja otpadnih voda i sl.

Koncept održivog ekonomskog sistema posebnu pažnju obraća na eliminisanje siromaštva kao jednog od glavnih uzroka ljudske i ekološke tragedije. Jaz između siromašnih i bogatih izražajniji je poslije 1980. godine. Održivi ekonomski sistem predstavlja usklađeni razvoj resursa fizičkog bogatstva i populacije ljudi na Zemlji.

PITANJA

15

1.Šta je prirodno okruženje, ekologija a šta životna sredina?

Izraz „prirodno okruženje“ je tradicionalno korišten za označavanje ambijenta u kome određeni organizmi žive. Izraz „ekologija“ je često korišten kao surogat prirodnom okruženju, iako, precizno govoreći, on označava naučnu disciplinu koja se bavi izučavanjem odnosa između živih organizama i njihove životne sredine. Životna sredina je set fizičkih i socijalnih uslova koji određuju njihove postojeće uslove života.

2.Šta podrazumjevate pod resursima i koje su osnovne podjele resursa?

Pod resursima se podrazumjeva ono što ljudi uzimaju iz prirodne sredine za zadovoljenje svojih potreba i želja. Resursi mogu biti: materijalni i nematerijalni. Materijalni resursi su oni resursi čiji se kvantitet može mjeriti i čija je zaliha limitirana (obradivo zemljište, nafta, gvožđe i sl.). Nematerijalni resursi su oni resursi čiji se kvantitet ne može mjeriti (ljepota pejzaža, rekreaciona vrijednost i sl.). Sa stanovišta ljudskog mjerila vremena resursi mogu biti: neobnovljivi, trajni i obnovljivi.

Recikliranje podrazumjeva prikupljanje i/ili preradu rezidualne proizvodnje i potrošnje, tako da se oni mogu ponovo koristiti za proizvodnju novih proizvoda, Trajni resursi su neiscrpljivi sa stanovišta ljudskog mjerila (solarna energija). Potencijalno obnovljivi resursi teorijski mogu neograničeno trajati, budući da se mogu brzo reprodukovati (drveće, šuma, trava, pašnjaci).

Resursi mogu biti apsolutno ili relativno oskudni. Apsolutno oskudni resursi nastaju onda kada je njihova raspoloživa zaliha nedovoljna ili previše skupa da zadovolji sadašnju ili buduću potražnju (nafta). Relativno oskudni resursi nastaju onda kada resursa ima dovoljno za zadovoljenje potražnje, ali je njihova proizvodnja i distribucija neuravnotežena što uslovljava povećanje tržišne cijene.

3. Šta je zagađenje okoline i kolike efekte zagađujuće materije imaju u životnoj sredini?

Zagađenje je širok pojam – označava određenje neželjene promjene u karakteristikama vazduha, vode, zemljišta ili hrane. Kolike efekte zagađujuće materije mogu imati u životnoj sredini zavisi od 3 faktora:

1)Hemijske prirode2)Koncentracije i 3)Dugotrajnosti zagađujućih materija.

Prvi faktor pokazuje koliko je zagađujuća materija aktivna i škodljiva za specifične vrste živih organizama.

Drugi faktor pokazuje količinu zagađujućih materija po jedinici obima vazduha, vode, zemljišta ili težine tijela. Treći faktor pokazuje koliko dugo zagađujuće materije ostaju u vazduhu, vodi, zemljištu ili ljudskom tijelu.

Sagorijevanje fosilnih goriva je najveći izvor aerozagađenja.

4. Različiti pristupi razmatranju životne sredine!

16

Danas je moguće dokazati da prirodno okruženje ima konačne limite i da nije beskonačno darežljivo.Istraživački programi operišu se velikim brojem pretpostavki kao što su:

1) Prirodno okruženje je fizičko okruženje,2) Priroda je pristupačna za naučno i racionalističko istraživanje,3) Između ljudske kulture i fizičkog prirodnog okruženja postoji fundamentalna

odvojenost.Osnovna implikacija ovakvih gledanja je da prirodna okolina predstavlja limit za ono što ljudi mogu da postignu. Suprotno ovome, postoje mišljenja da prirode ne moraju biti ograničene i da njihove sposobnosti mogu biti povećane. Najnovija shvatanja = prirodu ne treba posmatrati kao nešto što bi trebalo ukrotiti i osvojiti.

5. Koncept održivog ekonomskog sistema!

Ekološka ekonomija je ponudila u obliku zasnovanom na dugoročno usklađenom ekonomskom razvoju sa mogućnostima i ograničenjima ekosfere – koncept održivog ekonomskog sistema.

Koncept održivog ekonomskog sistema nudi odgovore kako da se ekonomski sistem upotrijebe za proizvodnju ekonomskih dobara za zadovoljenje ljudskih potreba, a da se pri tome ne nanose štete ekološkim sistemima. On podrazumjeva prelazak sa ekonomije neograničenog rasta na ekonomiju zasnovanu na „saradnji sa prirodom“. Zagovornici koncepta održivog ekonomskog sistema polaze od toga da ekonomski sistem ne može da funkcioniše nezavisno od ekosfere. Zato, ekonomski razvoj ne može da bude neograničen, jer su zalihe resursa ograničene i za njih se uvijek ne može naći zamjena.Koncept održivog ekonomskog sistema podrazumjeva transformaciju dosadašnjih ne samo ekonomskih, nego i političkih, pravnih, moralnih i drugih principa. Koncept održivog ekonomskog sistema zahtjeva podsticanje aktivnosti za usklađivanje ekonomskog razvoja sa mogućnostima i ograničenjima ekosfere u cilju očuvanja i kvaliteta životne sredine. U takve aktivnosti ubrajaju se:

Transformacija društva, Stabilizacija populacije, Spriječavanje zagađenja, Korištenje obnovljivih resursa, Ograničenje ispuštanja otpadnih voda i sl.

Koncept održivog ekonomskog sistema posebnu pažnju obraća na eliminisanje siromaštva kao jednog od glavnih uzroka ljudske i ekološke tragedije. Jaz između siromašnih i bogatih izražajniji je poslije 1980. godine. Održivi ekonomski sistem predstavlja usklađeni razvoj resursa fizičkog bogatstva i populacije ljudi na Zemlji.

17