30
Educatief Natuurbeheer Educatief Natuurbeheer Educatief Natuurbeheer Educatief Natuurbeheer Samen werken we aan een kleurrijke natuur! Infomap project ‘EDUCATIEF NATUURBEHEER’

Educatief natuurbeheer infomap

Embed Size (px)

DESCRIPTION

In deze map vindt u een korte voorstelling van het project en meer uitleg over de drie complementaire stappen: het infomoment, het doemoment en het evaluatiemoment

Citation preview

Page 1: Educatief natuurbeheer infomap

Educatief Natuurbeheer Educatief Natuurbeheer Educatief Natuurbeheer Educatief Natuurbeheer Samen werken we aan een kleurrijke natuur!

Infomap project

‘EDUCATIEF NATUURBEHEER’

Page 2: Educatief natuurbeheer infomap

2

Beste leerkracht, directie,

In deze map vindt u een korte voorstelling van het project en meer uitleg over de drie complementaire stappen:

het infomoment, het doemoment en het evaluatiemoment.

Educatief Natuurbeheer vertrekt vanuit de beleveniswereld van het kind; het is een ervaringsgericht en

leergebiedoverschrijdend project. Heel wat eindtermen voor het basisonderwijs (en ook secundair onderwijs)

kunnen via dit project gerealiseerd worden. Onder punt 6 zal u ontdekken dat het project Educatief Natuurbeheer

een rijke aanvulling en verdieping van uw leerstof is!

Tot slot vindt u in deze map extra informatie over Natuurpunt als organisatie en enkele concrete acties, ook voor

u van toepassing.

Heel veel plezier ermee!

We hopen alvast op een fijne samenwerking!

Het ENB-team

EEN PROJECT VAN

MET DE STEUN VAN EN IN SAMENWERKING MET

PARTNERS VOOR NATUUR

Page 3: Educatief natuurbeheer infomap

3

INHOUDSOPGAVE 1. EVEN KORT VOORSTELLEN ....................................................................................................... 4

2. EDUCATIEF NATUURBEHEER IN DETAIL .................................................................................. 5

2.1. Inleidende stap ......................................................................................................................... 5

2.1.1 PowerPointpresentatie ....................................................................................................................... 5 2.1.2 Natuurbeheerspel .......................................................................................................................... 6

2.2. Werkdag ................................................................................................................................... 9

2.3. Natuurontdekkingstocht ......................................................................................................... 10

3. EDUCATIEF NATUURBEHEER OP MAAT ................................................................................. 11

4. ONDERSTEUNING ...................................................................................................................... 12

4.1. Ondersteuning voor leerkrachten ........................................................................................... 12

4.2. Ondersteuning voor vrijwillige natuurgidsen ........................................................................... 12

4.3. Uitleenbaar materiaal ............................................................................................................. 13

4.4. Ondersteuning door (groot)ouders ......................................................................................... 13

4.5. Ondersteuning bij vergroening van de speelplaats ................................................................ 13

5. ENKELE AFSPRAKEN ................................................................................................................ 14

6. EINDTERMEN ............................................................................................................................. 16

7. WAT IS NATUURPUNT? ............................................................................................................. 25

8. ACTIES VAN NATUURPUNT ...................................................................................................... 26

9.1. Vogels voeren en beloeren .................................................................................................... 26

9.2. Vlinder mee ............................................................................................................................ 27

9. WORD LID ................................................................................................................................... 28

10. GROENE PARTNERS ................................................................................................................. 29

11.1. MOS ....................................................................................................................................... 29

11.2. Boeboeks en Marc de Bel ...................................................................................................... 29

11. CONTACT .................................................................................................................................... 30

Page 4: Educatief natuurbeheer infomap

4

1. EVEN KORT VOORSTELLEN

Educatief Natuurbeheer is een project van Natuurpunt dat kinderen en jongeren ‘warm’ wil maken voor

de natuur en het milieu. Het project is in de eerste plaats gericht op scholen (vooral de derde graad

basisonderwijs) en jeugdverenigingen. Het project is ontstaan in 1996 toen Natuurpunt Oost-Brabant

vaststelde dat er interesse was in natuurbeheer als educatieve schoolactiviteit. Het project werd in 1999

uitgebreid tot het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en bestaat sinds 2001 ook in de provincie Limburg.

Het wordt financieel gedragen door de provinciale overheden, de Vlaamse Gemeenschapscommissie

en de Vlaamse overheid.

Educatief Natuurbeheer voor scholen: drie complementaire stappen

Inleidende stap in de school

De leerlingen krijgen in de school achtergrondinformatie over natuur en milieu, en natuur- en

milieubescherming (met het accent op natuurbeheer) door middel van een interactieve

PowerPointpresentatie of het Natuurbeheerspel.

Werkdag in het natuurgebied

Op de ‘werkdag’ maken de leerlingen al doende kennis met het natuurgebied en het beheer ervan.

Natuurontdekkingstocht in het natuurgebied

Op de afsluitende natuurontdekkingstocht kunnen de leerlingen de resultaten van hun werk bewonderen

en worden er leuke natuuronderzoekjes uitgevoerd.

Page 5: Educatief natuurbeheer infomap

5

2. EDUCATIEF NATUURBEHEER IN DETAIL

2.1. Inleidende stap

Educatief Natuurbeheer is in de eerste plaats een belevingsgericht project, maar heeft ook een hoge

educatieve waarde. In dat opzicht geven wij de deelnemers een stevige dosis achtergrondinformatie

over het hoe en vooral het waarom van natuurbescherming en natuurbeheer, nog vóór we de natuur

intrekken. Maar deze inleidende stap heeft ook als doel de leerlingen warm te maken voor een dagje

natuurbeheer.

Er zijn twee mogelijkheden:

2.1.1 PowerPointpresentatie

Een PowerPointpresentatie is een moderne, multimediale en flexibele lesvorm die jongeren sterk

aanspreekt.

Multimediaal, omdat we sprekende natuurfoto’s of korte filmpjes van het internet kunnen gebruiken om

de leerlingen te boeien. Flexibel, want inhoud en beelden kunnen vlot aangepast worden aan actualiteit

of specifieke situaties. Tel daarbij op dat we zo’n natuurles zeer belevingsgericht en interactief

aanpakken, en u zal begrijpen waarom leerlingen en leerkrachten zeer enthousiast zijn na ons bezoek.

De inhoud van deze PowerPointpresentatie ziet er als volgt uit:

Eerst tonen we de kinderen hoe de natuur in Vlaanderen veranderd is sinds het einde van de laatste

ijstijd. We beschrijven de overgang van natuurlijk naar half-natuurlijk landschap en benadrukken dat niet

alleen veel natuur, maar ook goede natuur belangrijk is. Goede natuur, dat is voor Natuurpunt kleurrijke

natuur, natuur met veel verschillende planten- en diersoorten. Zo benaderen we het concept

‘biodiversiteit’ op een kindvriendelijke manier en doen we inzien dat natuur geen vaststaand iets is.

Maar dan komen we bij de ‘natuur van vandaag’. We bespreken een aantal milieuproblemen met

duidelijke gevolgen voor onze natuurgebieden: versnippering, vermesting, verdroging, het gebruik van

pesticiden en de klimaatsverandering. Hierbij hebben we ook aandacht voor mogelijke oplossingen.

Nadat we de kinderen even zelf doen nadenken óf en waarom ze natuurbescherming nodig vinden,

stellen we Natuurpunt voor als natuurbeschermingsvereniging in Vlaanderen. We bespreken kort vier

Page 6: Educatief natuurbeheer infomap

6

werkingsgebieden: natuurbehoud (‘aankopen van natuurgebieden’), natuurbeleid (‘samenwerken met

de overheid’), natuureducatie (‘mensen iets bijleren over natuur’) en last but not least natuurbeheer

(‘werken aan betere of kleurrijkere natuur’). Vervolgens zoomen we in op natuurbeheer en bespreken

we het hoe en waarom van natuurbeheer in vier Vlaamse biotopen: bos, hooiland, heide en

watergebied.

We sluiten de PowerPointpresentatie af met de vraag aan de leerlingen of ze zin hebben om een dagje

mee te komen helpen bij het beheer van een natuurgebied in de schoolbuurt. Er wordt benadrukt dat ze

moeten denken aan aangepast schoeisel, werkkledij en werkhandschoenen. Als afsluiter wordt de

Potloodfolder (zie punt 2.1.2) uitgedeeld.

2.1.2 Natuurbeheerspel

In 2006 werd het Natuurbeheerspel gemaakt als actief alternatief voor de PowerPointpresentatie, in

2010 werd het spel in een nieuw jasje gestoken. Het spel kan gespeeld worden als inleidende stap en

het bevat ongeveer dezelfde inhoudelijke elementen als de PowerPointpresentatie.

Twee teams spelen tegen elkaar, met als doel hun eigen stukje natuur-op-speeldoek te leren kennen en

zo goed mogelijk te beschermen. Het Natuurbeheerspel bestaat uit drie afzonderlijke delen:

Biotopenspel

Elk team vertrekt van een speeldoek dat de ongerepte natuur in het Vlaanderen van ‘VROEGER’

voorstelt. Hierin zijn verschillende biotopen te herkennen: bos, heide, hooiland, kleinschalig akkerland,

kust, poldergebied en watergebied. Alleen planten en dieren ontbreken voorlopig nog. Die kunnen

gewonnen worden door het spelen van duels (bv. vlaggenroof). Het team dat als eerste alle planten- en

dierkaartjes bij elkaar heeft, wint dit eerste spel.

De volgende opdracht is om de planten en dieren in het juiste biotoop te plaatsen; hierbij worden de

spelers geholpen door een tekstje op de achterkant van elk kaartje en door hints op het speeldoek.

Afsluitend wordt een tweede speeldoek over het eerste gelegd. In de ‘NATUUR van VANDAAG’ wordt

een totaal ander landschap zichtbaar. Dorpen zijn steden geworden, wegen werden aangelegd, bossen

gerooid, water vervuild, rivieren rechtgetrokken enz. Hier en daar zijn er ronde uitsparingen in het doek

die nog wat van de oorspronkelijke natuur tonen: kleine stukjes natuur met daarin planten- en

diersoorten die nog algemeen zijn. Jammer genoeg zijn heel wat planten- en diersoorten ondertussen

Page 7: Educatief natuurbeheer infomap

7

uitgestorven in Vlaanderen of heel zeldzaam geworden: je ziet ze niet meer in het landschap en zijn hier

dan ook onder het tweede speeldoek verdwenen.

Ministerspel

De natuur is dus minder kleurrijk geworden en daar moet dringend iets aan gedaan worden! De spelers

kunnen d.m.v. een tweede bewegingsspel (bv. trefbal of Chinese voetbal) ‘groene ideeën’ winnen. Met

dit ‘groen idee’ kunnen ze naar de ‘minister van natuur’ gaan. Als de spelers de minister kunnen

overtuigen van hun ‘groen idee’, kunnen ze natuurbeschermingsmaatregels bekomen. Deze worden

even aan de kant gelegd totdat het ministerspel uitgespeeld is, namelijk wanneer één team alle of

voldoende natuurbeschermingsmaatregels gewonnen heeft.

Beheerspel

Na het ministerspel moeten de spelers de natuurbeschermingsmaatregels op de juiste plaats op het

speeldoek weten te plaatsen. Zo kunnen ze ‘bedreigde’ planten- en diersoorten beschermen = terug

winnen.

Aan de hand van een controlelijst kan nagegaan worden welke planten en dieren elk team terug ‘op de

kaart’ kan zetten. Op deze manier wordt op het einde van het spel terug gefocust op het verhogen van

de biodiversiteit of het kleurrijk maken van het eigen stukje natuur-op-speeldoek. Hoewel er in twee

teams gespeeld wordt om het spel competitief en uitdagend te maken, zijn er dus geen verliezers.

Praktisch:

Doelgroep: 10-14 jarigen

Grootte: 10 tot 35 spelers

Speelduur: halve lesdag (2 à 3 uur)

Het Natuurbeheerspel is ook een onderdeel van onze natuurbelevingsformule voor jeugdbewegingen:

de Natuurdag Deluxe (zie punt 3). Maar dit spel kan ook probleemloos gespeeld worden buiten het

kader van Educatief Natuurbeheer, als op zichzelf staande, leerrijke maar vooral plezante

natuuractiviteit. Het kan gespeeld worden op speelplaatsen, sportterreinen, bij slecht weer in sporthallen

en turnzalen maar ook op een minder kwetsbaar stukje natuurgebied. We organiseren geregeld

vormingsdagen voor de begeleiding van het Natuurbeheerspel. Als u hierin interesse heeft, kan u uw

contactgegevens alvast aan ons doorgeven en dan brengen wij u op de hoogte van een volgende

vorming. De rugzak kan ook ontleend worden bij de provincie Vlaams-Brabant, de provincie Limburg en

Page 8: Educatief natuurbeheer infomap

8

de educatieve medewerkers van Natuurpunt (zie punt 11). Alles wat u als begeleider nodig heeft,

inclusief een gedetailleerde spelhandleiding, zit er bij. De spelhandleiding kan ook gratis gedownload

worden op onze website www.natuurpunt.be/educatiefnatuurbeheer.

Dienst Leefmilieu, Provincieplein 1, 3010 Leuven, tel 016-26 74 26, www.vlaamsbrabant.be/uitleendienst (kies

categorie 14 en subcategorie 3; vraag tijdig een paswoord aan).

Bezoekerscentrum Domein Kiewit, Putvennestraat 112, 3500 Hasselt, tel 011-24 60 20,

[email protected]

Enkel ontleenbaar na afspraak. Reserveren is noodzakelijk. U kan het Natuurbeheerspel 2 weken gratis

lenen.

DE POTLOODFOLDER Op het einde van de PowerPointpresentatie of het Natuurbeheerspel krijgen de deelnemers de Potloodfolder. Deze folder stelt het project in het kort voor aan kinderen en ouders en geeft enkele interessante links. Binnenin werd er plaats voorzien voor de data van de volgende stappen. Dit kan als geheugensteuntje voor zowel kinderen als ouders gebruikt worden. De folder is ook zo gemaakt dat er een kleurpotlood mee geknutseld kan worden. Hiermee maken we een link met onze slogan ‘samen

werken aan een kleurrijke natuur!’ en ons streven naar een kleurrijke natuur.

Page 9: Educatief natuurbeheer infomap

9

2.2. Werkdag

Op de afgesproken dag komt de klas onder begeleiding van de leerkracht (eventueel geruggensteund

door natuur(groot)ouders, zie punt 4.4) naar het natuurgebied, meestal (op ons aanmoedigen) met de

fiets of te voet. De medewerker van Natuurpunt staat in voor de organisatie en begeleiding van deze

natuurbeheerdag. Indien mogelijk gebeurt de begeleiding door vrijwillige medewerkers. Wij zorgen voor

het nodige werkmateriaal, een EHBO-kit én warme chocomelk (bij winterse werkdagen). Na een

woordje uitleg over hoe er op een efficiënte en vooral veilige manier gewerkt kan worden en een korte

opfrissing over het waarom van het uit te voeren werk, gaan we aan de slag.

De klussen die door de leerlingen kunnen worden uitgevoerd, zijn:

maaisel afvoeren van een hooiland (met rieken, harken en draagberries)

afvoeren van takhout na kapwerken

bouwen van houtstapel of takkenwal

hakselen (indien hakselaar en terreinploeg beschikbaar)

opbranden van takken (bij gunstige wind en indien conform met het beheerplan)

aanplanten van hagen en houtkanten

kapbeheer heide (met handzaagjes en takkenscharen)

uittrekken Amerikaanse vogelkers

bouwen van insectenhotels

Page 10: Educatief natuurbeheer infomap

10

2.3. Natuurontdekkingstocht

De afsluitende natuurontdekkingstocht wordt georganiseerd wanneer de natuur op haar kleurrijkst is,

d.w.z. in de lente (na de Paasvakantie). Een eerste doelstelling is dat de kinderen heel concreet de

positieve resultaten van hun bijdrage aan het natuurbeheer kunnen vaststellen. Een hooiland dat zij

hielpen afruimen, is bv. ondertussen veel kleurrijker geworden (nu ook letterlijk door de bloeiende

koekoeksbloemen!). Maar deze lentewandeling is ook een moment voor de kinderen om op een

boeiende, aangename manier de natuur te ontdekken en erover te leren. We willen de kinderen de kans

geven eens te kunnen leren over de natuur in de natuur, door de natuur te beleven.

Wij doen voor de begeleiding van deze natuurontdekkingstochten graag beroep op vrijwillige gidsen.

Lokale natuurgidsen kennen het terrein en de historiek vaak het best. De groep wordt vaak in twee

gesplitst; waarbij de ene helft op pad gaat met de natuurgids om het gebied beter te leren kennen, en

de andere helft van de groep met behulp van het nodige materiaal een wateronderzoekje gaat doen en

de biologische waterkwaliteit gaat bepalen. We streven er wel steeds naar na een tijdje te wisselen,

zodat iedereen het verhaal/de activiteit van elke begeleider heeft kunnen ervaren.

Tijdens de natuurontdekkingstocht maken we gebruik van onze educatieve tassen:

Bloementas

Bostas

Insectentas

Mysterieuze tas

Sporentas

Viezebeestjestas

Watertas

Als afsluiter van deze natuurontdekkingstocht en van het project in zijn geheel krijgt elke deelnemer nog

een diploma van ‘Natuurbeheerder’ met zijn of haar naam erop. Een blijvende herinnering aan een toffe

kennismaking met de natuur die hopelijk heel wat kinderen op het ‘groene’ spoor zet!

Page 11: Educatief natuurbeheer infomap

11

3. EDUCATIEF NATUURBEHEER OP MAAT

Het project zoals het hierboven beschreven werd, is onze ‘standaardformule’ voor de derde graad van

het lager onderwijs. Maar daarnaast doen ook secundair onderwijs, bijzonder onderwijs,

jeugdbewegingen, dagcentra voor mentaal gehandicapten, speelpleinwerkingen,

kinderopvangverblijven, volwassenenverenigingen en zelfs bedrijven beroep op onze begeleiding. Voor

hen organiseren wij een formule op maat. Meestal wordt er alleen een beheerdag georganiseerd –

eventueel afgesloten met een korte wandeling – waarbij we dan wel op het terrein zelf wat meer tijd

besteden aan het informeren van de werkers en het omkaderen van de activiteit.

We bieden ook de ‘Natuurdag Deluxe’ aan: een programma dat speciaal afgestemd is op

jeugdbewegingen. In de voormiddag wordt het Natuurbeheerspel gespeeld, ’s namiddags volgt het

‘echte’ beheerwerk en eventueel een korte natuurontdekkingstocht – dit alles samengebald tot één dag

natuurbeleving in de buurt van de lokalen of kampplaats.

Page 12: Educatief natuurbeheer infomap

12

4. ONDERSTEUNING

4.1. Ondersteuning voor leerkrachten

Omdat er meestal enkele weken tot maanden tussen de drie hierboven besproken momenten zitten,

bieden wij u als deelnemende leerkracht educatieve ondersteuning aan in de vorm van deze

leerkrachtenmap. Zo kunnen de inhouden opgefrist worden in de aanloop naar de werkdag, wordt de

motivatie van de leerlingen op scherp gesteld én kunnen werkdag en natuurontdekkingstocht nog eens

worden herbeleefd!

4.2. Ondersteuning voor vrijwillige natuurgidsen

Gidsen voor kinderen vereist een andere aanpak dan gidsen voor volwassenen. Daarom hebben wij in

het verleden al vormingsdagen rond ‘Gidsen voor Kinderen’ georganiseerd. Als u hierin interesse heeft

en u wil zich engageren om in het kader van Educatief Natuurbeheer te gidsen, kan u uw

contactgegevens alvast aan ons doorgeven en dan brengen wij u op de hoogte van een volgende

vorming (contactgegevens zie punt 11).

Enkele aandachtspunten zijn:

zo weinig mogelijk ‘stilstaan en luisteren’

gebruik een voor kinderen begrijpbare taal

kies eenvoudige onderwerpen (bekende planten en dieren) en vertel daarover boeiende

weetjes

laat kinderen zoveel mogelijk zelf ontdekken via zoveel mogelijk zintuigen: laat ze luisteren,

voelen, proeven (waterpeper), ruiken (watermunt, robertskruid)

maak het boeiend door hetgeen wat je vertelt maar ook door de manier waarop

laat kinderen iets aan elkaar vertellen

‘Last but not least’: laat merken dat u de gids bent, dat u ‘de baas’ bent. Dit kan door bij het begin van

de wandeling te melden dat u verwacht dat het even stil wordt van zodra u ergens blijft stilstaan zodat u

uw verhaal kan doen; onderweg – tijdens het stappen – kan er gebabbeld worden. Doe dit op een

aangename en grappige manier, de boodschap zal wel overkomen …

Leerkrachten kunnen voor de wandeling gebruik maken van onze educatieve tassen (zie punt 4.3).

Page 13: Educatief natuurbeheer infomap

13

4.3. Uitleenbaar materiaal

Wegens de beperkte agendaruimte van de educatieve medewerkers, is het voor nieuwe scholen niet

altijd mogelijk om begeleiding te krijgen bij alle stappen. De PowerPointpresentatie of het

Natuurbeheerspel kan dan altijd door de leerkracht zelf begeleid worden. Ook de

natuurontdekkingstocht kan met behulp van een aantal educatieve tassen gemakkelijk zelf begeleid

worden.

Als u één of meerdere stappen zelf begeleidt, dan kan u hiervoor het nodige materiaal bekomen bij de

educatieve medewerkers. Het Natuurbeheerspel en de verschillende educatieve tassen zijn uitleenbaar

maar ook ander materiaal, bijvoorbeeld voor de werkdag kan ontleend worden. Zo is er naast het

materiaal dat gebruikt wordt voor het afdragen van hooi ook de mogelijkheid om materiaal te ontlenen

om insectenhotels te bouwen (boor en zaagjes), wilgenhutten te bouwen (snoeischaren en schoppen) of

om een speelbos in te richten (contactgegevens zie punt 1111).

4.4. Ondersteuning door (groot)ouders

Het kunnen rekenen op enkele extra begeleiders tijdens de wandel-of fietstocht van en naar het

natuurgebied is vaak noodzakelijk. Vele (groot)ouders hebben wel een paar uurtjes tijd om zo’n groep

mee te begeleiden. Achteraf zijn ze natuurlijk ook welkom om een handje mee te helpen of mee te

wandelen. Ze kunnen misschien nog leuke verhalen vertellen over het natuurgebied, waarin ze vroeger

zelf nog gespeeld hebben.

(Groot)ouders die interesse hebben in het begeleiden van het Natuurbeheerspel of de

natuurontdekkingstocht, kunnen resp. een kijkje nemen onder punt 2.1.2, 2.3 en 4.2.

4.5. Ondersteuning bij vergroening van de speelplaats

Natuur beperkt zich niet tot een natuurreservaat. Vaak kan je met enkele kleine ingrepen op de

speelplaats de natuur ook een plaatsje geven in de school. Eenvoudig maar doeltreffend zijn

nestkastjes, insectenhotels, wilgenhutten… Voor ondersteuning op maat, kan je steeds bij onze

educatieve medewerkers terecht. Zo kunnen we ervoor zorgen dat niet enkel de natuur nieuwe kansen

krijgt, maar dat ook de kinderen leren hoe zij thuis zelf de natuur kunnen helpen (contactgegevens zie

punt 11).

Page 14: Educatief natuurbeheer infomap

14

5. ENKELE AFSPRAKEN

Graag maken wij enkele afspraken met u als leerkracht, dit om misverstanden te vermijden. Wat

verwachten wij van u en wat kan u van ons verwachten.

WIJ:

nemen contact met u op bij het einde van het schooljaar of begin van het nieuwe schooljaar om

nieuwe data-afspraken te maken

rekenen erop dat gemaakte data-afspraken bindend zijn omwille van de voorbereidende

organisatie en planning van de activiteiten in het kader van het project Educatief Natuurbeheer.

zorgen ervoor dat de deelnemers gewapend zijn met de nodige achtergrondinformatie

zorgen voor de voorbereiding van de werkdag, door de terreinploeg of vrijwillige medewerkers

zorgen op de werkdag voor voldoende werkmateriaal

verzorgen de begeleiding en veiligheid op de werkdag

zorgen voor warme chocomelk op winterse werkdagen

zorgen voor voldoende gidsen voor de natuurontdekkingstocht

zorgen voor het nodige EHBO-materiaal op de werkdag

beslissen graag in samenspraak met u om de werkdag eventueel te verzetten omwille van

weersomstandigheden

Page 15: Educatief natuurbeheer infomap

15

U:

zorgt voor een (verduisterd) lokaal waar de PowerPointpresentatie gegeven kan worden of een

plaats waar het spel gespeeld kan worden (ook bij slecht weer)

neemt actief deel aan de werkdag en natuurontdekkingstocht, en motiveert de leerlingen

blijft nog steeds de begeleider van uw klas tijdens de activiteiten

mag steeds de plaatselijke pers contacteren om de werkdag en/of natuurontdekkingstocht in de

krant te brengen

vindt in deze map nog heel wat extra materiaal om -buiten de drie stappen van het project- ook

in de klas te kunnen werken rond Educatief Natuurbeheer

mag best met ons contact opnemen om de data vast te leggen voor het nieuwe schooljaar

bezorgt ons tijdig –en per mail- de namenlijst van de klas(sen)

Page 16: Educatief natuurbeheer infomap

16

6. EINDTERMEN

Het project Educatief Natuurbeheer vertrekt in alle stadia (beeldverhaal of spel, werkdag,

natuurontdekkingstocht) vanuit de belevingswereld van de leerlingen. Het project werkt

ervaringsgericht en leergebied-overschrijdend. Heel wat eindtermen voor het basisonderwijs (zoals

vermeld op de overheidswebsite http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/basisonderwijs/index.htm) kunnen

met dit project gerealiseerd worden.

Hieronder volgt een overzicht: eerst wordt een eindterm gegeven, dan de concrete invulling ervan met

tussen haakjes het stadium/de stadia van het project waarin dit gebeurt. Enkele concrete realisaties van

eindtermen die wij alvast superbelangrijk vinden, hebben we onderlijnd.

B = beeldverhaal

WD = werkdag

WA = natuurontdekkingstocht

SP = Natuurbeheerspel

Grasduin even door deze lijst en u zal ontdekken dat Educatief Natuurbeheer een rijke aanvulling op uw

curriculum en verdieping van uw leerstof kan zijn! U zal misschien verbaasd vaststellen dat er veel meer

dan alleen maar Wereldoriëntatie bij komt kijken!

1. Wereldoriëntatie - Natuur

1.1. Levende natuur

In een beperkte verzameling van mensen, dieren en planten gelijkenissen en verschillen kunnen

ontdekken en op basis van minstens één criterium een eigen ordening aanbrengen en verantwoorden;

planten en dieren thuisbrengen in verschillende biotopen of leefgebieden (B/SP)

algemene bloemen in de natuur op naam brengen m.b.v. een eenvoudige bloemengids (WA)

voorbeelden kennen van zoogdieren, vogels, amfibieën, reptielen en insecten (B/WA/SP)

bomen herkennen a.h.v. bladvorm, -nerven en -rand (WA)

Page 17: Educatief natuurbeheer infomap

17

In de omgeving een paar biotopen kennen en erin enkele veel voorkomende dieren en planten kunnen

herkennen en benoemen;

planten en dieren thuisbrengen in biotopen bos, grasland, heide en/of water(gebied) (B/SP)

biotopen bos, grasland, heide en/of water(gebied) herkennen in een natuurgebied in de buurt

en enkele voor het biotoop typische planten en dieren waarnemen en herkennen (WD/WA)

Bij organismen kenmerken kunnen aangeven waaruit hun aangepastheid blijkt aan hun voeding, aan

bescherming tegen vijanden en aan omgevingsinvloeden;

Enkele voorbeelden:

bouw van bloemen aangepast aan insectenbestuiving (B/WA)

ademhalingswijze van waterbeestjes aangepast aan waterkwaliteit (WA)

aanpassing aan leven in nabijheid van mens (vb. huismus, boerenzwaluw, …) (B)

winterrust of -slaap als aanpassing aan koude en voedselschaarste (WD)

lichaamsbouw van specht aangepast aan voedingswijze (WA)

mimicry bij zweefvlieg als bescherming tegen vijanden (WA)

Kunnen illustreren dat de mens de aanwezigheid van planten en dieren in zijn omgeving beïnvloedt;

evolutie schetsen van natuurlijk over half-natuurlijk naar cultuurlandschap met het effect van de

steeds groter wordende menselijke beïnvloeding op de biodiversiteit (B/SP)

door de mens veroorzaakte milieuproblemen (vermesting, versnippering, verdroging) bondig

omschrijven (B/SP)

positief effect van natuurbeheer op de biodiversiteit zelf in de natuur vaststellen (WA)

enkele woekersoorten kennen die door de mens zijn geïntroduceerd (B/WD/WA)

De wet van eten en gegeten worden kunnen illustreren a.h.v. de voedselketen;

voedselkringloop uitleggen met een voorbeeld (B)

voedselkringloop vaststellen in de levende natuur door een waterbeestjesonderzoek (WA)

voorbeelden van roofdier-prooirelaties kennen (B/WA/SP)

Page 18: Educatief natuurbeheer infomap

18

1.2. Niet-levende natuur

Het verband kunnen illustreren tussen de leefgewoonten van mensen en het klimaat waarin ze leven;

opwarming van de aarde zien als het gevolg van vervuilende industrie en verkeer (B/SP)

1.3. Algemene vaardigheden natuur

Gericht waarnemen met alle zintuigen en waarnemingen op een systematische wijze kunnen noteren;

algemene bloemen in de natuur op naam brengen m.b.v. eenvoudige bloemengids door kijken,

ruiken, voelen, … en naam noteren in veldboekje (WA)

waterbeestjes op naam brengen m.b.v zoekkaart en naam noteren in veldboekje (WA)

alle zintuigen gebruiken op natuurwandeling (WA)

vb. aandachtig luisteren en geluiden herkennen tijdens stiltemoment

vb. boom terugvinden a.h.v. de (blind betaste) schors en stamvorm

vb. ruiken aan watermunt en bessen van Gelderse roos, proeven van waterpeper, …

1.4. Milieu educatie

Zich in gedrag bereid tonen om in de eigen klas en school zorgvuldig om te gaan met papier, water,

afval en energie;

enkele tips kennen en toepassen om zuinig om te gaan met water (B)

een afvalarm lunchpakket meebrengen (WD/WA)

op milieuvriendelijke manier (te voet, per fiets) naar natuurgebied willen komen (WD/WA)

Met concrete voorbeelden uit eigen omgeving kunnen illustreren hoe mensen op negatieve maar ook op

positieve wijze omgaan met het milieu en kunnen illustreren dat aan een milieuprobleem vaak

tegengestelde belangen ten grondslag liggen;

door de mens veroorzaakte milieuproblemen (vermesting, versnippering, verdroging,

zwerfafval, watervervuiling) zelf in een natuurgebied in de buurt vaststellen (WD/WA)

positieve gevolgen van natuurbeheer zelf in een natuurgebied in de buurt vaststellen (WA)

Page 19: Educatief natuurbeheer infomap

19

2. Wereldoriëntatie - Mens

2.1. Ik en mezelf

In een niet-conflictgeladen situatie eigen indrukken, gevoelens, verlangens, gedachten en waarderingen

spontaan uitdrukken;

De persoonlijke inbreng en spontaniteit wordt in alle stappen van het project sterk aangemoedigd.

Enkele voorbeelden:

veel ruimte voor vragen, eigen ervaringen, gevoelens en waarderingen van de leerlingen bij

inleidend beeldverhaal (B)

persoonlijk antwoord formuleren op vragen als ‘wat is natuur voor jou?’ en ‘hoe kan jij genieten

van de natuur?’ (B)

zelf kiezen welke bedreigde planten en dieren prioritair beschermd moeten worden (SP)

time-out tijdens beheermoment met vraag naar suggesties of opmerkingen (WD)

In concrete situaties voldoende zelfvertrouwen tonen gebaseerd op kennis van het eigen kunnen;

met ijver en zelfvertrouwen aan de slag gaan en samenwerken op de werkdag (WD)

met enthousiasme opdrachten uitvoeren als wateronderzoek en bloemendeterminatie (WA)

2.2. Ik en de ander

In concrete situaties verschillende manieren van omgaan met elkaar kunnen herkennen, erover praten

en aangeven dat deze op elkaar inspelen;

met respect en zorg voor elkaar samenwerken op de werkdag (WD)

met respect en waardering voor elkaar groepsopdrachten uitvoeren (WA/SP)

ongelijk of onmacht toegeven, kritiek aanvaarden en eruit leren (WD/WA/SP)

hulp vragen of zich laten helpen wanneer nodig (WD/WA/SP)

Page 20: Educatief natuurbeheer infomap

20

3. Wereldoriëntatie - Ruimte

3.1. Verkeer en mobiliteit

De belangrijkste gevolgen van het groeiende autogebruik kennen en de voor- en nadelen van mogelijke

alternatieven kunnen vergelijken;

negatieve impact inzien van verkeer op milieu en voordelen zien van korte verplaatsingen te

voet of met de fiets (B/SP/WD/WA)

4. Lichamelijke opvoeding - Motorische competenties

4.1. Lichaams- en bewegingsbeheersing

De motorische basisbewegingen op een voldoende flexibele en verfijnde wijze kunnen aanwenden in

gevarieerde en complexe bewegingssituaties;

Enkele voorbeelden:

over grachtjes springen (WD/WA)

overeind blijven op modderig parcours (WD/WA)

op lichamelijk verantwoorde manier harken, draagberrie optillen, hout dragen, … (WD)

4.2. Verantwoord en veilig bewegen

Veiligheidsafspraken kunnen naleven;

afspraken rond veilig werken met materiaal (harken, rieken, draagberries, …) naleven (WD)

De gevaren en risico's van bewegingssituaties kennen en deze kunnen inschatten en signaleren;

gezond verstand gebruiken en eigen, verantwoorde keuzes maken op de werkdag (WD)

gevaren inschatten en anderen ervoor waarschuwen op de werkdag (WD)

Page 21: Educatief natuurbeheer infomap

21

4.3. Voorkeurslichaamszijde, lichaamsopbouw, lichaamsbesef

In bewegen een intuïtief, maar ook een bewust kennen, aanvoelen, omgaan en rekening houden met de

eigen lichaamskenmerken, -mogelijkheden en -beperkingen;

mogelijkheden en beperkingen van eigen lichaam aanvoelen en verkennen op werkdag (WD)

4.4. Spel en sportspelen

Fundamentele bewegingsvaardigheden beheersen die nodig zijn om een eenvoudig bewegingsspel

zinvol te kunnen spelen in eenvoudige sport- en spelsituaties;

Eenvoudige spelideeën kunnen uitvoeren in eenvoudige bewegingsspelen;

Zich in een spel kunnen inleven en hierbij verschillende rollen waarnemen;

Elementaire tactische principes kennen, ze kunnen toepassen in verwante spelen en een eenvoudig

tactisch plannetje kunnen afspreken en uitvoeren;

De afgesproken spelregels toepassen en de sancties aanvaarden bij overtredingen;

Al deze eindtermen komen aan bod in het Natuurbeheerspel. We schrijven hier niet uit hoe al deze

eindtermen in detail worden gerealiseerd, dat zal duidelijk worden bij het spelen zelf

4.5. Bewegen in verschillende milieus

Op een aangepaste manier bewegen in de vrije natuur;

Enkele voorbeelden:

stil en onopvallend bewegen bij benaderen van een dier (WA)

bewegen zonder bloemen, bomen, paddenstoelen, dieren, … te beschadigen (WA/WD)

Page 22: Educatief natuurbeheer infomap

22

5. Lichamelijke opvoeding - Gezonde en veilige levensstijl

Notie hebben over eigen constitutie en ontwikkelen van een correcte lichaamshouding;

mogelijkheden en beperkingen van eigen lichaam aanvoelen en verkennen op de werkdag

(WD)

gezonde lichaamshouding aanhouden tijdens het beheerwerk (WD)

Uithouding, kracht, lenigheid, snelheid en spierspanning ontwikkelen om de motorische competenties te

bereiken;

kracht en uithouding opbouwen door fysieke inspanning op de werkdag (WD)

lenigheid, kracht en snelheid ontwikkelen tijdens het Natuurbeheerspel (SP)

Voldoening beleven aan fysieke inspanning en het langetermijneffect ervan kennen;

geestelijk ontspannende en fysiek opbouwende effect van werken in de natuur ervaren (WD)

6. Lichamelijke opvoeding - Zelfconcept en sociaal functioneren

Bereid zijn een opdracht vol te houden en af te werken;

het uit te voeren beheerwerk tot op het einde volhouden (WD)

een (groeps)opdracht zoals gevraagd en tot op het einde uitvoeren (WA)

Eigen inspanning en die van anderen kunnen inschatten en waarderen;

fier zijn op het individueel én collectief geleverde werk (WD)

Deelnemen aan bewegingsactiviteiten in een geest van fair play;

het Natuurbeheerspel eerlijk spelen met respect voor de tegenpartij (SP)

Page 23: Educatief natuurbeheer infomap

23

Spontaniteit, expressiviteit en echtheid tonen op een sociaal aanvaarde wijze;

Enkele voorbeelden:

(in groep) een lied zingen tijdens het werken (WD)

cake meebrengen voor de klasgenoten voor tijdens de pauze (WD)

verwondering over natuur of bepaalde planten of dieren in het bijzonder uiten (WD/WA)

Ongecontroleerde en ongewenste uitingen bij zichzelf inzien en rechtzetten;

negatieve commentaar op het werk van klasgenoten terugnemen of rechtzetten (WD)

7. Muzische vorming - Beeld

Door betasten en voelen (tactiel), door kijken en zien (visueel) impressies kunnen opdoen, verwerken

en erover kunnen praten;

door luisteren, voelen, ruiken, proeven en kijken de natuur verkennen (WA)

openstaan voor alle mogelijke zintuiglijke ervaringen in een natuurgebied (WA)

zintuiglijke waarnemingen onder woorden brengen en delen met medeleerlingen (WA)

8. Taal

De leerlingen ontwikkelen bij het realiseren van de eindtermen voor spreken, luisteren, lezen en

schrijven de volgende attitudes:

spreek- en luisterbereidheid;

plezier in luisteren en spreken;

bereidheid tot het naleven van luister- en spreekconventies;

weerbaarheid;

In alle stadia, maar nog het meest tijdens het inleidend beeldverhaal, worden de leerlingen uitgenodigd

om op actieve wijze te luisteren maar vooral ook zelf ideeën, gevoelens, ervaringen, enz. te delen met

hun klasgenoten en de educatieve medewerker van Natuurpunt.

Page 24: Educatief natuurbeheer infomap

24

9. Sociale vaardigheden - Domein Relatiewijzen

In omgang met anderen respect en waardering kunnen opbrengen;

met respect en waardering met elkaar omgaan tijdens werk en Natuurbeheerspel (WD/SP)

Zorg kunnen opbrengen voor iets of iemand anders;

zorg willen opbrengen voor de natuur door milieubewust te leven en aan natuurbeheer mee te

werken (B/WD)

Kritisch kunnen zijn en een eigen mening formuleren;

tijdens het inleidend beeldverhaal worden de leerlingen aangemoedigd een eigen mening naar

voren te brengen en de natuurbehoudgedachte in vraag te durven stellen (B)

10. Sociale vaardigheden - Domein Samenwerking

Kunnen samenwerken met anderen, zonder onderscheid van sociale achtergrond, geslacht of etnische

origine;

met respect en zorg voor elkaar samenwerken op de werkdag (WD)

11. ICT

ICT gebruiken op een veilige, verantwoorde en doelmatige manier;

zelfstandig kunnen oefenen en leren in een door ICT ondersteunde leeromgeving;

webquest volbrengen als onderdeel van het naverwerkingspakket (B)

Page 25: Educatief natuurbeheer infomap

25

7. WAT IS NATUURPUNT?

Natuurpunt is een vereniging die zich inzet voor de bescherming van natuur en landschap in

Vlaanderen, daarbij gesteund op vier pijlers.

Door natuurstudie krijgen we een beter beeld van de biodiversiteit (= de verscheidenheid aan planten-

en diersoorten en hun leefgebieden in de natuur), maar ook van de bedreigingen van de biodiversiteit.

De natuur heeft onze bescherming meer dan ooit nodig!

Maar hoe drukker het leven wordt, hoe meer nood ook wij hebben aan rust en ontspanning. Veel

mensen vinden die in de groene natuur … . Wij hebben de natuur dus ook nodig!

Om iedereen de kans te geven met volle teugen van de natuur te genieten, wil Natuurpunt niet alleen

meer natuur, maar ook betere natuur. Door deskundig natuurbeheer slagen we erin de soortenrijkdom

in de natuurgebieden weer te verhogen. De vereniging beheert nu ruim 17000 hectare natuur, verspreid

over meer dan 500 natuurgebieden in Vlaanderen. Deze zijn toegankelijk voor iedereen!

Met natuureducatie willen we beantwoorden aan de individuele behoeften en interesses van alle

natuurliefhebbers (jong én oud), maar we willen vooral ook een breed maatschappelijk draagvlak

creëren voor onze ideeën en inspanningen.

Al jarenlang vormen 1000’en enthousiaste vrijwilligers het kloppende hart van de vereniging. Meer dan

87000 gezinnen zijn nu al lid van Natuurpunt vzw. Geruggensteund door deze achterban proberen we

door overleg - en desnoods actie - ook het natuurbeleid van de overheid de goede richting uit te

sturen.

Page 26: Educatief natuurbeheer infomap

26

8. ACTIES VAN NATUURPUNT

9.1. Vogels voeren en beloeren

‘Vogels voeren en beloeren’ is een actie van Natuurpunt die iedere winter opnieuw plaatsvindt.

De doelstelling van de actie is een beter beeld te krijgen over de verscheidenheid en hoeveelheid aan

vogels in Vlaamse tuinen. Iedereen die interesse heeft, kan zijn gegevens maandelijks invoeren, of één

keer per jaar meedoen met het nationale telweekend tijdens het 1e weekend van februari. Vogels tellen

en herkennen is immers niet zo moeilijk, zo vindt u op de invulformulieren foto’s met de meest

voorkomende tuinvogels.

Meer informatie over deze actie en de invulformulieren vindt u terug op www.natuurpunt.be doorklikken

naar Vogels (onder Biodiversiteit), in de Natuur.winkel of in de winkels van Tom & Co. Posters en

folders over deze actie kan u ook aanvragen via de educatieve medewerkers.

Waarom tuinvogels voederen?

Vogels hebben het in de winter moeilijk om aan eten te geraken. Door een ruggensteun aan te bieden

helpt u hen doorheen een moeilijke periode en krijgt u tevens een prachtig schouwspel in uw tuin. Zo

kan u dagelijks de vogels in al hun pracht bewonderen.

Wat kan uw school doen in het kader van ‘Vogels voeren en beloeren’?

U kan in uw school de vogels helpen door voedertafels te plaatsen of vetbollen in een boom of tegen

een muur te hangen. Het maken van vetbollen is trouwens een leuke activiteit om samen met kinderen

te doen. Verder kan u in uw klas aandacht besteden aan de verschillende soorten vogels, evenals hun

voorkeur voor voedsel. U kan uw klas allerlei weetjes laten opzoeken over de vogels. Of een opdracht

laten maken waarbij de kinderen de vogels a.d.h.v. een foto moeten herkennen.

Als u meetelt kan u uw gegevens invoeren via bovenvermelde link. Speciaal voor scholen start het

vogeltelweekend een dagje eerder, zij kunnen tellen op vrijdag.

Tot slot een leuke tip.

Als u een vetbol of voederplank voor uw raam zet, komen er maar zelden vogels eten. Ze worden

immers snel opgeschrikt door bewegingen. U kan dit oplossen door een folie of een stuk karton met

kijkgaten aan te brengen op het raam. Hierdoor wordt het zicht van buitenaf beperkt en zullen de vogels

minder snel wegvliegen, zo kunnen jullie toch vogels beloeren!

Page 27: Educatief natuurbeheer infomap

27

9.2. Vlinder mee

De actie ‘Vlinder mee’ is een actie van Natuurpunt, die plaatsvindt tijdens het 1e weekend van augustus.

Daar vlinders belangrijke indicatoren vormen voor de kwaliteit van ons leefmilieu, kunnen we, door ze te

tellen, een beeld krijgen over hoe het gesteld is met onze omgeving.

Vlinders hebben altijd al een grote aantrekkingskracht gehad op kinderen, maak hiervan gebruik en trek

er op een mooie, zonnige voorjaarsdag eens op uit. Gewapend met een vlindernetje kan u op een

bloemrijk hooilandje prachtige vlinders vangen. Wees echter voorzichtig, want bij aanraking van de

vleugels kan u ze beschadigen. Na het vangen van de vlinders kunnen de kinderen ze benoemen

a.d.h.v. eenvoudige zoekkaarten (verkrijgbaar in de natuur.winkels in Mechelen en Hasselt – Domein

Kiewit).

Wat kan u op school doen rond vlinders.

Heeft u ergens op school nog een verloren hoekje? Heeft u er dan al eens aan gedacht dit

vlindervriendelijk in te richten? Dit kan door het aanplanten van waardplanten voor vlinders. Voor meer

informatie over het vlindervriendelijk inrichten van de speelplaats kan u steeds terecht bij de MOS

coördinator van uw school. Zij zullen u met raad en daad bijstaan. Verdere informatie hierover kan u

vinden op http://www.vlindermee.be/tuintips.aspx en http://www.vlindermee.be/scholen.aspx, hier vindt

u tevens lespakketten over vlinders.

Leuk weetje:

Zaait u wilde peen en wortel dan heeft u veel kans op rupsen van de koninginnepage. Bekijk eens hoe

ze uitgroeien tot een prachtige vlinder.

Page 28: Educatief natuurbeheer infomap

28

9. WORD LID

Wist u dat ook uw school een steentje kan bijdragen aan de natuur? Zo kan u met uw school lid worden

van Natuurpunt. Hiermee steunt u de werking van Natuurpunt en het aankopen van natuurgebieden. Als

bijkomend voordeel ontvangt u vier keer per jaar een leuk boekje met informatie over de natuur en

lokaal nieuws uit uw afdeling.

Een lidmaatschap levert u ook vele voordelen op, zo neemt u gratis deel aan afdelingsactiviteiten en

krijgt u tal van kortingen in bepaalde winkels (zie op www.natuurpunt.be, doorklikken naar Lid worden

onder Doe mee). Hier vindt u ook meteen hoe u lid kan worden.

Natuurpunt steunen kan door een jaarlijkse bijdrage van 24 euro (lidgeld) te storten. Als u dit lidgeld

verdeelt onder de leerlingen van de school, wordt de hele school met een kleine bijdrage lid van

Natuurpunt.

Page 29: Educatief natuurbeheer infomap

29

10. GROENE PARTNERS

11.1. MOS

MOS staat voor ‘Milieuzorg op school’, een initiatief van de Vlaamse overheid dat scholen aanzet tot en

begeleidt bij milieuzorg in de school of klas.

In de vorm van een aantal infomappen, met thema’s zoals afval, water, energie en natuur op school,

krijgen directie en leerkrachten duidelijke stappen aangereikt om op hun school aan milieuzorg te doen.

Elke bundel voorziet in uitgewerkte lesideeën voor stimulerend en uitdagend onderwijs. De lesbundels

zijn bovendien zo uitgewerkt dat er leergebiedoverschrijdend gewerkt kan worden.

Scholen die een MOS-logo willen behalen, moeten aantonen dat de eigen MOS-werking schoolbreed

wordt uitgevoerd en dat de inbreng van de kinderen centraal staat. In iedere provincie en het Brussels

Hoofdstedelijk Gewest staat er bovendien een MOS-ploeg klaar om de school te ondersteunen.

11.2. Boeboeks en Marc de Bel

Natuur, beestjes en plantjes, milieuproblemen: ze spelen een zeer prominente rol in heel wat boeken

van jeugdauteur Marc de Bel. Vooral zijn Boeboeks (zie voorpagina) zijn echte natuurbeschermers en

daarom de gedroomde Natuurpunt-ambassadeurs naar kinderen toe. Een samenwerking tussen Marc

de Bel en Natuurpunt kon dan ook niet uitblijven. Het Pimpelpaarse Polderspook en De Gele Gifsmurrie

vertellen de avonturen die de Boeboeks beleven in enkele van onze natuurgebieden. In enkele

bezoekerscentra ontvangen de Boeboeks ondertussen ook alle ‘kinderen met gezinnen’, om ze met een

boekje en rugzakje de natuur in te sturen.

Het project Educatief Natuurbeheer kiest het spoor van de twee jonge Boeboeks, Piepel en Soeza. Zij

zijn de mascottes van ons project. Ze hebben immers groene vingers, zijn avontuurlijk aangelegd en

moedigen kinderen aan om zelf op ontdekking te gaan in de natuur, onder het motto ‘volg je kriebels’!

Page 30: Educatief natuurbeheer infomap

30

11. CONTACT

Educatief Natuurbeheer Limburg

Michael Huygen (West-Limburg)

0473 / 55 16 24

[email protected]

Liselotte Bollen (Oost-Limburg)

0478 / 33 52 40

[email protected]

Secretariaat:

Natuurpunt Limburg

Putvennestraat 112

3500 Hasselt (Kiewit)

Educatief Natuurbeheer Vlaams-Brabant en Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Gerd Van Thienen (Oost-Brabant)

0477 / 88 08 26

[email protected]

Rosan Heremans (West-Brabant & Brussels Hoofdstedelijk Gewest)

0477 / 82 38 00

[email protected]

Secretariaat:

Natuurpunt Vlaams Brabant

Leuvensestraat 6

3010 Kessel-Lo

Algemene informatie over Educatief Natuurbeheer vindt u ook terug op

www.natuurpunt.be/educatiefnatuurbeheer en op www.natuurpuntlimburg.be.

Alles duidelijk? Heeft deze infomap al uw vragen beantwoord of zijn er nog hiaten? Laat het ons weten

via bovenstaande coördinaten en maak samen met ons van deze infomap een volledig, betrouwbaar en

zeer bruikbaar informatiemiddel.

Graag tot gauw!

Het ENB-team