4. METOD RADA

4.1. HUMAČKA PLOČA

Hum ačka p loč a p rona đena j e na H umc u kod L jubuš kog . Duga j e 68 cm, v i s oka 60 cm i š i r oka 15 cm , na p rav l j e na od k r ečn j ačkog kame na modru l j a ko j i n i j e b io pogodan za k l e s an j e j e r s u uoč l j i va o š t ećen j a uz rokovana d l i j e t om. T eks t j e uk l e s an sp i r a lno od i nvokac i j e u l i j evom go rn j em ug l u duž če t i r i j u s t r ana do s r e d ine , o rgan iz i r an u dvana es t r edova r az l i č i t e duž ine , t a ko da se hoda j uć i oko n j e t ek s t l ako mogao č i t a t i .T rans l i t e r a c i j a t ek s t a g l a s i :

„† U IME O(T Ь)CA I S ( I )N A I S (V E)TA G O D (U )HA S E C(RЪ )K I A(RЪ H A N)Ĵ (E)L A M IH AIL A A ZID A Ọ U (S )KЪ RS MIRЪ S INЪ BRET Ъ Ž UP I ?RU CЪ I Ž (E)N A EG A P (A V ) ICA“ 1

(P REN IJE TI I TRA N SL ITERA CIJ U MA RA KA VE GE IS P OD NA V ED EN E)

Teks t b i t r eba lo r azum i j e t i ova ko :

U i me Oc a i S ina i s v e toga D uha . Ov o j e c rkv a a rhanđe la Mih j la , a z i da ju U kr sm i r , s i n Br e t a , žup i ? ruc , i ž ena n j egov a Pav i ca .

f o t o g r a f i j a H u m a č k e p l o č e i z M u z e j a u H u m c u

Na Hum ačko j p loč i na l az e se 23 r i j e č i , uko l iko s e po l az i od p r e tpos t a vke da naz a l ọ i ma s amo g ra f i j s ku v r i j ednos t i l i ako s e s ma t r a na s t avkom za 3 . l . m n . a s igma t s kog ao r i s t a . 2

1 Transliteracija autorice diplomskoga rada2 Više o tome vidjeti u narednim poglavljima.

U s vom t eks tu Vego navod i 25 r i j e č i gd j e s l ovo A p re ds t av l j a sa mos ta l nu r i j e č u s l užb i ve zn ika i sp r e d pokazne z amj en ice SE , a naz a l Ọ p re ds t av l j a za s ebnu r i j e č ko j a b i s e t r eba l a r azum je t i kao „ J U “ . Mi l an N os i ć na vod i da t e k s t H umač ke p l oče ima 24 r i j e č i . On na za l Ọ tuma č i ka o „ JU “ , a g r a f em A ko j i j e V ego v i d io ( t r a ns l i t e r i r ao ) kao sa mos ta l nu r i j e č p r ipa j a r i j e č i „ duh“ š to b i b i l o i s p r avno , j e r j e i z a n j ega k l e sa r uk l e sa o j e dnu u s p ravnu c r tu , t e n jome odvo j io i nvokac i ju od o s t a log t eks t a . I znad sk ra ćen ih r i j e č i n i s u uk l e s ane t i t l e š t o j e v id l j i vo na H uma čko j p l oč i i na fo tog ra f i j i . 3

Ime „M i l a “ Rupč ić , Nos i ć i N ik i ć t r a ns l i t e r i r a j u kao Mi hov i l , dok V ego t r ans l i t e r i r a kao M iha i lo (M iha j lo ) . U ovom d ip l oms kom radu t r ans l i t e r a c i j a ime na p r ihvać ena j e od Ve ge , a ob j a šn j en j e za t a ko t r ans l i t e r i r ano l i čno ime p ronađeno j e u „ Et i mo l og i j s kom r j eč n i ku h rv a t s kog i l i s rp s kog j e z i ka“ . Ime M iha i lo na s t a lo j e od b ib l i j s kog l i č nog ime na Mi ha i l i t o č i t a n j e p r ema S koku v r i j ed i i z a p r avos l avc e i z a ka to l i ke (S kok 1971 -1973 : 420 ) .

R a z g l e d n i c a H u m a č k e p l o č e i z M u z e j a u H u m c u

3 Fotografija Humačke ploče u prilogu.

4.2 . FONETIKA I FONOLOGIJA

Uvi dom u t e ks t Hum ačke p l oče do l az im o do od ređen i h spoz na j a r a zvo ja voka lnog s i s t e ma od p r a s l a vens kog do s t a robos anskog j ez i ka . I z j e dnačava n je j e rova , dena za l i zac i j a i g l a s ovne p rom jene s am o su ne ke od po j ava ko j e su s e de šava l e u h i s t o r i j i j e z ika , a o sv j edoče ne s u u t ek s tu ko j i j e p r edme t i s t r až ivan j a . Ana l i z a će obuhva t i t i s ve fone t s ko / fono l oške o sob i to s t i ko j e pokazu j e Hum ačka p loč a . P a l eog ra f s ko i s t r až i van je će b i t i i zo s t av l j eno , a l i ć e b i t i z ad ržana paž n ja na g l ago l j i čn i m g ra f emi ma ko j i s e na l aze na na tp i su H uma čke p loč e .

4 .2 .1 . S AMO GLA S NI K „U “

Teks t H uma čke p loč e poč i n j e s amog l a s n ikom U ko j i vod i po r i j ek lo i z p r a s l ave nskog j ez ika , a u na š em t eks tu j e u funkc i j i p r i j ed l oga . U s t a ro s l ave nskom j e z iku ova j p r i j e d log j e g l a s io VЪ i s l a gao s a akuza t ivom i l oka t ivom. 4 Na Hum ačko j p loč i s t o j i uz i men i cu ko j a j e u akuza t ivu .P r i j ed l og U um jes to s t s l . p r i j ed l oga V Ъ na H umač ko j p l oč i p r eds t av l j a u t j e ca j s t a robos ans koga j ez i ka na s t s l . Norm u t oga v r e mens koga pe r ioda . P r i j ed log VЪ u ovome ob l i ku j av l j a s e u P ove l j i Ku l ina bana , t e u d rug i m bos an ič n im t eks t ov ima i z ka sn i j ega pe r ioda . Z ak l juč u jem o da s upos t o j i s t a ro s l avens ka i s t a robosa nska no rm a , j e r se oba p r i j e d ložna ob l ika po j av l j u ju u i s t om e dokume n tu .

4 .2 .2 . NA ZA LI Ę i Ọ

Indoevr ops ke g rupe voc a l i s + n , m + cons onan t i s i voca l i s + n na k ra j u r i j e č i na p r as l avens kom t e re nu s u s e u i zv j e s n im , ne uv i j ek t ač no odre đen im s luča j ev im a , r a zv i l e u nosne s am og las n i ke ę i ọ . 5

4 Damjanović, S.: Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005, str. 1525 Bošković, R.: Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika, Beograd, Trebnik, 2000, str. 66

Imen i ca „ im e“ i p r i svo j n i p r id j e v „Bre tъ“ uk l e s an i s u bez naz a lnog ę , š t o upuću je na kas n i j e da t i r an j e H uma čke p l oče . Razvo j r i j e č i „ i me“ odv i j ao s e ova ko :

p r a s l . * im ę > s t s l . imę > s tbos . im e > bos . im e

De naza l i za c i j a naza l a za poč in j e u d rugo j po lov i n i X v i j e ka u s v im s l avens k im j e z i c ima , a već u X I v i j eku naza l a n i j e b i l o ba r u ne k im d i j a l ek t ima bosans kog , h rva t skog , c rnogo r skog i s rp s kog j e z ika . 6 Na za l ę u bosa nskom j ez iku j e da o e , š t o j e ka r ak t e r i s t i ka sv i h j užnos l a vens k ih j e z ika .P o red de naza l i z i r anog ę na Hum ačko j p loč i uk l e s an j e i s t r a žn j i naz a l Ọ ko j i n i j e de naza l i z i r an . U pravo ova j na za l kod i s t r až i vača i zaz i va nedoumi ce , pa z bog toga l i ngv i s t i i f i l o loz i Hum ačku p loč u v r emens k i sm ješ t a ju u k r a j X i poče t a k XI v i j eka (V ego) . U s v im t r ans l i t e r a c i j a ma (V ego , Rupč i ć , N os i ć ) naza lu Ọ da j e se v r i j e dnos t r i j e č i „ j u“ ko j a p r eds t av l j a A jd . l i čne za mje n ice „ ona“ . I s t i na , u s t s l . j e z i ku naza l Ọ b i o j e na s t a vak za A jd . ove zam jen ic e , a l i s e pos t av l j a p i t an j e da l i j e kao nas t avak mogao im a t i v r i j ednos t c i j e l e r i j e č i .U ovom radu po la z i s e od p r e t pos t avke da na za l Ọ na H uma čko j p l oč i može ima t i i l i s amo g ra f i j s ku v r i j ednos t i l i v r i j ednos t na s t avka j e r s t o j i uz g l a go l „z i da“ .Na za l Ọ u s t s l . j e z iku b i o j e na s t avak za p rvo l i c e j edn i ne p r eze n ta i t r e ć e l i c e množ ine a s igm a t s kog ao r i s t a . A ko b i s e shva t io ka o nas t avak za p rvo l i c e p r e zen t a , onda b i umj es t o p r i svo j ne z amj en ice „e ga“ mora l a s t a j a t i p r i svo j na za mjen i ca „ mo ja“ da b i t ek s t b io ko l iko to l i ko log i č an . Ob j a š n j en j e b i s mo m og l i t r a ž i t i kod g l a go la „z ida“ u t r eće m l i cu a s igma t s kog ao r i s t a , pa b i t r e ba lo č i t a t i : „ a z idaš e U s kr sm i r s i n Br e t a i n j egov a že na Pav ic a .“ Me đu t im , S . D am janov i ć i J . H amm u h i s t o r i j s k im g rama t ika ma eks p l i c i t no na vode da s e a s igm a t s k i ao r i s t t vo r io od g l ago la č i j a o snova zav r š ava na sug l a s n ik , t j . od g l a go la sa nu l t im s u f ik s om i od g l ago l a sa su f i k som -nọ - , dok R . Boškov i ć ne na vod i ek s p l i c i t no t akvu tvo rbu , a l i da j e p r imj e r g l ago l a „ i ć i “ u 3 . l . mn . ko j i g l a s i „ idọ“ (upo r . 2 . i 3 . l . j d . i de , 2 . l .mn . i de t e ) .Uko l iko se naz a lu Ọ da sam o g ra f i j s ka v r i j e dnos t pos t av l j a se p i t an j e š t a j e k l e s a r a ponuka lo na t aka v č i n , t j . d a l i j e k l e s a r b i o p i s me n i l i n i j e b i o p i s me n pa j e H umačku p loč u k l e sa o s a ve ć na p i s anoga p r ed lo š ka i z ko j ega j e „ možda“ i zos t av i o ko j i g r a f em i l i r i j e č . D o dana s nam pa l eos l av i s t i n i s u da l i odgovor na ova p i t an j a .6 Usp. za srpski i hrvatski jezik - u: Bošković, R.: Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika 1 : Fonetika, Beograd, Naučna knjiga, 1972., str. 63.

4 .2 .3 . POLU GLA S I Ь ( j er ) i Ъ ( jor )

Polug l as i su b i l i s am og las n i c i nepo tpunog obr az ovan ja : r edukov an i kako u pog l edu s vog kva l i t e ta (ne odre đene bo je , i nd i v idua lno ne i z r az i t i ) t ako i s to i u pog ledu s voga kv an i t e ta ( k r ać i od ob i čn ih k r a t k i h ) . 7

U s t s l . j e z i ku pos t o j a l i s u mek i (Ь / j e r ) i t v rd i (Ъ / j o r ) po lug la s i ko j i su na s l i j e đen i i z p r a s l ave nskog j ez ika . Mog l i s u b i t i u j akom i s l abom po loža ju .Ь ( j e r ) vod i po r i j e k lo od p r a indoe v ropskog k ra tog * ĭ , a Ъ ( j o r ) od p r a indoe v ropskoh k ra tkog *ŭ (p r a ind . ĭ > Ь ; p r a ind . ŭ > Ъ ) . U X v i j eku do laz i do i z j ednača vn ja j e rova , da b i se u XI v i j e ku p r e s t a l i i zgova ra t i , a l i s u čuvan i u p i sa r sko j t r ad i c i j i u s v im bos an ič n im dokumen t ima s r e dn jov jekovnog pe r ioda . U ob ič a j eno j e b i l o p i s an j e mekog j e r a Ь , kao p i sa r ska man i r a d i j a ka s r edn jov je kovnog pe r ioda . Hum ačka p loča s pec i f i čna j e po t ome š to j e n j en k l e s a r ko r i s t i o t v rd i po lug la s Ъ , i t a s pec i f i čnos t ova j spom en ik ve zu je z a g l ago l j i c u . 8

4 .2 .4 . VO KA LNO Ъ R

Voka lno ъ r na H umačko j p l oč i uk l e s ano j e sa mo j ednom u r i j e č i Uk ъr sm i rъ . U s t s l . j e z ik vok la no ъ r na s l i j eđeno j e i z p r a s l avens kog j ez ika . Ob i l j e žava l o s e na dva nač ina ь r , ъ r . P r a s l avens ko voka l no r vod i po r i j ek lo od i ndoev rops kog r , a l i n i j e n j egov nepos redn i h i s to r i j sk i kon t inua n t , d i j e l i i h ba l t i čko - s l a vens ka f aza sa i r , u r .

p r a ind . ĭ → ь + r > ь r

p r a ind . ŭ → ъ + r > ъ r

U s t s l . j e z i ku po nač inu p i sa n j a ne ma r az l i ke i zme đu ъ r i r ъ i i zme đu ь r i r ь : j ednako s e p i š u s ve voka l s ke v r i j ednos t i u r i j e č ima kao : k r ь s tъ . (Vukov i ć 1974 : 98 ) .

4 .2 .5 . JERI У

Jer i j e s amog l asn i k ko j i j e u s ta r os lavens kom e j e z i ku nas l i j eđen i z p ras lav ens koga j e z i ka . Nas t ao j e od p ra i ndoevr ops kog dugog sam og las n i k a u ( p ra i nd . ū > у ) . 9

7 Nikolić, S.: Staroslovenski jezik I, Beograd, Naučna knjiga, 1987., str. 44.8 Jurić-Kappel, J. : „Književni jezik u srednjovjekovnoj Bosni“, Zbornik radova Jezik u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Institut za jezik, 2005.,100.9 Bošković, R.: Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika, Beograd, Trebnik, 2000. , str.41

Na H umač ko j p loč i n i j e uk l e s an s am og la s n ik „у“ , a l i s u uk l e s ane r i j e č i ko j e s u u s t s l . j e z iku u s vom sa s t avu i ma l a ova j s am og la s n ik , a t o s u r i j e č i „ sna“ i „ c k i “ ko j e su u s t s l . j e z i ku umjes to voka l a „ i “ im a le „у“ . U s t s l . j e z i ku ima mo ob l i ke r i j e č i u nom . j d . s уnъ i c r ь ky , dak l e p r e tpos t a v l j a mo da j e voka l y j e im ao funkc i j u voka l a i . Razvo j r i j e č i „ s in“ i š ao j e s l j edeć im r edom :

l i t . sūnús > p r a s l . * s уnъ > s t s l . s уnъ > s in

U s t s l . j e z i ku sk ra ć ivane su s ak ra l ne r i j e č i , a u s t a robos ans kome j ez iku i d ruge v r s t e r i j e č i , o s ob i to u t ek s tov im a ko j i n i s u p r ipa da l i c rkve no j upo t r eb i . S k raće na r i j e č ozna čava l a s e t i t l am a , t j . pose bn im znakov i ma ko j i s u s e p i s a l i i z nad r i j e č i . N a H umač ko j p loč i i z nad r i j e č i n i su uk l e s ane t i t l e . R i j eč „ s in“ k l e s a r j e s k r a t i o i s puš t a j uć i sa mog la s n ik „ i “ , š t o j e u s k l a du p i s an j a k r a ćen i ca u s t a ro s l a venskom e j e z iku . K on t i nu i t e t p i s an j a s k r aće n ica na s t av l j en j e i u s t a robos ans kom j ez iku . U d i j e lu t ek s t a „ s inъ Bre t ъ“ k l e s a r j e uk l e sao s am og la s n ik „ i “ na m je s tu „ у“ , t e z ak l juču j emo da j e y već u r a no j f az i s t a robos ans koga j e z ika z ami j en j e n sa mog la sn i kom “ i “ .S amog la sn i k i u s t a robosa nskom j ez iku s r edn jovekovnog pe r ioda egz i s t i r ao j e i napo re do sa j e r i j em. H uma čka p loč a pozna j e za mjenu j e r i j a s am og la s n ikom „ i “ š to m ože b i t i i j edan od a rgumena t a da Hum ačka p loča po t j eč e i z X I I s to l j e ća .

4 .2 .6 . GR AF EM Đ ERV Ĵ

Na H umač ko j p loč i g r a f em đe rv j e uk l e sa n s amo j ednom u r i j e č i „ a ĵ l a “ . S t a robos ans k i j e z i k n i j e ima o o r tog ra f sk i zna k ko j i m b i s e označ io g l a s „đ“ , pa j e t a j zna k p r euzeo i z g l ago l j i c e , t j . g l a s ovna v r i j ednos t đe rva u s t a robos ans kom j ez i ku b i l a j e „đ“ i „ ć“ . U i s to j g l a sovno j v r i j ednos t i „đ“ po j av l j u j e s e i u P ove l j i K u l i na bana , ka o i u d rug im s t a robos ans k im t eks tov im a .

4 .2 .7 . GLA GOLJI Č NO E i T

S amog la sn i k „e “ uk l e s an j e če t i r i pu t a ( ime , s e , B re t , ega ) . Sva k i pu t uk l e s ano j e g l ago l j i č no „e “ (Э ) , dok j e sug l a s n ik „ t “ uk l e s an u dv i j e r i j e č i j ednom kao ć i r i l i čn i g r a f em, a j ednom kao g l ago l j i č n i g r a f em. Ć i r i l i čno „ t “ uk l e sa no j e u p r i d j evu „ s t a go“ , a g l ago l j i čno „ t “ u im enu „Bre t “ . Me đu t im , po j avnos t na za l a Ọ i g l a go l j i čn ih g r a f em a „ e“ i „ t “ navode i s t r až ivače da H umačku p l oču s mje s t e u k r a j X i l i poče t ak X I v i j eka .

4 .2 .8 . PA LATA LI ZAC I JE

Sk lonos t i v e l a rn i h sug l a sn i ka da se a s i mi lu ju p r em a s us j edn im m ek im sam og las n i c im a i z a n j i h , o s ob ina j e p r as l avens kog j e z i ka od na j s ta r i j i h v r em ena . As im i l ac i jom ve la r n ih s ug la s n i ka p r em a pre dn jonepač n im sam og las n i c im a ob i l j e ž ena s u t r i pe r ioda u r a zv i t k u sug l a sn i čk ih p rom je na :

- na j s ta r i j e p rom je ne u s mi s l u p rve pa la ta l i z ac i j e ,- p r i l i k om dob i jan ja nov ih p r edn jonepč an ih s amog l asn i ka nas ta ja l e

su ponov o p rom je ne ve l a ra i sp r ed n j ih , d r uga pa la ta l i z ac i j a ,- i s t i s ug la s n i c i s e p r em a mek im voka l im a mi j en ja j u u

pos t poz i t i v nom po l oža j u (p rogr es i v no d j e lov an je v oka la ) , t r eć a pa la ta l i z ac i j a . 1 0

P rva j e r e g re s ivna pa l a t a l i z a c i j a g l a s ovna p rom jena ko j a s e v r š i l a u s l j ede ć im uv je t i ma :

k , g , h + e , i , ь , ê , ę > č , ž (< dž ) , š + i , ь i t d . 1 1

Do p rve pa l a t a l i z ac i j e do l a z i u r i j e č i „ ž ena“ j o š u pa s l ave nskom e j ez iku :

P r . p r a ind . *gw en-ā > p r a s l . ž e na > s t s l . ž ena > že na

Treć a p rog re s i vna pa l a t a l i z ac i j a g l a s ovna j e p romje na ko j a s e v r š i l a u s l j ede ć im uv je t i ma :

i , ę , ь + k , g , h + voka l ( o s im y , ъ , u ) > c , z , s 1 2

T r eć u pa l a t a l i z ac i ju na H uma čko j p l oč i na l az i mo kod im en ice „oca“ .

P r . : N j d . o t ь kъ G j d . o t ь ka ↓ c > o t ь ca

4 .2 .9 . GU BLJENJE S U GLA S NI KA

Druga g l a sovna p rom jena ko j a s e j av l j a kod im en ice o t a c u kos ome padež u , j e s t e gub l j en j e s ug la sn i ka . S ug la sn i k / t / s e na š ao i s p r ed a f r i ka t e / c / ko j a kao s vo j p rv i d i o s ad rž i e l eme n te g l a s a / t / . N a t a j nač i n 10 Vuković, J. : Istorija srpskohrvatskog jezika, I dio, Fonetika, Beograd, Naučna knjiga, 1974.11 Vuković, J. : Istorija srpskohrvatskog jezika, I dio, Fonetika, Beograd, Naučna knjiga, 1974.,str.143.12 Vuković, J. : Isto, str. 153.

do laz i do udva j an j a s ug la sn i ka / t / s a on im / t / i z a f r i ka t e i n j i hovog svođe n ja na j edan , ona j ko j i j e u a f r i ka t i .P r . :

o t ь ca ↓ ø > oc a

4.2 . MORFOLOGIJA

4 .3 .1 . IM ENI C E

Imen i ce 1 3 n a š e g r am a t ike s l i čno de f in i r a j u .

13 „Imenice su riječi kojima se imennuju predmeti, bića i pojave. Gramatičko im je značenje (sadržaj) ’predmet’ (Silić 2002:10).“ „Naziv onoga što zamišljamo kao samostalne predmete ili pojave, npr. list, konj, rijeka, mladost, zora. Ta se vrsta riječi naziva imenice. (Babić, Brozović, Moguš, Škarić, Težak 1991:473).“

P romjenu i men i ca na l az i mo u na j s t a r i j e m s l ave nskom kn j i že vnom j e z iku (Da mja nov ić 1984 :86 ) . U g rama t ikam a s t a ro s l avens kog i l i općes l a venskog kn j i že vnog j ez i ka na i l az i mo na t eme l j i t e i n fo rm ac i j e o s i s t emu de k l ina c i j e ime n ica ( s ubs t an t īva ) , č i j a p rom jena obuhva ta t r i g r ama t i č ke ka t e go r i j e :

roda ( genus ) 1 4

- muš k i ( mas cu l inum ) rab ъ , n ožь , gos tь , me dъ , k amy ,- žens k i ( f em in i num ) žen a , d u ša , k os tь , l ok y , mat i i- s r e dn j i ( neu t r um ) se lo , p o l j e , i mę , o t ročę , s l ovo ;

bro j a ( nume rus )

- j edn i na ( s i ngu lar i s ) rab ъ , žen a , s lovo ,- dvo j ina ( dua l i s ) rab a , žen ê , s l ove sê i- množ i na ( p lur a l i s ) rab i , ž e ny , s l ove sa ;

padež a ( kaz us ) 1 5

- nomina t iv ( nomi na t i v us ) rab ъ , žen a , s lovo ,- gen i t i v ( gen i t i vu s ) rab a , žen y , s loves e ,- da t i v ( da t i v us ) rab u , žen ê , s l oves i ,- akuza t iv ( accus a t i vus ) rab ъ , žen ọ , s loves o ,- voka t i v ( voca t i vus ) rab e , ž e no , s love so ,- i n s t rume n ta l ( i n s t r ume n ta l i s ) rab omь, že no jọ , s l ove sь mь,- l oka t iv ( l oca t i vus ) rab ê , ž e nê , s l ovese ;

Na Hum ačko j p loč i uk l e s ano j e j edana es t im en ica od ko j ih s e i men ic a „ s in“ po j av l j u j e u dva ob l ika . U r adu će b i t i ana l i z i r a ne po r edos l j edu kako s u uk l e s ane na p loč i .

Ime ni ca „ ime “ u s t a ro s l ave nskom j ez i ku se mi j en j a l a po kons onan t s ko j n -p romje n i im en ic a s r e dn jeg roda . Ova p rom jena j e ka r a k t e r i s t i čna po tome š t o u nek im padež i ma (ge n i t i v , da t i v , i n s t rumen t a l i l oka t iv ) p r ed g r ama t i č k im mor fem ima do la z i do p roš i r en j a o snove s a - e n - po ko j em j e p romje na i dob i l a i me . (P r . G jd . im -en -e > ime ne ) 1 6

U s t a ro s l avens kom j ez iku ova ime n ica j e u nom. j d . ima la ob l i k imę , a r azvo j j e i š ao s l j edeć im r edom :

14 Primjeri koji slijede su iz staroslavenskoga jezika.15 Primjeri koji slijede su jednina o-promjene, a-promjene i konsonantske s-promjene deklinacionog sistema staroslavenskog jezika.16 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.

p r a s l . * im ę > s t s l . imę > bos . im e

Na H umač ko j p loč i s t a ro s l ave nska im en ic a i mę uk le s ana j e u ob l iku A jd . i n j en nas t avak j e ø . K od imen i ca s r e dn jeg roda fo rma lno s e poduda ra j u N , A , i V u s va t r i b ro j a (Da mjanov i ć 2005 :89 ) , a da s e kod ove im en ic e r ad i o a kuza t i vu ukazu j e p r i j ed log „u“ .

Ime ni ca „o tac“ u s t a ro s l ave nsk i j e z i k j e na s l i j eđe na i z p r a s l avens kog . N j en s t a ro s l a vens i ob l ik u nom . j d . j e o t ь cь , a r az vo j j e i š a o s l j ede ć im r edom:

l i t . o t í kos > p r a s l . * o t ь kъ > s t s l . o t ь cь > bos . o t ac

Na Hum ačko j p loč i ova ime n ica i ma ob l ik G jd . j o -p rom jene „oca“ i kod n j e s u v id l j i ve dv i j e g l a s ovne p romj ene (u s p . P og lav l j e : F one t ika i f ono log i j a ) . Ime ni ca „ s in “ uk le s ana j e dva pu t a , j e dnom u N jd . s a na s t avkom –ъ , d rug i pu t u G jd . s a na s t avkom –a . U s t s l . j e z iku ova imen i ca j e g l a s i l a sуnъ , r azvo j j e i š ao s l j edeć i m r edom :

l i t . sūnús > p r a s l . * s уnъ > s t s l . s уnъ > s in

U s t s l . j e z i ku im en ic a s уnъ mi j en j a l a se po u -p rom jen i i men ic a m uškog roda . N a im en ice ko j e s u s e mi j en j a l e po u -p rom jen i snaž no j e u t j e ca l a p romje na i men i ca o -osnove 1 7 , š t o po tv rđu je i ob l i k „ s na“ . N a im e , ob l ik G j d . ove im en ic e nema gen i t i vn i na s t a vak u -p romj ene , nego ge n i t i vn i na s t ava k imen i ca o -p rom jene . T ako na H uma čko j p loč i n i j e uk l e san ob l ik G jd . u -p rom jene „ s inu“ kako odgova ra s t s l . no rmi , nego ob l ik s i na , š t o p r eds t a v l j a u t j e c a j s t a robos ans koga j ez ika na s t a ro s l ave nsku no rmu .

Ime ni ca „du h “ n a H umač ko j p l oč i ima ob l ik G jd . o -p rom jene i n j en ob l ik g l a s i „dha “ .

Ime ni ca „cr ьk у“ se u s t s l . j e z iku mi j en j a l a po v -p rom jen i imen i ca žens kog roda . 1 8 Na Hum ačko j p loč i ona j e ne uob iča j eno s k raćena , t j . i s puš t eno j e vok lano ь r i n j en ob l ik g l a s i „ ck i “ . K od ove im en ic e n i j e v id l j i v u t j e ca j im en ica a -p romj ene j e r ona im a nas t ava k N j d . v -p romje ne –ø , i a ko j e doš lo do p r e l a s ka j e r i j a u i .Ne ke i men i ce j a -o s nove u N j d . i ma ju nas t ava k – i , me đu t im , im en ic a „c rь kу“ ne ma p l a t a l nu o snovu , t e j e s i gu rno da ona im a dek l i nac i ju po v -p romje n i .

17 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.18 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.

Ime ni ca „Mi la“ j e v l a s t i t o ime ko je j e na H umačko j p l oč i sk r a ćeno . Ima ob l ik G jd . o -p romj ene i men ic a muš kog roda .Ime po t i če od g r č . b ib l i j s kog l i čnog ime na M ιχα η λ i t r e ba lo b i ga č i t a t i kao M iha i l (S kok 1971 : 420 ) ._____________________________________________Ime ni ca U kъr smi rъ v la s t i t o j e ime , ime k t i t o r a c rkve . N a H umač ko j p loč i uk l e s ana j e u ob l i ku N j d . O-p rom jene imen i ca m uškog roda . Ime b i u svo j o j o s nov i t r e ba lo i ma t i r i j e č „k r s t “ . U s t a ro s l a vens kom j ez iku ova r i j e č g l a s i l a j e k r ьs tъ , š t o p r e ds t av l j a og rom nu r az l iku u u spo re db i s a im enom U kъr s mi rъ . N a i me , uoč l j i vo j e da u i menu n i j e voka lno r i z r i j e č i k r ь s tъ š to m ože upuć i va t i da im e u svo j o j o s nov i nema r i j e č k rь s t ъ .

Ime ni ca „žu pa“ i ma ob l ik D jd . „ žup i “ . Z nača jno kod ovog ob l ika j e s t e t o da i men i ca nepa l a t a lne o s nove i ma nas t a vak – i , t j . n a s t ava k za D jd . ime n ica pa l a t a l ne o snove , a ne na s t avak - ê ko j i j e p r ema s t a ro s l ave nsko j no rmi b i o na s t a vak z a D j d . i men i ca nepa l a t a l ne o s nove . P o java kod ko j e do l a z i do i z j edna čavan j a na s t ava ka pa l a t a l ne i nepa l a t a l ne o s nove , u ko jo j p r eov lada va ju na s t avc i i men i ca pa l a t a lne o snove , ka r ak t e r i s t i č na j e za ka s n i j e pe r iod , t e s e mož e uze t i kao j o š j eda n a rgumen t da H umač ka p loča da t i r a i z X I I v i j eka .

Ime ni ca „?ru cъ“ i z a z iva na jv i š e i n t e r e s a i d i s kus i j e kod i s t r až iva čaHum ačke p loče , t j . n a j d i s ku tab i ln i j e p i t a n j e j e ko j e j e p rvo s lovo . P o nek im a to j e U (Vego) , a po nek im a V (Rupč ić ) . K l e s a r j e i znad ovog s lova uk l e sa o j e dnu kos u l i n i j u , v j e rova tno kao znak upoz o ren j a da j e t u doš l o do neke g r e š ke . F r a Bon i c i j e Rupč ić p r e tpos t a v l j a da j e p r i l i kom k le s an j a doš lo do o š t e ćen ja p loč e pa j e b i l o nemoguć e z av r š i t i z a poče to s lovo . D a l j e u s vom t eks tu navod i t opon i m „V ru l j a š“ ko j i povez u je s a župom č i j e j e ime uk l e s ano na H umač ko j p loč i . 1 9

P i t an j e povez ivan ja t opon im a „V rucъ“ s a H uma čke p loč e s a t opon i mom „V ru l j a “ p r i l i č no j e d i sku t ab i lno , t j . u h i s to r i j sk i m g ra ma t ikam a n i j e zab i l j e žen r az vo j s ug l a s n ika „ c“ u s ug la s n ik „ l j “ .Imen i ca „ ? rucъ“ j e u N jd . J O -osnove im en ic a m uškog r oda . U s t s l . no rmi nas t ava k za N j d . i men ic a J O -osnove b i o me hk i po l ug la s (Ь) , a ne t v rd i kao š t o j e s luč a j na H uma čko j p loč i . M eđu t i m , nakon š to su j e rov i i z j ednače n i i na kon š t o su s e p r e s t a l i i zgova ra t i p r eds t a v l j a l i s u s amo p i s a r s k i ma n i r . U c i j e lom t eks tu H umač ke p loče k l e s a r j e k l e s ao s amo tv rd i po lug l a s , i a ko j e za bos anč i cu b i lo uob iča j eno p i s an j e mehkog j e r a , dok j e t v rd i j o r b i o ka r ak t e r i s t i ka g l ago l j i c e . Ime ni ca „že na“ uk l e s ana j e bez sa mog la s n ika „e“ ko j eg j e k l e s a r , v j e rova tno , i s pus t io . Im a ob l i k N j d . A-p rom jene i men i ca že nskog roda .

19 U Rupčićevom članku Humačka ploča u fusnoti na str. 190 navodi se naziv rada „Ubikacija Vrulje, stare dosad nepoznate župe kod Ljubuškog“ (Rad JAZU knj.322), Zagreb, 1961.

Kod ove ime n ice v i d l j i va j e p rva pa l a t a l i z ac i j a , o čemu j e b i l o govo ra u p r e thodnom pog lav l ju .

Ime ni ca „Pav i ca“ j e uk l e s ana bez dva s lova „a “ i „v“ . Na p loč i j e v id l j i vo udub l j e n j e na m je s tu gd j e b i t r eba l a s t a j a t i t a dva s lova , pa j e k l e s a r , v j e rova tno z bog nemoguć nos t i da i h u t akav p ros to r uk l e š e , t a j p ro s t o r o s t av io p r a zan .Ime „ Pa v ica“ j e t vo ren i ca , na ko r i j en P av - dodan j e moc i j s k i t vo rbe n i su f i k s – i c a . U t eks tu Hum ačke p loče im a ob l ik N jd . A-p rom jene ime n ica žens kog roda . U juž nos l avens k im j ez i c i ma su f i k s - i c a j e g l avn i demi nu t ivn i na s t a vak kod ime n ica žens kog roda na a u N j d . , a n j e govo demi nu t ivno zna čen j e j e p r a s l avens ko (Boškov i ć 2000 : 276 ) . M eđu t im , r a spo red de minu t ivnog nas t avka – i c a u j užnos l a vens k im j ez i c i ma pok lapa s e po t puno s a r a s po redom ovog na s t avka u moc i j s ko j s luž b i , t j on j e b io o s novn i na s t ava k i z a de minuc i ju i moc i j u (Boškov i ć 2000 : 277 ) .

4 .3 .2 . GLA GOLI

Glago l „z id a t i“

4 .3 .3 . PR ID JEV I

P r id j ev i s u ne sa mos ta l ne r i j e č i ko j e s to j e uz i men ic u i im en ič k i upo t r i j eb l j ene r i j e č i i od ređu j u i h po kakvu s vo j s tvu . 2 0 U g r am a t ika ma s t a ro s l ave nskog j ez ika na i l az im o na i n fo rm ac i j e o s i s t emu dek l i nac i j e p r id j e va , gd j e s u on i m og l i im a t i neod re đenu i l i od ređenu s luž bu t e s u p r ema tome ima l i dv i j e p romj ene : neod ređenu i l i p ro s t u i od ređe nu i l i s l oženu . 2 1

U te ks t u H umač ke p l oče na l az e s e dva p r id j e va , j edan dek l i n i r an po s l oženo j , a d rug i po p ros to j p romjen i .

Pr i dje v „ sve tъ“ (< p r a s l . * svę tъ ) dek l in i r a o se po s lož eno j p rom jen i , u t ek s tu H uma čke p loč e im a ob l i k G j d . U s t a ro s l avens kom j ez iku pa dežn i ob l i c i s l ožen i h p r id j eva t uma če s e kao s po j im en ič kog i z am jen i čkog ob l i ka . U g ra dn j i s l ož enog ob l i ka ne sud j e lu j e c i j e l a zam jen ic a , ne go s amo ono š to j e u n jo j g r ama t i čko . 2 2 N j egov ob l ik za G jd . t r eba o b i g l a s i t i sve t a+ jego , s t i m š t o ovo „ j “ n i j e ono i z o s nove , ne go ono ko je p r em ošć u je z i j ev , a –ego j e g r a ma t i čk i mor f em (Da mja nov ić 2005 : 109 ) .

20 Jahić, Dž., Halilović, S., Palić, I. : Gramatika bosanskoga jezika, Zenica, 2000.21 Hamm, J. : Staroslavenska gramatika, Zagreb, Školska knjiga, 1974.22 Damjanović, S.: Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.

Na g ran i c i o s nove i na s t a vka doš lo j e do p rom jene , t j . n a kon i s padan ja i n t e rvoka lnog „ j “ s aže t a su dva k r a tka voka l a „a “ i „ e“ u j e dan dug i „ā“ , pa j e dob i j en ob l ik s ve t āgo . Z bog sa k ra lnog z načen j a p r id j ev j e sk r a ćen , pa i mam o ob l ik „ s t ago“ . I n t e r e sa n tno j e da kod tvo rbe s lož enog p r id j e va u n j e govom zam jen i čkom d i j e lu ( - e go ) nem a u t j ec a j a na rodnog j ez ika kao kod zam jen i ce „ega“ , š t o j e po tpuno r a zuml j ivo j e r s e ova j ob l ik ko r i s t i u i nvokac i j i .

Pr i dje v „Bre tъ“ s t o j i uz ime n icu s inъ ko j a j e u N jd . , s t a r i j e g j e ob l ika (Bre t a ) i dek l in i r an po p ros to j p romje n i . S u f ik s -ъ ko r i š t en j e za t vo rbu p r id j e va od l i č n ih im ena , a ka o p r imj e r navod i s e p r i mje r „Bre tъ“ sa Hum ačke p l oče (Boš kov ić 2000 : 383 ) .To j e nekadaš n j i p r id j e v b r e tъ (< b rę t ъ ) , b r e t a , b r e to i z veden od sk ra ćenog l i č nog im ena Bre tъ < Brę t ъ < Brę t i s l a vъ . O va j ob l i k im a pose s i vno znače n je p r i d j eva Bre tov . 2 3 P r i s vo jn i p r id j e v i u s t s l . j e z i ku s u i ma l i s am o neod re đen i ob l ik ko j i s e t vo r io t ako š to s e uz i mao ob l i k fo rma l no j edna k s nom ina t i vom. 2 4 P r i s vo jn i p r id j e v „Bre tъ“ ima i s t i ob l ik kao i p r i s vo jn i p r i d j ev „banь “ zab i l j e žen u P ove l j i K u l ina bana .

4 .3 .4 . ZAM JENI C E

U s t a ro s l avens kom j ez iku z amj en ice se , p r ema t ome da l i s e mor fo l o šk i r az l i ku ju i l i ne r ez l i ku ju po rodu , d i j e l e na l i č ne i ne l i čne . 2 5

Lič n im z amj en ica ma u s t s l . j e z iku s ma t r a j u se z amj en ica za p rvo l i c e „az ъ“ , z a d rugo l i c e „ ty“ . Z a i z r ažava n je t r e ćeg l i c a upo t r eb l j ava l e su se pokazne z amj en ice , na j č e šć e onъ – ona – ono i i – j a – j e . U s t s l . j e z iku p rve s u s e mi j en j a l e po t v rdo j , a d ruge po m ehko j z amje n ičko j dek l i nac i j i . Znač en je im s e s ve v i š e p r ib l i ž ava l o , pa s e nom ina t iv s v ih b ro j eva i r odova zam en ice i p r e s t a j e upo t r eb l j ava t i i t a ko do l az i do sk l on idbe onъ , ego , e mu . 2 6 Na Hum ačko j p loč i uk l e s ane s u dv i j e zam jen i ce , z a mjen i ca t r ećeg l i c a j edn i ne za m ušk i r od „ega “ (G j d . ) i pokaz na zam jen i ca „ s e“ (N j d . ) .

Zamjen ica „ega“ ( j ega ) u N jd . ima la j e ob l i k „onъ“ , u s t s l . j e z iku mi j en j a l a se po tv rdo j zam jen i čko j dek l i nac i j i . G jd . ove z amje n ice g l a s i „ ego“ 2 7 , š t o odgova ra m ehko j va r i j an t i .Ob l ik „ j ego“ j e ge n i t i vn i ob l ik pokazne zam jen i ce i , ko j a j e i ma l a pa r ad i gmu po me hko j va r i j an t i . Ka ko su s e zna čen j a pokazn i h zamj en ic a

23 Bošković, R. : Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika, Beograd, Trebnik, 2000.24 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005., str.107.25 Hamm, J. : Staroslavenska gramatika, Zagreb, Školska knjiga, 1974.26 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005., str.99.27 U stsl. normi G jd. zamjenice onъ glasio je –ogo.

onъ – ona – ono i i – j a – j e p r ib l i ž ava l a i p r e s t a l a upo t r eb l j ava t i š t o j e dove lo do s k lon i dbe onъ , ego , e mu , t ako j e ob l ik „ j ego“ o s t a t ak p r ad igm e pokazne zam jen ic e i .

Na H umač ko j p loč i im amo s i n t agm u „ž na j ega“ (n j e gova ž ena ) , gen i t i vn i ob l i c i ana fo r i č ke zam jen i ce „ j ego“ i ma j u p r i s vo jno znač en je kada s to j e i z a ime n ice 2 8 . Me đu t im , u t ek s tu ko j i j e p r edme t i s t r až ivan ja ima mo uk le san ob l ik „ega “ ( j ega ) š t o p r eds t a v l j a u t j e ca j na rodnog govo ra na s t a ro s l avens ku no rmu .

Zamjen ica „ s e“ u s t s l . j e z iku b i l a j e poka zna za mje n ica z a s r edn j i r od .U t e ks t u H umač ke p l oče j av l j a se u ob l iku N jd . ko j i odgova ra s t a ro s l ave nsko j no rmi .

4 .3 .5 . PR IJED LOZI

P r i j ed l oz i s u r i j e č i ko j e povez u ju r i j e č i i l i s t av l j a ju r i j e č i u m eđus obne odnose . V eć i na s t a ro s l avens k ih p r i j e d loga s t i g l a j e i z p r a indoe v ropskog , a man j i b ro j i z p r a s l avens kog j e z ika . 2 9

Pr i j ed log „u“ u s t a ro s l avens kom j ez i ku g l a s i o j e „ vъ“ i s l a gao s e s akuza t ivom i l oka t ivom. 3 0 Na Hum ačko j p loč i ova j p r i j ed log j e voka l i z i r a n o čemu j e b i l o govo ra u pog lav l ju o fone t i c i i f ono log i j i .

4 .3 .6 . VEZN I CI

U s t a ro s l avens kom j ez iku n i j e uv i j ek j ednos t avno odvo j i t i ve zn ike od če s t i c a . V ezn i c i / č e s t i c e i , a n ekad s u s luž i l i z a u spos t a v l j a n j e vez e među r i j e č ima , a d rug i pu t z a i z r a žavan j e zna čen j s k ih n i j ans i . 3 1

U te ks t u H umač ke p l oče vezn ik „ i “ s luž i z a u s pos t av l j an j e ve ze među r i j e č im a , a vez n ik „a“ za u s pos t av l j an j e veze m eđu r eče n ica ma .

Ana l i z a v r s t a r i j e č i na H umačko j p loč i pokazu je i z j edanač avan je padež n ih na s t avaka tv rd i h i mehk i h o s nova , v id l j i v j e u t j e ca j g l avne p romje ne im en ica muš kog roda na i men ic e ko j e su s e mi j en j a l e po u -dek l i nac i j i , t e u t j e ca j na rodnog govo ra na s t s l . no rm u . Na o snov i uv ida u t ek s t H umačke p loče , a ko posm a t r a mo v r s t e r i j e č i ko j e s e po j av l j u ju u na tp i su , mož emo kons t a t i r a t i , d a j e Hum ačka p loč a 28 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.,str. 99.29 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.,str.152.30 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.,str.152.31 Damjanović, S. : Staroslavenski jezik, Zagreb, Hrvatska sveučilišna naklada, 2005.,str.153.

sa s t avn ic a spom en ika ko j i p r i pada ju h i s t o r i j i bosa nskoga kn j i ž evnog j ez ika .