Noord-Nederland in de Tweede Wereldoorlog

De AtlantikwallIn Noorderbreedte 1995-3 zijn we ingegaan op de Duitse luchtverdediging in Noord-Nederland tijdens de Tweede Wereld-oorlog. Naast een uitgebreide luchtverdedigingsgordel om het geallieerde strategische bombardementsoffensief op Duits-land een halt toe te roepen, versterkten de Duitsers vanaf 1941 het kustgebied van Noorwegen tot aan Zuid-Frankrijk omeen geallieerde invasie vanuit zee af te kunnen weren: de 'Atlantikwall'.

Theo Boiien

In Noord-Nederland, en met name inhet kustgebied, had de Duitse bezetting Inde mei-dagen van 1940 al snel grote gevol-gen voorde burgerbevolking. De waddenei-landen werden al in de vroege zomer van1940 tot verboden gebied verklaard voorburgers van de vaste wal; van een badsei-zoen zou tussen 1940 en 1945 geen sprakemeer zijn. Bovendien werden de Waddenzeeen de scheepvaartroutes vlak ten noordenvan de waddeneilanden tot 'Sperrgebiet'verklaard voor alle niet-militaire scheep-vaartverkeer. De enige uitzondering diewerd gemaakt was voor de Nederlandse vis-sersschepen. Maar in de winter van 1941 ver-klaarden de Duitsers ook voor de Neder-landse vissers dit gebied tot 'Sperrgebiet'.In de drie daaropvolgende oorlogsjaren kon-den de vissers uit de kustplaatsen in Gronin-gen en Friesland dus niet meer uitvaren.

AtlantikwallNadat in december 1941 Amerika aan Duits-land de oorlog had verklaard en in 1942 hetDuitse offensief in Rusland stokte moestHitler nu rekening gaan houden met eenlangdurige oorlog. De Führer besloot daar-om tot de bouw van de Atlantikwall. DeWest-Europese kustlijn moest drastisch ver-sterkt worden door middel van uitgebreide

bunkerbouw, geschutsposities, mijnenvel-den, enzovoort. Het idee achter de Atlantik-wall was een eventuele geallieerde landingdirect op de kust af te slaan; het strand enhet 'Küstenvorfeld' werden tot frontgebiedverklaard. De Nederlandse kust werd doorde bevelhebber van de Duitse Landmachtin Nederland daartoe opgedeeld in driesectoren:- 'Abschnitt' (Sector) Friesland: de provin-

cies Groningen, Friesland en de Friesewaddeneilanden;

- 'Abschnitt' Umuiden: Noord-Holland enTexel;

- 'Abschnitt' Zeeland: het kustgebied vanWassenaar tot en met Walcheren.De Duitse 'Organisation Todt' (O.T.), degrootste Nazi-bouworganisatie, was verant-woordelijk voor de bouw van de verdedi-gingswerken in de Atlantikwall; de uitvoeringvan de bouw werd in de meeste gevallen uit-besteed aan lokale aannemers.

Verwachte invasieEen direct gevolg van Hitler's besluit deAtlantikwall op te richten was dat in Neder-land vrijwel al het beschikbare bouwmateri-aal in beslag werd genomen. Duizendenarbeiders werden tevens door de O.T. in hetkustgebied aan het werk gezet. Vooral tus-

senHoekvanHollandenDenHelderwerdde bouw van de verdedingslinie met krachtaangevat, omdat vooral in dit gebied eengeallieerde invasie werd verwacht. VanuitWest-Nederland kon een geallieerd invasie-leger immers snel doorstoten naar het indus-triële hart van Duitsland, het Ruhrgebied. DeDuitse commandant van de Marine in Neder-land kwam begin 1943 tot de conclusie datde geallieerden wel tussen Den Helder enHoek van Holland moesten landen. Hij kwamtot deze conclusie omdat de Britse lucht-macht gestopt was in deze kuststrook mijnente leggen, terwijl langs de waddeneilandennu duizenden mijnen werden gedropt! Hetuitgebreide mijnenveld vlak ten noordenvan de waddeneilanden zou een geallieerdeinvasie in Noord-Nederland onmogelijkmaken, zo redeneerde hij.

Waddengebied

Naast de kuststrook in Holland werden tochook de waddeneilanden versterkt. Op alleeilanden werd een sterk Duits garnizoengelegerd - op Schiermonnikoog bijvoorbeeldzo'n 1000 man! - en werd een uitgebreidebunkerbouw met kracht aangevat. Zo werdvanaf januari 1942 op Schiermonnikoog het'Schleidorp' aangelegd. Dit werd een bun-kercomplex dat bestond uit een combinatie

Noorderbreedte 95 1145

Flymg Officer Jimmy Paxton (rechts) en zijn bemanning bij de ingang van het Duitsehoofdkwartier aan de badwcg te Schiermonnikoog, nadat ze bovon het eiland zijnneergeschoten Collectie Wyb-Jan Grc-endijk

van radarstellingen, luchtafweerposten enzware 10,5 cm kanonnen. Op West-Terschel-ling, Oost- en West-Vlieland en Amelandwerden grote 'Flak'- (luchtafweer-lbunkersgebouwd. Deze waren - zoals we in het vori-ge artikel hebben gezien - in de eersteplaats bedoeld als voorwaartse luchtverde-digingszone, maar ze konden ook gebruiktworden als verdedigingswerken in de Atlan-tikwall. Op Texel werd een 'Stützpunkt' inge-richt met twee zware 'Heeresküstenbatte-rien'- 10,5 en 12 cm kanonnen ter afweer vaneen invasie uit zee - en twee batterijenluchtafweer.

Zelfs aan de westkant van Rottumeroog wer-den bunkers gebouwd, die echter een vooreen in zee verdwenen door duinafslag. DeNoordzeestranden werden daarnaast volge-bouwd met duizenden zogenaamde K-mij-nen: betonnen blokken voorzien van voelho-

likoog, achter de Berkenpias.Collectie Wyb-Jon Grocndijk

rens en een springlading om landingsvaar-tuigen op Ie blazen. De bunkerbouw op dewaddeneilanden ging in 1942 en 1943 in eengelijkmatig tempo door, en nam daarna eennog hogere vlucht: de Duitse angst voor eeninvasie zat er diep in! Dit resulteerde op deeilanden onder andere in de afbraak vanveel zomerhuisjes die plaats moesten makenvoor bunkers.

Neergeschoten

De zware verdediging van de waddeneilan-den was een onaangename verrassing voorveel geallieerde vliegers, die in dit gebiedoperationele vluchten moesten uitvoeren.Een van hen was Flying Officer |immy Paxton,een 34-jarige navigator uit Schotland. Hijwerd met zijn bemanning in een Beaufortbommenwerper op 24 november 1941 uitge-stuurd om een mijn te leggen in de Duitse

scheepvaartroute boven Schiermonnikoog.'Er werd ons tijdens de instructie van dezevlucht verteld dat het eiland Schiermonnik-oog slechts heel licht verdedigd werd, mis-schien zou hier en daar een afweerpostmet machinegeweren zijn, maar verderniets. Toen we echter bij het eiland aan-kwamen om onze mijn te droppen brak eenzware barricade van afweervuur los. Zeschoten met Bofors en zware artillerie enin minder dan geen tijd stond ons toestel inbrand. Snel hierop volgde de noodlanding.We werden opgewacht door een groep sol-daten die op veilige afstand de situatiebekeek en we werden afgevoerd naar hunonderkomens.

De commandant van de marine-eenheid opSchiermonnikoog was voor de oorlog direc-teur geweest van een grote Duitse scheep-vaartmaatschappij in Londen en sprak per-

NoorderbtoedtoWl 1 «

fect Engels. Ik vroeg hem over wat voorafweergeschut hij beschikte en hij verteldeme daarop dat hij volledig voorbereid wasop een invasie, zowel vanuit de zee als van-uit de lucht!'

Evacués

Omdat het zwaartepunt van de Atlantikwallin Nederland langs de westkust lag, werdenvooral in Noord- en Zuid-Holland veel bur-gers geëvacueerd. De hele kuststrook werdmedio 1942 tot 'Sperrgebiet' verklaard. Dezegestage stroom evacués, die tot in de tien-duizenden zou toenemen, werd vanaf dezomer van 1942 voornamelijk bij burgers inGroningen, Friesland en Oost-Nederlandondergebracht. In de eerste helft van 1944kwamen hier nog vele duizenden bij, toen deDuitsers besloten om in Zuid-Holland enZeeland hele gebieden onder water te latenlopen. Dit was als extra defensieve maatre-gel tegen een geallieerde invasie bedoeld,een invasie die nu ieder moment werd ver-wacht.

Eemsmond

Terwijl op de waddeneilanden gestaag werdgewerkt aan de opbouw van de Atlantikwall,bleef de versterking van de Groningse enFriese kustlijn hierbij enigszins achter. Pasin 1943 werd rond Delfzijl begonnen metbunkerbouw ter verdediging van de Eems-mond. In 1944 werd hier versneld gebouwd.Enkele tientallen bunkers en geschutsposi-ties werden rond Delfzijl opgericht, waarvande belangrijkste bij Nansum, Delfzijl en Fie-mel lagen. De zware kanonnen in deze bun-kers hebben in de gevechten rond Delfzijl inde tweede helft van april 1945 nog eenbelangrijke - vertragende - rol gespeeld bijde opmars van de Canadese en Poolsebevrijders. Hoewel bij de na-oorlogse dijk-verhogingen veel van deze bunkers zijnopgeruimd, zijn er nog vele in het landschapte herkennen. Zo wordt momenteel eengrote munitiebunkerbij Nansum gerestau-reerd die voor publiek opengesteld zal wor-den. Het Oorlogsmuseum te Uithuizen orga-niseert een 'Bunkerroute Eemsmond' langs

de resten van deze bunkers. Deze route zalmedio 1995 worden uitgebreid met een tochtlangs de bunkers bij Emden en op het eilandBorkum.

Groningen

Na de opening van het Tweede Front in Nor-mandië en de snelle opmars van de geal-lieerden richting Nederland, maakten deDuitsers meer werk van de verdediging vande Noord-Nederlandse provincies. Ten eer-ste werd door de 'Organisation Todt' eenverdedigingslinie rond de stad Groningengegraven, vooral langs de Hondsrug en hetWinschoterdiep. Deze bestond uit tank-grachten en betonnen tankmuren, duizendenschuttersputten, loopgraven, borstweringen,enzovoort. Duizenden arbeiders moestenhieraan meewerken; om genoeg arbeids-krachten te krijgen organiseerden de Duit-sers klopjachten in de provincie. Iedereentussen de 16 en 55 moest meewerken; opweigering stond de kogel.

«"••«.*

Restanten van een bunker van de Atlantikwall opTerschelling, ter hoogte van paal 8 in de duinen langs het

strand. Collectie Douwe de Groot.

Beteter hoogte

chutskoepel in de Oostbatterij, een zware iuchtafweerstelttng bij Oosterend op Ten paal 19. Coltectie Douwe de Groot

chelling,

Noorderbreedte 95 1148

Inundaties

Naast het graven van een linie rond de stadGroningen namen de Duitsers nog een twee-de, rigoureuze maatregel. Op 18 september1944 zette de bezetter de zeesluizen vanDelfzijl open, met de bedoeling het gebiedtussen het Damsterdiep en het Eemskanaalonder water te laten lopen. Dit moest eennatuurlijke verdedigingslinie vormen tegende verdere geallieerde opmars. Ten gevolgehiervan kwam in dit gebied zo'n 12.000 hec-tare onder een halve tot twee meter zeewa-ter te staan. De leef- en werksituatie voor deburgers in Noord-Groningen werd precair endus besloten de gemeentebesturen in ditgebied over te gaan tot evacuatie van vrijwelalle burgers. Pas na de bevrijding in april

1945 werd het geïnundeerde gebied leegge-pompt. De inwerking van het zeewater op delandbouwgronden had echter zijn verwoes-tende werk gedaan: de oogst van 1945 wasbijzonder slecht. Maar de grond hersteldezich gelukkig snel; het jaar daarop waren deoogsten weer op het oude niveau.

Restanten

Van de Atlantikwall op de Nederlandsewaddeneilanden is op Vlieland, Amelanden Texel vrijwel niets meer terug te vinden.Na de oorlog zijn de bunkers op deze eilan-den vrijwel allemaal opgeblazen engeruimd of onder een laag zand geschoven.De zogenaamde Noordbatterij op Texel bij-voorbeeld, schoof in 1954 van de duinenhet strand op, waarna het betonnen gevaar-te werd gesloopt. Naast enkele bunkerres-ten in de Noordzeeduinen op Terschelling,is op Schiermonnikoog nog het meest tevinden. De grote Wassermann-bunker aande Prins Bernhardweg - genoemd naar de'Wassermann'-radar die de Duitsers opdeze bunker hadden geïnstalleerd - domi-neert nog steeds het duinlandschap op heteiland van de Schiere Monnik. Daarnaastvormt een rij betonnen bunkers onder devoorste duinenrij bij het Noordzeestrandhet tastbare bewijs van het 'Schleidorp'.Van de verdedigingslinie rond de Eems-mond kan men rondom Delfzijl nog enkele

tientallen bunkers - of resten daarvan - aan-treffen.

Geen invasie in NederlandNa de oorlog is bekend geworden dat de geal-lieerden nooit serieuze plannen hebbengehad om in Nederland het Tweede Front teopenen door een grootscheepse landing van-uit zee. Het stond voor de Britten, Amerika-nen en de andere Westerse geallieerde strijd-krachten al in 1942 vast dat de landing op dekust van Normandië of Bretagne plaats zouvinden. De Duitsers hebben dit echter nooitgeweten, hetgeen hen dwong tot de enormeinspanning van de bouw van de Atlantikwall.

Bij dit hele verhaal moet worden aangete-kend dat, doordat de Duitsers bij de bouwvan de Atlantikwall in Nederland steeds denadruk hebben gelegd op de verdedigingvan de kuststrook tussen Den Helder en Wal-cheren, het Noord-Nederlandse landschaprelatief ongeschonden door de bezettingsja-ren is gekomen.Nb

Munitiebunker van de D1939-1945, Uithuizen.

lond verdedigingslinie. Collectie Museum

Noorderbreedte 95 1149