1. Izazov institucionalnim dimenzijama modernosti

Za razliku od jednodimenzionalnih socioloških teorija koje u tumačenju savremenog razvijenog društva naglašavaju samo jednu dominantnu dimenziju, što izaziva dileme tipa: jesu li moderne institucije kapitalističke ili su industrijske, britanski sociolog Entoni Gidens nudi teorijsku matricu sastavljenu od 4 institucionalna polja:a) jedno institucionalno polje čini kapitalizam, kao sistem robne proizvodnje u čijem je sedištu odnos između privatnog vlasništva nad kapitalom i najamnog rada, i taj odnos čini glavnu osovinu klasnog sistema,b) drugo institucionalno polje čini industrijalizam, čija je glavna odlika upotreba neorganskih izvora materijalne energije za proizvodnju dobara, povezana sa središnjom ulogom mašinerije u proizvodnom procesu i industrijskom organizacijom rada. Pojam industrijalizma može se primeniti i na visoke tehnološke sisteme gde je elektricitet jedini izvor energije.c) treće institucionalno polje čine aparati nadzora, kontrole i integracije, koji daleko prevazilaze sposobnosti tradicionalnih civilizacija. Nadgledanje može biti direktno (u zatvorima, školama, fabrikama), ali je mnogo karakterističnije ono indirektno, zasnovano na kontroli nad informacijama.d) četvrta institucionalna dimenzija, koja je u modernom društvu još jača i postojanija od predmodernih civilizacija je vojna moć ili kontrola nad sredstvima prinude.

Dejstva ove 4 institucionalne dimenzije Moderne, koje traju bar 4 veka, suočile su nas, po Gidensovom mišljenju sa ključnim pitanjem današnjeg sveta: kako se mogu zauzdati zmajeve kočije progresa. Ljudi sami proizvode i svojim delovanjem reprodukuju društveni svet, ali nisu u stanju, smatra Gidens, da ga potpuno kontrolišu. Čovek nije gospodar istorije na način da bi jednostavno mogao da je upotrebi za ostvarenje svojih kolektivnih ciljeva.Ali, to ne znači da treba dići ruke od pokušaja da se najbolje upravlja zmajevim kočijama. Jedan od načina da se umanje mnogobrojni rizici savremenog sveta je projektovanje alternativnih budućnosti, i to projektovanje alternativnih budućnosti Gidens naziva stvaranjem modela utopijskog realizma.U formiranju budućih orijentacija važnu ulogu imaju društveni pokreti „ kao oblici radikalnog angažovanja koji imaju sve širi značaj u modernom društvenom životu, društveni pokreti predstavljaju važnu liniju vodilju za potencijalne buduće preobražaje. Društveni pokreti osvetljavaju moguće budućnosti, a delimično su i sredstva za njihovo ostvarenje“- Gidens.

Najvažniji društveni pokreti javljaju se po osnovnim institucionalnim linijama modernog društva.

Tako unutar institucionalne dimenzije kapitalizma nastaju radnički pokreti. Po Gidensu, radnički pokreti su borbena udruženja, čije su poreklo i polje akcije povezani sa širenjem kapitalističkih preduzeća. „Bez obzira da li su reformistički ili revolucionarni, njihovi su koreni u ekonomskom poretku kapitalizma, a posebno u nastojanju da se postigne defanzivna kontrola nad radnim mestom, putem sindikalnog organizovanja, kao i da se utiče na državnu vlast, ili da se ona osvoji putem socijalističke političke organizacije.U institucionalnom polju nadzora i administrativne političke kontrole javljaju se razni pokreti za slobodu govora i druga ljudska prava, koje zbirno možemo nazvati demokratski pokreti. Oni pored pokreta za političku participaciju uključuju, po Gidensovom mišljenju i neke oblike nacionalističkih pokreta, kao pokreta za kolektivna prava.Ove prve dve vrste pokreta, radnički pokreti i pokreti za slobodu govora, odnosno demokratski pokreti, predstavljaju stare ili klasične pokrete.

U 20. veku javljaju se novi pokreti.

Tako se u socijalnom polju vojne moći i kontrole nad sredstvima prinude javljaju mirovni pokreti. Polje borbe mirovnih pokreta je područje primene sredstava prinude, bilo vojne ili policijske.U institucionalnom polju industrijalizma, tj. u polju stvorenog okruženja, tj. transformisane prirode, javljaju se ekološki pokreti. Oni u širem smislu predstavljaju kontrakulturne pokrete, pokrete koji preispituju dosadašnji razvoj industrijske kulture i civilizacije.

1

Zanimljivo je da Gidens zadržava postmarksistički pristup prema kome će putevi za poželjne društvene promene imati praktičan društveni značaj samo ako su povezani sa mogućnostima koje su institucionalno imanentne datoj stvarnosti. Drugim rečima, od Marksa pa nadalje, nije potrebna kruta podela između utopijskog i realističkog mišljenja, pa Gidens zaključuje- mi danas moramo da uspostavimo ravnotežu između utopijskog ideala i realizma na mnogo uverljiviji način nego što je bilo potrebno u Marksovo doba.Sumirajući izglede kritičke teorije na kraju 20. veka, Gidens zaključuje da ta teorija mora:1) da bude sociološki osetljiva za sve imanentne institucionalne transformacije koje modernost stalno otvara za budućnost2) da bude politička, uistinu geopolitička3) da stvara modele dobrog društva, koji nisu ograničeni samo na nacionalnu državu, ni na samo jednu institucionalnu dimenziju modernosti4) i da prizna da emancipatorske politike treba da se povežu sa politikama života ili politikama samoaktuelizacije.

Za temu o društvenim pokretima, a ekološkim u prvom redu, značajno je ukazivanje na potrebu povezivanja emancipatorskih politika sa politikama života. Pod emancipatorskim politikama, Gidens podrazumeva radikalno angažovanje usmereno na oslobađanje od nejednakosti i porobljenosti (potčinjenosti).Politike života se odnose na radikalno angažovanje koe teži da uveća mogućnosti za puniji i bolji život svih, u uslovima ukidanja granica između nas i drugih. Razlikovanje između emancipatorske politike i politike života je analogno razlikovanju između negativne i pozitivne slobode, slobode od i slobode za. Negativnom pojmu slobode odgovara emancipatorski model politike, a pozitivnoj slobodi odgovara pojam politike života.

2. Demokratski i autoritarni lik globalizacije

Odnos ili povezivanje emancipatorskih politika i politika života čini jednu osu koja preseca modernost. Drugu, ukrštenu sa prethodnom, čini osa koja povezuje lokalno i globalno. Jedna od imanentnih karakteristika modernosti je jak trend globalizacije. Globalizacija se može definisati kao intezifikacija društvenih odnosa na svetskom planu, koja povezuje udaljena mesta na takav način da su lokalni događaji uobličeni od zbivanja koji su se odigrali kilometrima daleko, i vice versa- Gidens.Kao protiv teža trendovima globalizacije jačaju procesi i pritisci radi postizanja lokalne autonomije, očuvanja osobenih nacionalnih ili regionalnih identiteta i kultura. Zbog toga su globalizacija i lokalizam dva, ne samo protivurečna, nego i komlementarna i međusobno povezana i uslovljena procesa. Odnos i prirodu te veze najbolje izražava poznati slogan savremenih ekoloških pokreta: deluj lokalno, misli globalno (Act Localy, Think Globaly).Kraj hladnog rata i raspad bipolarne strukture sveta na prelazu iz 80-tih u 90-te godine 20. veka doneo je u prvi plan političkih i teorijskih rasprava temu globalizacije. Sam proces globalizacije ima dugu predistoriju, jer je na delu jedno univerzalno i trajno stremljenje čovečanstva.U knjizi „Globalizacija, dva lika sveta“ Miroslav Pečujlić ukazuje na prve arhaične oblike povezivanja svetova ekspanzijom velikih religija i civilizacija, vojnim osvajanjima i džinovskim carstvima, putevima svile i pomorskom trgovinom u predmodernim vremenima. Pregled uspona i padova imperijalnih sila tokom istorije daje Zbignjev Bžežinski u svojoj knjizi „Velika šahovska ploča“. Drugi talas globalizacije poklapa se sa početkom modernog doba, sa periodom renesanse, otkrićem novih svetova i novih pomorskih puteva, ali i Gutembergovim otkrićem štampanja knjiga.Treći talas globalizacije pokrenut je, po Pečujliću, nezadrživim silama industrijske revolucije i kolonijalne ekspanzije, koji traje od sredine 19. veka pa do kraja Prvog svetskog rata.Savremeni talas globalizacije, zasnovan na tehnološko-informatičkoj revoluciji, ima ubrzani ritam, pa ga Pečujlić naziva turboglobalizacijom. To je era u kojoj dominira objektivan planetarni proces sve gušće povezanosti i međuzavisnosti koja nastaje kao plod:1) tehnološko-informatičke revolucije i njom izazvane kompresije vremena-prostora2) stvaranje globalnog tržišta

2

3) sve većeg uticaja „zbivanja sa distance“ na život čitave planete4) formiranja svesti o povećanoj međuzavisnosti5) uspona sve moćnijih transnacionalnih i nadnacionalnih ekonomskih sila i političkih institucija6) rasprostiranja istovetnih formi organizacije života na gotovo celokupni socijalni prosto sveta.No, drugu neizvesniju stranu tog objektivnog planetarnog procesa čini način ili forma, odnosno karakter koji globalizacija zadobija. Pečujlić se sa pravom pita: da li globalizacija označava postupno rasprostiranje ekonomske dobrobiti ili sve dublju provaliju između svetova, da li vodi poništavanju nacionalnih kultura i sukobu civilizacija ili njihovom međusobnom obogaćivanju, da li se kreće ka globalnoj demokratskoj ili autoritarnoj svetskoj državi, da li uspostavlja harmoniju sa prirodom ili doprinosi njenom nezadrživom razaranju.Ključna teza Pečujlićeve knjige o globalizaciji je sadržana u odgovoru na ova pitanja, a suština tog odgovora čini stav da je socijalna forma globalizacije upravo stvar izbora. Međuzavisnost, sama po sebi, ne određuje automatski karakter povezanosti, ona može zadobiti demokratske ili autoritarne, asocijalne ili humanije forme. Teorije o globalizaciji u savremenoj političkoj sociologiji mogu se razvrstati u širokom rasponu od klasičnih marksističkih pristupa do teorijskih pozicija koje se označavaju terminom postmodernizam.Najznačajnijim savremenim predstavnikom marksističke teorije globalizacije smatra se Imanuel Volerstin, koji je još krajem 70-tih godina 20.veka formulisao teoriju svetskog sistema kapitalističke ekonomije. Po njemu, nema nigeč bitno novog u fenomenu globalizacijejoš od vremena otkrića Novog sveta i početka kolonizacije: razvoj kapitalizma je glavna pogonska snaga globalizacije. Taj razvoj je doveo do stvaranja svetskog sistema međunarodne podele rada, u kome se jasno prepoznaju tri grupacije država: a) centralna zona razvijenih država (SAD, Japan, EU) koje imaju dominantnu poziciju zahvaljujući krupnom kapitalu i visokom nivou obrazovanjab) periferna zona država Trećeg sveta ili svetskog Juga, sa slabim državama, koje karakteriše nerazvijena ekonomija i siromaštvoc) poluperiferna zona koju čine neke države jugoistočne Azije, arapske zemlje proizvođači i izvoznici nafte, kao i bivše socijalističke istočnoevropske države.Protivurečnosti procesa globalizacije u svetskom sistemu globalizma prouzrokuju, po Volerstinu, pojavu tzv. anti-sistemskih pokreta, koji su alternativni i opozicioni u odnosu na samo jezgro razvijenih kapitalističkih društava.Kritika upućivana Volerstinovom teorijskom modelu išla je po linijama: prvo, zbog zadržavanja na pozicijama ortodoksnog marksističkog shvatanja društva i klasne podele društvenog rada; drugo, ubog isključivog naglaska na ekonomskoj dimenziji globalizacije; i treće, zbog nedistinktivnosti upotrebe pojma globalizacije i proširenja njegove upotrebe na čitav period razvoja kapitalizma.Ono što je verovatno tačno u Volerstinovom svetskom modelu, to je uloga kapitala u procesima ekonomske globalizacije. Transnacionalni finansijski kapital je, po Dejvidu Harveju, ključna sila ekonomske integracije sveta. Tzv. fleksibilna postmodernost je, po Harveju, nova, mnogo žešća i otrovnija forma kapitalizma u kojoj su nacionalna država i organizovani rad na milosti i nemilosti finansijskog kapitala. Dobija se utisak da je veliki deo tog kapitala, naročito njegov berzansko-špekulativni deo, van kontrole političkih institucija i najmoćnijih država sveta. Međutim, Volestin i Harvej ne uviđaju dovoljno jasno da je ekonomska dimenzija samo jedna od strana u kompleksnom procesu globalizacije.Najznačajnija odlika političke dimenzije globalizacije je širenje demokratije. Simultano sa tim ide i uspon neoliberalnog krila globalne elite moći, praćen produbljivanjem jaza između bogatog Severa i siromašnog Juga, zaoštravanjem socijalnih problema i globalizacijom siromaštva. Istovremeno raste i ekološka cena globalizacije na raznim tačkama zaštite prirode okoline na planeti. Sliku savremene globalizacije usložnjava eksplozija kulturnih i etničkih sukoba, konflikata identiteta. Novi tipovi vojnog intervencionizma, uključujući i preventivni i human intervencionizam, odsustvo kontrabalansa i ravnoteže u međunarodnim odnosima i pomeranje od multipolarnog ka unipolarnom svetu, samo su neki od simptoma novog modela autoritarne svetske vladavine.

3

Nasuprot tome, projekat globalizacije sa demokratskim likom ostaje i dalje otvoren. Prema Pečujliću, najvažnije komponente tog projekta su:1) preokret u odnosima priroda-društvo, sa uvođenjem ekološkog kriterijuma u sve najbitnije oblasti društvenog žiovota2) uspostavljanje humanije globalne ekonomije3) stvaranje novog socijalnog ugovora u svetu rada4) uspostavljanje kosmopolitske demokratije5) razvoj pluralizma kultura nasuprot veštačkoj i nametnutoj monokulturi.

Vrlo intezivne sociološke teorije globalizacije došle su iz kruga autora čija je teorijska pozicija na razmeđu modernizma i postmodernizma. To su autori poput Leša, Gidensa i Beka, koji svoju poziciju definišu kao stanovište refleksivne modernizacije ili druge modernosti. Njima se može pridružiti i Held, čija se razmatranja demokratije i globalnog poretka završavaju modelom kosmopolitske demokratije.Polazeći od stava „ljudi su ono što kupuju“ Skot Leš, nudi ekonomiju znakova i prostora, u kojoj je konzumerizam, potrošnja glavna pokretačka snaga kapitalizma. Po njemu, globalizacija označava pomeranje potrošnje dobara na potrošnji znakova, simbola, informacija. Povezujući ekonomsku sa kulturnom dimenzijom globalizacije, Leš dolazi do zaključka da je ekonomija u doba globalizacije primarno zasnovana na cirkulaciji znakova. Kognitivnu stranu tog procesa čine informaciona dobra, a estetsku- dizajn, odnosno način njihovog oblikovanja, pakovanja i prezentacije. On insistira na kontinuiranim procesima de-tradicionalizacije, kojima se revolucionarno menjaju matrice proizvodnje i potrošnje.Za razliku od organizovanog kapitalizma vezanog za državu-naciju, sa globalizacijom nastupa dezorganizovani kapitalizam. To je kontekst u kome su individue primorane da čine izbore, saglasno svojim potrošačkim navikama, stilovima života, radnim uslovima, porodičnim odnosima. Takve odluke su često povezane sa globalnim društvenim pokretima.Za razliku od Lešovog pesimizma, Gidens nudi jednu optimističku teoriju globalizacije, koju vidi kao rezultat dinamike modernosti i njenog ulaska u fazu refleksivne modernosti. To je faza u kojoj dolazi do samopropitivanja modernosti ili radikalizovane modernosti. Ideji „emancipatornih politika“ klasične modernosti Gidens pretpostavlja „politiku života“ u epohi globalizacije.Urlih Bek polazi od koncepta refleksivne modernizacije ili druge modernizacije. To je pozicija kosmopolitskog republikanizma u kojoj centralno pitanje predstavlja sloboda pojedinca. On, uostalom smatra da su globalizacija i individualizacija dva simultana i komplementarna procesa.Bek pravi terminološku distinkciju, razlikujući globalizaciju od globaliteta i globalizma. Globalizacija je za njega proces kojim se umanjuje uloga nacionalnih država, koje postaju ispresecane delovanjem transnacionalnih aktera različitih vrsta. Za razliku od globalizacije kao procesa, globalitet je realno stanje uspostavljenog svetskog društva. Jedna od esencijalnih karakteristika druge, u odnosu na prvu modernizaciju, je da taj novi globalitet ne može biti revezibilan.Globalizam je jedno u osnovi ideološko, neo-liberalno stanovište, po kome svetsko tržište može da eliminiše i zameni političku akciju. To je ideologija vladavine svetskog tržišta.Osnovne dimenzije globalizacije po Beku su: komunikativne tehnologije, ekologija, ekonomija, organizacija rada, kultura i civilno društvo.Jedna od njegovih osnovnih teza je da se uspostavlja svetsko rizično društvo. Bek razlikuje tri osnovne globalne pretnje: prvo, konflikte izazvane ekološkom destrukcijom i tehnološko-industrijskim pretnjama izazvanim obiljem (rupa na ozonskom omotaču, efekat staklene bašte..); drugo, ekološka destrukcija i tehnološko-industrijske opasnosti izazvane siromaštvom (nejednakost i siromaštvo su najozbiljniji ekološki problemi); treća pretnja dolazi od opasnosti od rata i oružja za masovno uništenje.Bekova analiza je vrlo produktivna i ide po više komparativnih linija: univerzalizam i partikularizam; povezanost i fragmentacija; centralizacija i decentralizacija; konflikt i ravnoteža.

4

3. Demokratija i globalni poredak

Nezaobilazan doprinos političkoj sociologiji globalizacije predstavlja delo britanskog sociologa Dejvida Helda iz 1995. godine Demokratija i globalni poredak. On obrazlaže model kosmopolitske demokratije. Oslanjajući se na klasični spis Imanuela Kanta o večnom miru, Held smatra da je u drugoj polivini 20. veka započeo proces uspostavljanja kosmopolitskog demokratskog prava, kao osnove novog, kosmoplitskog modela demokratije. Osnovne konture tog modela su:1) razlog za uspostavljanje kosmoplitske demokratije leži u potrebi ograničavanja različitih sistema moći, koji se odnose na dobrobit, kulturu, ekonomiju, telo, odnose prinude....). To su ograničenja klasičnih modela demokratije u okviru države-nacije, a koja dolaze iz polja globalnog poretka.2) osnovni princip na kome počiva kosmopolitski model demokratije je autonomija, tj. sposobnost i pravo na samoodređenje, koje podrazumeva prava i odgovornosti u raznim kategorijama: zdravstvena, kulturna, građanska, ekonomska, mirotvorna i politička.3) uspostavljanje kosmopolitskog pravnog poretka koji definiše pravne principe i standarde u ponašanju država, ekonomije i civilnog društva.4) uspostavljanje novih regionalnih i međunarodnih sudova, koji vrše nadzor i kontrolu vlasti, što je bitan novum u odnosu na klasično poimanje države i demokratije.5) očuvanje zajedničkog demokratskog dobra je osnovni i najopštiji kolektivni cilj.6) uspostavljanje jasnih principa socijalne pravde, naročiti u pogledu proizvodnje, raspodele i korišćenja prirodnih resursa.7) vladavina principa neprinudnih i nenasilnih odnosa. Upotreba sile ostaje kao poslednja kolektivna opcija u krajnjem slučaju, tj. onda kada je ozbiljno ugroženo kosmopolitsko demokratsko pravo, a kada su prethodno iscrpene sve forme pregovaranja i sankcija.8) proširuje se pravo i pojam građanstva u odnosu na klasičan odnos država-građanin, i to tako da ljudi mogi istovremeno da pripadaju različitim političkim zajednicama koje bitno utiču na njihov život.Za razliku od (post) marksističkih teorija, kao i teorija refleksivne modernizacije, postmodernističke teotije gledaju na globalizaciju kao na diskontinuitet u odnosu na modernost. Po njima postoji jasan postmodernistički obrt koji je pre svega kulturološki i konceptualni. Globalizaciju karakterišu brze promene, fragmentacija, kulturni pluralizam i relativizam, hibridnost i sinkretizam.Interesovanje sociologa i teoretičara se premešta od traganja za istinom i drugih tzv. velikih narativa, ka diskursu i socijalnim konstruktima.Zadatak kritičke političke sociologije nije više u traganju za dobrim i racionalnim poretkom uređenog odnosa društva i politike, niti premošćavanje razlika koje postoje između različitih kultura i pogleda na svet, na osnovu vrednovanja pomoću univerzalnih i apsolutnih principa.Kao što kaže američki filozof Ričard Rorti, a prihvata Zigmunt Bauman, zadatak filozofije i društvene teorije je dijaloški: ne da se dostigne istina o nama, već da se održava konverzacija stalnim dovođenjem u pitanje postignutih dogovora i upućivanjem razgovora ka novim pravcima.Postmodernisti prihvataju Liotarov postulat da živimo u istorijskom trenutku obeleženom gubitkom vere u meta-narative, a pre svega, progres razuma ka boljem društvu. U modernim državama i velikim megalopolisima vlada kulturni pluralizam i relativizam, lični i kolektivni identiteti su hibridni i promenljivi, linije razlikovanja izmešane i u pokretu. To se najjasnije može ilustrovati stvaranjem novih etniciteta (Afro-American, Asian-American, Mexico-Amercan....)Deridina složena ideja „razlike-odlaganja“ je u takvoj situaciji korisno sredstvo za analizu kontinuirane reprodukcije kulturnih identiteta kroz binarnu opoziciju Ja i Drugi.Postmodernističko shvatanje globalne kulture suštinski se razlikuje od uobičajenih predstava o vesternizaciji, amerikanizaciji ili mekdonaldizaciji, odnosno Coca-Cola kolonizaciji sveta. Globalizacija kulture ne znači stvaranje jedinstve i homogene svetske kulture, već intezivnije povezivanje i komunikaciju između različitih kultura.U oblasti kulture se, na izoštren način, pojavljuje centralno pitanje sociologije globalizacije- relacija između lokalnog i globalnog. Da bi iskazao novum tog odnosa Roland Robertson je pozajmio iz japanskog marketinga i uveo u globalističke studije termin glokalizacija. Tom kovanicom se iskazuje da globalizacija kulture ne znači njenu homogenizaciju, niti se globalno vidi kao potpuno suprotno lokalnom. Naprotiv, lokalne i globalna kultura su tako tesno povezane da jedna bez druge

5

teško danas mogu da žive i opstaju. Ono što je najbolje u lokalnim kulturama postaje deo globalne kulture. I obrnuto, ono što dolazi iz globalnog sveta, nastoji da se prilagodi lokalnom.

4. Pet najvažnijih polja globalizacije

Kao i globalizaciaj u celini, tako su i procesi globalizacije kulture ne samo dvosmerni, nego i ambivalentni i protivurečni. Procesima integracije, razmene, povezivanja i međuuticaja odgovaraju i suprotni procesi dezintegracije, razdvajanja, fragmentacije i formiranja posebnih sfera ili polja. Tako, Arjun Appardurai razlikuje 5 najvažnijih tokova u globalnoj kulturi, koji označavaju razdvajanje i diferencijaciju posebnih polja ili ravni (scapes) u globalnoj kulturnoj ekonomiji, ta polja su: 1) etnosfera- ethnoscape, to je predeo ličnosti koje konstituišu pokretni svet u kom živimo- turisti, imigranti, izbeglice, gastarbajteri, azilanti....Oni često dolaze sa velikih distanci i sačinjavaju fluidne, transnacionalne, imaginarne zajednice koje imaju rastući dislocirajući efekat na politiku nacionalnih država i njihove međusobne odnose.2) tehnosfera- technoscape, koji podrazumeva razvoj mehaničkih i informacionih tehnologija koje čine prelazak granica i transnacionalizam mogućim.3) finansosfera- financescape, kojim se označava kretanje ogromnih suma novca među zemljama i velikim svetskim berzama, i to neverovatnom brzinom.4) mediasfera- mediascape, označava polje u kome se vrši distribucija mogućnosti za proizvodnju i diseminaciju elektronskih slika i informacija.5) ideosfera-ideoscape, koje sačinjavaju predstave i narativi i koja se bavi ideologijom država i kontra-pokreta. Razlaz (disdžanktivnost) ideosfera dolazi do izražaja u činjenici da iste reči i pojmovi u različitim sredinama i kod različite publike imaju različito značenje. Apadurai navodi primer različitog značenja reči demokratija u SAD, Poljskoj ili Kini.Moguće je bilo upotrebiti i izraze predeo, pejzaž, milje. Za Apaduraia scapes su vrlo slični pojmu diskursa, i to ga povezuje sa postmodernistima. Zaključak do koga dolazi Apadurai je da kao rezultat transnacionalnih tokova i de-teritorializacije, danas postoji nov i radikalan razlaz između države i nacija, koje pokušavaju da kanibalizuju jedna drugu. Države se, u odnosu na globalno okruženje, osećaju kao pod opsadom, a nacionalne i kulturne manjine smatraju da su pod represijom država koje imaju jurisdikciju na određenoj teritoriji, pa otudajačaju pokreti za samoopredeljenjem. Tako u osnovi svako jačanje globalizma izaziva porast lokalizma, u formi obrnutog efekta spojenih sudova.Postmodernisti se slažu sa Baumanovom ocenom da je globalizacija teško predvidiv proces. Za razliku od Habermasa koji je govorio o novoj nepreglednosti, Bauman govori o kraju jasnosti. Njegova upozorenja o globalnom bogatstvu i lokalnom siromaštvu nas vraćaju na prvi marksistički teorijski krug objašnjenja globalizacije. Ono što povezuje Baumana sa tim krugom je stav: globalizacija i lokalizacija su dve strane jednog istog procesa, ali dva različita sektora ljudske populacije žive na tim stranama i mogu da vide samo tu jednu stranu.Dakle, globalizacija i lokalizacija su pokretačke snage nove polarizacije i stratifikacije svetske populacije u dve osnovne grupe: globalizovane bogate i lokalizovane siromašne. Stanovnici globalnog sveta žive u vremenu, za njih distance ne predstavljaju problem. Stanovnici lokalnog sveta žive u prostoru, vezani su za mesto.Poslednja decenija 20-tog i početak 21.veka protiču u znaku nastajanja i aktiviranja jednog novog društvenog pokreta- antiglobalistički pokret. Glavna odlika tog pokreta je oštar protest protiv negativnih, autoritarnih formi globalizacije. Taj pokret je još uvek difuzan i u nastajanju, ali je vidljiv kao stalni pratilac svih važnijih svetskih skupova. Demonstracije i protesti antiglobalista, koje često dobijaju i vrlo oštre forme, dovele su do toga da se i najuži svetski skupovi organizuju uz neviđene mere bezbednosti i policijske zaštite.

6

5. Pokreti i promene

Društveni pokreti su društvene promene same, par exellance Wood

Od vremena kada je Lorenc fon Štajn uveo u teorijski rečnik političke sociologije pojam i koncept društvenog pokreta, prošlo je samo vek i po. Uostalom, 19. i 20. vek bili su prava pozornica za društvene pokrete. Njihov praktični uspon se poklapao sa razvojem moderne demokratije, sa uspostavljanjem razvijenog civilnog društva i sa proširivanjem građanskih i ljudskih prava.U svetu koji se ubrzano menja, središnji problem političke sociologije je, kako kaže Alen Turen, razumevanje procesa proizvodnje i kontrole društvenih promena. Ako se išta izvesno može reći za vreme u kome živimo, onda je to da živimo u vremenu društvenih promena. Obeležavajući znak moderne može se predstaviti u dva ključna i međusobno povezana pojma: razvoj i društvene promene. Klasična sociologija je, od njenog osnivača Ogista Konta pa nadalje, povezala ove dve ideje, ideju društvenih promena i ideju razvoja, u jedinstvenu organičku metaforu koja je za svoj ishod imala gledanje na istoriju kao na stalni i progresivni evolucioni razvoj. Kont je podelio svoju teoriju o društvu na društvenu statiku (ili anatomiju društva) i društvenu dinamiku (ili fiziologiju društva).Ako bi se danas prihvatila ova podela kao apsolutna, što savremena politička sociologija dovodi u pitanje, onda bi društveni pokreti svakako pripadali društvenoj dinamici ili fiziologiji društva.U sociološkom rečniku Herberta Spensera pojam društvene statike je zamenjen pojmom društvene strukture, a pojam društvene dinamike pojmom društvene funkcije.Moderno izučavanje društvenih promena odvija se u znaku dva dominantna teorijsko-metodološka obrasca koja su se uspostavila u 20. veku:~ funkcionalističko- strukturalne škole ili sistemskog pristupa~ dinamičko- procesualnog modela mišljenja ili morfogenetskog pristupa društvenim promenama.Proučavanje istorije društvenih promena i razumevanje najvažnijih uzroka koji ih proizvode ne nude nam odgovore na kritična pitanja o budućnosti. Mada se neki trendovi (u pogledu promena socijalne strukture sastava stanovništva ili pokazatelji ekonomskog razvitka...) mogu sa priličnim stepenom izvesnosti predvideti na kraći ili srednji rok, budućnost društvenih kretanja i događanja u principu ostaje u velikoj meri otvorena i neizvesna.Entoni Gidens u knjizi Posledice modernosti obrazlaže put kojim nastoji da dođe do odgovora o prirodi savremenog društva. On ne prihvata stav postmoderne kojom se napuštaju pokušaji utemeljenja epistemologije. Gidens smatra da je moguće steći znanje o društvenom životu i obrascima društvenog razvoja koje se može generalizovati. Po njegovom mišljenju, do teorijske dezorijentacije i epistemološkog pesimizma dolazi u uslovima kada posledice modernosti postaju radikalnije i univerzalnije nego što su bile ranije.Raspravljajući o diskontinuitetima modernosti, Gidens poseban akcenat stavlja na tri razlike koje odvajaju moderna društva od tradicionalnih društvenih poredaka. Ta tri diskontinuitetna obeležja su:1) brzina promena koja u modernim društvima postaje izuzetna, a koja je posebno vidljiva u tehnološkim promenama2) širina i domet promena, koje često danas postaju globalne3) različita unutrašnja priroda modernih institucija.Za razliku od predmodernih društava, u kojima s društvene promene bile u rukama vladara i elita, u modernim društvima glavni akteri i nosioci društvenih promena, ili bar njihovi inicijatori, postaju društveni pokreti. Otuda mnge definicije društvenih pokreta uključuju njihovu bitnu relaciju prema društvenim promenama. Tako Blumer na društvene pokrete gleda kao na jedan od glavnih načina putem kojih se moderna društva prepravljaju i inoviraju. Kilian govori o društvenim pokretima kao kreatorima društvenih promena..., a Alen Turen misli da su društveni pokreti glavni istorijski akteri i da se otuda sociologija može zasnovati prvenstveno kao sociologija društvenih pokreta. Autori Leng i Leng smatraju da su društveni pokreti kolektivni poduhvati kojima se utiče na promene u društvenom poretku. Smelers- to su kolektivni napori da se modifikuju društvene norme i vrednosti. Blumer- društveni pokreti su kolektivni poduhvati da se uspostavi novi poredak.

7

Najčešći zajednički imenitelj ili element koji se najviše naglašava u svim navedenim određenjima je intimna veza koja postoji između društvenih pokreta i društvenih promena, ili kao što je Vud rekao: društveni pokreti su društvene promene same, promene par excellance.

6. Pokreti i društveni konflikti

Klasično industrijsko društvo, onako kako ga vidi društvena teorija koja se oslanja na Karla Marksa i Maksa Vebera, okreće se oko društva rada. Za društvo rada karakteristične su dve centralne i međusobno povezane ideje: kako proizvesti što više društvenog bogatstva i kako to bogatstvo raspodeliti na klase. Tako se oko društvene produkcije i distribucije bogatstva formira osnovno konfliktno socijalno i političko polje.Konflikt je utoliko složeniji i politički osetljiviji što u čitavom procesu distribucije proizvedenog bogatstva treba istovremeno obezbediti dva zahteva koji jedan drugom protivreče:1) zbog klasne podele društva i različitih uloga distribucija je nužno nejednaka2) ali istovremeno mora bar u određenoj meri da bude i legitimna da bi se obezbedio neophodan stepen stabilnosti i kohezije društva.Neposrednu vezu između društvenih promena i društvenih konflikata uočava i savremena društvena teorija. Tako Kozer kaže da se društveni konflikt može odrediti kao borba oko vrednosti i zahteva za statusom, mći i retkim resursima, u kojoj ciljevi sukobljenih grupa nisu samo u dobijanju željenih vrednosti, već i u neutralisanju, povredi ili eliminaciji rivala.Ralf Darendorf razlikuje latentne i manifestne interese društvenih grupa i socijalnih klasa, a shodno tome grupne i klasne konflikte. On ukazuje na mnoštvo različitih tipova konflikata, kao i njihovih uzroka. Za teoriju konflikata značajna je njihova interna i eksterna dinamika, kao i proces rešavanja i regulacije konflikata, putem njihove institucionalizacije i društvene kontrole.Kako ne postoji trajno rešenje problema distribucije retkih resursa među članovima društva i društvenim grupama, to su konflikti oko takvih resursa, kao što su npr. bogatstvo, moć i prestiž, konstantna pojava. Kako kaže francuski politikolog Moris Diverže društveni konflikti su rezultat kolizije suprotstavljenih interesa: oni koji su društveno favorizovani imaju interes da konzerviraju ili konsoliduju svoj udeo u raspodeli retkih resursa, a oni koji su prikraćeni i deprivilegovani nastoje da uvećaju svoj udeo u toj podeli.U savremenoj američkoj teoriji najpoznatiji predstavnici pristupa društvenim pokretima sa stanovišta kategorije konflikata su Entoni Oberšal i Čarls Tili. Suprotstavljajući se teoriji o masovnom društvu, kao i nekim teorijama modernizacije koje naglašavaju vezu između raspadanja tradicionalne društvene strukture i pokidanih socijalnih veza integracije sa potencijalima za kolektivne proteste, Oberšal nudi teoriju modernizacije koja uzima u obzir teoriju interesa, kao i teoriju društvenih promena. On objašnjava socijalno-strukturne uslove koji pogoduju mobilizaciji protesnih pokreta. Tri su, po njemu, takve grupe uslova:1) prvi i minimalni uslov kolektivnog protesta su zajednički ciljevi, zajednički interesi i zajednička sudbina potencijalnih pripadnika pokreta,2) ali da bi protesni pokret opstao potrebni su organizaciona osnova i kontinuitet vođstva pokreta,3) treći važan uslov koji pogoduje nastanku pokreta je vertikalna dimenzija- veze i odnosi jednog nivoa kolektiviteta prema drugim u društvu, naročito prema onim višim na stratifikacionoj skali sistema.Najpovoljnije pretpostavke za mobilizaciju protesnih pokreta postoje ne kada je društvo visoko stratifikovano (kao u kastinskom sistemu), već kada je segmentirano (kao u kapitalizmu gde kroz odnose eksploatacije postoje veze između različitih klasa.Tili prihvata teoriju modernizacije, ali u objašnjenju društvenih pokreta akcenat stavlja na niz pitanja: ko su akteri sukoba, kako su organizovani, kakve odnose moći, sukoba i solidarnosti održavaju sa drugim akterima, kakvi su njihovi interesi strategije, sa kim su u interakciji, u kojim granicama i sa kakvim ishodima.U evropskoj teoriji postoji druga tradicija pristupa društvenim pokretima sa stanovišta društvenim sukoba koja vuče korene još od Marksa i Vebera. U savremenoj literaturi najizrazitiji predstavnik ove vrste pristupa je francuski sociolog Alen Turen koji kaže da su društveni pokreti uvek definisani društvenim konfliktom, odnosno jasno određenim protivnicima. Turen nudi tipologiju društvenih konflikata:

8

1) kompetitivno postizanje kolektivnih interesa2) rekonstrukcija društvenog, kulturnog ili političkog identiteta3) politički sukobi koji se pojavljuju kao sukobi oko odnosa političkih snaga4) sukobi oko odbrane statusa ili privilegija5) društveni konflikti čiji je ulog društvena kontrola glavnih kulturnih obrazaca6) sukobi (revolucije) oko stvaranja novog poretka.Na osnovu toga Turen razlikuje tri osnovna tipa pokreta:1) društveni pokreti, u strogom smislu te reči, koji predstavljaju sukob oko uspostavljanja kontrole nad kulturnim obrascima (znanjem, ulaganjem, etikom) u određenom tipu socijeteta2) istorijski pokreti, koji predstavljaju organizovano delovanje za uspostavljanje kontrole nad procesima prelaza iz jednog tipa socijeteta u drugi3) kulturni pokreti, koji predstavljaju onaj tip društvenh pokreta u kome preobražaj kulturnih vrednosti igra središnu ulogu i gde se društveni konflikt pojavljuje unutar procesa preobražaja vrednosti.Savremeni društveni pokreti pokazuju da se osnovno polje socijalnih i političkih konflikata premešta, kako kaže Habermas, iz sfere produkcije i distribucije bogatstva u širu sferu svakodnevnog života. Novi konflikti su novi ne samo po novom i drugačijem socijalnom polju unutar koga se generiraju, nego i po novim akterima, novim ulozima, novom senzibilitetu, novim kvalitativnim određenjima, ponajviše i po novim i teško predvidivim efektima i ishodima.

7. Razvoj i rizici progresa

Karakteristično je da je između društvenog razvoja i progresa postavljen znak jednakosti, često su ova dva pojma uzimana kao sinonimi. Izuzetak od izjednačavanja evolucije, odnosno razvoja društva sa progresom, Ferdinand Tenis, autor poznatog razlikovanja zajednice i društva. Za njega društvena evolucija nije sinonim progresa, već je usmerena protiv ljudskih potreba, vodi osiromašenju, a ne unapređenju humanih uslova.Mišljenje da društveni razvoj sam po sebi ne znači progres, potvrđuje kritika koja danas dolazi iz ekološkog polja. Ekološki društveni pokreti nastali u poslednjim decenijama drugog milenijuma dovešće u pitanje do skora nepitni postulat moderne, koji je pogotovo od doba prosvetiteljstva postao nedodirljiv- postulat o stalnom i neprekidnom društvenom razvoju, koji predstavlja samo drugo ime za progres. U periodu modernosti koja sama sebe propituje, odnosno refleksivne modernosti kako je nazivaju Skot Leš i Urlih Bek ili pozne modernosti kako je imenuje Entoni Gidens, razvijaju se teorije o rizičnom društvu. To je savremena faza u razvoju modernog društva u kojoj je društvena produkcija bogatstva sistematski praćena društvenom produkcijom rizika.Nemački sociolog politike, Urlih Bek smatra da savremeno razvijeno moderno industrijsko društvo stupa na neizvestan i klizav teren koji on označava kao rizično društvo. Koje su osnovne karakteristike rizičnog društva po Beku. Prvo, rizici danas više nisu samo lični i grupni, nego postaju društveni i opšti. Drugo, rizici u razvijenom modernom društvu nisu isključivo lokalni i regionalni, već prvenstveno globalni i planetarni. Treće, sa mikro nivoa društvenog života rizici se premeštaju na mezo i makro nivo društva. Četvrto, oni više nisu samo kratkotrajni i prolazni već postaju dugotrajni, a često i neprolazni rizici. Peto, rizici u ranijim epohama bili su vidljivi i lako prepoznatljivi, danas su oni često, poput radijacije na primer, nevidljivi i teško uočljivi. Šesto, za razliku od od ranijih rizika koji su bili pojedinačni i celoviti, današnji rizici su kumulativni, a njihovi efekti disperzivni. Sedmo, u ranijim epohama je bilo lakše predvideti rizike, današnji rizici su sve ređe predvidivi, a njihove posledice je sve teže izračunati. Osmo, za razliku od starih rizika čije posledice je po pravilu bilo moguće sanirati ili otkloniti, rizici modernoh tipa su često sa ireverzibilnim, nepopravljivim posledicama. Deveto, današnji pojam rizika je umesto nekadašnjih dimenzija hrabrosti i avanture uključio u sebe dimenziju destrukcije i samodestrukcije. Deseto, moderni rizici za razliku od klasičnih, kvalitativno različito deluju i na prostor (pogađajući i one koji žive daleko od rizičnih teritorija) i na vreme (jer njihove posledice snose i buduće generacije).

9

8. Pokreti i društveno vreme

Vreme je jedna od ključnih dimenzija društvenog života. Socijalno vreme (social time) nije ništa drugo do vremenska dimenzija društvenog života. Svaki društveni događaj je dvostruko lociran: prostorno situiran, ali i usađen u određeno vreme. To, međutim, ne znači da je socijalno vreme diskontinuitetno na način da se sadašnjost jasno može odeliti od prošlosti, na jednoj i budućnosti, na drugoj strani. Kako su društveni procesi uvek kontinuitetni, dakle bez vremenskog vakuuma, sve ono što se događa u sadašnjosti, istog trenutka odlazi i u prošlost i u budućnost. Dakle, sadašnjost u društvenom smislu se može odrediti kao mesto susreta prošlosti i budućnosti. Striktno govoreći, nema dva vremenski distinktna stanja bilo kog društvenog entiteta koja bi bila identična, o čemu je još Heraklit govorio. Dakle, promena je univerzalni kod društvenog života.Kada govorimo o stabilnosti kao o stanju koje je u značajnoj meri suprotno promenama, zanemarujemo veličinu i važnost određenih rizika. Na primer, istoričari su verovatno u pravu kada misle o mnogim drevnim društvima kao stabilnim, nepromenljivim, jer ih upoređuju sa društvima ubrzanih promena, tipičnim za moderni period. Neki socijalni antropolozi opisuju ta stara, primitivna i nerazvijena društva kao hladna i ona ekstremno sporo menjaju i u tom smislu su mnogo stabilnija, za razliku od vrućih urbano-industrijskih društava zapadnog sveta.Društveno vreme u odnosu na promene pojavljuje se u dva vida: kao kvantitativno vreme (ili spoljni referentni okvir za merenje događaja i procesa) i kao kvalitativno vreme (odnosno unutrašnje, događajima i procesma imanentno svojstvo koje se definiše samom prirodom tih pojava). U prvom slučaju govorimo o događajima u vremenu, a u drugom o vremenu u događajima. Uže ili pravo značenje termina društveno vreme (social time) je upravo ovo drugo, kvalitativno značenje. Njime se manifestuju različiti temporalni kvaliteti određenih društvenih događaja i procesa.Pjotr Stompka razlikuje 4 manifestacije kvalitativnog vremena ili temporalnih kvaliteta:1) oni su tipično duži ili kraći (npr. bitka je kraća od rata, pravna reforma od dugoročne moralne erozije, revolucionarna mobilizacija od ekonomskog rasta)2) oni teku brže ili sporije (ako se uporede galopirajuća inflacija i mukotrpna emancipacija žena, karijera preko noći u svetu zabave u postepeni profesionalni napredak u medicini)3) oni su obeleženi ritmičkim ili slučajnim intervalima (ako uporedimo talase ekonomskog prosperiteta i recesije sa neredovnim promenama u svetu mode)4) oni su izdeljeni na delove različitog sadržinskog kvaliteta, a na osnovu prirodnih ili društvenih okolnosti (periodi rata i odmaranja u korelaciji sa prirodnom podelom na dnevno i noćno vreme, ili faze u poljoprivrednoj proizvodnji uslovljene prirodnom podelom na prolećno, letnje, jesenje i zimsko vreme)Alokacija vremena kao resursa je vrlo značajno pitanje za svako društvo i za svaki društveni pokret. Naročito je pitanje vremena važno za strategiju društvenih pokreta. Vreme je konstitutivni element svake strategije. Bez vođenja računa o trajanju, tempu, redosledu, vremenskim konsekvencama, ritmu, sinhronizaciji i koordinaciji, ne može se graditi ni jedna ozbiljna strategija kolektivnog delovanja.Jedna od važnih, a malo uočljivih osobina društvenih pokreta je da oni mogu da ubrzavaju ili usporavaju društveno vreme.U temporalnoj logici političke akcije (akceleracija) znači uraditi više u okviru istog vremena, ili uraditi isto u okviru kraćeg vremena. Suprotna pojava, usporavanje ili deceleracija vremena znači uraditi manje u okviru istog vremena ili utaditi isto u okviru dužeg vremena.Analiza svakog društvenog pokreta bi mogla da pokaže koliko je konkretnih akcija propalo ako se nije vodilo računa o sihronizaciji, vremenu ili zaustavljanju određenih stvari ili o tempu realizacije određenih koraka što se sve obično obeležava terminom tajming.Ono što posebno odlikuje moderno društvo u naše vreme je strahovito ubrzanje promena. Društveno vreme se ubrzava i skraćuje. Ilustrujmo to samo jednim primerom, vezanim baš za merenje vremena. Mada su i u Vavilonu i u starom Egiptu znali za merenje vremena, tek je u Evropi sredinom 14. veka konstruisan prvi mehanički časovnik. Smatra se da je prvu mehaničku napravu za merenje vremena, koja je obeležila vreme na vidljiv način pomoću brojčanika, a ne posredstvom zvuka, izumeo je 1344. Đakopo de Dondi. Samo nekoliko godina pre toga sat (čas) je postao ono što je danas: jedan od 24 jednaka dela dana. Ali, trebalo je da prođe 5 vekova da bi sredinom 19. veka časovnik ušao u masovnu upotrebu i postao dostupan većini ljudi. Samo jedan od razloga za to

10

je bio što su u Švajcarskoj ovladali proizvodnjom relativno jeftinih i dostupnih časovnika. Drugi razlog je bio u narasloj potrebi industrijske proizvodnje i organizacije modernog društvenog života za tačnošću.

9. Usmerenost pokreta u odnosu na poredak

Kako su društveni događaji i pojave neponovljivi i ireverzibilni, u društvenom vremenu razlikujemo prošlost, sadašnjost i budućnost. Za društvene pokrete vrlo je važna vremenska orijentacija ili vremenska perspektiva. Tu nije reč samo o preovlađujućem društvenom odnosu prema vremenu, koji se kreće između dva ekstremna stava: ravnodušnog ili potcenjivačkog shvatanja da je vreme nevažno jer ga ima na pretek, tzv. lako ćemo ili manjana sindrom, ili suprotnog, posesivnog stava opsednutosti vremenom tzv. vreme je novac sindrom.Reč je o tome da li su društveni pokreti i konkretna društva okrenuta ka budućnosti ili ka prošlosti.Za tradicionalna društva je karakteristično da se rasipnički odnose prema vremenu doživljavajući ga kao neograničeni resurs. Njihov stav prema društvenom vremenu je retrogradan. Ljudi u tradicionalnim društvima smatraju da su prošlost i tradicija osnovne riznice društvenih vrednosti.Moderna društva se odnose prema vremenu kao prema sve ograničenijem resursu. Zauzimajući aktivan stav prema sadašnjosti i budućnosti kao glavnom fokusu društvenih vrednosti i individualnih orijentacija, moderna društva su često spremna da obezvrede ili ponize mnoge vredne stvari iz tradicije i prošlosti.To što važi za društva generalno, važi i za društvene pokrete pojedinačno. Postoje pokreti koji su po svom karakteri tradicionalistički jer su prvenstveno okrenuti prošlosti i istoriji. Postoje i pokreti koji su predominantno okrenuti ka otvaranju i rešavanju sadašnjih ili dolazećih problema i pitanja, i koji bi mogli biti nazvani modernistički.S obzirom na to da li kacenat stavljaju na budučnost ili prošlost, društveni pokreti se obično dele na progresivne ili napredne, na jednoj strani, i regresivne ili retrogradne, na drugoj strani.U prvu grupu spadaju pokreti koji naglašavaju inovacije, nastoje da uvedu nove institucije, nova verovanja i vrednosti, nove zakone, nove forme života. Primeri takvih pokreta su republikanski- iz vremena borbe protiv feudalizma i apsolutne monarhije, socijalistički- iz vremena borbe protiv eksploatacije radnika i masovnog ugnjetavanja radnika, feministički- iz vremena borbe za jednako pravo glasa, ili pokret za oslobođenje žena koji se danas suprotstavlja svim vidovima patrijarhalnog društva.U drugu grupu spadaju pokreti koji su okrenuti prošlosti i koji nastoje da prošlost restauriraju ili da smer istorije okrenu unazad. Često se posle uspešno izvedenih revolucija javljaju kontrarevolucionarni pokreti koji žele da ponište rezultate brzih promena. Istorija je puna primera perioda koji se nazivaju periodima restauracije. Takve pokrete nazivamo retrogradnim, retroaktivnim, regresivnim. Primeri takvih pokreta su razni fundamentalistički religiozni pokreti, kao i mnogobrojni monarhistički ili rojalistički pokreti.

Pokreti i postojeće stanje- status quo

Postoje pokreti čiji je glavni cilj da zadrže postojeće stanje stvari i očuvaju status quo, to su konzervativni društveni pokreti, jer žele da zadrže i konzerviraju postojeće društveno stanje, žele da spreče ili odlože društvene promene. Ovi pokreti se opet sa pravom svrstavaju sa u grupu regresivnih, nazadnih pokreta. Opravdanje za to leži u činjenici da i stagnacija u društvenom razvoju predstavlja nazadak. Dok se druga društva brže ili sporije menjaju, društvo koje stagnira, sve više zaostaje i u osnovi nazaduje. Društveni život ne trpi konzerviranje na duži rok. Izvestan stepen društvene stabilnosti je svakako poželjan, ali ako ta stabilnost pređe u čvrsto konzervirano stanje, nastaju nepoželjni efekti koji se mogu ukloniti samo društvenim promenama. Karakterističan je primer- period u bivšem Sovjetskom Savezu u 70-tim i 80-tim godinama u vreme dugotrajne vladavine Brežnjeva i kratkotrajne vladavine njegovih naslednika, članova Politbiroa koji su se zbog ostarelosti i smrti smenjivali na ključnoj političkoj funkciji skoro svake godine. U celini taj se period može nazvati periodom brežnjevizacije, a glavan odlika tog vremena bio je pokušaj da se zaustavi društveno vreme, da se spreče ili odlože promene. Dolazak na vlast Gorbačova je izmenilo to stanje.

11

Slična situacija bila je i u prethodnoj Jugoslaviji, 70-tim i 80-tim godinama. Prva od te dve decenije je obeležila poslednje godine Titove vladavine, koji je uprkos poodmaklom dobu uspevao da zaustavi nekoliko pokušaja demokratskih i liberalnih promena, primer za to je njegov obračun sa tzv. liberalima u Sloveniji, pa u Srbiji. Sledeća decenija protekla je u nastojanjima političkče elite iz Titovog vremena da nastavi da vlada pod parolom I bez Tita Tito. Cena koju je naše društvo platilo zbog toga može se uskazati zaustavljanjem vremena, propuštanjem povoljnih prilika za radikalne demokratske reforme, gubutkom tempa i uništavanjem sposobnosti društva za produktivne promene.Primeri bivšeg Sovjetskog Saveza i prethodne Jugoslavije, dovode u pitanje opšte pravilo društvenih promena koje je formulisao Mensur Olson, a po kome, što je jedno društvo duže socijalno stabilno, to je u njemu teže izvesti reforme i promene. Olsonovo pravilo ima veću verovatnoću važenja u izolovanim društvima, jer apsolutna ili relativna izolacija, kao slučaj stare Kine, svakako umanjuje izglede društva za uspešne promene.

Pokreti i poredak

Društveni pokreti se znatno razlikuju među sobom. Najznačajnija podela ide linijom generalnog stava pokreta prema postojećem poretku. Postoje društveni pokreti koji ne dovode u pitanje postojeći poredak, prihvataju ga i deluju u sistemu. Takvi pokreti se nazivaju reformskim ili reformističkim pokretima. Oni žele promene, ali su to promene koje ne zadiru u srž i osnovne institucionalne sklopove sistema, već imaju relativno limitirane ciljeve, nastoje da modifikuju ili da reformišu pojedine aspekte društvenog života. Reformski pokreti su društveni pokreti koji teže relativno malim i postepenim promenama koje se ostvaruju različitim tipovima reformskih zahvata. Njihova kritika postojećeg društva je limitirana i konstruktivna. Skala takvih pokreta je široka, od pokreta za ograničenje brzine auta na autoputevima Nemačke, do pokreta za prava životinja.Za razliku od reformskih, postoje društveni pokreti koji nastoje da ostvare dublje i sveobuhvatnije društvene promene. Njihov cilj nisu male i lokalne promene, već takve kvalitativne i široke promene koje će izmeniti sve ključne političke, ekonomske ili kulturne aspekte određenog društva. Ovu vrstu pokreta nazivamo radikalnim društvenim pokretima. Primer takvih pokreta su nacionalno-oslobodilački pokreti u kolonijalnim zemljama, zatim pokreti protiv aparthejda u Južnoj Africi, ili pokreti za civilna prava, disidentski pokreti u bivšim socijalističkim zemljama.Poseban vid radikalnih pokreta su revolucionarni pokreti, koji teže da nasilnim političkim i socijalnim revolucijama uspostave novo društvo.Postoje pokreti koje možemo smestiti negde između reformskih i revolucionarnih. U 70-tim i 80-tim godinama su u nekoliko mediteranskih zemalja (Italija, Francuska, Španija) bili vrlo jaki i uticajni tzv. evrokomunistički pokreti koji su primenjivali strategiju tzv. strukturalnih reformi. Evrokomunisti su oko komunističkih partija u navedenim zemljama okupili široke socijalne i klasne saveze, oštro kritikujući postojeće kapitalističke sisiteme, na jednoj, ali i odbacujući nasilne metode revolucionarnih promena, na drugoj strani. Strategija strukturalnih reformi oslanjala se na reformske zahvate u mnogim važnim poljima društvenog života, sa idejom da efekti tih promena kumuliraju i agreriraju u postepene, ali kvalitativne društvene promene.No, u celini gledano, evrokomunistički pokreti se pre mogu smestiti u kategoriju reformističkih nego radikalnih pokreta, pre svega zbog prihvatanja postojećih osnovnih institucija parlamentarne demokratije i doslednog insistiranja na mirnim, nenasilnim metodama političke borbe

12

10. Socio-politički i socio-kulturni pokreti

Društveni pokreti se mogu razlikovati s obzirom na ciljeve i glavne adresate nameravanih promena. Postoje pokreti čija su glavna meta promene socijalne strukture. Takvi pokreti se u teoriji nazivaju socio-političkim pokretima. Njihovo nastojanje je da unesu promene u politički život, ekonomiju, socijalnu strukturu i klasnu hijerarhiju.Postoje i socio- kulturni pokreti koji su usmereni ka mnogo manje struktuiranim aspektima društvenog života, i koji promovišu promene u verovanjima, vrednostima, normama, simbolima i matricama svakodnevnog života i ponašanja. Takvi pokreti su više okrenuti individuama nego institucijama, pre generacijskim i drugim društvenim skupinama nego društvenim strukturama. Primer takvih pokreta su pokreti hipika i bitnika, sub-kulturni ili kontra-kulturni društveni pokreti. Pored sekularnih verzija ovakvih pokreta, kojima je u prvom planu moralna i fizička dobrobit ličnosti (kao što su razni rekreativni pokreti ili pokreti za zdravo telo, kao i pokreti za psihološku i terapeutsku podršku, antipsihijatrijski pokreti), postoje i duhovni pokreti ove vrste (razni mističko-religiozni društveni pokreti).Ukrštajući kriterijum ciljne usmerenosti i kriterijum oblasti ili polja nameravanih društvenih promena, Dejvid Eberle, je podelio društvene pokrete na 4 vrste:1) transformativne pokrete, kojima su cilj totalne promene u socijalnoj kulturi2) reformatorske pokrete, kojima su cilj parcijalne promene u socijalnoj strukturi3) pokrete iskupljenja i spasenja, koji žele totalnu promenu individualnih pripadnika4) alternativne pokrete, koji teže parcijalnim promenama individualnih pripadnika.S obzirom na primenjenu strategiju kao i logiku i model akcije možemo razlikovati dve grupe ili vrste pokreta: instrumentalne i ekspresivne. Prvu sačinjavaju društveni pokreti koji imaju instrumentalnu logiku i strategiju. Cilj tih pokreta je da osvoje političku vlast i da obezbede društvene promene putem promene zakona, institucije i organizacije društva. U slučaju uspeha takvi pokreti se često pretvaraju u političke partije i ulaze u parlament i vlade (noviji primeri takvih pokreta su pokret Solidarnost u Poljskoj i pokret Zelenih u Nemačkoj). U drugu grupu spadaju pokreti koji slede ekspresivnu strategiju i logiku. To su pokreti koji se bave pitanjima identiteta, vrednostima i načinima života, pitanjima autonomije i ljudskih prava, kulturne i druge emancipacije. Primer takvih pokreta su pokreti za ljudska i građanska prava, nacionalni i etnički pokreti, pokreti žena, pokreti za rasnu jednakost.....

11. Klasični i novi društveni pokreti

Svaka epoha se razlikuje u odnosu na druge, između ostalog i po društvenim pokretima koji u njoj dominiraju. U tom smislu u razvoju moderne možemo razlikovati dve epohe i dva tipa društvenih pokreta. U prvoj, ranoj epohi, epohi nastajanja i razvoja modernog industrijskog i demokratskog društva dominiraju pokreti koji se oslanjaju na pojedine klase, slojeve ili segmente društva. To su društveni pokreti koji su rigidno organizovani, sa visokim stupnjem centralizacije i hijerarhije unutar pokreta. Tipični primeri takvih su radnički i sindikalni pokreti, kao i farmerski pokreti.U poslednjoj polovini 20. veka započinje jedna nova epoha u razvoju modernog društva, epoha koju različiti autori različito nazivaju: postindustrijsko, potrošačko, informatičko, postkapitalističko, programirano, posttradicionalno ili postmoderno društvo. U svakom slučaju to je epoha pozne ili refleksivne modernosti, epoha u kojoj se javljaju i novi tipovi društvenih pokreta- ekološki, neofeministički i mirovni pokreti.Zbog svega toga u političkoj sociologiji savremenog društva je opšte prihvaćena podela ili razlikovanje na stare i nove, klasične i alternativne društvene pokrete.U odgovoru na pitanje gde leže glavni uzroci i šta su osnovni razlozi pojave i uspona novih društvenih pokreta različiti teoretičari daju različita objašnjenja.

13

Klaus Ofe vidi pojavu novih pokreta kao reakciju na novu vrstu problema koji nastaju kao negativni sporedni efekti industrijskog rasta i tehnološkog razvoja, a o kojima se ne vodi dovoljno brige unutar postojećih interesnih grupa i vladavinskih struktura.Za Melučija i Turena novi pokreti su izraz strukturalne transformacije zapadnih industrijskih društava u kojima je u toku brza kritična reorganizacija odnosa između društva, države i ekonomije, uz razvoj novih društvenih linija podela.Karl-Verner Brand smatra da u formulisanju odbrane potreba i postavljanju zahteva novih društvenih pokreta prednjače srednje klase i slojevi, jer su, sa jedne strane, najviše pogođeni posledicama industrijske modernizacije, a sa druge strane, posebno su osetljivi prema posledicama industrijske civilizacije. Po njemu, tri su socijalne skupine koje učestvuju ili pružaju podršku novim pokretima:1) nove srednje klase i slojevi koji su zadovoljili svoje temeljne materijalne potrebe2) skupine koje su zaposlene na području humanuh usluga3) veliki deo mladih posleratnih generacija koje su socijalizovane u uslovima materijalne sigurnosti i blagostanja.Uticajno je objašnjenje pojave novih pokreta koje polaze od epohalne promene vrednosti od materijalističkih ka postmaterijalističkim, a koje se zasniva na istraživanjima Ronalda Ingelharta. U empirijskim istraživanjima sprovedenim u 12 razvijenih zapadnih društava on je utvrdio visoku povezanost uticaja vrednosti na političko ponašanje, a posebno među grupacijama koje su visoko obrazovane, politički informisane i koje imaju određene političke interese. Tu vezu obrazovanja i političkog aktivizma on iskazuje terminom kognitivna mobilizacija. Njegov ključni nalaz je da u modernim razvijenim društvima dolazi do pomeranja težišta sa materijalnih vrednosti (među kojima dominira zadovoljenje materijalnih interesa, ekonomskih, pre svega) na postmaterijalne vrednosti (među kojima se prioritet daje samoizražavanju i samoispunjenju ličnosti i kvalitetu života). Taj pomak je Ingelhart nazvao imenom svoje čuvene knjige iz 1977. Tiha revolucija.Hipoteza o pomaku sa materijalnih na postmaterijalne vrednosti zasnovana je na dva ključna komcepta:1) ljudi vrednuju najviše one stvari koje su relativno retke2) nečije osnovne vrednosti odražavaju u velikom stepenu uslove koji su prevladavali u njegovom razvojnom periodu (pre ulaska u svet odraslih).U svojim empirijskim istraživanjima Ingelhart je našao ogromnu razliku između vrednosti starih i mladih generacija, a razlike među generacijama u naglašavanju ciljeva su dramatične. Istražujući kako ova razlika u vrednosnim orijentacijama utiče na participaciju u novim društvenim pokretima, Ingelhart je utvrdio da u svih 12 zemalja Evropske zajednice, postoji stroga relacija između postmaterijalizma i spremnost ljudi da se priključe ili da podrže nove pokrete.

12. Različiti teorijski pristupi društvenim pokretima

U okviru marksističke i postmarksističke tradicije zasnovan je klasni pristup društvenim pokretima. Na društvene pokrete se gleda kao na izraze klasnih i međuklasnih sukoba. Marksisteički orijentisani teoretičari posebnu pažnju su poklanjali izučavanju radničkog pokreta, smatrajući da je on stvarno ili potencijalno najsnažniji subjekt emancipatorskih društvenih promena. U američkoj društvenoj teoriji sistematičnije bavljenje društvenim pokretima je započelo u znaku bihejviorističkog pristupa. Od čikaške škole iz treće decenije 20. veka pa na dalje, od Blumera pa do Smelersa, na društvene pokrete se gleda kao na posebne vidove kolektivnog ponašanja koji nastaju kao odgovor na nezadovoljstvo postojećim načinom života, na jednoj, i željama za novim mogućnostima življenja, na drugoj strani.U 60-tim godinama 20. veka Mensur Olson je ponudio teorijski model za objašnjenje društvenih pokreta iz matrice teorije racionalnog izbora. Ovaj model počiva na ideji da osnovna motivacija za angažovanjae ljudi u pokretima nije ni u relativnom osiromšenju (kako su smatrali marksisti) ni u psihološkim i drugim osećanjima koja diktiraju naše ponašanje (kako tumače bihejvioristi), već u racionalnim i sebičnim interesima.Po Olsonu, pojedinci neće učestvovati u kolektivnim akcijama, kao što su društveni pokreti, sve dok njihova očekivanja „dobitaka“ (benefits) ne premaše „troškove“ (costs) njihove participacije.

14

Uvođenjem costs- benefits postulata, Olson dolazi do zaključka da svaka osoba pravi svoj racionalni kalkulus akcije i da u pokretu učestvuje samo ukoliko joj se isplati, u smislu zadovoljenja neposrednih ličnih interesa. U protivnom, pojedinac će se radije uzdržati od uključenja u društveni pokret, uz nadu u mogućnost da će i bez sopstvenih napora učestvovati u raspodeli kolektivnih dobitaka ukoliko pokret uspe (tzv. free rider fenomen).Olsonov model počiva na suviše usko shvaćenom objašnjenju motiva za participaciju u društvenim pokretima, fokusirajući se na ekonomske i ograničene dobitke i nagrade kao najvažnije stimulanse. Ovaj model ne može da uključi i objasni altruističke motive kolektivne društvene akcije ni kolektivne društvene dobitke takvih akcija, i to je jedna od njegovih najvećih slabosti.Kao odgovor na teorijske kritike, ali i praktična osporavanja modela racionalnog izbora (koji dolaze na osnovu iskustava ekološkog i mirovnog pokreta), savremena američka politička sociologija je ponudila teoriju mobilizacije resursa, kao model objašnjenja akcije društvenih pokreta. Ova teorija polazi od pretpostavke da su nezadovoljstvo i socijalni konflikti inherentni svakom društvu, ali da formiranje društvenih pokreta ne zavisi samo od različitih kolektivnih interesa, već od stvaranja organizacije za mobilizaciju ovih potencijala. Najpoznatiji predstavnici ovog pristupa su Entoni Oberšal i Čarls Tili.U evropskom teorijskom objašnjenju društvenih pokreta umesto teorije mobilizacije resursa dominiraju pristupi koji imaju u vidu vrednosno-ideološke faktore, odnosno činioce identiteta i ka identitetima orijentisana kolektivna ponašanja. Najpoznatiji predstavnici su Alen Turen i Alberto Meluči.U okviru ove na identitet orijentisane paradigme posmatrano, društveni pokreti su kolektivna nastojanja da se uspostavi poljuljani identitet, odnosno na pokrete se gleda kao na oblik kolektivnog traganja za izgubljenim identitetom u uslovima krize.Kategorija identiteta uključuje i elemente i zahteve o kojima nije moguće pregovarati i gde rešenje društvenog sukoba nije prosta rezultanta ili kompromis suprotstavljenih interesa. Umesto odlučujuće uloge interesa u društvenim pokretima, naglasak se stavlja na vrednosti kao što su autonomija, priznavanje i uvažavanje, solidarnost i drugo. U tom smislu su simboličke i kulturne funkcije pokreta vrlo značajne, kako u odnosu na pripadnike koje okupljaju, tako i u odnosu na šire društveno okruženje.Društveni pokreti shvaćeni na ovaj način pojavljuju se kao najznačajniji proizvođači ili kreatori nove političke kulture i drugačijih vrednosnih orijentacija. Oni istovremeno predstavljaju i delatne, akcione projekte izmene društva i nepresušni rezervoar novih ideja i posticaja.

13. Društveni pokreti i etnifikacija politike

Naš društveni prostor nema povoljne pretpostavke za pojavu i aktivnost novih društvenih pokreta. Nedostaje mu izgrađen demokratski prostor civilnog, građanskog društva kao glavne socijalne arene za pojavu društvenih pokreta moderne orijentacije. Balkanska društva i države su se, sticajem istorijskih okolnosti, razvijali relativno izolovano od glavnih evropskih tokova uspostavljanja civilnog društva. Odsustvo civilnih tradicija, kao i nedovoljno duga tradicija delovanja demokratskih institucija, znatno sužavaju prostor za pojavu društvenih pokreta u modernom smislu reči. Nizak nivo opšte i političke kulture, kao i nepovoljno stanje građanskih prava i nedovoljno uvažavanje demokratskih vrednosti i građanskih vrlina, uz odsustvo vladavine prava i nepostojanje pravne države još više otežavaju uslove za pojavu društvenih pokreta kao nosilaca demokratskih društvenih promena.Pored nedovoljno razvijenog građansko-liberalnog pokreta u Srbiji u poznim decenijama 19. i prvoj polovini 20. veka, najznačajniji tragovi delovanja društvenih pokreta se vezuju za radnički, sidikalni i rani socijalističko-samoupravni pokret.Uprkos svemu tome, krajem 70-tih i početkom 80-tih godina u tadašnjoj drugoj Jugoslaviji započeo je proces pojave novih, modernih društvenih pokreta. Tu se, pre svega, misli na jak antinuklearni pokret, koji je sredinom 80-tih uspeo da dovede tadašnju saveznu vladu u jedinstvenu situaciju da odustane od ambizioznih programa proširivanja nuklearnih energetskih kapaciteta, kao i na ozbiljne začetke ekološkog pokreta, neofeminističkog i mirovnog pokreta. Ti pokreti su u znatnoj meri

15

koristili iskustva jakih studentskih pokreta (1968.), kao i mirovnih inicijativa i demonstracija protiv rata u Vijetnamu.Sa produbljivanjem krize i započinjanjem procesa dezintegracije tadašnje federalne države, proces formiranja modernih društvenih pokreta je zaustavljen, skoro nasilno presečen. U 90-tim godinama našim prostorima dominiraju u osnovi tradicionalistički društveni pokreti- nacionalistički i populistički pokreti koji su mnogo više okrenuti raščišćavanju računa iz prošlosti nego što misle o generacijama koje dolaze.Za razliku od modernih društava koje neki teoretičari nazivaju postindustrijskim ili programiranim ili posttradicionalnim društvima, naše društvo se sve i sve brže vraćalo u arhaični tip tradicionalnih, predmodernih društava. Raspad prethodne Jugoslavije, do koga je došlo na dramatičan i krvav način, bio je uzrokovan spletom mnogih uzroka. Na društvenu scenu su stupili militantni etno-nacionalistički pokreti. Procesi koje je Klaus Ofe označio kao etnifikacija politike postali su dominantno obeležje javnog i političkog prostora.Započeta demokratska politička pluralizacija je od samog početka bila opterećena nacionalističkim preterivanjima i isključivostima. Netolerancija i sumnjičenja drugih, stvaranje velikih konflikata u povodu malih i nevažnih stvari, revanšizam i sebičnost, političarenje i demagogija- to su samo neke od naznaka socijalnog i duhovnog stanja koje je stvoreno i koje je prethodilo početku ratne destrukcije zajedničke države.Prethodna ili druga Jugoslavija predstavlja poučan primer i za temu o društvenim promenama. Kada je u 50-tim i 60-tim godinama, nakon sukoba sa Staljinom i otvaranja prema Zapadu, započeo proces značajnih društvenih promena, pre svega u sferi industrijske demokratije uvođenjem samoupravljanja, tadašnja Jugoslavija se našla u vrhu interesovanja čitavog sveta.Međutim, 70-te i 80-te protiču u znaku konfuzija i nedoslednosti u pogledu pravca i tempa započetih društvenih i političkih promena. Druga Jugoslavija u tom periodu propušta mnoge prilike za sveobuhvatniju političku demokratizaciju, kao i svojinsku i svaku drugu transformaciju svoje ekonomije. Još jednom će se pokazati tačnom stara istina da kad se propusti pravo i povoljno vreme za promene, do njih dolazi teže ili one uzmu nepovoljan i nepredvidiv tok i smer. Procesi dezintegracije su postali ireverzibilni i nezadrživi. Pitanje koje jedino ostaje otvoreno jeste da li je do tog raspada moralo da dođe na tragičan način, koji će ostaviti duboke negativne tragove u kolektivnoj memoriji naroda koji žive na ovim prostorima.

14. Četri teorijska pristupa demokratskoj tranziciji

Od pada berlinskog zida koji je 1989. označio kraj hladnog rata i početak tzv. pluralističkih revolucija u zemljama Centralne i Istočne Evrope prošlo je više od jedne decenije. Od tada su demokratske promene doživele uspone i padove i različitu sudbinu u različitim zemljama. Preovlađuju 4 različita teorijska pristupa:

Prvu grupu objašnjenja nude tzv. transnacionalne teorije. To su teorije koje u promeni međunarodnih okolnosti i odlučujućem uticaju internacionalnih faktora vide glavne poluge demokratskih promena. U tu vrst teorija spadaju analize Hantingtona i Klausa fon Bajmea. Za ovu grupu objašnjenja najvažnije su karakteristike:1) do velikih talasa demokratskih promena dolazi u specifičnim vremenskim periodima, tokom i nakon radikalno izmenjenih međunarodnih okolnosti izazvanih promenom odnosa snaga na globalnoj, svetskoj sceni )svetski ratovi, završetak hladnog rata) što ima strateški uticaj na šire geografske prostore.2) u toku tih promena postoji i jak internacionalni demonstracioni efekat, koji se još naziva i domino efekat ili efekat grudve snega koja se kotrlja, jer promene u jednoj zemlji pospešuju i ubrzavajudemokratske promene u drugim zemljama, koje se nalaze u sličnim okolnostima.Osvrćući se na kolaps komunističkih režima u Istočnoj Evropi, Džefri Pridam naziva promene u ovim zemljama media revolution, imajući u vidu međunarodni uticaj medijskog transmitovanja vesti o promenama u jednoj zemlji, na brzinu izbijanja promena u drugim zemljama.

Drugu vrstu objašnjenja imamo kod tzv. strukturnih teorija, ili funkcionalističkih objašnjenja demokratskih promena. Ove teorije naglasak stavljaju na splet neophodnih strukturalnih, pre svega ekonomskih, društvenih, kulturnih preduslova za demokratske promene. Vodeći kriterijum za procenu spremnosti društva za demokratske promene, ove teorije vide u postignutom

16

nivou društveno-ekonomskog razvoja. Šanse za postignuće demokratije zavise na krucijalan način od dostignutog nivoa ekonomskog razvoja.Prvu uticajnu verziju ove teorije, koja ukazuje na vezu demokratije i ekonomskog razvoja, dao je 50-tih god.20.veka američki politički sociolog Lipset. Kritike koje se upućuju ovoj vrsti teoriji ističu njen deterministički karakter i linearni pogled na politički razvoj, jer poklanjaju previše pažnje materijalnim faktorima. U novije vreme, ove teorije su doživele modifikaciju, priznajući da ekonomski razvoj nije sam po sebi nužan i neophodan uslov za demokratsku tranziciju.

Treću grupu čine tzv. genetičke teorije ili teorije političkih aktera. Razlikuju se od transnacionalnih i strukturalnih teorija jer naglasak stavljaju na sledeće dimenzije objašnjenja demokratskih promena:a) fokusiraju se na same procese promene režimab) naglašavaju mogućnosti političkog izbora demokratskih rešenjac) stavljaju u prvi plan ulogu elita i političkih aktera u promenamad) ostaju u uverenju o unutrašnje urođenoj neizvesnosti tranzicije.Ove teorije gledaju na strukturne preduslove samo kao na činioce u pozadini. Najveći doprinos ove grupe teorija što centriraju pažnju na dinamiku procesa promena. Njihov glavni fokus usmeren je više na sam proces tranzicije, nego na konsolidaciju liberalne demokratije.Iz Ofeove analize izdvajamo dva momenta, jer se oba tiču osobenosti demokratskih promena u istočno-evropskim zemljama u odnosu na druge zone tranzicije. Procesi demokratske tranzicije u istočno-evropskim društvima otvorili su i stavili na dnevni red istovremeno rešavanje sve tri vrtse promena:1) rešavanje nacionalno-državnog identiteta2) uspostavljanje novih ustavnih okvira političkih sistema3) promenu tzv. normalne politike- od promena i odluka u sferi ekonomije do rešavanja socijalnih problema siromaštva.Drugi važan momenat demokratskih promena u istočno-evropskim zemljama, po Ofeu, je izražen proces etnifikacije- strategije i ponašanje kolektivnih i individualnih društvenih i političkih aktera koji su diktirani normativno-vrednosnim i saznajnim okvirima u kojima ključnu ulogu i najviše značenje ima etnička pripadnost. To je društveno stanje najdublje krize, naročito višenacionalnih društava, u kome glavne linije političkih podela i rascepa idu po linijama etno-nacionalnih podela, a ne po linijama podela među raznim političko-ideološkim orijentacijama. Etnički kod postaje dominantan politički kod, kriterij i mera društvenog ponašanja svih političkih aktera. Najpogubnije posledice procesa etnifikacije politike i politizacije etnosa doživeli su narodi i građani u sastavu druge Jugoslavije, tokom procesa njene krvave dezintegracije.

Četvrtu grupu objašnjenja demokratskih promena čine tzv. interaktivne teorije, koje nastoje da objasne promene nudeći i razvijajući širi i mnogo dinamičniji model i okvir za razumevanje procesa demokratizacije u celini. Pažnja ove grupe teorija nije usmerena samo na sam proces tranzicione faze prelaza iz nedemokratskog u demokratski režim, već na kompleksan, multidimenzionalni i dugoročni pristup promenama. Interaktivni teorijski pristup je otvoren za diverzitet i komleksnost dinamike promena i senzitivan za mnogostrukost tranformacija u dužem vremenskom periodu. Interaktivne teorije uvažavaju u mnogo većoj meri kompleksne procese u kulturi, kao i promene u sistemu vrednosti. Za ovu grupu teorija važna je ralacija iizmeđu države i društva, i u tom kontekstu problematika civilnog društva.Smatra se da je temelje ove vrste teorijskog pristupa postavio Kirhajmer 1965. svojom teorijom „sputavajućih uslova i revolucionarnog proboja“.

17

22. Društveni pokreti- pojam i elementi za definiciju

Govoriti o društvenim pokretima znači stvarati sociologiju i odbraniti narode od vladara i bogova- Alen Turen

Termin „društveni pokret“ (social movement) među prvima je u širi sociološku primenu uveo Lorenc fon Štajn svojom knjigom „Istorija društvenog pokreta u Francuskoj od 1789. do naših dana“. Sam termin pokret ušao je u sociologiju i političku teoriju 19. veka najverovatnije pod uticajem tad vrlo razvijene teorijske discipline- mehanike, u kojoj princip dinamike ima jednu od ključnih uloga. Od tada do danas reč pokret se u društvenim naukama po pravilu uporetabljava u kombinaciji sa različitim atributima, od čega bitno zavise sadržaj, nivo opštosti, opseg i značenje ovog pojma. Iz širokog spektra različitih upotreba pojma pokret, navedimo samo neke: istorijski pokret, pokret masa, narodni ili nacionalni pokret, revolucionarni pokret, oslobodilački pokret, kulturni pokret, protesni pokret, pokret otpora, opozicioni pokret, klasni pokret, reakcionarni pokret. Ako uopšte i postoji zajednički imenitelj svih ovih različitih naziva i mogućih primena termina pokret, onda ga treba tražiti u pojmu društveni pokret.Sociolog Tom Botomor: društveni pokret u najširem značenju možemo definisati kao kolektivno nastojanje da se u društvu kome pokret pripada izvedu ili spreče promene.Autor koji je među prvima pokušao da čitavu političku sociologiju zasnuje kao sociologiju društvenih pokreta, Rudolf Heberle, pod društvenim pokretom podrazumeva komešanje, nemir među ljudima, nastojanje i kolektivni pokušaj da se dosegnu zamišljeni ciljevi, a naročito promene određenih socijalnih institucija.Za Alena Turena ne samo politička sociologija, već sociologija uopšte, u središtu svojih istraživanja ima društvene pokrete. On u svojoj knjizi Glas i pogled- kod nas prevedena Sociologija društvenih pokreta, definiše pokret kao organizovano kolektivno delovanje putem koga se u određenoj konkretnoj istorijskoj celini klasni akter bori za društveno rukovođenje istoricitetom.Osnovni elementi za određenje i razlikovanje društvenog pokreta od drugih društvenih pojava su: 1) kolektivna akcija2) dobrovoljnost i otvorenost, za uključivanje drugih3) masovnost4) stav prema društvenoj promeni5) izraz društvenog konflikta6) interesna osnova okupljanja7) nezadovoljene potrebe8) javnost delovanja9) spontanost, difuzioznost i elastičnost10) društvena značajnost problema.

Na osnovu datih elemena možemo dati definiciju društvenog pokreta: Društveni pokret je kolektivna, javna, dobrovoljna, masovna, manje ili više spontana akcija ljudi koja izrasta iz nezadovoljenih potreba, izražava određene sukobe interesa, pokreće rešavanje značajnih društvenih pitanja i stremi manjim ili većim društvenim promenama.Sociologija je od Dirkema i Vebera do Sorokina i Parsonsa prvenstveno bila usmerena na proučavanje poretka i strukture društva, a ne društvenih pokreta. U odnosu na glavne teorijske tokove, problematika društvenih pokreta je, sve do nedavno, bila u drugom planu. To što važi za sociologiju važi i za druge oblasti društvenih nauka, pre svega političke nauke. Čak je i u marksizmu, teorija društvenih pokreta ostala u velikoj meri zapostavljena. Akademska sociologija će tek u novije vreme usmeriti fokus svoje pažnje ka onim oblicima društvene akcije koje nazivamo društvenim pokretima.

18

Klasični bihejviorizam u teoriji društvenih pokreta: čikaška škola

Prvi značajniji prodor u sociološko proučavanje društvenih pokreta ostvarila je Čikaška škola kolektivnog bihejviorizma- Park, Blumer....Ova sociološka škola nastojala je da integriše rezultate koje su u oblasti proučavanja kolektivnog ponašanja i akcije postigle psihologija, psihoanaliza, eksperimentalna psihologija i sociologija. Sledbenici ovog pristupa- Turner, Killian...uspeli su da obezbede da se veliki teorijski uticaj ove škole iz međuratnog perioda produži i u prvim godinama posle Drugog svetskog rata.Čikaška škola bihejviorizma nastala je 20-tih godina i imala je značajne predstavnike kako u sociološkoj teoriji tako i u nauci o politici. Posebno je važan njen doprinos u urbanoj sociologiji i teoriji društvenih pokreta. Za jednog od osnivača Čilaške škole smatra se sociolog Robert Ezra Park- određuje socilogiju kao nauku o kolektivnom ponašanju ljudi, koje je posledica međudelovanja ili zajedničkih impulsa više ljudi. Po njemu je međudelovanje (indikacija) osnovni društveni proces. On taj proces naziva još i opštenjem jer je komunikacija glavni sadržaj međudelovanja. Komunikacija ima tri osnovna elementa: izraz, tumačenje i odgovor.Ljudsko međudelovanje ima 4 glavna oblika: utakmica, sukob, prilagođavanje i prihvatanje (asimilacija).Utakmica (kompeticija) je po njemu opšta odlika svih živih bića, i njeno glavno obeležje je da je to nesvesna, stihijska borba. Ona se pretvara u sukob, kad akteri, tj. učesnici u međudelovanju postanu svesni onoga što se među njima događa. Prilagođavanje se deli na prirodno (adaptaciju) u kome se organske izmene prenose biološki, i društveno prilagođavanje (akomodaciju), gde se radi o prenošenju izmena u stavovima i ponašanju ljudi putem klture. Cilj društvenog prilagođavanja je društvena ravnoteža. Prilagođavanje rezultira prihvatanjem, koje označava da je pojedinac prihvatio kulturne sadržaje skupine, određene društvene grupe, kao i ona njega.Sva 4 procesa Park zbirno naziva socijalizacijom.

23. Blumerova teorija pokreta

Herbert Blumer je jedan od važnih predstavnika simboličkog interakcionizma u bihejvioristički orijentisanoj sociologiji. On je jedan od istaknutih figura Čikaške škole.Njegov tekst o društvenim pokretima objavljen je 1939., tretira se kao klasično štivo za ovu problematiku. Blumer definiše društveni pokret kao kolektivni podhvat da se uspostavi novi poredak života, a zametak društvenog života je u nezadovoljstvu, nemiru i uskomeštanosti ljudi, a svoju motivacionu snagu pokret izvlači iz dva izvora:1) nezadovoljstva postojećim načinom života2) željama i nadama o novim mogućnostima življenja.

Blumer se bavi sa tri vrste pokreta koje naziva:- opšti društveni pokreti (general social movements)- posebni društveni pokreti (specific social movements)- društveni pokreti izražavanja (expressive social movements).

On namerno isključuje one pkrete koje naziva prostornim, u smislu da se šire u geografski shvaćenom prostoru, kao što su npr. nomadski pokreti, varvarske invazije, krstaški pohodi, kolonizacije i migracije, jer smatra da su suviše složeni i da se na njih ne može primeniti tipologija koju predlaže.Pod opštim društvenim pokretom ima u vidu pokrete kao što su: radnički pokret, omladinski pokret, pokret žena, mirovni pokret. Karakteristika ove vrste pokreta je da stvaraju jednu vrstu postepenih promena koje se šire među vrednostima ljudi. On ove promene naziva kulturnim nanosima ili strujama (cultural drifts). Kulminiranjem tih malih i postepenih kulturnih promena stvaraju se uslovi za opštije promene u idejama i vrednosnim orijentacijama ljudi, posebno promene koncepcija kako ljudi gledaju na sebe, svoja prava i privilegije.

19

U odgovoru na nove kulturne nanose, koji ovde imaju ulogu stimulusa, ljudi odgovaraju sa konstituisanjem novih dispozicija i interesa i saglasno tome sa pojačanom osetljivošću za promene u novim pravcima. Opšti društveni pokreti najčešće imaju oblik grupnih i nekoordiniranih kolektivnih napora i pokušaja. Oni imaju samo generalno usmerenje, ali ne i etablirano vođstvo, niti formalizovano članstvo, pa je stepen vođstva i kontrole u njima mali. Ovi pokreti su disperzivni, a često i epizodični, mada mogu da budu zasnovani na visokom stepenu entuzijazma svojih pripadnika.Osnovni medij interakcije u opštim društvenim pokretima su rasprave, debate, konverzacija, diskusije. Takvim pokretima dominiraju mehanizmi ponašanja masa.Kao što kulturni pomaci konstituišu osnovu za pojavu opštih društvenih pokreta, tako opšti društveni pokreti stvaraju uslove za pojavu posebnih, specifičnih društvenih pokreta. Posebni društveni pokreti se mogu sagledati kao izraženiji nivo kristalizacije i fokusiranja nezadovoljstva, nadanja i želja probuđenim opštim društvenim pokretima. Za rečitu ilustraciju ovakve vrste pokreta Blumer navodi pokret protiv ropstva i humanitarni pokret iz 19. veka.Po Blumeru, osnovna podela posebnih društvenih pokreta je na reformske i revolucionarne. Poseban društveni pokret ima jasno definisane ciljeve koje želi da postigne. Zbog toga revizija odgovarajuću strukturu i organizaciju, prihvata definisano vođstvo i članstvo, koje karakteriše mi-svest. Takva vrsta pokreta nastoji da razvija svoju filozofiju, svoju tradiciju, svoj sistem ili set vrednosti, svoja pravila i svoja očekivanja.Mada se svaki pokret u početku karakteriše impulsivnim ponašanjem, ova vrsta pokreta prolazi kroz 4 faze koje omogućavaju i ubrzavaju proces njegove posebnosti i identiteta. Te faze su: društveno nezadovoljsvo; društvena uzrujanost, uzbuđenje; faza formalizacije; faza institucionalizacije pokreta. Mehanizmi i sredstva koje koriste posebni društveni pokreti su:a) agitacijab) razvoj esprit de corpsc) razvoj moralad)formiranje ideologijee) razvijanje operativnih taktika.Blumer pod esprit de corps podrazumeva organizovanje i razvijanje osećanja pripadnosti pokretu. Razvoj esprit de corps ima važnu ulogu kako u stvaranju osećanja solidarnosti i kolektivnog identiteta među članovima pokreta, tako i u učvršćivanju unutrašnje solidarnosti i čvrstine pokreta.Tri glavna metoda za unapređenje esprit de corps su:

- razvijanje in-group/out-group relacije- podsticanje neformalnih prijateljskih udruženja- participacija u formalnim ceremonijalnim ponašanjima i ritualima.

Za razliku od prethodna dva tipa pokreta (opštih i posebnih), pokreti izražavanja ne teže promenama institucija i društvenog poretka, bar ne u direktnom smislu. Dve su, po Blumeru, glavne vrste ovakvih pokreta: religiozni pokreti i modni pokreti.

25. Smelserova teorija pokreta

Početak 60-tih godina ovog veka protiče u znaku nastojanja Smelsera da ostvari značajnu sintezu najvažnijih rezultata Čikaške škole kolektivnog ponašanja i Parsonove teorije socijalnog sistema. Njegovo delo Teorija kolektivnog ponašanja i danas ima izuzetan značaj. Kolektivno ponašanje (collective behavior) razlikuje se od ustanovljenog, institucionalno omeđenog i kulturno definisanog ponašanja, kao i od ponašanja malih grupa. Kolektivno ponašanje se razlikuje od ponašanja malih grupa ne samo u pogledu fizičke veličine (broja učesnika), nego i u psihološkom pogledu- za razliku od kolektivnog ponašanja u malim grupama individua ima osećanje lične kontrole nad scenom delovanja.Uzimajući u obzir mnoge kriterijume: fizičke (broj i veličinu), temporalne (učestalost okupljanja), psihološke (učestalost podele grupne pažnje i stepen trajnosti psihološke identifikacije), ova sociološka škola najpre pravi razliku između kolektivnog ponašanja i ostalih oblika društvenog ponašanja, a zatim utvrđuje osnovne tipove ili oblike kolektivnog ponašanja.

20

Sam pojam collective behavior dovodi se u vezu sa srodnim pojmovima: mass phenomena, mass behavior, large group behavior, collective dynamic.U Smelserovoj tipologiji razlikuju se osnovni oblici kolektivnog ponašanja:a) panikab) pomama, uključujući masovne hirove, pomodne talase, finansijski bum, religiozna buđenjac) neprijateljski izlivOva tri tipa kolektivnog ponašanja imaju najčešće oblik socijalne eksplozije.d) normativno orijentisani pokrete) vrednosno orijentisani pokretOva dva tipa kolektivnog ponašanja spadaju u društvene pokrete.

Prema normama orijentisani pokreti mogu se definisati kao kolektivni pokušaji da se ponovo uspostave, zaštite, modifikuju ili kreiraju norme i u ime opšteprihvaćenih uverenja. Bilo koje vrste normi- ekomonske, obrazovne, političke, religijske- mogu postati predmet ovih pokreta, a njihov rezultat je normativna inovacija: nov zakon, običaj, novi oblik udruživanja...Pokreti društvenih reformi najčešće spadaju u ovu grupu pokreta, kao i oni koje Smelser naziva opštim društvenim pokretima- tu spadaju radnički pokret, mirovni pokret, feminizam, humanitarni pokreti raznog tipa.Vrednosno usmereni pokreti su kolektivni pokušaj da se ponovo uspostave, zaštite, modifkuju ili kreiraju vrednosti u ime opšteprihvaćenih uverenja. Ova definicija obuhvata i fenomene koji obuhvataju mesijanski pokret, milenarijski pokret, utopijski pokret, nacionalistički pokret, politička revolucija, harizmatski pokret, verska revolucija....Već sam pregled ukazuje i na mogućnosti razlikovanja ove vrste pokreta s obzirom na religijske i svetovne (sekularne) vrednosti.

Dva konceptualna pristupa savremenim pokretima

Pobune u crnačkim getima severnoameričkih gradova sredinom 60-tih, a zatim nemir što ga sa sobom donosi omladinska kontrakultura i eksplozija studentskog nezadovoljstva, skreću na sebe pažnju mnogih istaknutih sociologa i analitičara društvenih i političkih zbivanja na prelazu iz 60-tih u 70-te. Jedan od najznačajnijih doprinosa u savremenom proučavanju društvenih pokreta dao je francuski sociolog Alen Turen, koji teoriju društvenih pokreta povezuje sa teorijom o postindustrijskom društvu. Širok spektar različitih pristupa društvenim pokretima, sledeći analize Džin Koen, može se sintetizovati u dva dominantna koncepta: identity-oriented paradigmu i resource-mobilization paradigmu.Identitetno orijentisana paradigma karakteriše neke savremene evropske teorije društvenih pokreta. Najznačajniji predstavnici ovog konceptualnog pristupa su francuski sociolog Alen Turen i italijanski sociolog Alberto Meluči.Teoretičari ovog kruga nastoje da sagledaju suštinu procesa putem kojih kolektivni akteri, tj. društveni pokreti kreiraju identitete i solidarnost koju brane, kao i da procene odnose među socijalnim protivnicima i uloge u njihovim konfliktima. Društveni pokreti su kolektivna akcija za formiranje novog identiteta. Na nju se ne može primeniti cost-benefit analiza, jer ne može da objasni motivaciju nove grupe, odnosno pokreta u potrazi za identitetom, autonomijom i priznavanjem. Za takav tip kolektivne akcije mnogo je značajnije da li će doći do stvaranja solidarnosti i zajedničkog identiteta među pripadnicima jednog pokreta, nego da li participacija donosi pripadniku neka ekonomska dobra ili zadovoljenje nekog interesa. Drugim rečima, društveni pokreti su socijalni akteri koji stvaraju nov grupni identitet unutar opšteg društvenog identiteta, za čiju se interpretaciju i reinterpretaciju bore.U američkoj sociologiji dominira resursno-mobilizatorska paradigma. Njeni glavni predstavnici Olson, Tilly, Oberschall naglašavaju takve ciljne varijable kao što su organizacija, interesi, resursi, prilike i strategije koje se moraju imati u vidu kod mobilizacije velikih obima. Organizacija, racionalnost i interesi su ključni kodovi ovog pristupa. Utemeljio ga je Olson, primenjujući na tumačenje kolektivne akcije cost-benefit analizu i smatrajući da su interesi osnovna motivacija za pristupanje pokretima.Džin Koen smatra da teoretičari resursno-mobilizatorskog koncepta zastupaju sledeće pretpostavke:

21

1) društveni pokreti se moraju shvatiti u kontekstu konfliktnih modela kolektivne akcije2) ne postoje fundamentalne razlike između institucionalne i neinstitucionalne kolektivne akcije3) obe iziskuju da konflikti interesa budu ugrađeni u institucionalizovane odnose snaga4) kolektivna akcija involvira racionalnu težnju grupa za ostvarenje svojih interesa5) ciljevi i poteškoće pri njihovom ostvarivanju su permanentni produkti odnosa snaga i ne može se preko njih objašnjavati formiranje pokreta6) to se jedino može objasniti promenama u resursima, organizaciji i prilikama za kolektivnu akciju7) uspeh se beleži ili putem priznavanja grupe kao političkog aktera ili povećanim materijalnim pogodnostima8) mobilizacija unutar sebe uključuje velike birokratske organizacije sa specijalnom namenom.

26. Klasifikacija pokreta i vrste alternativnih pokreta

Najopštija podela društvenih pokreta je na emancipatorske i neemancipatorske. Pod emancipatorskim podrazumevamo one pokrete koji proširuju polje ljudske slobode i demokratije, a pod neemancipatorskim one pokrete koji sužavaju prostore slobode.S obzirom na različite društvene sadržaje i njihove osnovne socijalne nosioce, pokreti mogu biti klasni, politički, nacionalni, populistički, rasni, verski, kulturni, omladinski, sportski... A u odnosu na širinu teritorije koju zahvataju mogu biti regionalni, nacionalni, internacionalni.S obzirom na ključni kriterijum, stav prema društvenim promenama, pokreti se dele na revolucionarne (radikalne progresivne promene), reformističke (za postepene promene), konzervativne (za očuvanje status quo), reakcionarne (promene koje vuku nazad).

Odnos klasičnih i novih pokreta

U novije vreme uspostavlja se i podela na klasične i nove, ili alternativne društvene pokrete.Pod klasičnim pokretima podrazumevaju se pokreti karakteristični za 19. vek i prvu polovinu 20. veka, a među njima je radnički pokret jedan od najznačajnijih.Pod novim društvenim pokretima podrazumevaju se pokreti nastali u periodu nakon 60-tih 20. veka, a najreprezentativniji među njima je ekološki pokret.Za razliku od klasičnih pokreta, novi društveni pokreti imaju specifična obeležja: nisu direktno usmereni prema vlasti, već su prvenstveno okrenuti društvu i pojedincima; nemaju klasni karakter i osnovu; nemaju univerzalne političke pretenzije, nego se samorazumevaju kao pokreti oko jednog pitanja ili problema (single issue mevements); autonomni su u odnosu na postojeće političke partije i organizacije, i uopšte rezervisani prema institucijama; manje ili više su indiferentni prema ideološkim podelama; opredeljuju se za nenasilne oblike delovanja i koriste nove metode i forme akcije (zaposedanje ulica i trgova sit-in, pasivni otpor, građanska neposlušnost...); koriste nov jezik, atraktivni medijski nastup, grade novu opozicionu ili alternativnu političku kulturu.

Vrste novih ili alternativnih pokreta

Ekološki pokret možemo smatrati najznačajnijim novim društvenim pokretom. Nastaje sredinom 70-tih godina i u središte svojih aktivnosti stavlja pitanja odnosa čoveka i prirode i zaštitu čovekove okoline. Krajem 70-tih i početkom 80-tih formiraju se, pre svega u tadašnjoj Zapadnoj Nemačkoj, a nešto kasnije i u drugim zapadnoevropskim zemljama, partije zelenih koje unose živost u parlamentarni i politički život ovih zemalja i pokreću mnoga značajna društvena i politička pitanja.Studentski pokret možemo smatrati začetkom novih društvenih pokreta. Svoj uspon studentski pokret doživljava krajem 60-tih godina, a 1968. je jedna od politički najburnijih godina na mnogim univerzitetima Zapadne Evrope i Severne Amerike. Pokret započinje buntom studenata i njihovim zahtevima za demokratizaciju univerzitetskog obrazovanja, ali u mnogim zemljama (Zapadna Nemačka, SAD, Francuska) zahteva radikalnu demokratizaciju društva i politike.

22

Kontrakulturni pokret mladih, sa drugačijim sistemom kulturnih vrednosti i obrazaca ponašanja, odevanja, stil življenja (od hipi pokreta do rok, pop i pank pokreta) iskazuju se, pre svega, u oblasti umetnosti, muzike, mode, underground kulture.

Neofeministički pokret, koji izrasta kroz kritiku klasičnog feminističkog pokreta i ukazuje na mnoge značajne a ranije zapostavljene dimenzije ravnopravnosti među polovima (radikalna kritika patrijarhalnog društva, kritika promuške civilizacije, od književnosti, jezika i istorije do nauke i politike). Mirovni pokret nastavlja tradicije nešto starijeg pacifističkog pokreta, a u novije vreme javlja se u tri velika talasa, najpre kao pokret protiv atomske bombe i hladnoratovskih blokovskih podela, zatim kao pokret protiv rata u Vijetnamu, a u 70-tim i 80-tim kao masovni pokret protiv ostavljanja novih raketa sa nuklearnim glavama u Evropi i za nuklearno razoružanje, demilitarizaciju, konverziju vojne u mirnodopsku industriju...Antinuklearni pokret povezuje mirovni i ekološki pokret, jer u svom središtu ima borbu protiv upotrebe nuklearne energije, kako u vojne tako i u miroljubive svrhe. Posebno snažan vid ovog pokreta je pokret protiv izgradnje nuklearnih elektrana (koji je nakon nesreće u Černobilu dobio punu potvrdu), i sa tim povezanim protestima protiv nerešenih problema odlaganja nuklearnog otpada...Pokreti za alternativnu tehnologiju i alternativnu energiju, koji se zalažu za zamenu prljavih i tvrdih tehnoloških postupaka ekološkim čistim i mekim tehnologijama, za veće korišćenje energije sunca, vetra i vode (umesto nafte, uglja i nuklearne energije).Pokret za alternativnu ekonomiju komunalnog ili zadružnog tipa koji predstavljaju kritiku loših strana urbane civilizacije i potrošačkog društva nametnutih ili lažnih potreba.Pokret za automoniju- etničku i nacionalnu, kulturnu, regionalnu, lokalnu samoupravu.Građanske inicijative i pokreti za građanska prava i slobode- očuvanje autonomije civilnog društva, vladavina prava i pravna država, demokratizacija krivičnog zakonodavstva i ukidanje smrtne kazne...Pokreti za rasnu jednakost i ravnopravnost-crnački i pokret indijanaca SAD, pokret indiosa u Južnoj Americi, borba crnaca u Južnoj Africi, pokret Roma u Evropi...Pokret za alternativnu školu.Pokreti za alternativnu medicinu- za narodnu medicinu, bioenergiju, akupunkturu.....Antipsihijatrijski pokret protiv postojećeg načina lečenja i tretmana mentalnih bolesnika (protiv institucije ludnica, upotrebe elektrošokova u terapiji mentalnih bolesti..), sa posebno značajnim iskustvima u Italiji (Bazalja), Francuskoj (Gvatari) i Engleskoj (Kuper i Leng).Pokret za psihološku podršku- različite psihoterapeutske grupe- geštalt, radix, grupe za transcendentalnu metaciju...Pokreti za zdravu hranu- makrobiološki pokret, hrana bez pesticida, konzervansa i aditiva...Pokreti za zdravo telo- jogging, body-building i drugi rekreativni pokretiPokreti za ravnopravnost marginalizovanih seksualnih grupa-lezbejki i homoseksualacaNovi urbani pokreti- nasilno zauzimanje praznih stanova-pokret squotera, alternativna arhitektura i urbanizam...Religijski i neoreligijski pokreti- panislamizan, širenje budizma i drugih istočnjačkih religija na Zapadu, uspon različitih verskih sekti....Mistički i okultni pokreti koji imaju duge tradicije, ali koji u uslovima duboke društvene krize i poljuljanog kolektivnog i individualnog identiteta doživljavaju nov uspon i širenje.

23

27. Emancipatorska energija društvenih pokreta

Društveni pokreti- fenomen modernog doba

Nastajanje, uspon i brže ili sporije iščezavanje društvenih pokreta sa istorijske scene predstavljaju jedno od najznačajnih obeležja naše epohe. Ne treba ispustiti iz vida da postojeća uloga partija i drugih političkih institucija i organizacija nije moguća bez, makar i prividnog, oslanjanja na određene društvene snage ili pozivanje na određeni društveni pokret.U pravu je britanski sociolog Tom Bottomore kada tvrdi da je društveni pokret u suštini pojava modernog doba. Istu tvrdnju iskazuje i Klaus Eder kada konstatuje da samo u modernom društvu društveni pokreti igraju konstitutivnu ulogu u društvenom razvoju (za razliku od tradicionalnih društava u kojima je dinamika promena bila isključivi prerogativ onih na vlasti). Prema tome, sa stanovišta društvenog razvoja, društveni pokreti predstavljaju važne aktere društvene dinamike i najvažnije socijalne subjekte društvenih promena. U pokretima se kondezuje rasuta socijalna energija masa i artikuliše u manje ili više precizno formulisane zahteve za određenim promenama.

Demokratija i pokret

Društveni uslovi za pojavu i uspon društvenih pokreta nisu i ne mogu uvek biti isti. Opravdano je pretpostaviti da je demokratski otvoreno i organizovano društvo mnogo pogodniji okvir za nastanak društvenih pokreta od društva sa autoritarnim režimima i diktaturama. Uostalom, i rađanje prvih društvenih pokreta, u današnjem smislu te reči, išlo je ruku pod ruku sa osvajanjem demokratskih prava i širenjem prostora za politička prava i slobode.Može se reći da pojava društvenih pokreta obeležava konačno dovršenje procesa razdvajanja političke države od civilnog društva i istovremeno uspostavljanje mosta među njima. Kao što je postojanje demokratske javnosti jedan od najvažnijih preduslova za mogućnost konstituisanja i delovanja pokreta, tako je i svaki društveni pokret konstitutivni element političke javnosti određenog društva.Društveni pokret, s obzirom na javnost delovanja i širinu angažovanih masa, sadrži izvesna demokratska obeležja. U načelu, društveni pokret i demokratija teško da mogu jedno bez drugog. Međutim, ovo nikako ne znači da je svaki pokret masa automatski demokratski pokret, jer je istorija puna primera kada su i mnoga autoritarna rešenja i orijentacije dobijale masovnu podršku- dobro je poznat primer fašizma koji ne bi bio to što jeste bez široke podrške i angažmana masa.Isto tako, uobičajena prednost demokratskog socijalnog konteksta za pojavu društvenih pokreta ne isključuje i obrnute primere. Nisu retki primeri kada je ispod totalitarnog vojnog i političkog pritiska iznenada izbijala ogromna socijalna energija masa i u formi širokih, nezadrživih društvenih pokreta ugrozila, a ponekad i prosto pregazila postojeći politički poredak. Primer takve socijalne erupcije, u na izgled krajnje nepovoljnim društvenim okolnostima, bio je Homeinijev pokret u Iranu. Širok i religijski fanatizovan društveni pokret masa počistio je poput uragana šahov režim, koji je počivao na bezobzirnoj policijskoj torturi i moderno opremljenoj vojoj sili, uz to i oslonjen na moćnog američkog tutora.No, on upozorava (primer) istovremeno i na još jedan važan fenomen: da se pokret, koji je neosporno započeo kao emancipatorski, relativno lako i brzo može tranformisati u oblik nove, ovoga puta teokratske despotije i potpunije dominacije nad društvom.

Novi pokreti: strukturalna karakteristika modernosti

Buđenje i uspon širokog spektra novih društvenih pokreta obeležava kraj prosperitetne faze u razvoju kapitalističkog društva i početak duboke, strukturalne krize klasnog društva. Posebne vrednosti imaju njihova traganja za ličnim i kolektivnim identitetom, njihov autonoman stav i antihijerarhijsko okupljanje, njihov solidaristički princip i alternativni karakter, njihovo nastojanje da pronađu pravu formulu za odnos između spontanog stvaralačkog angažmana masa i organizovane, usmerene društvene, pa i političke akcije, a iznad svega njihov senzibilitet za potrebe savremenog čoveka i probleme budućih generacija.

24

Sledeći jednu Gramšijevu distinkciju, možemo najpre postaviti pitanje da li su novi pokreti organski izraz i karakteristika savremenog društva ili pak konjukturna pojava, proizvod specifičnih i kratkotrajnih društvenih okolnosti. Novi pokreti nisu konjukturna pojava kratkog duha, već strukturalna karakteristika modernosti.Polazim od stava da su nezadovoljene socijalne, političke, kulturne i druge potrebe osnovne pokretačke snage društvenih pokreta. Tu ideju dobro iskazuje Agneš Heler u tvrdnji da je nužan uslov koji treba da ispune pokreti da bi uošte bili delotvorni u tome da treba da izrastaju iz odrešenog sistema potreba. Nezadovoljene ili delimično zadovoljene pojavljuju se tako istovremeno i kao najsnažnija motivaciona snaga okupljanja i društvenog angažovanja masa.U mnoštvu nezadovoljenih ili delimično zadovoljenih potreba savremenog čoveka, jedna se izdvaja po svojoj opštosti, značaju i kvalitetu- to je potreba za slobodom i demokratijom. Opšti porast nivoa ljudskog znanja i obrazovanja, unapređenje tehničkih pretpostavki komuniciranja među ljudima i niz drugih pogodnosti i dostignuća modernog društva, povećavaju zahteve ljudi za širom participacijom u politici i društvenim poslovima.Pored ovih pozitivnih podsticaja, postoje i deluju i mnogi faktori sa negativnim predznakom koji danas potrebu za slobodom i demokratijom čine sve dubljom i neophodnijom. Savremeni čovek je izložen mnogim novim oblicima dominacije, on je sve više kontrolisan ili manipulisan, mreža društvenih odnosa i institucija postaje sve gušća i neprozirnija, sve je više posrednika između čoveka i čoveka, između čoveka i društva, tj. savremeni čovek se sve više oseća alijeniranim od sebe samog i od svojih mogućnosti i od društva.Jačanju autoritarnih tendencija, povećanom pritisku i represiji države i otuđenih političkih i vojnih aparata, ofanzivi neokonzervativnih snaga i desničarskih ideologija mogu se suprotstaviti samo one društvene snage i pokreti koji zahtevaju i nude samoupravljanje i sve druge oblike bazične demokratije, kojima se šire društvena polja slobode, uvažavaju i razvijaju stvaralačke potencije pojedinaca i zajednice.

28. Opoziciona kultura, traganje za identitetom, anti-pokreti

Današnji čovek sve je manje zadovoljan delovanjem klasičnih političkih institucija. Političke partije, sindikati i profesionalni politički aparati sve više su pod udarom kritike. Bilo bi lakomisleno potceniti položaj i ulogu klasičnih mehanizama političke vlasti i delovanja, jer kriza tih insitucija još ne znači i njihov odlazak sa društvene scene. Kriza starih političkih institucija išla je pod ruku sa transformacijom usmeravajuće moći politike u otvorenu političku moć, sa svođenjem politike na golu tehnologiju vladanja i dominacije.Najzad, sve češći slučajevi različitih vidova korumpiranosti politike i političara, takođe, sa svoje strane, dovode u pitanje staru politiku i otvaraju potrebu za drugačijom političkom kulturom i kvalitativno izmenjenim normama političkog ponašanja.Na deo tih potreba odgovaraju novi društveni pokreti razvijajući opozicionu političku kulturu u odnosu na postojeći poredak i pretpostavljajući vrednosti neposredne demokratije ustaljenoj političkoj hijerarhiji, liderstvu, političkom profesionalizmu, ideološkoj heteronomiji, političkom institucionalizmu.Sa tog stanovišta posmatrano, novi društveni pokreti predstavljaju danas jedan od najširih i najznačajnijih oblika demokratske participacije i društvenog angažovanja ljudi u razvijenim industrijskim društvima Zapada.

Traganje za identitetom

Prema Agneš Heler, u društvu koje je u biti postalo nezadovoljno društvo, čovek je osuđen da umre nezadovoljan jer je struktura potreba danas obeležena neograničenošću ljudskih prohteva.Razlaganje tradicionalnih normi ponašanja i uspostavljanje univerzalnih vrednosti (u smislu da se želja za posedovanjem nečega transformiše u želju za posedovanjem kao takvim, da se želja za slavom zbog nečega pretvara u želju za slavom zbog bilo čega ili po svaku cenu....) učinilo je potrebe u principu nezadovoljivim, a identitet i integritet ličnosti izbacilo iz dostižnog partikularnog referentnog okvira u beskrajnu orbitu univerzalizovane integracije u kojoj postizanje nečega nije ispunjenje jer se odmah teži nečem drugom, tzv. potrošačka psihologija.

25

U takvoj društvenoj situaciji, novi društveni pokreti imaju jednu značajnu socijalno-psihološku funkciju jer odgovaraju na iskonsku i organski utemeljenu individualnu i kolektivnu potrebu- potrebu za ličnim i socijalnim identitetom. U doba kada je taj identitet ozbiljno ugrožen i duboko uzdrman, novi pokreti predstavljaju jedan vid socijalnog traganja za identitetom. U svemu ovome leži bar deo objašnjenja što u naše vreme ponovo dobijaju zamah mnogi religijski i neoreligijski pokreti, što niču različite verske sekte i na Zapadu i na Istoku, što su sve brojnije mističke grupe različitog tipa, što su sve popularnije grupe za psihičku podršku i terapiju, ali isto tako i pokreti za etničku i nacionalnu emancipaciju, za rasnu jednakost, kulturnu autonomiju.

Pokreti i anti-pokreti

Jedan deo spektra novih društvenih pokreta zahteva da se ukaže na nešto što najšešće ostaje u sferi pretpostavljenog ili podrazumevanog- reč je o apriornom vrednosnom stavu po kome u sintetičkim analizama ovog tipa, nove društvene pokrete kvalifikujemo kao progresivne, demokratske i levo orijentisane pokrete.Mada su emancipatorski karakter i demokratski potencijali mnogih savremenih društvenih pokreta neosporni (mirovnog, ekološkog i neofeminističkog, pre svega), postoje i među novim društvenim pokretima oni za koje nikako ne bismo mogli da kažemo da su progresivni.Ono što važi društvene pokrete uopšte, to važi za nove: pokreti koji ustaju u odbranu statusa quo i postojećeg poretka, ili pokreti koji ugrožavaju demokratiju (totalitarni pokreti kako ih naziva Hana Arent, il mas-pokreti kako ih označava Kornhauzer) su nazadni, konzervativni, reakcionarni. U tu grupu spadaju i pokreti religijske isključivosti, koji u kombinaciji sa ekspanzionističkim težnjama ne isključuju i u ovo naše vreme mogućnost vođenja krstaških ratova- primer savremenog panislamizma. Takođe, ni pokreti koji vode u iracionalnost i mistiku nikako ne mogu biti svrstani u progresivne društvene pokrete.Prema tome, i za nove kao i za stare društvene pokrete važna je distinkcija na progresivne i one koji vuku nazad; na pokrete sa demokratskim nabojem i opredeljenjima i one koji ugrožavaju demokratiju i smanjuju slobodu; na emancipatorske pokrete i one koji nastoje da očuvaju stare ili uspostave nove oblike dominacije i kontrole.Distinkcija na leve i desne orijentacije karakteriše i pokrete koji spadaju u progresivne društvene pokrete. Unutar ekološkog pokreta postoje i desno orijentisane grupacije. Unutar neofeminističkog pokreta postoji čitav spektar vrlo različitih ideoloških i socijalnih orijentacija.Jedan od karakteristika savremenog društva je i jačanje pokreta za nacionalnu, etničku i rasnu emancipaciju. I dok su nacionalno-oslobodilački pokreti pokreti za etnički identitet, kao i pokreti za rasnu jednakost, svakako progresivni, to nikako ne može da se kaže i za pokrete koji se izrode u nacionalističku isključivost i separatizam, etničku superiornost ili rasnu segregaciju i netrpeljivost.Moglo bi da se kaže da svaki pokret ima i svoj anti-pokret, i da ključna linija podele nije samo linija ideoloških ili političkih razgraničavanja (leva ili desna orijentacija, konzervativno-autoritarna ili liberalno-demokratska stremljenja), nego i suštinski odnos prema postojećem poretku.Po pravilu, pokreti koji brane postojeći poredak, sprečavaju ili se opiru društvenim promenama, ili pak traže povratak na staro, pripadaju grupi regresivnih, konzervativnih i reakcionarnih pokreta, anti-pokreta. U prosperitetnim periodima poretka, ovi pokreti po pravilu prelaze u neku vrstu latentnog stanja. U periodima društvenih kriza oni oživljavaju i postaju sve ofanzivniji.To najbolje potvrđuje društvena, politička i idejna kretanja u savremenom svetu zahvaćenom dubokom društvenom krizom. Demokratski izazov novih društvenih pokreta praćen je i usponom nekonzervativnih i desničarskih ideologija i autoritarnih društvenih orijentacija.

26

29. Neo- konzervativizam i desnica; defanzivni i ofanzivni pokreti

U uslovima krize dolazi do dubokog raskida između životne perspektive pojedinaca i čitavih grupa sa jedne strane, i vladajućeg istema vrednosti i postojećih političkih mehanizama, sa druge strane. Masovna nezaposlenost, restrikcije socijalnih davanja, sužavanje mogućnosti obrazovanja, gubitak iluzije u mogućnosti razvijenog industrijskog društva da može zadovoljiti ne samo nove, nego i klasične potrebe (visok životni standard i nivo potrošnje, profesionalna sigurnost i napredovanja....)- sve to stvara socijalne napetosti i konflikte. Samo jedan deo tako stvorene socijalne energije usmerala se prema novim društvenim pokretima.Značajan deo te energije može se usmeriti i na drugu stranu, jer se u uslovima krize i povećanih socijalnih tenzija aktiviraju i društvene snage za odbranu postojećeg poretka. Kao jedan od odgovora na krizu javljaju se neokonzervativne ideologije u širokom spektru od neoliberala do nove desnice i otvorenog antikomunizma. Mada ove socijalne i ideološke tendencije ne uzimaju na sebe oblik društvenog pokreta, njihovo dejstvo na društveni prostor je slično.Praktične ekonomske, finansijske i političke mere reganomike i tačerizma upotpunjavaju se jakom ideološkom ofanzivom za duhovno-moralnu obnovu, koja kritičku misao suspenduje u korist tzv. zdravog razuma i tradicija, a u radu, redu i disciplini vidi najviše društvene vrednosti. Pod udarom desno orijentisanih socijalnih snaga menja se čitava društvena i politička atmosfera.Snage poretka insistiraju na osnaživanju neoplitičkih principa reda: vaspitanja, porodice, svojine, efikasnosti. Tako, zahtev za obnovom patrijarhalne porodice i njene uloge u socijalizaciji (nametanju) tradicionalnog sistema vrednosti predstavlja jednu od strateških tački novog konzervativizma i desnice, i direktno je usmeren protiv neo-feminističkog pokreta. Stoga nije ni čudo što se u SAD poslednjih godina sve češće i otvorenije politički reaguje u ime tzv. moralne većine, a protiv pokreta za oslobođenje žena i svih drugih pokreta koji ugrožavaju tradicionalnu patrijarhalnu strukturu i sistem heteroseksualnosti kojim upravljaju muškarci.Jedna od slabosti marskizma i leve teorijske misli uopšte, je što potcenjuje teorijsku desnicu i njene mogućnosti praktičnog društvenog uticaja. Čini se da je u pravu Habermas kada upozorava da se desnica bavi stvarnim potrebama i da nudi konzervativna rešenja stvarnih problema. Sve dok odgovori levice na životne potrebe i goruća pitanja ljudi budu nedovoljni i razjedinjeni, dotle će desnica imati vrlo širok socijalni prostor za svoje delovanje i uticaj.

Defanzivni ili ofanzivni karakter novih pokreta

Poznata je Habermasova distinkcija novih društvenih pokreta na ofanzivne i defanzivne. I dok većuni novih pokreta ubraja u pokrete pretežno defanzivnog karaktera, samo malom broju savremenih pokreta priznaje ofanzivnu ulogu.Linija podele na ofanzivne i defanzivne pokrete poklapa se kod njega sa linijom podele na pokrete sa emancipatorskim potencijalima i pokrete sa odbrambenim potencijalima.Veći teorijski značaj za sociologiju društvenih pokreta ima način i put kojim je Habermas došao do ove podele, nego podela sama. On je pošao od svoje kapitalne distinkcije između sistema, poretka na jednoj, i sveta života na drugoj strani. S obzirom na ove dve osnovne kategorije postoje, po njemu, i dva osnovna načina integracije: sistemska integracija, koja nije ništa drugo do funkcionalna integracija poretka, i socijalna integracija koja povezuje dimenzije svakodnevnog života u ono što Habermas naziva svet-život. U modernom socijalnom sistemu, dva podsistema imaju prvorazrednu ulogu: sistem novca (ekonomski sistem) i sistem moći (politički sistem).Po Habermasovom mišljenju, bitna odlika modernog društva je nastojanje sistema, poretka da sebi podredi svet života. Kolonizacija sveta života od strane sistema dovodi ozbiljno u pitanje socijalnu integraciju, jer, kako on kaže, dominacija sistema remeti reprodukciju sveta života i teži da ga podredi svojoj logici. I upravo na procepu ta dva sveta, sveta života i sistema (poretka) izrastaju novi društveni pokreti.Iz činjenice da novi pokreti niču iz tog osnovnog konflikta modernog sveta, izvode se dva zaključka: prvi, da društveni pokreti uspostavljaju most i povezuju svet-život i sistem, i drugi, koji

27

bar delom i protivreči prvom, da novi društveni pokreti brane svet života od kolonizatorskih pretenzija sistema.Iz generalnog određenja novih društvenih pokreta kao defanzivnih, Habermas faktički izuzima samo feministički pokret, koji po njegovim rečima, jedini pored američkih pokreta za građanska prava, sledi tradiciju emancipatorskih demokratsko-socijalističkih pokreta. Za ostale društvene pokrete kaže da više imaju za cilj ograničavanje formalno-institucionalnih domena akcije sistema, nego što omogućavaju osvajanje novih terena. U skupini defanzivnih pokreta, Habermas dalje razlikuje pokrete u odbranu tradicionalnog i društvenog vlasništva od pokreta koji deluju sa stanovišta racionalizovanog sveta života i istražuju nove forme saradnje i koegzistencije.Dva kratka komentara se čine neophodnim. Prvo- teorijska matrica unutar koje Habermas tumači pojavu i uspon novih društvenih pokreta u osnovi je analogna onim teorijskim tumačenjima koja u savremenom sukobu civilnog društva i političke države vide glavni uzrok aktiviranja novih pokreta. Drugim rečima, Habermasovo polazno teorijsko stajalište ne samo da ne protivreči navedenim tumačenjima, nego im je u određenom smislu teorijski paralelno: sukob sveta života i sistema poklapa se sa sukobom građanskog društva i države.Druga napomena dovodi u pitanje zaključak koga je Habermas izveo iz prihvatljivih polaznih pretpostavki. Ostaje otvoreno pitanje da li je karakter novih pokreta po pravilu defanzivan, kako je on to zaključio, ili ne. Tu se može staviti primedba nije li ofanzivnost ili defanzivnost taktičko pitanje koje zavisi od uticaja i uvek promenljivih okolnosti i odnosa snaga. A ako pak insistiramo na ofanzivnost ili defanzivnost kao strukturnoj karakteristici novih pokreta, mislim da se može lakše braniti obrnuta teza: da je većina društvenih pokreta po svojoj prirodi i po prirodi pitanja koja pokreću, pre ofanzivna nego defanzivna.Novi društveni pokreti nisu samo pokreti odbijanja, oni su i pokreti protesta i pokreti novih zahteva. I sam Habermas jednom prilikom priznaje da postojeći sistem nije u stanju da udovolji zahtevima novih pokreta, a da sam sebe ne dovede u pitanje. Nije li to najbolja potvrda njihove ofanzivne prirode u odnosu na vlaadjući poredak, čak i onda kada se u svojoj akciji opredeljuju za nenasilna sredstva i postupke. Ako se ofanzivni karakter priznaje pokretima koji poseduju i emancipatorske potencijale, onda taj kriterijum ne ispunjava samo feministički, nego i mnogi drugi novi društveni pokreti- ekološki i mirovni, pre svega.

30. Pokreti i društvena kriza

Postoji najmanje tri razloga što pitanje o odnosu novih pokreta i društvene krize ne može biti zaobiđeno. Prvi razlog je u tome što se često misli da je kriza izazvala pojavu novih društvenih pokreta. Drugi je očigledan- društvena kriza je realno postojeći socijalni kontekst delovanja novih pokreta. I treći razlog je što se procene o budućnosti ovih pokreta najčešće vezuju za ishod postojeće globalne svetske krize.Pođimo od tvrdnje da je strukturalna kriza kapitalizma na odlučujući način delovala na pojavu novih pokreta, tj. da su novi društveni pokreti jedan od odgovora na krizu koja je zahvatila savremeni svet. Postoje i mišljenja da su novi društveni pokreti proizvod društva izobilja i da će sa jačanjem krize biti dovedeni u pitanje.Kraj 60-tih godina označava početak uspona novih društvenih pokreta, tačnije 1968. je prelomni momenat od kog započinje njihova šira afirmacija. Za neke analitičare novih pokreta, studentski pokret, koji je u to vreme dostigao vrhunac, označava kamen međaš između starih i novih društvenih pokreta, on je istovremeno poslednji pokret starog tipa i prvi pokret novog, drugačijeg kova.Sa druge strane, pak, ma koliko se analitičari savremene krize razlikovali u procenama i periodizacijama, najčešće se uzima da je u relativno kratkom periodu od 1972-1974. (naftni šok, pad tzv. zlatnog standarda, pojava stagflacije...) svet stupio u najozbiljniju ekonomsku i društvenu krizu nakon 2. svetskog rata. Ukoliko pruhvatimo iznesene postavke o vremenu stupanja na scenu novih društvenih pokreta i početku strukturalne krize, postaje očigledno da su pokreti prethodili kriznom

28

razdoblju. To dalje znači da je teško održiva teza da su novi društveni pokreti produkt najnovije krize kapitalizma.Buđenje i uspon širokog spektra novih društvenih pokreta obeležaav kraj prosperitetne faze u razvoju kapitalističkog društva i početak strukturalne krize klasnog društva. Na početku tog uspona, pre dve decenije, činilo se da je brz razvoj pokreta omogućen, ako ne i uslovljen dotadašnjim uspešnim ekonomskim razvojem, visokom zaposlenošću, eksplozijom fakultetskog obrazovanja. Može se zaključiti da je prelaz iz prosperitetne u kriznu fazu u svakom slučaju predstavljao povoljno socijalno tle za afirmaciju novih društvenih pokreta.

Kada je reč o uticaju socijalnog konteksta na društvene pokrete, razumljivo je što je kriza različito delovala na pojedine nove pokrete, iznuđujući različite odgovore. Neki od njih su, poput studentskog pokreta, presahnuli i izgubili svoj uticaj. Sužavanjem mogućnosti univerzitetskog obrazovanja, poništavanjem tekovina u demokratizaciji visokog školstva i promenama u socijalno-klasnoj strukturi studentske populacije, stvoreni su uslovi u kojima je malo verovatno da bi studentski pokret mogao da oživi- bar kada je u pitanju neposrednija budućnost.

Drugi pokreti su nastavili da u osnovi bez većih promena, konstantno i u kontinuitetu, deluju i u uslovima krize. Među značajnijim novim pokretima ovo se odnosilo na neofeministički pokret, mada i on trpi izvesne posledice društvene krize. Pored ofanzive neokonzervativnih društvenih snaga koje žele moralnu obnovu poljuljane patrijarhalne porodice, savremeni pokret za oslobođenje žena suočen je sa još dve negativne okolnosti. Na udaru otpuštanja sa posla zbog ekonomske krize, među prvima su žene, uz još neke specifične društvene skupine (imigrantsku radnu snagu, obojene radnike). Sa druge strane, zbog otežanih mogućnosti zapošljavanja omladine, kao i zbog suženih materijalnih i drugih pretpostavki za zasnivanje porodice, otežane su komunikacije feminističkog pokreta sa mladom generacijom. Mnoge mlade devojke i žene, odvojene od sveta rada i uz odloženo zasnivanje sopstvene porodice, ne mogu jasno da uoče svu težinu realnog društvenog položaja žena. Usporeno, odloženo ili poremećeno delovanje dva glavna mehanizma posredovanja društva u odnosima među polovima (rad i porodica) ima za posledicu izvesno sužavanje podrške feminističkih ideja i akcija među mlađim generacijama žena. Sve ovo bar jednim delom objašnjava razloge zbog kojih se ponekad čuju ocene da je neofeministički pokret u izvesnom smislu u stagnaciji.Društvena kriza nije mogla da dovede u pitanje današnji feministički pokret. U izvesnim aspektima ona je zaoštrila neke od problema na koje ovaj pokret ukazuje, ali je u drugim dovela do određenog zastoja u usponu pokreta za oslobađanje žena.

Treću grupu novih pokreta čine oni koji su u uslovima strukturalne krize naglo pojačali svoje delovanje i uticaj. Ta ocena se velikim delom odnosi na ekološki pokret, koji upravo u periodu povećane krize prvi put stupa i na klasičnu političku scenu i na njoj postiže dobre rezultate. Svakako najpoznatiji u tom pogledu je uspeh stranke „zelenih“ u odmeravanju političkih snaga u Nemačkoj.No, produbljena društvena kriza koja se ispoljava i kao kriza povećane vojne konfrontacije u svetskim okvirima, kao da je najviše pogodovala usponu anti-nuklearnog, mirovnog pokreta. Znači, u nekim dimenzijama kriza ide na ruku pokretima, šireći socijalni prostor za njihovo delovanje i pojačavajući motivaciju za agažovanje ljudi, a u drugim sužava okvire i stvara nepovoljniju atmosferu za širi i radikalniji društveni angažman.

Ishod krize i perspektive pokreta

Postavlja se pitanje o uticaju ishoda društvene krize na perspektivu novih pokreta- hoće li, kao što predviđa Andre Gunde Frank, još dublja kriza koja se može očekivati u neposrednoj budućnosti, zbrisati nove društvene pokrete, ili će dalje produbljivanje krize pospešiti uspon većine novih pokreta, i kakva će sudbina novih društvenih pokreta biti u slučaju relativno brzog prevladavanja krize. Na sva ova pitanja može se odgovoriti samo hipotetički.Najmanje verovatnom se čini prognoza o brzom prevladavanju krize. Ako bi to predviđanje i bilo tačno, ostaje otvoreno pitanje hoće li izlazak iz krize biti izveden u znaku jačanja demokratije, ili će kriza biti prevladana jačanjem autoritarnih oblika društvene organizacije. Ukoliko prevladaju

29

autoritarne strategije izlaska iz krize, postavlja se pitanje da li je to uopšte rešenje krize. Iskustva sa fašizmom kao odgovorom na krizu iz 30-tih godina uče nas da autoritarna rešenja samo odlažu i zaoštravaju krizu.Protiv optimizma u pogledu mogućnosti olakog izlaska iz krize upozorava i činjenica da početak oživljavanja privrede u SAD i razvijenom svetu uopšte, nije praćen oživljavanjem ekonomija u nerazvijenim zemljama. Naprotiv, postepeni izlazak iz depresije razvijenih praćen je sve većom depresijom u trećem svetu. Sve to nagoni siromašne zemlje da se na svetsko tržište bacaju u bescenje sve što imaju, čime se ubrzava proces prelivanja nacionalnog dohotka iz nerazvijenih u razvijene zemlje.Tako postojeća kretanja u postojećem sistemu reprodukcije potvrđuju dve stvari: prvo, da se u uslivima krize intezivira proces nejednake razmene, i drugo, da je unutar okvira postojećeg međunarodnog ekonomskog poretka izlazak iz krize za kapitalističke metropole moguć samo po cenu daljeg produbljivanja jaza između razvijenih i nerazvijenih.Oba ova procesa sreću se u jednoj ishodišnoj tački: sve se više zaoštrava pritisak na ekologiju i prirodne resurse u nerazvijenom svetu. Ekološki problemi nerazvijenog sveta se sve više zaoštravaju, i to ne samo zbog seljenja prljavih tehnologija sa Severa na Jug, već zbog ekonomskih i finansijskih pritisaka na nerazvijene zemlje, koje su prinuđene da troše svoje ekološke rezerve.Može se zaključiti da je ekološka politika razvijenih zemalja jedna od važnih stavki u njihovoj strategiji prema nerazvijenima i važan element u sukobu Severa i Juga.Globalizacija kriza i ofanziva autoritarnih tendencija u čitavom svetu nužno će zahtevati da, i pored otežanih društvenih i političkih uslova, ili upravo zbog toga, jača i otpor demokratskih snaga. U novom istorijskom bloku progresivnih snaga sve važnije mesto zauzimaju i demokratski orijentisani novi društveni pokreti.Odgovor o osnovnom subjektu promena našeg vremena može biti samo pluralistički i mora uvažavati sve emancipatorske snage savremenog sveta.

31. Od sumraka do obnove utopije

Kada utopijske oaze presuše, širi se pustinja banalnosti i bespomoćnosti, Habermas

Svako ko odbacuje utopiju, da podsetimo na miso Agneš Heler, ostavlja čovečanstvo na milost i nemilost instrumentalnoj racionalnosti. Društveni pokret koji se odriče svih utopijskih pretenzija više je socijalna farsa i obmana no što je pokret.

Bez utopije nema društvenog pokreta

Prožimanje utopijskim elementima karakteriše i klasične i nove društvene pokrete. Rađanje društvenih pokreta u modernom smislu te reči označava prelazak sa pisanih na praktične, delatne utopije. Pod utopijom ne podrazumevam građenje kule u vazduhu. Utopija nije ni bekstvo od stvarnosti, ni san o sreći koja postoji tamo gde ti nisi. U društvenoj teoriji i filozofiji preolvadalo je do Bloha i Manhajma, izjednačavanje utopije i istorijske nemogućnosti. Pod utopijom se najčešće podrazumevao nerealan zahtev da se raj sa neba spusti na zemlju.Bloh je u centar utopije smestio nadu. Nada i utopija su specifikum čoveka- nada, taj poluafekat protiv teskobe i straha, stoga je najljludskijim od svih unutamjih uzbuđenja i dostupna je jedino čoveku, ona se ujedno odnosi na najdalji i najsvetliji horizont.Njegova filozofija nade omogućava da razlikujemo apstraktne od konkretne utopije, da na utopiju gledamo kao na čuvara dalekog cilja. Ne poričući da u pojmu konkretne utopije postoji izvesna tenzija između konkretnog i utopijskog, Bloh je ukazao da je odlika svake socijalne utopije da socijalno dejstvuje, a ona to ne može ako prekine sve veze sa stvarnošću. Socijalne utopije premošćuju jaz iizmeđu stvarnog i mogućeg, između onoga što je ovde i sada i onoga što je bilo gde i kada.U tom smislu utopija još od Tomasa Mora ima značenje prostornog i vremenskog premeštanja, seljenje iz aktuelne stvarnosti i putovanja u projektovanu stvarnost.

30

Utopije reda i utopije slobode

Bloh govori o podeli socijalnih utopija na utopije slobode i utopije reda. Utopijske vizije slobode oličava rodonačelnik novovekovnih utopija Mor, a utopije reda Kampanela. Ta linija razlikovanja nastaviće se i u 19.veku, veku socijalističkih utopija: Furier oličava utopiju slobode, Sen-Simon utopiju prinude i reda.Utopije slobode nastoje da zamisle bolje, demokratskije, slobodnije društvo; utopije reda nude autoritativnu viziju društva, u kome sve funkcioniše besprekorno zahvaljujući principu dominacije, ne-slobode.Utopijska volja vodi sve oslobodilačke pokreta- Bloh.Utopijske slobode su emancipatorske utopije, socijalne utopije reda su retrogradne, totalitarne utopije. Otuda društveni pokreti koji nose i razvijaju utopijske slobode spadaju u emancipatorske pokrete, za razliku od konzervativnih i reakcionarnih društvenih pokreta koji, ako uopšte sadrže utopijsku viziju, računaju na utopiju reda i poretka.Danas postoji izvestan strah od svake utopije. Deo tog straha uzrokovan je činjenicom da su mnogi totalitarni režimi uspostavljeni u ime utopije pravde, jednokosti i slobode (fašizam), kao i činjenicom da su socijalističke utopije slobode u nekim slučajevima završavale kao najsurovije diktature (staljinizam). Agneš Heler- prisilna slodoba je protivurečnost koji nikakva dijalektika ne može učiniti prihvatljivom.Prigovori da svaka utopija vodi totalitarizmu i nasilju polaze od gledanja na utopiju kao na vrstu socijalnog inžinjeringa kojim se dolazi do programiranog društva u kome je vse nivelirano i regulisano i u kome vlada socijalna entopija. Jedan od razloga za takva shvatanja možda leži u činjenici da su se i mnoge utopije slobode i mnoge utopije reda pozivale na egalitarnost kao najviši cilj, zaboravljajući da egalitarnost bez slobode gubi smisao i vrednost za čoveka.

33. Odnos radničkog i novih pokreta, stvarne i prividne razlike

Možemo li govoriti o novim društvenim pokretima kao o kvalitativno drugačijem tipu društvenih pokreta u odnosu na radnički i druge društvene pokrete do polovine ovog veka. Možemo li prihvatiti Habermasovo tumačenje o bitno novim odlikama socijalnih konflikata i prelazu sa stare politike koja se vrti oko pitanja ekonomske, socijalne, unutrašnje i vojne bezbednosti, na novu politiku koja otvara probleme kvaliteta života, jednakosti, individualnog samoostvarenja i ljudskih prava. Kako se postaviti prema Turenovom gledištu da bitni društveni sukobi nije više sukob između najamnog rada i kapitala u fabrici, već borba vladajućih aparata i alijeniranih korisnika.Nesporno je da su novi društveni pokreti ponudili praktičnu kritiku klasičnih društvenih pokreta i političkih institucija. To se velikim delom odnosi i na radnički pokret čije institucije (partije i sindikati) još uvek nisu dovoljno otvorene za pitanja koja se nalaze u žiži interesovanja širokih masa savremenog društva.Ali, treba imati u vidu da savremeni radnički pokret shvaćen kao društveni pokret proizvođačkih masa, nadilazi svoje organizacije i institucije i u samodelatnoj i autonomno-samoupravnoj akciji postavlja zahteve koji zasecaju u same osnove kapitalističke reprodukcije. To su konflikti koji se ne svode samo na sferu proizvodnje i raspodele, oni se sve manje mogu izražavati reprezentativnim delovanjem sindikalnih organizacija i radničkih partija, izlaženje u susret novim radničkim zahtevima dovodi u pitanje postojeći sistem kapitalističke reprodukcije.Činjenica da između savremenog radničkog i novih društvenih pokreta vrlo često postoje dubinske socijalne veze, potvrđuje tezu da je pitanje međusobnog odnosa klasnog pokreta radnika i novih društvenih pokreta jedno od krucijalnih pitanja emancipatorske prakse i savremene društvene teorije. Moglo bi da se kaže da od inteziteta i kvaliteta međusobnih inetarkcijskih veza umnogome zavisi budućnost i uspeh kako radničkog tako i novih društvenih pokreta.Samo ako se ima u vidu povezanost klasnih i drugih društvenih borbi, može se doći do istinskog odgovora na pitanje subjekta mogućih radikalnih promena u savremenim razvijenim klasnim društvima. Taj odgovor prekoračuje apodiktičan doktrinarni stav o isključivoj revolucionarnoj misiji industrijske radničke klase, ali odbacuje isto tako isključive protivstavove o potpunom seljenju revolucionarnog subjektiviteta sa radničkog na nove društvene pokrete.

31

Pluralitet socijalnih aktera borbe za ljudsku emancipaciju, predstavlja odgovor najprimereniji stvarnom stanju i potencijalnim mogućnostima tih promena u razvijenim industrijskim društvima savremenog sveta. Takav odgovor podrazumeva i stav da političke partije mogu biti subjekti samo političke revolucije, a da nosioci socijalne revolucije mogu biti samo masovni društveni pokreti.

Stvarne i prividne razlike

Tema o odnosu radničkog i novih društvenih pokreta danas je jedna od ključnih političkih i teorijskih tema. Dijalog između crvene i zelene polzicije ne može biti rešen logikom ili/ili. U širokoj lepezi savremenih društvenih pokreta radnički pokret će još dugo imati izuzetno značajnu ulogu. Ali, jedna od pretpostavki od koje zavisi i budućnost radničkog pokreta je da se otklone izvesne rezerve koje taj pokret ima prema novim inicijativama i novim društvenim pokretima. Klasna borba u današnjim uslovima prevazilazi granice klasičnog sukoba najamnog rada i kapitala i prerasta u šire oblike društvene borbe.Prva stvarna razlika vezana je za pitanje klasnih osnova radničkog i novih društvenih pokreta. Jasno je da kod radničkog pokreta imamo u radničkoj klasi njegovo socijalno utemeljenje. Bez obzira da li govorimo o novoj radničkoj klasi ili klasi shvaćenoj u klasičnom tipu industrijskog proizvodnog radništva, radničko-klasna osnova radničkog pokreta ne dolazi u pitanje.No, kod novih pokreta, ovo pitanje se postavlja na nešto drugačiji način. Iako se često sreću ocene da novi društveni pokreti imaju socijalnu osnovu u srednjim slojevima i grupacijama u razvijenom industrijskom društvu, meni se čini tačnijom ocena da se novi pokreti konstituišu mimo klasnih podela, da seku klasne podele, da klasna podela rada nije determinišući faktor socijalnog konstituisanja novih pokreta. Ako analiziramo ekološki pokret danas u razvijenim zapadnoevropskim društvima, ako proučavamo mirovni pokret, neofeministički pokret, onda ćemo videti vrlo širok, ne samo socijalni profil pristalica, učesnika pokreta, nego i širok politički, ideološki dijapazon ovih pokreta. U krajnjoj liniji i profil mladog čoveka koji danas čini u najvećem slučaju pripadnike tih pokreta je vrlo složen. U jednoj mladoj ličnosti danas u razvijenom zapadnoevropskom društvu, nalazimo studenta ili đaka na školovanju, ali istovremeno i nezaposlenog ili nekog ko ima samo privremeni posao. Socijalno-klasnu osnovu novih pokreta zamagljuje i činjenica da mlada generacija potiče iz različitih socijalnih klasa.Druga bitna i stvarna razlika je razlika s obzirom na karakter socijalnih konflikata, sukoba. Može se prihvatiti da radnički pokret težište svojih aktivnosti usmerava ka konfliktima nastalim u procesu proizvodnje i procesu raspodele. Polje socijalnih konflikata koji izazivaju nove pokrete, pomereno je ka nekim novim oblastima: ka odnosu čoveka prema prirodi, ka odnosu među polovima, odnosu prema ratu i mogućoj nuklearnoj katastrofi. Ovi novi socijalni konflikti izgleda ne mogu više da se uspešno rešavaju reprezentativnom demokratijom u kojoj klasične političke partije imaju glavnu ulogu. I otuda niču novi pokreti, jednim delom i kao odgovor na nove potrebe i zahteve ljudi, drugim delom i kao implicitna kritika postojećih političkih partija i političkih institucija.Treća stvarna razlika je odnos radničkog i novih pokreta prema organizaciji i pitanju jedinstva. Radnički pokret od svog nastanka na neki način insistira na jedinstvu i čvrstoj organizaciji. No, istorija i savremeni radnički pokret nam pokazuju vrlo realnu opasnost da se socijalni pokret redukuje, svede na partiju, na instituciju. Kod novih društvenih pokreta, prednost se daje spontanosti, solidarnosti novog tipa, samoorganizaciji nad klasičnom organizacijom. Različitost se ne potiskuje, ona se respektuje, uvažava. Pluralizam je bitna odlika novih pokreta. Uporedimo li staru poznatu devizu radničkog pokreta „Proleteri svih zemalja ujedinite se“, sa praksom novih društvenih pokreta, videćemo da oni u ovoj devizi pretpostavljaju jednu sasvim drugačiju maksimu: „dok smo podeljeni u mnoštvu, razjedinjeni, mi opstajemo, ako se unifikujemo, ako se ujedinimo mi gubimo, ispadamo iz igre.Novi društveni pokreti na drugi način u odnosu na radnički pokret, postavljaju pitanje odnosa ličnosti i kolektivne akcije. Uvažavaju bogatstvo ličnosti i ne žele kolektivnom akcijom da to bogatstvo ličnosti uškope.

Kada je reč o prividnim razlikama, često se u našim raspravama tvrdi da je radnički pokret univerzalan, jer pokreće ne samo pitanja sopstvenih klasnih interesa već zahteva i kvalitativne

32

promene društva kao celine, a da su novi društveni pokreti partikularni, da su pokrenuti povodom jednog pitanja, povodom jednog problema. Po mom mišljenju, ta ocena ne stoji bar kad je reč o tri najznačajnija savremena društvena pokreta: mirovnom, ekološkom, neofeminističkom pokretu.Karakter pitanja koji oni pokreću univerzalan je: odnosi među polovima, odnos čoveka prema prirodi, odnos prema ratu koji više nije samo rat nego i mogućnost sveopšte katastrofe. Sve su to univerzalna pitanja od čijeg rešenja zavise i mnoga druga društvena pitanja. Drugi dokaz suštinske univerzalnosti ovih pokreta je da rešenja pitanja koja oni pokreću pretpostavlja i zahteva promenu celine društvenog tkiva, društvenog života.Druga prividna razlika tiče se odnosa prema politici i vlasti. Tačno je da su radnički pokret i njegove organizacije više i direktnije usmereni ka vlasti i političkom sistemu, a da su novi društveni pokreti više usmereni ka odbrani svakodnevnog života od invazije i kolonizacije od strane politike i poretka. Međutim, iz toga se ne može izvući, po mom mišljenju, netačan zaključak da su novi društveni pokreti samo pokreti kulturnog osporavanja i da imaju apolitičan karakter. Mada su njihova realna politička uloga i uticaj možda momentalno manji od njihovih političkih potencijala, oni su najznačajniji oblik vaninstitucionalne demokratske participacije u razvijenim industrijskim društvima Zapada.Treća prividna razlika odnosi se na poznatu Habermasovu podelu na ofanzivne i defanzivne pokrete, među koje ubraja sve nove pokrete, izuzev što možda delimično isključuje neofeministički pokret. Mislim da novi pokreti nisu samo pokreti odbijanja. Oni su istovremeno i pokreti protesta i pokreti novih zahteva. Mada po pravilu izbegavaju militantnost, emancipatorski potencijali pitanja koja pokreću pre govore u prilog teze o njihovoj ofanzivnosti nego defanzivnosti. Habermas je i sam jednom prilikom priznao da postojeći sistem nije u stanju da udovolji zahtevima novih pokreta, a da sam sebe ne dovede u pitanje. Nije li to najbolja potvrda njihove ofanzivne prirode u odnosu na vladajući poredak, čak i onda kada se u svojoj akciji opredeljuju za nenasilna sredstva i postupke.

33