Dálking av høvunum og evnali i i hjáliga menningin hjá ... · Dálking av høvunum og evnali i i hjáliga menningin hjá børnum í Føroyumbørnum í Føroyum Sjónvarp Føroya

Dálking av høvunum ogli i i hjáevnaliga menningin hjá børnum í Føroyumbørnum í Føroyum

Sjónvarp Føroya 12-03-2008

sálarfrøðingur

Fróði DebesFróði Debes

© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Stutt úr kviksilvursøguni

Fimmtiárini: Umhvørvisvanlukkan í útróðrarbygdini Minamata í Japanútróðrarbygdini Minamata í JapanSjeytiárini: Dálkingarvanlukka í Iraq1977 F ki d l ik á1977: Føroyskir myndugleikar ávara1990: WHO mælir til epidemioligiska gransking1998: Føroyskir myndugleikar herða ávaring2000: Umhvørvismyndugleikar í USA brúka føroysku kanningarúrslitini til markvirði

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 2Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Minamata


MinamataMinamata

Hesin maðurin var eitraður í móðurlívi og hevði týðilig tekin g ý gtil, at miðnervalagið var ávirkað Myndvar ávirkað. Mynd tikin í 1995.


Myndugleikarnir í MinamataMyndugleikarnir í Minamata royndu at greiða fólki frá


Fólkaupplýsing í Japan

Her verður greitt frá, at tá mamman etur dálkaðan fisk, verður ,barnið eisini dálkað


Grindadráp í Sandagerði

Í Føroyum tstavar

kviksilvur-iteitran

einamest f á i dfrá grind


Heilaárin av kviksilvuri

Mild kronisk støða hjá vaksnum fólkivaksnum fólkiRakt eru serliga sensori-motorisksensori-motorisk øki, eins og sjón og hoyrng y


Heilaárin av kviksilvuri

Langtvarandi, mild

Varandi Eitrað í móðirlíviVarandi Eitrað í móðirlívi

Ymisk sløg av MinamatasjúkuYmisk sløg av MinamatasjúkuÁlvarsom eitran í móðirlívi førir við sær globalar og diffusar vevnaðarbroytingar

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 9Sjúkrahúsverk Føroya

globalar og diffusar vevnaðarbroytingar


Skaðar ið kunnu væntast av Hg íSkaðar, ið kunnu væntast av Hg í okkara høpi

SjónHoyrnSansingSansingMotorik (rørslur)Intellekt, kognition, mentalar og persónligar førleikarpersónligar førleikar


Umhvørvisheilsukanningar byrjaðar áUmhvørvisheilsukanningar byrjaðar á DfAA 1985-20071. Forkannning 19852 Kviksilvurkanning 1986/87 kohorta 12. Kviksilvurkanning 1986/87 – kohorta 13. PCB kanning 1994 – kohorta 24 PCB kanning 1998/2000 - kohorta 34. PCB kanning 1998/2000 kohorta 35. Diet kanning 2000/2001 – kohorta 46. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19956. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19957. Camera de Lobos, Madeira, 19958. Forkanning Grindamenn, 2005g ,9. 70-áringar, 2007


Grein í 1997 um úrslit av kanningum avGrein í 1997 um úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul


Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul

Børn, fødd í 1986/87, íalt 102375 % av øllum barnsburðum í Føroyum75 % av øllum barnsburðum í FøroyumBørnini vóru kannað nýfødd, 7 og 14 ára gomulKanningarhættir valdir í altjóða samstarvi við granskarar ú J USAúr Japan og USAFramdar vórðu:

BarnalæknakanningarSálarfrøðiligar kanningarNeurofysiologiskar kanningarKanningar av sjón og hoyrnK i k ók i l t i i blóði há i l diKemiskar rannsóknir av nalvastreingi, blóði, hári og landi


Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Exponering

Hg í nalvasnórsblóði 24,2 μg/l – medianur25% meira enn 40 μg/l

Hg í hári var 4,5 μg/g – medianur13% yvir 10 μg/g

Kviksilvurnøgdin hevði samband við tal av øggrindadøgurðum og í minni mun við fisk


Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Ávirkan

Heilsustøðan hjá børnunum var sum heild góðEinki barn funnið við álvarsligum breki av HgKviksilvur í móðirlívi tálmar tó menningini av gmáli, árvakni, minni og rørslu- og rúmsansiFøroysk børn eru ikki samanborin við børnFøroysk børn eru ikki samanborin við børn uttanlanda.


Hvørji krøv eru til royndir/tests?

Troyta breiða viftu av heilafunktiónumM lti f k l á i H PCBMulti-fokal árin av Hg og PCBFunktionel økir við kendum neuropatologiskun abnormitetiabnormiteti

Royndir valdar, ið spegla serligar avmarkaðar heilafunktiónir heldur enn sokallaðar “omnibus”heilafunktiónir heldur enn sokallaðar omnibus tests (intelligenstests)Metast kan tó um intelligens við at samanteljaMetast kan tó um intelligens við at samantelja úrslitini av fleiri testum



Einki (ella høgt) ovasta aldursmarkFyrimunur í “follow-up” kanningum

Uppgávur ið ávirkast av Hg og PCB’umFunktionel økir sum:

málvisuo-spatial funktiónansni, árvakni, bindindikynsmunir



Royndir, sum kunnu góðtakast av børnum og f ldforeldrum

Ikki ov svárarIkki ov tíðarkrevjandiHóskandi fyri aldurinHóskandi fyri mál og mentan



Statistiskir eginkeikar:H iti it tHøgan sensitivitetNeyvan specificitetStóra spennivídd (range)Stóra spennivídd (range)Stóra upploysing (resolution) í úrslitum (scores)Uttan gólv- ella lofts-effektirUttan gólv- ella lofts-effektirRímiligan test-retest reliabilitet

Helst versiónir sum eru standardiseraðar íHelst versiónir, sum eru standardiseraðar í norðurlondum


Hvat er kannað?Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki

Læra og minni:Innprenting (t.d. læra innkeypsseðil)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Langtíðarminni (minni eftir langt avbrot)E d k i (k tt ill fl i i k i )Endurkenning (kenna rætt millum fleiri skeiv)Verbalt tilfar (orð)Visuospatialt tilfar (figurar)


Hvat er kannað?Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki

Visuo-konstruktivur førleikiFín hond-motorisk funktión (kvikar fingra-rørslur)Visuo-motorisk koordinatiónMálslig tilognan og orðfeingiMálslig abstraktión (hugtøk)Málslig abstraktión (hugtøk)Ansni og koncentratiónVisuo-motoriskt tempo/skjótleiki


Neuro-psyk. úrslit. Kohorta 1, 7 árFunktiónir signifikant ávirkaðar av Hg Test

Motorisk NES2, Finger Tapping v. Dom. HondAnsni og Reaktióntíð NES2, CPT, Frávera av Reaktión (Ln)

NES2, CPT, Miðal ReaktiónstíðMinnis-spennivídd WAIS-R, Talspennivídd

Visuo-konstruktión WAIS-R, Kubbamynstur (sqrt)Visuo-spatial og visuo-motorisk Bender Gestalts, Copying

Visuo-spatialt minni Bender Gestalts, ReproductionMál og Orðfeingi Boston Naming Test, u. Cues

Boston Naming Test, v. CuesMálslig Læring og Minni California Verbal Learning Test: eftir stutta tíð

C lif i V b l L i T t fti l i tíðCalifornia Verbal Learning Test: eftir logri tíð

Funktiónir ikki signifikant ávirkaðar av HgVisuomotorisk koordinatión Nes2, Hand Eye Coordination

Kinæstetisk spatial Tactual Peformance TestKinæstetisk spatial Tactual Peformance TestVerbal abstraktión WAIS-R, Líknaðarroynd

Huglag Nonveral Analogue Profile og Mood States



Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant0

-2

-1

0Hvussu nógv seinkar Hg mennningini av andsevnunum

-4

-3(mánaðar við 7 ár)?

2 x Hg: 1 - 2 má

-7

-6

-5

Months, 2x merc.M th 5

2 x Hg: 1 - 2 má.5 x Hg: 2 – 5½ má.10 x Hg: 3 – 8 má.

-9

-8rd ue 1 ay ay g, nd bl bl

Months, 5x merc.Months, 10x merc.

Men er nakar føddur við 10 ferðum so

igit

Spa

n, fo

rwar

osto

n, w

ithou

t cu

Cvlt

, tria

l

Cvlt

, sho

rt de

l a

Cvlt

, lon

g de

la

Fing

tapp

ing

pref

ered

han

CP

T, rt

3

CP

T, m

is 4nógvum Hg sum

nakar annar?


D Bo


Hg í nalvastrongsblóðiHistogram

300

200

100

eque

ncy

100

Std. Dev = 28,93 Mean = 31,3

blod-kviksølv i ug/l

340,0

320,0

300,0

280,0

260,0

240,0

220,0

200,0

180,0

160,0

140,0

120,0

100,0

80,0

60,0

40,0

20,0

0,0

Fre

0,

N = 996,00


blod-kviksølv i ug/l


Hg í nalvastrongsblóði

Spjaðing er stórFleiri hava bæði

dupling,5-dubling, og10-dupling10 dupling

av optimalt lágari eksponering


Hg í nalvastrongsblóði

Spjaðing er stórFleiri hava bæði

dupling,5-dubling, og10-dupling10 dupling

av optimalt lágari eksponering


Hevur alt hetta nakran týdning?

Ja! Sjálvt smábroytingar í einari populatión kunnu fáa stóran týdningkunnu fáa stóran týdning,

ikki bara fyri tann einstaka, men fyri alt fólkiðyog fyri alla tjóðina

Fellur miðalvirðið fyri intelligens við 5 IQ-points, k t lið fólki f ll di IQ 70 iðso veksur talið av fólki, sum fella undir IQ 70 við

57 %.Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130 eisini við 57 %




Kanningarliðið í 1993

Kohorta 1 varðvarð kannað fyrstu ferð yí 1993-94, tá børnini vóru 7 ár


Grein í 2006Grein í 2006 um 14-ára kanningarnar


Fleiri testir vóru nýttar aftur

Fleiri komu afturat íFleiri komu afturat í víðkaðum testbattaríi

Økir sum:Økir sum:

Motorikkur

Ansni

Arbeiðsminni ogArbeiðsminni og eksekutivar funktiónir

MinniMinni


Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant

Funktiónsøkir TestsNES2 Finger Tapping Fleiri royndir á fleiri g pp g

Morotikur Preferred hand Non-preferred hand Both hands CATSYS

Ansur, bindindi og Mean reaction time (ms) b skjótleiki NES2 Continuous Performance Test

funktiónsøkjum høvdu aftur samanhang við Hg

Myndin kámaðist tó nakað, við skjótleiki NES2 Continuous Performance Test Average reaction time (ms) b Spatial Span

Visuospatial Stanford–Binet Copying Sum of most difficult 5

Mál, orðfeingi Boston Naming Test

Myndin kámaðist tó nakað, við tað at samanhangurin millum flestu prædiktorar og testúrslitini viknaði , g g

Total correct w/cues California Verbal Learning Test

Læring og minni Learning, total correct, 5 trials Hg var tó líka sterkt sum forklárandi variabul við 14 ár sum við 7 ár sætt í mun til aðrarsum við 7 ár, sætt í mun til aðrar prædiktorar


Hg og reaktiónstíð í NES2, CPT


Hg og orðfeingi í BNT


NES2, CPT

Reatiónstíðin er mátið Fyrsti minutturin er bert til venjing4 min við 7 ár og 10 min við 14 árTá barnið ikki reagerar verður tikið við í metinginaSambandið við Hg veldst um tíðina og møðina


Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14 ár eftir fáar minuttir

Log B-Hg vs. RT at age 14 yrs

0.1

0.12

0 04

0.06

0.08

ears

on's

r

p = 0.05

0

0.02

0.04Pe

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Block number


Dømi um strukturella líkning


Kanningarliðið í 2000


T kk f i áh !Takk fyri áhugan!


Documents

Dálking av høvunum og evnali i i hjáliga menningin hjá ... · Dálking av høvunum og evnali i i hjáliga menningin hjá børnum í Føroyumbørnum í Føroyum Sjónvarp Føroya