dilin özellikleri

8/9/2019 dilin zellikleri

1/28


2/28

DLN ZELLKLER

Mustafa Durak

Tanmn tanm:Tanma ne zaman gereksinim duyarz?Bir eyi bilme asndan sorun ortaya ktnda genelde. Tanm, efrad cami,agyar mani (ilgili olanlar toplayan, ilgisiz olanlar ayran) olmal ilkesitanmlanan eyin niteliklerini bilmeyi dayatr. Niteliklerin bilinmesi de ancakayrt etmeyle, farknda olmayla balantldr. Ama tanm sz konusu olduundafarkndalk herhangi bir nitelii fark etmekten farkldr. eyin farkndalndan

bilgisel farkndala geitir tanm.

Herhangi bir eyin tannmas, bilinmesi iin tanm gerekli deildir. nsann;dnyay, evreni alglamak iin duyular, ve duyular araclyla bilgisi vardr.Alg ve duyum kanallar ileyen hibir insan sfr bilgi iinde olamaz. Yanl

bilgilere, ynlendirilmi bilgilere sahip olabilir. Ki bunlar belki eksi deerli bilgiler olarak kabul edilebilir ama toplumlar ounlukla bu tr bilgilerinynlendirdii de ortadadr. nsan canl klan, eksi deerli bilgileri srklemesiyan sra belki bilincine varamad alg gleriyle, zihinsellikle donatlolmasdr. nsann toplumsal bir varlk olmas, onun bilgi, anlama evreninde

farkl ulara gidebilen olmasn da salar. in garibi toplumsal eksi bilgilerdentam anlamyla syrlabilmi hi kimse yok gibidir. Buna en byk dahiler dedahil. Zira insann, beden olarak ve/ya zihin olarak ne denli gl olursa olsuntoplum iindeki varl hep bakalarnn onayndan getii srece, gce bamlkald srece eksikliklerini giderme, hatalarn dzeltme ans yoktur. Elbetteinsan varlnn ruhsal, zihinsel bencilliini unutuyor deilim. nsan zayflkendini g olarak ifade etmeye ynelir. Bu, bir telafi olarak iler. nsankendince telafi aralarna, mekanizmalarna sarlr. Para, sz, sahip olduunugsterme g gsterisine dnr. Kendini ifade biimleri edinilir. Giderek

varlk kipleri geliir. Bu varlk kiplerinin oluumu toplum iinde, ilikilerle, birbirinden etkilenen ilikilerle, akas yle ya da byle ynlendirilmiilikilerle gerekleir. Bu ilikiler iinde insann bir eyi anlamak iin tanmagereksinimi olmayabilir.

Bilgisel farkndalk gereksinimi ortaya ktnda tanm gerekli olur.

Nitelik, znitelik ve ilev:Herhangi bir eyle ilgili nitelikler; geici, baka eylerle ortak ve yalnzca o eye

ait nitelikler olarak ayrlabilir. Eer bir nitelik yalnzca sz konusu eye aitse bu


3/28

zniteliktir. Ancak burada unun altn izmekte yarar var: yalnzca o eye aitlikde greli ya da mutlak olabilir.

Dilin zelliklerini ele alan bir almada ncelikle yaplmas gereken dilin

ilevleri ile zniteliklerinin ayrlmas olmaldr. Ardndan dili oluturanbirimlerin zellikleri ve ilevleri ile dilin zelliklerini de ayrt etmek titiz birdeerlendirme iin gereklidir.

Dil, dilce, st dil, sz, gsterge ayrm:Dil, sze dayal insanlk tarihinde konumaya araclk etmi, araclk etmekteolan, araclk edecek iletiim biimleridir. Bu iletiim biimleri kendi aralarndaanlalmazlk noktasnda farkllamaya balar. Ancak bir dilin kendisi olabilmesiiin onu konuan bireylerin, o dilin tm gelerini bilmesi zorunlu deildir. Herne kadar dil ve topluluk ilikisi temel olsa da toplumlarn dil deitirdikleri,dillerinin bakalat bilinen gerekliklerdendir. Bu yzden dil toplum ilikisi

balamnda yalnzca dilsiz toplum olamayacan, bir dilin genelde toplumtemelinde tanmlanamayacan, hatta hibir dilin belirli bir toplum tekelindeolamayacan syleyebiliriz.

Dil terimi, ok eitli dil kiplerini iine alan genel bir terimdir. Genel terimlerkapsad tr bildirir, o trn maymuncuudur ama trlerinin tmnden ayr

bir varlk deildir. Tpk hayvan teriminde olduu gibi dil terimi de trleriniiaret eder, trlerini genelletirerek ifade eder ama onlardan bamsz ayr bir

varlk deildir. Dil deyince dil trleri ve/ya bunlardan biri aklmza gelir. Dildeyince dil trlerinden birinin anlalmas dzdeimeceli bir kullanmdandolaydr. Dil, genel bir terim iken trke, ingilizce, franszca, almanca,italyanca, arapa, farsa vb dil konusunda zel terimlerdir (1).

Trkede, franszcadaki dil (langue) ve dilce (langage) ayrm yoktur. Dilce, diliinden ya da dndan ayr anlatm biimleri iin kullanlr. Ancak trkedegenel kullanmda bunun karl yine dil terimidir: iir dili, sinema dili,ieklerin dili vb.

Dil iinde, farkl bir anlatma dayanmasa da zellikle metin bilimde bir metninzerine yaplan konumalar st dil (mtalangue) terimiyle adlandrlr. Dorusuher iki terimleme de kavram ifade etme asndan kavram teknik terim olarak

bilmeyenler iin saptrcdr.

Sz terimi de yle. Teknik olarak Saussuren parole diye ayrd dilin tek bir bireye ait kullanmlar btn, bireyin kulland herhangi bir ifade iinkullanlmakta olan sz terimiyle karmaktadr trkede.


4/28

Gsterge terimine gelince, Saussure, bunu dil dizgesinin birimi olaraktasarlamtr.

Dilin zellikleri:

Dilin zelliklerini sralarken zorunlu olarak dil kavramna gre para btnilikisinden dolay gstergeden (paradan) genel dile (btne) gidiler olacaktr.Dil konusunda yaplan almalarn sonularyla, dil zerine kendidncelerimi birletirdiimde dilin zelliklerini yle sralayabilirim:

1. Dil, zneye gereksinir,2. Dil, bireysel varlktr,3. Dil, zihinsel varlktr,4. Dil, soyut varlktr,5. Dil; etkileyici, biimlendirici ve etkilenen varlktr, etkileimseldir,6. Dil, kendi kendine de modellik eder: dil, reticidir,7. Dil, gcl ve gncelleen varlktr,8. Dil, toplumsaldr,9. Dil, uzlamsaldr,10. Dil, (oluturucu birimleriyle) nedensizdir,11. Dil, izgisel grnmldr,12. Dilsel geler birbiriyle balanr,13. Dil, zmlenebilirdir,14. Dil geleri ak ve kapal dizgeler olarak deerlendirilebilir,

15. Dil, ok dizgelidir,16. Hibir dil, evrensel mant temsil etmez,17. Dil, kavranabilirdir,18. Dil seme ve dzenlemedir.19. Dil, zdeleyim ilemiyle iler,20. Dil, kabul edilebilirlik ltyle iler,21. Dil, ekonomik bir anlatm aracdr,22. Dil, en az aba ilkesine uyar.

1. Dil, zneye gereksinir:nsanlar arasnda konuulan dil(ler) sz konusu olduunda dilin varl dayokluu da insann varlna yokluuna baldr. Dilin, insann kendini ifadeetme gereksiniminden doduunu sylemek yanl olmaz. Elbette bu gereksinimtek bana dilin olumas iin yeterli deildir. Bunu destekleyen biyolojik venropsikolojik olgularn da iletilmesi, bu geliimi desteklemesi gerekir. Bugniin atan teolojik kuram ve evrim kuram ayrmnda ikincisinin bilimseltemellere dayanma abas dikkate alnmaldr. nsanlar aras genel geer iletiimdili, tanm gerei insansz olamaz. Dolaysyla dil ile ilgili aklama

giriimlerinde dilin anlalmasn engelleyecek her trl politik ve teolojikynlendirmelerden uzak durulmaldr. Bunun iin fizik olgular, nesnel biimde


5/28

ele alnmaldr. Bu erevede u bir karm olarak sylenebilir: sze dklmher ey insan rndr. Dil, insan varlna gereksinir. Dillerin eitlilii,dillerin birbirinden farkl olmas, ayrlmas tmyle insan kaynakl farkllklaradayanr.

2. Sz, bireysel varlktr:Dil, zneye gereksinir ama dil znedeki tm dilbilgisi ve dil bilgisi deildir.Dilin tek bir znedeki bir parasdr (Saussuren dil/sz ayrm). Dolaysyla,dorudan dilin bireysel varlk olduunu syleyemeyiz. Zira hibir kii,konutuu dildeki bilgi ve yetenek dzeyi ne olursa olsun, tek bana bir dilitemsil edemez. Dil, kendisini konumu, konuan, konuacak kiilerintoplamnda gerekleen ve gerekleebilecek szler toplamdr. Demek ki, gerek

bir kiinin sz iin, gerek ifadesi iin dil terimini kullandmzda birdzdeimece yapyoruz. Para yerine btn dile getiriyoruz. Ancak yine desz/dil ilikisinde retorikteki para btn ilikisinden daha fazla bir eylerinolduunu da biliyoruz. Zira retorikte duraan bir para btn ilikisi sz konusuiken sz/dil arasndaki ilikide, szn iinden dilin her birimine ulalabilir. Eerulalamyorsa tarihi deiimler, bulamlar, yabanclamalar sz konusudur.Elbette burada szden amacm, bir dili konuan kiinin tm yaam boyuncakulland o dile ait ifadeler btndr. Dilin varl znelere bal olduunagre, dil ayr ayr znelerdeki varlk toplam ise de dil bir ekilde bir bireyde szolarak da olsa kapanr, snrlanr. Bu kapan ve snrlan dier dillerden ayrlnoktasnda ele almak gerek. Ancak unu da unutmamal: toplumsal koullar

deitike bireydeki dil varl da deiime urar. Bu yalnzca kendi bakmndandeiiklik deil ayni zamanda tek bir dile gre yabanclamay, bakalamay daierebilecek bir deiikliktir. Ancak bu durumda dil bilgisi yine de bireyselolarak kalr.

Bu konuda bireyin dile katksndan da sz etmeliyim. Birey, dille, dierinsanlarla ilikisinde duyduu gereksinim erevesinde kendini ifade etmedeszcklere, yeni anlatmlara yaratma ya da benimseme olarak ynelebilir. Bu

balamda dilin dinamizmini oluturan bireydir. Dil bireyle vardr.

Dil, bireysel bir srdrclk, bir yaratclk ister. Dil, kiideki dilsel organlarnsalkl olmasna, bellein salkl olmasna bal olarak greli gerekleir. Dil,kullanm erevesinde srdrlr. Ve yeni gereksinimlerin ortaya kmasylayaratclkla geliir. Ve deien d ve i koullar dilsel gereksinimi devingenklar. Kiinin fiziksel sorunu, dilin retilmesinde ve alglanmasnda snrllklargetirebilir. itme sorunu olan birinin iletiim sorunu yalnzca iletiim kusuruolarak kalmaz. Bakasnn modelliinden yoksun kalmas onun dilsel retiminide etkiler. Karlkl iletiimde dilsel bilgi eksiklii de iletimi ynlendiren

nemli bir etmendir. Bilmediimiz szckler, alkn olmadmz dilsel yaplariletiimi zedeler. Bu eksiklik giderilmezse dilsel varlk, snrl kalr.


6/28

3. Dil, zihinsel varlktrDil; znesiyle, zneleriyle vardr. Dil, zne kavramndan soyutlanamaz. Dilin

bu nitelii, kendi varlksal niteliiyle insana bal nitelikleri kartrlmtr.

Hatta insanlk tarihinde sz birimler d dnyada temsil ettikleri varlklarla birtutulmutur. Bugn bile bu etkiden tam anlamyla insanln kurtulabildiinisylemek olanakszdr. Ancak burada ey olarak dil ile etki olarak dili ayrmakgerekir. ey olarak dilin dnsel dzlemde onu en bata bir ontik varlkolarak kabulmz olaandr. Dil bir ara, insann kulland bir ara olduu iin

bizi farkl biimlerde etkiler. Ses yapsyla etkiler. eriiyle, dnce yapsylaetkiler. Sanatsal kullanmyla etkiler. znenin davranlaryla birlemi haliyleetkiler vb. Dorusu bu, dilin kullanlma biimiyle, ileviyle ilgili bir konudur.Dilin ey olarak yanl alglama sonucu kullanm ise onun d dnyanesneleriyle, d dnya ile ayniletirilmesi sonucu dnyay alglama sorunuyla,eyler dnyasn iyi tanmamakla ilgilidir. Bu yanl deerlendirme bizi bykavramna balar. Sylemenin yapmak olduu anlayna gtrr bizi. Ancakdilin bu yanl anlalmas sorunu yalnzca by olgusuyla snrl deildir. Yine

bir farkndalk sorunu kendini gerekletirmek ile kendini gerekletirdiinisanmak konusunda da yapmak/yaptn sanmak ayrm ilevseldir. nsanlarnkonumakla yetinmelerinden sz ediyorum. ou insan, ya da zaman zaman herinsan konumakla, (bir ey) yaptn sanr. Konuma, o kii iin doyum aracna(mastrbasyona) dnr. Bu durumda insan; konutuu, konuabildii srecevarln kantladn, var olduunu dnr. Yani sz, varln yerini alr.

nsann, szle kendini gerekletirdiini, var olduunu sanmas, kendi kendinedoyuma varmas cahillik iaretidir. Bu noktada szn gcn, etkisini dlyordeilim. Benim szn ettiim konumu olmak iin konuma durumudur.Elbette insan szle de kendini gerekletirebilir. Yerinde szle.

Dilin zihinselliinin kabul, onun insana bal oluuyla, insan retimi, yaratmolmasyla da dorudan ilintilidir. Bu konu aslnda dn de bugn de tartlabilirgibi durmaktadr. Zira yamurun yamas dahil bilimin aklad her konuyutopluluklar, insanlar kendilerince yorumlamay srdrmektedirler. Bu yzden

dille ilgili tarihi anlaylara dilin verili ampirik bilgisi metafizik kabulealmaktadr. Evet insan; dili, iinde doduu toplumda hazr bulur. Ancakunun farkna varlmas gerekir. Eer dil, metafizik olarak verili olsayd hideimeyen, kalp bir nesne gibi donuk, sabit bir varlk olurdu. Oysa dilvarlnn hem tarih iinde incelemelerle, hem de gzlemlerimizle nasl

bakalatn izleyebiliyoruz. Tarih iinde deiime her an ak evrile evrilegeldiine gre metafizik anlamda bir verilmilik sz konusu deildir. Bu konudaWilhelm von Humboldt anlmal.

4. Dil, soyut varlktr:


7/28

Bir varlk, mekanda oluuyla varlktr. Varlk bu haliyle gzle grlr, elletutulabilirdir. Ancak bugn artk bir eyin fiziki varlk olabilmesi iin mutlakaelle tutulur gzle grlr olma koulu aranmamaktadr. Belirli koullarda aynisonucu veren oluumlar fiziki varl iaret etmektedir. Elektiriin, elektroniin

fizik alan iinde yer almasna artk en azndan fizik eitimi alm kimselerkukuyla bakmamaktadr. Ancak bunlara bal var olular da bir mekanabaldr. Dilin mekan; bellektir, zihindir. Bu yzden de dil zihinsel bir varlktr.Bu zihinsel varlk birimleri, somut gnderimli ya da soyut gnderimlidir. Ddnyada bir eyi temsil eden dil birimleri somut gnderimlidir. Aa dediimde,aacn d dnyada bir karl vardr. Soyut gnderimli olanlarn d dnyada

bir karl yoktur. Ancak bu karl olmayan dil birimleri bir toplumca,toplumlarca benimsenmi hayali bir varla gnderme yapabilir. ZmrdAnka kuu byle bir dil birimdir. Ancak geleneksel dilbilgisi kitaplarnda soyutadlar olarak anlan tm adlandrmalar da aslnda soyut gnderimli dil

birimleridir. Bir de dilin ilemesini salayan ilevsel dil birimleri vardr. Bunlarne d dnyada var olan bir eye, ne de d dnyada tasarlanm bir eyegnderme yapmazlar. Bunlar dilin ilemesini salayan ilevleriyle kavramlam

biimlerine gndermede bulunurlar. Bu durumda dil birimlerin hepsinin ddnyada bir eylerin temsili olmadklarn syleyebiliriz. Bu, dilin ve zihninilemesini anlayabilmemiz iin son derece nemlidir.

Dil, birinci ve ikinci dereceden soyutlamalarla alr.Her adlandrma bir soyutlamadr. D dnyada var olan bir eyin adlandrlmas

bir soyutlamadr. Zira var olan bir ey kendi dnda dorudan kendisinisunmayan bir eyle temsil edilmektedir:

gzlk

Gzlk nesnesi ile gzlk ad arasnda dorudan bir balant olmadn

anlamak iin birka yabanc dildeki karlna bakalm:Glasses (ing), les lunettes (fr)

Dillerde ayni ey iin kullanlan szckler arasndaki benzemezlik de ey ile adarasnda benzerlik olmadn, dolaysyla adlandrmann bir soyutlamaolduunu gstermektedir.

Zmrd anka (kuu) : var olmayan hayali bir varlktr, soyuttur. Bu szckhayvan dnyasnda herhangi canly temsil etmez. yleyse herkes hayal

dnyasna gre birbirinden bamsz zmrd ankalar resmedebilir, anlatabilir.Bu durumda zmrd anka (kuu) adlandrmas soyutun soyutudur. zgl ad


8/28

bir kii ad olarak kullanldnda o kiinin soyutlanm biimi olacaktr. Ancakbu ad yerine zamir kullanlmas (ben, sen, o) durumunda ikinci bir soyutlamagerekletirilmi olacaktr. Soyutlamann soyutlamas.

Bunlarn dnda bir de dilin ilemesini salayan ve, ama, ile, karn vbszckler, geler aras ilikiler iin adlandrlm dil birimlerdir. Bunlar soyut bir eye de gnderme yapmazlar. Acaba bunlarn anlamsz olduklarnsyleyebilir miyiz? Eer yle olsayd, anlama dahil olmasayd, bunlarkullanlmadan da dilin ileyebilmesi gerekirdi? Ya da yle demeliyim: bu

biimler ya da e deer imleri ile (ve iin virgl -ya da brnsel bir birim-kullanlmas) gerekletirilmi ifadeler ile bu birimleri eksilttiimiz ifadelerarasnda hibir fark olmamas gerekirdi.Mehmet ve Ali geldi.MehmetAli geldi.

Burada zellikle bu iki ad setim. Ve brnsel kullanm ortadan kaldrabilmekiin. zellikle ikinci ifadede iki ad bitiik yazdm. Zira sz birimler aras bolukda brnsel kullanm iaret eder. unu syleyebilirsiniz. yleyse niye yalnzcaMehmet Ali yazarak, burada veyi hissettirebileceimiz bir vurguylayetinmiyoruz?

(1) Mehmet ve Ali

(2) Mehmet, Ali(3) Mehmet Ali

Bu durumda unlar dikkate almalyz:(4) Mehmet ile Ali(5) Mehmetle birlikte Ali

Son rnekler (4), (5)de birliktelik anlatm ilerken nceki rnekler (1), (2),(3)de yerine gre birliktelik anlatm yerine gre bir sralama, sayma anlatm

iletilmektedir. Bylece venin anlamsal olaslklarna iaret ettikten sonra,dorusu (2)de virgln ayrc ilevi de dikkate alnarak iki adn syleniindebeklendirme ve vurguda nasl ekillendirilecei belirginlemi oluyor. Oysa(3)te yalnzca bir karakter bo braklmas, ifade eden ve ifadeyi alan tarafndanyanl yorumlanabilir. Bunu nlemek iin dil, bir virgle bavurmakta ya dave szcn kullanmaktadr. Burada virgln, veyi soyutlatrdnadikkate edelim.

Ve zelinde ilikisel dil birimlerin anlamsal deerlerini esas alarak bu dil

birimlerin kavramlarnn temsili, soyutlamas olduklarn syleyebiliriz. Dildeki


9/28

nekleri ve/ya sonekleri de byle bir soyutlanm, somutlanm ilikisi iinde elealabiliriz.

5. Dil; etkileyici, biimlendirici ve etkilenen varlktr, etkileimseldir:

Dil ses ve yaz olarak somutlanr. Ama dil, bu somutlanm biim deildir.Bunlar dilin grnleridir. Bir dili konuanlar tkenince, yazl kaynaklarna dailgi olmaynca o dil ortadan kalkar. Dilin, kendi bana, insandan bamsz birvarl yoktur. Dilin deimesi dikkate alnarak geleneksel deerlendirmelerde"canl bir varlk" olduu sylenir. Bu tamamen bir benzetmedir, sanatsal biryaklamdr. Bir kiiye "aslanm" dediinizde durum neyse, dile canl demek deodur. Yani sz sanatlaryla ilgili bir anlatm biimidir. Sanatsaldr, benzetmedir,

bilimsel deil. Dil, zihinde olandr. Bu yzden de soyuttur. Adlandrmadanifadelemeye yaplan kurmalar, d ve/ya i dnyann bir benzetimidir(indirgenmi bir biimi, benzeridir). Her dil, zihinde somutlanm sradan birvarlk deil tpk svy biimleyen, snrlayan bir varlk gibi konuanlar vedinleyenleri biimler. Dili konuanlar kullandklar szcklerle alglar dnyayve kullandklar szdizim yaplar onlarn dilsel, giderek poetik ve estetikyaplandrlarn etkiler. Ancak bir yandan da znelere bal olduu iinznelerin (yaratc) zihinlerinden etkilenir. Dolaysyla dil ve insan srekli biretkileim iindedir.

Dil, znelerin rn olduu iin znelerin zihinselini yanstr. Yani znelerdenetkilenir. Ama ayni zamanda dizgelemi biimleriyle znelerin dnyaya

baklarn etkiler. Bylece dil ile zneler aras srekli bir iliki balar. Birbirinibiimlendirme ilikisi. Yani karlkl bir etkileme ilikisi. Ancak dil bir dekonuan ve dinleyen kiilerin dil ile olan ilikisi erevesinde biimlenir, donukhalde kalmaz. Kullandmz sz birimler ve ifade yaplar bir yandan bizi

biimlendirmeyi srdrr, kullanm d kalanlar da bellek gcmze balolarak unutulur ya da bellekteki kayd yava yava silinmeye, ya da strtlmeye balar. Bu yzden her yeniden kullanm hem konuan, hem dinleyenietkiler.

6. Dil, kendi kendine de modellik eder: dil, reticidir:Dilin oluumunda insan, doal olanlarn modelliinde dile ulamtr. Ancakoluan ne ise giderek bir kendilik olmaya balama noktasnda kendinde varlkolarak modellik yapmaya balamtr. Ve dil, modelliklerden remitir. Dilinretici bir mekanizma oluu zerine Noam Chomsky israrla durmutur. Dilinmodellii her trl yaplanmada sz konusudur. Dil dizgesi modellik kavramyla

balantl olarak kendi kendini retir. Elbette konuan znelerin zihinlerindendolay srekli yeni birleimler sonucu her an yeni szck ve sylemlere aktr.

7. Dil, gcl ve gncelleen varlktr:


10/28

Bir kiinin dil ile ilgili bilgisi gcl (her an kullanlabilir, g halinde(potentiel)) ve gncelleen, kullanma giren dilsel varlk olarak ayrlr. Szldilde (buna yazl dil de dahil edilebilir) kulland biimler (szck ve sz-dizimsel modeller) o kiinin gncelletirdii dilini oluturur. Ve bu gncelleen

dil, genel dile gre ok snrldr. Bu yzden ada dil retimi szl dilekaydrlmtr. Yazl dil szl dile gre daha denetlenebilir, daha seim ansolan bir anlatm, bir dil grnm olduu iin snrlar biraz daha genitir.Ancak elbette dil geneline oranla kiinin bildii dil; ksmidir, tikeldir. Greliolarak bir btn kabul edilebilir. Bylece szl dil, yazl dil ve gcl dil(kiinin srekli kullanmad, ama dil daarcnda bulunduundan, bir bakaskullandnda, alglanabilir olan dil) snrlarnn birbirinden farkl olduusylenebilir.

8. Dil, toplumsaldr:nsan, dilsel koullandrmann iine doar. Dili hazr olarak bulur. rendii dilile dilsel yeteneklerini gelitirir. nsandaki her trl beceri gelitirilmeyegereksinimlidir. Gelitirilmeyen, srdrlmeyen yeteneklerimiz azalr,krelebilir. Dolaysyla dil renme yetenei doutandr (Burada genler,genleme olgusu, evrim kavram iletilebilir). Ama dil doutan kazanlmdeildir. Dilsel bilgi, bir deneyim sonucu edinilir. Dilin iki boyutu bireysellikve toplumsallk ayni andalk iinde iler.

9. Dil, uzlamsaldr:

Dilin bu nitelii dil felsefesinin tarihindeki tartmalara gtrebilir bizi. Dilindoal bir ey olduuyla ilgili sav karsnda doal olmadn savunan gr

buluyoruz. Eer dil doal deilse yapaydr. Dilin srekli var olabilmesi uzlamadayanr. Platon, Kratylosta bu konuyu ele alr. Bu yaptta bu savlar zetlergibidir. Sokratesin azndan dilin doal bir ey olmadn kantlar. Buradauzlam karlkl bir araya gelerek bir szlemeyi deil, kullanlmakta olan,kullanlm olan benimsemek anlamnda bir uzlamdr. Kar kmamakanlamnda. Bir eye kar kmyor, stelik benimsiyorsak o eyin varlkonusunda gizli bir szlemeye katlyoruz demektir.

Dilin uzlamsall, dilin bireysel ve toplumsal boyutunu ilgilendiren birkonudur. Birey, bellemelerle, belletmelerle dili renir. Yani toplumunkendisine verdii dil bilgisini benimser. Her benimseme uzlamdr. Bu uzlamtoplum iinde var olmann nkouludur. Birey, dilin szcklerini, yaplarnkeyfi olarak deitiremez. Ancak dil ve yaratc insan zihni ilikisi dili kat bir

biim olmaktan karr. Dildeki uzlamsallk ilkesi evrilerek varln dil iindesrdrr. Ama dil, asla duraan bir varlk olmay nedeniyle, gerek ayni dilinolanaklar erevesinde kendi gcl olanaklarnn iletilmesiyle, gerek baka

dillerle ilikisinden dolay bakalam srecine girmesiyle yeni uzlamlara yaniyeni benimsemelere her zaman aktr. Dile biilecek ynlendirici biimler,


11/28

davranlar ya lkcdr ya da kullanc, smrcdr. Bir dili koruma abalaro dili kullananlarn g ilikileriyle, g istekleriyle dorudan balantldr.

10. Dil, (oluturucu birimleriyle) nedensizdir:

Dili oluturan birimler ilk varolular bakmndan deil, temsil ettikleri eylerledorudan ilikileri bakmndan nedensizdir. Dili oluturan birimler; ses imgelerioluup, kavram deposunda bulunan grntlerin anahtar olarak bellekteyerlerini aldktan sonra ikinci bir temsil gerekleir zihinde. Bu durumda

birimler yalnzca d dnyadaki eylerin temsili deil ayni zamanda bu sesimgesine balanan (notionel) grntlerin ya da grntlerden birinin temsilidir.Saussuren anlatmaya alt gsterge kavram aslnda bu (notionel)grntlerle ses ve/ya yaz imgesi ntrlemesi arasnda bir birleimdir. Budurumda dilin d dnyann, giderek i dnyamzn zihnimizdeki iki oluumun

birlemesi sonucu ortaya kan ntrlemelerin sistemli yaplanmalar olduunusyleyebiliriz.

11. Dil, izgisel grnmldr:Bu konuyu aklatrabilmek iin ncelikle gsterge kavramna bakalm:

Gsterge:Saussure, gsterge terimini, szck terimini dlamak iin kullanr. Ona gre,dildeki "at" ile ilgili gsterge, zihindeki iitim imgesi ile "at" kavramnn

birlemesinden oluur. Saussure iin gsterge, madeni bir paraya benzer, parann

nasl yaz ve tura gibi iki yz varsa, gstergenin, gsteren ve gsterilen olarakiki yan vardr. Yani gsterge, gsteren ve gsterilenden oluan bir btnlktr.Gsteren, her hangi bir dilsel birimin zihnimizdeki "sesel imgesidir. Bu seselimge, dil birimlerinin gereklemesinde ses ya da yaz olarak somutlanr. Amagsteren, herhangi bir adn ses olarak ya da yaz olarak biimi deildir. Atoluturan ses biimlerinin zihindeki imgesi, biimidir. Dolaysyla gsterenzihinseldir. Gsterilen ise sesel imgenin kavramsal yandr.

Her ne kadar gsterge, yapsalclkta ok genelletirilmise de, ncelikle,

gsterge kavramnn dilin tm birimlerini kapsayamayacan iddia ediyorum.Zira dilin ilevselleri adn verdiim dilbilgisel paralarnn, kavramsal yandolayl olabilir. Saussure'n verdii "at" rneinde bir gsteren ve gsterilen szkonusudur, ama dilimizde bir bala olarak ileyen "ve" szc Saussure'ntanmlad biimde bir gsterge oluturabilir mi? "Ve", dilsel bir birimolduuna gre gsterendir. Ve zihnimizde sesel kayd olan bir gedir. Ama"ve"nin zihnimizde olumu kavram nedir? Eer balatr, derseniz, "ve"ninkavramsal deeri ulamsal olarak belirtilmi olur. Zira bala szcnn ayr

bir kavramsal yan vardr. Ve, bal olduu bala ulamsal adna balanarak

kavramsallatrlm olur. Oysa ayni ekilde "at", da "hayvan" ulamna aittir.Ama at ile hayvan gstergeleri ayr kavramlara, gnderilenlere sahiptir.


12/28

Yani "ve" iin kabul edilebilecek gsteren (iitim imgesi) ve gsterilen ilikisi,grsel imgeli gsterilenlerden farkldr. Aslnda bu farkllk gsterge kavramnnyeniden ele alnmasn gerektirir. Demek ki, dildeki adlandrmalarn gsterilenidorudan iken, ilevsellerin gsterilenlii, kavramsall dolayl, ulamsaldr.

Kavram konusuyla ilgili bir de "nosyon" ve "konsept" terimlerine dayanarak birayrm yaplmasndan yanaym. Tasarm (konsept), kavram (nosyon)larn soyutve ortak biimidir. Kavram ise adlandrlm bir nesne ile ilgili zihindekiherhangi bir grnmdr. "At" gsterileni ile ilgili zihnimizde pek ok "at"grnts vardr. Bunlardan her biri "at" kavramn temsil eden grntselseeneklerden biridir. Tm kavramlarn ortak zellikleri tasarm yapar. Aslndanotion ile concept, eanlaml olarak kullanlan iki szcktr. Saussuretarafndan hem sesel imge hem de gnderilen olarak kavram, farkllklarindirgenmi terimlerdir. nsan zihninde ayni gsterge iin birden fazla ses/yazimgesi, ve bu imgeyle balantl birden fazla grsel imge bulunmaktadr. Yineat rneiyle bunu anlatrsam, zihnimizde at sesel imgesi ve atn eitligrafik imgeleri bulunmaktadr. Gnderilenle ilgili olarak da kiinin deneyiminegre pek ok at grnts bulunmaktadr. Ancak dilin hzl ileyebilmesi iinzihin, soyutlamalar, temsiller yaratmaktadr. Diyeceim dil yalnzca tek birtemsille ilemez. D dnya hem ses/yaz imgesi olarak temsilleir hem degrntlerin kavramlamas olarak temsilleir. Zihin; yetisi, gereksinimi vedeneyimi ile oluturduu edincini (performancen); nesne, soyut imge vesomut imgeler arasnda gidi gelilerinin hzyla edinir.

Saussure iin, gstergenin ikinci temel ilkesi izgiselliktir. itsel nitelikli olangsteren, yalnzca zaman iinde sunar kendini ve belli zelliklerini zamandanalr: a) bir uzanm gsterir b) bu uzanm tek bir boyutta llebilir. Bu da birhattr, izgidir. Gerekten de dil yazya dkldnde satrlar halindedir. Busatrlar sayfa geniliiyle snrlanr. Oysa szl dilin snrl bir sayfa gibi mekanyoktur. Byle olunca herhangi bir ifade erit biiminde bir ruloda tek satrdagsterilebilir. Yani sz yazya dktmzde bu zellik kolayca anlalabilir.Saussure, grsel gstergelerle dilsel gstergelerin bu ltle ayrlabileceini

syler.

Saussuree gre zaten iitim imgesi olan gsterenler zaman izgisindenyararlanr. Bu gsteren gelerin ard arda gelmesi, bir zincir oluturur. Saussure,bir heceyi vurguladmzda ayni noktaya eitli anlaml geler ydmzsanlr, oysa bu, bir yanlsamadr. Hece ve vurgusu tek bir sesleme edimimeydana getirirler. Bu edimin iinde ikilik yoktur, demektedir (3). Yani, onagre dil, gerek sesbirimlerin, gerekse biim-birimlerin art arda dizilebilmesiylesz-dizimsel bir dizi olarak gerekleir. Ve bu durum gerek szl dilin

kaydedilmesinde gerekse yazya dklmesinde yaznn satrlamasnda erithalinde biimselleir. Saussuree gre bu durum bir yandan dilsel gelerin


13/28

izgiselliini bir yandan da gelerin ard ardalk, sreklilik zelliini anlalrklar.

Bazell; izgisellii u anlamlara ayrr (4):

1. Ayni anda olmaya kar ard ardalk2. Tek boyutluluk3. st ste binimenin kart olarak kesitlemenin biriciklii.

Yani izgisellii ard ardalk, tek boyutluluk, ve birimin tek oluu olarakanlamlandrr. Ve izgisellik ilkesinin gereksiz bir yineleme (tautologie)olduunu ileri srer. Bu yargya sesbilgisi ve ses st birimleri sorgulayarakvarr. Destek olarak da Roman Jakobsonun yazlarn kullanr.

Dilde izgisellik ilk bakta hemen benimsenir bir nitelik gibi durur. Ancak dili bu zellikten grmek, gerekten dili anlamamak olur. Dilin anlalmasnengeller.Bu yzden bu niteliin sorgulanmas gerekir.

Sheyla Bayrav, hakl olarak Yapsal Dilbilimi adl kitabnda dilin tek yndeilerleme zelliine kar gelen hallerden sz eder ve bu durumu (non linaritveya dystaxie) terimleriyle verir. Ve izgisellii bozan halleri yle sralar:

a) Bir moneme birka anlamn yklenmesi: chantonsdaki ons.b) Bir anlam birimini birka ayr belirtenle ifade etme (les enfantsda oul)[hem article olarak oulu gsterir hem de szcn sonundaki s oulu

iaret eder].c) Cmlenin ahengine gre gramer bakmndan i verme. Mesel: ne adam,syleyi tarzna gre takdir veya tahkir olabilir.d) Gramer veya szl ilgilendiren itnap (plonasme): oulun birka keregsterilmesi, ieri girdi, gzlerimle grdm gibi deyiler (5).

Sheyla bayravn Franszcadan verdii (a) rneinde ons ekim eki, hemzaman hem de kii bildirdii iin ilerleyii geici olarak duralatmadadr. Zira

biim bilgisi dzeyinde zmlenebilir bir birim deil, donuk, bileik

(synthtique) bir birimdir. Dorusu bu noktada kolayca u sylenebilir. EerSaussure hakl olsayd tm dillerin trke gibi eklemli dil olmas gerekirdi.Kald ki eklemli dillerin model dili trke bile her gesiyle hem biim hem deanlam olarak zmlenebilir deildir. Dilin izgisellik nitelii szdizimsel birnitelik olabilir olabilirse. Ancak bu durumda da szdizim, biim ve anlamn

birebir akmas ve hibir sapmaya izin vermemesi gerekir.

Sheyla Bayravn yine Franszcadan verdii (b) rneinde oul imi yinelemesivar. Yinelemeyi fazladan olarak grdmzde izgiselliin engellenmesinden

ok mantk asndan bir kez sylenmesi yeter, yinelemeye gerek yok diye


14/28

dnlebilir. Ama burada bir geriye katlanma, dolaysyla geici de olsailerlemenin engellenmesi sz konusudur.

Dil olgusu da tpk bir basknn renklendirilmesi iin ayni grntye renklerin

ayr ayr baslmas gibi farkl dzlemlerden olumaktadr. Burada bask rneiok ilevseldir. Zira gerek matbaa ustas, gerek bask sanats tm renkleri aynianda basp iine devam edemediine, her renk yzeyi iin yine yine aynigrnty ele aldna gre renkli bask ilemi, geriye dnmelerle gerekleir.Renkli bask rneini Coliers Encyclopedia saydam sayfalarn st ste

binimesi olarak sunmutur. te dil de buna benzetilebilir. Farkl saydamkatmanlarn, dzlemlerin st ste binimesi sonucu sz, izgisel bir anlatmizlenimi verir ama izgisel deildir.

(c) rneine geldiimizde Ne adam! aslnda eksiltilmi bir ifadedir (Bu ifadebalama ve tonlamaya gre u anlamlara gelebilir: Ne akll adam, Ne bilgiliadam, Ne iyi adam, Ne kt adam, Ne apkn adam, Ne hrsz adam vb).Eksiltme sonucu konuucuya dil dzeyinde tek anlatm seenei kalmaktadr:

brnsel. Elbette bir de dild anlatm (yz ifadesiyle, davranla anlatm daunutmamal).

(d) ye baktmzda bunun (b) ile birletirilebileceini gryoruz.

Saussuren syledii gerekten de sesbilgisi ve biim bilgisi hatta szdizim

aamasnda da doru gibi grnr. Ancak gerekte dil, aralkl balanlaryladzlemler oluturur: dildeki tm biim-birimlerin balanlar ve bu balanm

birimlerin ard arda beklere ayrlmas, sz-dizim asndan ulamsal btnlklerivermez. Bu da, biim-birimlerin sreksiz ya da ard arda olmayan bir iliki iindede olduklarn, yani dzlemsel belki uzamsal bir yaplanma iinde olduklarngsterir. "Dn akam tiyatroya gittik" tmcesini zmlersek, zaman ulamnda,dn, akam ve -ti- birimleri zaman dzlemini oluturan ve yan yanakullanlmam, yani sreksiz gelerdir. Ve bunlarn kullanmnda -ti- eki genelzamansaldr, yani verdii zaman kavram geneldir. Dn ile, zaman greli

olarak zellemi, akam ile bu zelleme daha da ayrntlandrlmtr. Bu dadilde nemli iki ilemi yakalamamz salar: genelletirme ve zelletirmeilemleri. Ancak dikkat edilirse dilin mant ters almtr. nce zelletirmegerekletirilmi, en son genel olan ifade edilmitir. Genel mantk olarak

baktmzda zel olan sylendiine gre genel olann ifadesi gereksiz olabilirdi.Ama asl zerinde durduum, itiraz ettiim nokta ifadede gelerin bir ard ardalkiinde olmad, zaman ve kii birimlerinin yaplannda ard arda dizilmediiortadadr. Bu da dilin izgisel, ileriye doru bir grnt verse de aslnda geriyednmeli olarak da altn gsterir. Ve zellikle dil iinde zaman, mekan, kii

boyutlar izgisellikten ok farkl dzlemselliklere dikkat etmemizi gerektirir.


15/28

John Lyons, C. F. Hockettin almasn temel ald dilin nitelikleri ile ilgili blmde geri besleme niteliinden sz eder. Bu nitelik geriye dnmelidenetim olarak verilir. Bu, szn denetlenmesi anlamna gelir. Aslnda bu,dorudan znenin kendi anlatmn tutarl klmak iin, dil birimlerinin

balanmlar bakmndan denetlenmesidir. Ancak bir yandan insan zihninin aynianda farkl ilemler yapabilmesi zelliini hem de anlam bakmndan szn,izgisel deil anlamsal balarla dzlemsel ve geriye dnmeli olarak ilediinigsterir. Dilde bant, ba, tutarllk kavramlarnn ayrntl incelenii de sznizgisel deil ok bal dzlemsel olduunu gsterir. Hallidayin dedii gibi dilsistemleirken seeneklerle ilerler. Ama dil geleri anlam bakmndan her zamantek bir seenek sunmaz. Ayni birimde geerli birden fazla anlam yuvalanabilir kiGreimasn yerdelik terimi bu tr olgular iin kullanlr.

12. Dilsel geler, birbiriyle balanr:Ses dzeyinde bir szcn olumas ifre gibi iler. Her szck sz birimedntnde, yani ifade iinde yer aldnda kabul edilebilir deiimler(kabuk kabuu vb) dnda ses gelerini olduu gibi ister. Ses yaps

bakmndan amalanan gnderimde sapma olmayacak biimi korumak gerekir.

Her sz biriminin kavram alan vardr. Ve tpk kimyada elementlerin balanmlar gibi sz birimler belirli anlamlar koullayan biraradalklargerektirir. Ve bir szcn gcl anlam eitlii yan yana geldii szcklerleayklanr.

Ve ifadeye dahil olmu her birim ifadeyi ynlendirir. Bu yzden yerindekullanlmam bir birim yazl dilde olsun, szl dilde olsun konuucununistemedii sonu ifadeye gidilmesine yol aabilir. Yunusun, sz ola kesesava, sz ola kestire ba deyiinin anlamn, birimlerin doru seimi yan sra

balanmlarn istenmedik anlatma gtrmesinde buluyorum.

Dil birimleri arasnda balanmann somut rnei franszcada fiilin tmlecebalannda grlr. Baz fiiller herhangi bir ilgece gerek olmadan dorudan

balanrken baz fiiller ya belirli bir ilge ile ya da belirli bir anlam iin belirliilge ile balanr. Oysa trkede ismin halleriyle gerekletirilir bu balan.

Yaplanm bir ifadede balanma yalnzca biimbirimlerle gereklemez. Bubalanma ayrclk, farkllk ltne gre her alanda iler.

13. Dil, zmlenebilirdir:Dil, gelerinin farkllyla iler. Farkllklar; ayrl, kopu noktas oluturduuiin zmlemenin temelidir. Zira her zmleme ayrtrma ilemidir. Dilin

zmlenebilirlii boumlanabilme zelliinden kaynaklanr. Dil,duyularmzla algladmz eylerin grntleri (imleri) olarak kalsayd hantal


16/28

bir dil olurdu. Bu konu bilgisayarda resim olarak kaydedilmi dosya ile yazolarak kaydedilmi dosyann diskte kaplad yerler karlatrldnda ok dahaiyi anlalr. Dil, hem geneli hem zeli anlatabilen bir aratr. Yani eylerigenelinde ve zelinde, ayrntda temsil edebilir. Dilin zmlenebilirlii ne

yazk ki bugn bile doru iletilmemektedir. Dilbilim almalar gelimedennce dilbilgisinde iki eit zmlemeden sz ediliyordu: dilbilgisel zmlemeve mantksal zmleme. Birinde szcn biim bilgisel zmlemesi,dierinde ise szdizimsel ilev zmlemesi yaplr. Adlandrmalar, yaplan ieuygun olmasa da bu byleydi. Sanrm geleneksel eitim veren kurumlar hl buanlay srdryor.

Daha sonra dilbilimin ortaya kmasyla dilin farkl alanlara ayrlmasylazmlemeler de farkl alardan yaplmaya baland.

Dilbilim aratrclarnca nce dilin ift boumlu olduu ileri srld (6).

1.Dil, ift boumludur:letiim iin kullanlan diller kendi aralarnda boumlanma noktasnda ayrlkgsterirler. Hayvanlarn kulland dil biimleri, slk dili, beden dili, yine sesedayal dil-d kullanmlardaki anlatm biimleri daha kk paralaraindirgenemez, zmlenemez birlikler olarak vardrlar. Bu nedenle onlarlaretilebilecek anlatm da snrl kalr. Zira anlatm olanaklarnngenileyebilmesi iin birimlerin eitli bireimlere girebilme esnekliine sahip

olmalar gerekir. ksrme ile eitli anlatmlar gerekletirebiliriz. Ancak bueitlilik anlatm asndan yine snrl kalr, zira bu ge blmlenemez, tkzolarak gerekleir. Kendi iinde daha kk birimlere ayrtrlamaz. Dolaysylayaps gerei ayni trden birimlerle birletirilmeleri de snrl olacaktr.

Birinci zmleme basama: sesbirimsel zmlenebilirlik:Her ne kadar A. Martinet ve dier dilbilimciler, bunu yani sesbirimlereayrlmay ikinci boumlanma olarak ele alsalar da, dil ses olmasa dilolamayaca iin tmden gelimli deil de tme varml bir yaklamla sesbirim

zmlemesi nceliklidir. Ses birleimleri olmadan, insan seslerle oynamadandilin oluabileceini dnemiyorum. Bu yzden sesbirimsel zmlenebilirliiilk basamaa yerletirdim. Dil, ncelikle sesbirimlere ayrlmasyla birinci

boumluluk, baka bir deyile sesel eklenebilme zellii gsterir. Dilin ilkoluturucu gesi sesbirimlerdir. Buradan dilin szl dil olduu anlalmasn.Hayr. Szl dil aslnda dilin bir gerekleme biiminden baka bir ey deildir.Dil, gerekleen biimin arkasnda olandr. Seslerden oluan dilsel birimlerininsan zihninde bir karl vardr. letiim sz konusu olduunda zihindeki

biimler, Saussure'n terimiyle "iitimsel imgeler" ses olarak ya da yaz olarak

gerekleir. Sesbirim, hem szl dildeki seslere hem de zihnimizdeki bu seslerinimlerine ait bir terim olarak ele alnmal. Byle olunca dil ncelikle sesbirimlere


17/28

ayrlarak zmlenebilirdir. "Dn sizi ne kadar bekledik" tmcesini sesbirimlereayrmak trkede, -trke en azndan br dillere gre sesbirimsel zellikli birabeceye sahip olduu iin- olduka kolaydr. /d//n/ /s/i/z/i/ /n/e/ /k/a/d/a/r//b/e/k/l/e/d/i/k/ olarak dizisel 22 sesbirimsel geye ayrlr. Yinelenen sesbirimler

dikkate alndnda /d//n/s/i/z/e/k/a/r/b/l/ olmak zere trk diline ait 12 sesbirimsaptanabilir. Daha sonra bunlar, kendi aralarnda nl ve nsz seslere ayrlarakinceleme, sesbilgisel ve sesbilimsel olarak srdrlebilir. Ancak buradayaptm iki ilem bile bu gelerin yinelebildiini, dolaysyla birlemezelliini ve her farkl birleimin farkl deerler iin retildiini ve en azndansz dizim iin her birimin kendi iinde sabitletiini gstermektedir.Sesbirimlerin az sayda olmas (trke iin 29) dilde ekonominin altnn birgstergesidir. Bunlarla sonsuz anlatml bir dil iin ne ok birleimretebildiimiz, retebileceimiz matematik birleim hesaplaryla gsterilebilir.

Dilin ikinci zmlenebilme basama, biim-birimlere (morphme)ayrlabilme: Dildeki biim-birimler baml ve bamsz olabilirler. Bamszolduklarnda bir gnderileni iaret ederler. rnein "gz" bamsz bir biim-

birimdir. Ve d dnyada bizi gnderdii bir ey (nesne) vardr. Biim-birimlerbazan ses olaylarndan dolay, bazan tarihsel zelliklerinden, bazan farkl birbiim-birim oluturulmu olmasndan zmlenemez kalabilir. Ya da grelizmlenebilirler, yani belirli bir aklama desteinde zmlenebilirler.rnein "kmsemek", biim-birim ierir. "k/mse/mek/" Ancaktrkede "k" biim-birimi yoktur. Ama dikkatle ele alndnda, aslnda bunun

"kk+mse+mek" biiminin, nce , sonra trkede //sesbiriminin szl dilde sylenmemesi (daha dorusu, arkasndaki nly birazuzatarak sylendii dikkate alnrsa) biimine dnecei,daha sonra da iki nlnn yan yana gelmesi sonucu birinin dt, dolaysylakk biim-biriminin bir bzmeye urad gereine varlabilir. Biim-

birim ve gnderilen sz konusu edildiinde anlam-bilimin snrlarna dadayanm hatta girmi oluruz. Ve bu noktada biim-birimleri, gnderileni olanve olmayan biim-birimler olarak ayrabiliriz. Gnderileni olmayan biim-

birimler eer szde bir eye iletmiyorsa, ilevseldir. Bunlar ya yapm ekleridir

ya da iletim ekleri. Dilin biim-birimlere ayrlabilmesi, ikinci eklemlenebilmenoktasnn belirlenmesini salar. Biim-birimler dildeki birleim paralarnnsnrlarn gsterir. Dildeki bamsz biim-birimler ve yapm ekleriyleoluturulmu adlandrmalar, gnderilenli (kalem, aa vb) ya da szdegnderilenli (bar, zmrd anka vb) dilsel birimlerdir.

2.Dil, boumludur:

Daha sonra Mario Rossi tarafndan brn bilgisinin de bir boumlama kipiolduu ileri srld (1977) (7). Seslerden, biim birimlerden, biim birimlerin

zerine yklenen anlamsal rglemelerden sonra, ifadeye, bireyin ve dilin rengi,brnsel zelliklerle srlr. Brnsel zellikler, dili oluturan ifadelerin dildeki


18/28

biimlerine bir rt gibi rtlr. Bu yzden "prosodie" karl, brnmektentretilmi, brn-bilgisi -yanlmyorsam Berke Vardar'n rettii bir szcktr-,vurgu, tonlama, syleyiteki ton, syleyi ritmi vb bu alann konulardr.Brnsel zellikler ifadeye giydirilir. Bunu sylerken her trl zmlemenin

greli olarak da olsa ifadeyi duraanlatrdnn bilincinde olmalyz. Zira birifade sz konusu olduunda, iindeki gelerin tm bir biraradalk ilikisi iindeeitli balanma ilikileri ierirler. Birbirlerinden kolayca koparlamazlar. Dilingeneline ait zellikleri yansra brnsel olan dil, bireyin kendi ritmini deyanstr. Brn konusunda zellikle tonlu dilleri anmalym. rnein tay(land)dilinde szcklerin oluumu biim yan sra ses perdesine de dayanmaktadr(ma szcnn ses perdesine gre deien be gnderileni vardr).

3.Dil, yalnzca sesbilgisi, biimbilgisi, brn bilgisi alannda deil anlam,

szdizim ve edimbilim alannda da zmlenebilirdir:

Dilin paralar oluum (ses ve biimbilgisi), takma, dzenleme, montaj (szdizim), denetleme ve ynlendirme (anlam bilim), ve sanatsal dille sylersem

boyama ve rtme denebilecek (brnbilgisi) ile bir araya gelir. Yani dil (dahadorusu sz) sreler btndr ayni zamanda. Balangtan son biimininverildii, son grnnn kazandrlmasna kadar eitli aamalar vardr.Ancak bu aamalar kendi aralarnda olmazsa olmaz bir gerekleim srasizlemezler. Bir araya gelmeleri ayni olur. Ayni anda sz konusu ettiimalanlarda bir araya gelerek ilerler sz. Ama dilsel bir btnlk, ortaya ktnda,

bu btnln bykl ne olursa olsun, bu alanlar ierir. Belki dilin

zellikleri asndan ilk bakta tartmal gibi grnebilecek alan, brnalandr. Zira brn, iitime dayaldr. Kullanlan dil iitsel olmadnda, yani bir

bakasnn duymad bir dil kullanmnda, brnsel zellikler sz konusu olurmu? Olur. Dilin yalnzca szl dil demek olmadnn altn izen Saussure,dilin kendi kendimize yaptmz sessiz konumalarda ve bu konumalarla dailediini dikkate alarak dilin ses zelliiyle ilgili iitim imgesi kavramngndeme getirmitir. O, bu kavram gstergeyi aklarken kulland. Sanrm bukavram, hem sesbilgisi hem de brn bilgisine yaylabilir. Zihnimizdenyaptmz konumalardan hi biri brnden yoksun deildir. Kendi kendimize

yaptmz konumalar ve kendi kendimize (iimizden) okurken de birinesylyormu gibi yapar, karmzda biri varm gibi gerekletiririz. Byleolunca brnsellik de szn olmazsa olmaz, hatta snrlaycs, d kabuudur,denebilir.

Dil, eitli katmanlarda zmlenebilirdir. Bu katmanlar dilbilimin alanlarnoluturur: sesbilim, biimbilim, szdizim, anlambilim ve st paralar(suprasegmentals) ya da brnbilgisi (prosodie). Bu alanlar bir ifadeninkatmanlardr. Ancak bunlar ifade iinde bir sralamaya, ncelik ve sonrala

uymaz. Ayni zamanda hepsi birden ifadeyi oluturur. Tek birimli nlemifadelerinde bile bu katmanlarn tmnden sz edilebilir. rnein Offf! nlem


19/28

ifadesi. Bu ifade brnsel bir birim ierir, ki nlem iareti bunu gsterir. Veseslerden olumas sesbilgisi ile ilgili olduunu gsterir. Ve bir anlam ierir. Ve

bir szdizimsel yap ierir. Zira bu szdizimsel olarak Git! ifadesinden farkldeildir. Her ne kadar edimsel olarak Git! ifadesi buyruk, Off! ifadesi

yaknma ya da bkknlk ya da yinelenmesiyle, yaknmayla birlikte zlem ifadeetse de. kisi arasndaki tek sorun bu ifadelerin szdizimsel olarak nasladlandrlacadr. Dorusu Offf, Git ifadesine gre anla(t)m olarak dahakarmaktr. Her ne kadar Git! ifadesi de nlem ifadesi olarak kabul edilebilsede Offfa gre daha yalndr. Offf ise daha karmaktr, amlanabilir,evrilebilirdir: Bktm. Ve ayni ifade balamna gre ok (ok) bktm! Dild (exralinguistique) gelerle ifadenin anlam genileyebilir, bileik tmceyleifade edilir hale gelebilir. rnein ok, ok bktm ama ne yapacaksn,katlanyorum ite! gibi bir aresizlik anlatmna dnebilir.zmlenemeyecei dnlebilecek tek bir geden oluan ifade bile ses,

biim, szdizim, anlam, brn ve edim olarak zmlenebildiine gre herdilsel ifade zmlenebilirdir. Ve bu tek birim grnm sunan ifadenin ilgilialanlar dikkate alndnda kimse onun, yaln bir birim olduunu syleyemez.

zmlenebilme zellii dili esnek ve dinamik klar.

Dil zmlenebilirdir. Ancak bu zmlenebilirlik grelidir. Zira zellikle sesve biimbilgisi konusunda kimi geler, kaynak ya da birden ok ilevstlenmesi nedeniyle en kk paralara ayrlmayabilir. Bu tr rnekler yine de

dili zmlenebilir olmaktan karmaz.

14. Dil geleri, ak ve kapal liste olarak deerlendirilebilir:Dizge (systme), 20.yyda ok konuulmu bir terimdir. Dildeki dizisel vedizimsel eksenler dikkate alndnda dizim ekseni, gereklemi ifadenin szkonusu edilebilecei szdizimsel boyuttur. Dizisel eksen ise dilin o gereklemiifadeye gre gcl (gerekleebilir ama gereklememi) eksende (boyutta)kalan ksmdr. Bu eksen, ilevi dikkate alnarak arm ekseni ya da

paradigmatik eksen olarak adlandrlr. Bu eksende olduu var saylan geler

dizisinde yer alan szckler snrl sayda olursa dilbilgisini ilgilendirir, sonsuz(ucu her zaman ak) sayda olursa szl ilgilendirir. Bu Andr Martinetnindilbilgisi ve szlk arasndaki tanm ltdr. Ancak paradigmatik teriminide dikkate alarak kapal liste oluturan geler, dizgeler olutururlar denebilir.

15. Dil, ok dizgelidir:Dil, dizgedir: Dil, gsterge ve ilevsellerden giderek sz birimlerdenoluturulan bir dizgeler evrenidir. Dil, ok uzun sre, bir szckler toplam,daha dorusu bir szck listesi olarak deerlendirilmitir. Buna bal olarak bir

dilin renilmesi, o dilin szcklerini renmek demekti. Byle birdeerlendirmede ister istemez dil, bir stuna dizilmi szck dizisi olarak


20/28

grlyordu. Bu, aslnda dilin ileyen tek bir eksenini, yani dil gereinin tek biryann sergiliyordu. 20. yzyln balarnda, bu gre kar kan F. deSaussure, dilin bir szck listesi olmadnn altn izmiti. Dilin yalnzcaszcklerden oluan bir yn deil, gstergelerle ileyen bir dizge olduunu

belirtmiti. Bu dizge kavram, Saussure'den sonra dilsel bir yaklam biimindenbr insan bilimlerini de kuatan bir akma, yapsalclk akmna nclketmitir. Yirminci yzylda dilbilim asndan en ok tartlm, ele alnm ikikavramdr gsterge ve dizge. Bu yazda ncelikle Saussure'n tanmnda ikinoktay deitirdiimi belirtmeliyim:a) Dil, yalnzca gstergelerle deil ayni zamanda ilevsellerle iler.

b) Dil, tek bir dizge deil dizgeler evrenidir.

Dizge:F. de Saussure iin, dil dizgesi, konuanlarn ayrdnda olamad, ancakdnmeyle kavranabilecek karmak bir mekanizmadr. Dizge, onun iin, yaln(her ne kadar "yaln dizge"den sz etmese de bunu, verdii sesbilimsel dizge,yaz dizgesi rneklerinden karabiliyoruz) ve karmak olarak ayrmlanabilir.Saussure, dizge kavramn aklayabilmek iin, dili satran oyununa benzetir.Cenevreli dilbilimci, bu benzetmeyi dilin i geleriyle d gelerini anlatmakiin kullanmaktadr. Satran oyununun bir tarihesi vardr, satran oyun tahtasvardr, oyun geleri (ah, vezir, kale, at, fil, piyon) vardr. Satran oyununun nezaman ortaya kt, hangi aamalardan getii, bir bakma oyunun tarihi, ve de

bu oyunu gerekletirmede kullanlacak oyun tahtasnn, oyun gelerinin hangi

malzemeden yaplm olduu, ister tahtadan, ister mermer vbden olular, yanigelerin kendilerine ait z, satran oyunu iin sstr, "d"la ilgili olandr. Birde oyun gelerinin ilevleri vardr. Kalenin dz ilerleyebilmesi, filin yanilerleyebilmesi, atn L biiminde ilerleyebilmesi. Bu da oyunun esas, iiyleilgili olandr. Dilin bir derecede dizgesinin deiimine yol aan ne varsa dilini geleridir(8). Oyunun dizgeliliini, bu gelerin ilevleri oluturur.Saussuree gre, ayni biimde, "Dillerin corafya olarak yaylmas ve leheselkesitlenmesi ile ilgili olan ne varsa d dilbilimseldir" (9), "D-dilbilim, birdizgenin varln hissetmeksizin ayrnt stne ayrnt yabilir"(10). -

dilbilime gelince o, herhangi bir dzenlemeyi, deiiklik yapmay kabul etmez,yani hadi biz oyunumuzda atn ilevini deitirelim, o da ileri gitsin,diyemezsiniz. sel olan, dizge ve kurallarla ilgili olandr, bir lde dizgeyioluturan ne varsa iseldir, dizgenin iiyle ilgilidir.

Danimarkal dilbilimci L. Hjelmslev'e gre dilin iki ekseninden dizisel eksen,dizge'yi oluturur. Yani herhangi bir tmcenin sz-dizimsel gelerinin dizimselilevleri dilin dizgesine aittir.

Dizge kavramna M.A.K. Halliday, farkl bir yaklam getirmi, dilsel gelerinyaplanna dikkat ekmitir. M.A.K. Halliday, dizgeyi "giri koullar" ve


21/28

"seenekler btn" olarak ele alr. Ve yle tanmlar: "giri koullar yerinegetirildiinde seeneklerden birinin, yalnzca birinin seilmesini gerektiren birnitelikler takm". Giri koullar aslnda bir balantdr. Seenekler btnnebekeye balayacak bir ba. "Belirli bir dizge anda oluan niteliklerden

herhangi birinin seimi, dizgesel betimlemeyi belirler. Byle olunca "semeanlatm" bir yap olarak gerekleir (..) yapnn her gesi bir giri noktasdr."zlendii gibi Halliday balantlar an, ebekesini anlatmaya almaktadr.Giri koullarnn gereklemesi zaten var olan seenekler btnnden birininseilmesiyle balar. Giri koullarn ve seeneklerini bir izimle yle gsterir:

a--------

(A) b x

--------

(B) -------------

c y-------- --------------

Bu izime bakarak "giri koullar"n ve seeneklerini anlamaya kalktmzda,(A) ve (B), "giri koullar"dr, ve (A), (a) (b) ve (c) seeneklerini iermekte,ama ayni zamanda (b) seenei, (x) ve (y) seenekleri iin giri koulunuoluturmakta, bu balamda (B) giri koulu olmaktadr.

Halliday dizge numaralarn, giri koullarna yerletirdiine gre her aoluumunu, dmn bir dizge olarak ele almaktadr. Birinci dizgenin girikouluna (A) dersek, ikinci dizgenin giri kouluna da (B) diyebiliriz. Bunu da

bir dmsel (nodus) olarak adlandrabiliriz. Ancak burada giri koullarnnyerine gelmesi, izelgede grld gibi sadece bir seme deildir, yalnzca birsretir. Balama gre (b)nin (B) olma sreci. Bunu bir tmce ilerneklendirelim. Bugn bir kitap okudum tmcesinde bir kitap,gereklemi bir seenektir, diyelim (a)dr, bunun yerine bir dergi, bir masalvb getirilebilirdi. Bunlar da (b), (c) vbdir. Bu seeneklerden bir kitapnkullanlmas bir yandan seim, bir yandan da tmcenin devam edebilmesi iin

giri kouludur (a seeneinin giri kouluna dnme sreci). Giri koulu olanbir kitap, baka bir dilsel geye balanacaktr. Ve amalanan rn

btnlenmeden dizge tamamlanm deildir. Bylece, dizge-birim kavramnagelmek zorundayz. Halliday'e gre, iki giri gesi iin varolan nitelikler takmdizgeyi verirken, giri noktalarnn oluturduu btn de yapy vermektedir.Ancak bu noktada ister istemez rnn yaps ile dizgenin yaps sorunu ortayakmaktadr. Dizgenin yaps, seeneklerin rete olarak ifadesidir. Ben,dmselin birletirdii iki retesel arasndaki ilikiye bir dizge-birim adnvermek istiyorum. Elbette dizge-birim ile dizge-btn arasnda bir dizge-birim

bei olasln da dikkate almamz gerekmektedir. Halliday iin her dizge,giri koullarna baldr. Giri koullarndan bamsz bir dizge dnlemez.


22/28

oul-dizge:Itamar Even Zohar, dilin ok dizgeliliini ileri srmtr. Ve onun bu yaklamoul-dizge kuram olarak adlandrlmtr. Zohar'a gre dilde bir duraan, bir de

dinamik dizge vardr. Saussure'n kaynak gsterildii duraan dizge, e-zamanlilikileri ve bu a iindeki gelerin deerini ve zgl ilikisini dikkatealmaktadr. Zohara gre dizge iindeki gelerin bir de tarihsel boyutu var. Butarihsel boyut iinde ortaya kan "d e i i m ler, e i t l e n m e ler" dehesaba katlmal. Aslnda dikkatle baklrsa Saussure, dilin bu tarihsel yannd-dilbilim iinde dikkate almaktadr. Ancak, Zohar, yalnzca art-zamanllntarihle ayniletirilmesine kar kar ve hem e-zamanlln hem de art-zamanlln tarihsel olduunun benimsenmesini ister. "Bir yandan dizge, e-

zamanl ve art-zamanldan ibarettir, br yandan bunlardan herbiri ayr ayraka bir dizgedir".

Zohar, ikinci olarak dizge tanmna itiraz eder. Ona gre dizge kapal deilaktr. Trde deil ayr trdendir. Dizge, "birbiriyle kesien, ksmen binien,ayni zamanda eitli seenekleri kullanan, hl geleri birbirine bal,

yaplam bir btn olarak ilev gren eitli dizgelerin bir dizgesidir".Zoharburada dil ii farkl dillerin, rnein 18. yy edebiyat dili ile 20. yy edebiyat diliarasndaki farkll dikkate alr. Dolaysyla dil ii dilleri sorun edinir. Bunlarieren bir dilin aslnda tek deil ok dizgeli olduunu ileri srer. Bu, evirisorunlaryla balantlandrlmtr.

Oysa ayni konu dilcelerdeki ayrlktan nce dorudan dilin yaplanyla ilgiliolarak ele alnmal. Dildeki dizimsel eksendeki ve bu eksene eklenmesi gereken(zira bu iki eksenlilik dili anlamaya yetmez) br boyutlar, dzenlenikatmanlar da vardr. Dil, gerekten ok dizgelidir. Ancak ben, burada, dizgeyihem bir giri koullarna bal seenekler btn, hem de gereklemi girikoullar btn olarak tanmlyorum. Bu tanm, dili yalnzca biimbilgisel biryaplan olarak grmekten kurtarr. Byle olunca da Zohar'n yalnzca tarihselinoluumuna bal itiraz ile bu geni anlamda dizge tanm birbirinden

ayrlmaktadr. Bu yeni tanm gerei dil, bir dizgeler evrenidir. Sz-dizimselyaplan iersinde sz-dizimsel dizgeler evreni bulunmaktadr. Bu evren, sz

birimlerin kendi aralarnda tm dilsel alanlarda, mantk ve matematik bir ilikiiinde olduklarnn anlalmasyla ortaya konur. Zira sz-dizim matematiktekikk ve byk ayralarn ortadan kaldrld, effaflatrld bir grntiinde sunulur yazda. Sz-dizim, bir makro yaplanmadan, mikro yaplanmaya,

biim-birimsel birleme kurallarna, sesbirimsel oluum kurallarna kadar pekok dizgeyi ierir. Zira bu anlamda "RETMEN" gstergesi iin sesbirimleringerekleim biimleri, bu gsterge iin bir ifreleme, giderek bir dizge oluturur.

"ret-" ile "-men" ekinin bulumas ayr bir uzlamsal ifre, dolaysyla birdizge oluturur. yle ya ayni gsterge iin seenek olarak kullanlabilecek


23/28

RETC, RETGEN, RETEN vb deil de "retmen" terimi seilmive uzlamsal olarak kullanlmaktadr.

Dizisel eksende ise bir yandan gstergenin tarihsel geliimi, bir yandan ayni

ilevde yer alabilecek seenekler dizisi, ayni anda bu seeneklerin dilinkullanld andaki kabul edilebilir biimleri, gstergenin kavramsal alanlar hepgiri koullarn oluturur. Dilsel gstergelerden her birinin sz-dizimsel bir

balanm seenekleri dizgesi vardr. Bu, gstergeler sz-dizim iindekullanlabilecek kavram alanyla, arm alanyla ilgilidir. Bu alanlar hergsterge iin seenekler dizgesi oluturur. Ve seilmi her giri koulu ifadeiinde izgisel geliim sonucu gstergenin seeneklerini azaltr. Zira daha ncegerekleen giri koullar bir gstergenin kavramsal ve armsal alandakikullanmsal seeneklerinden ounu dlam olur.

Her dil, anlatmn zenginletirilmesi iin, tm basal olanaklarn yoklar, dilselvarl ile gereksinimini gzden geirir. Anlam bulanklndan kanmak iinsaydam dilsel dzlemler arasnda ve szck daarcnda bir denetime gider.Sz birimletirme aamasnda var olan ve/ya yaratma gclndenyararlanarak olaslklardan birini seer. Bazan bir sesbirimine, bazan bir yaz-

birimine ve birimler aras ilikiye dayandrlr sz birim; bazan brnsel bir birimle yeni bir birim, bir seenek yaratlr. Bazan da ayni szc farklbalamlarda kullanarak ayr anlamlar retilir.

16. Hibir dil, evrensel mant temsil etmez:Dilde kuralllk ve kuralszlk birlikte iler. Kuralszlklar yani kuraln dndakallar dilin mantkszl olarak kabul edebiliriz. rnein ingilizcede dzenlive dzensiz fiiller. Adlarn oul yaplmasndaki dzensizlikler: man/men,woman/women. Trkede yklemlerde nc tekilde herhangi bir ekolmay. gitmek: git-ti-m, git-ti-n, git-ti-. Yine trkede gemi zaman ekinin

di-, -ti-, -d-, -t-, -du-, -tu-, -d-, -t- olarak eitlenebilmesi.

Diller aras her hangi bir ulam iin farkl biimlerin olmas. rnein kimi

dillerde yalnzca tekil ve oul olmasna karlk arapada ikil (tensiye) olmas,kii adllarnda trkede alt biim varken, ingilizcede yedi, franszcada sekiz

biimin olmas vb. te bu gibi durumlar dillere zg kuralsz biimlerdir. Vehangi dili reniyorsak ayni zamanda onun mantn (/mantkszlklarn) da

benimseyerek renmek zorunda kaldmz bir gerektir. rnein tekil veoul kavramlarn (saylamay) genel bir erevede tekil, tikel, genel ve tmel(evrensel) olarak ayrmlayabildiimiz halde diller bu ayrmlamayauymamaktadr. Bu yzden dillerin bir zellii olarak, her birinin kendi mantolduunu benimsemek durumundayz. Ve tuhaf olan udur: dili konuanlar, o

dili farknda olmakszn kendiliinden benimsedikleri iin dildeki dndalklar,mantkszlk olarak gremezler, baka bir dille karlancaya kadar. Hatta baka


24/28

dille karlatklarnda, o dildeki mantkszlklar hemen fark ederler de, kendidillerindekini gremeyebilirler. Ayni nitelii yle de syleyebiliriz: Dil,kuralllklar yan sra kural dlklar da ierir.

17. Dil, kavranabilirdir:Bir dizgede ileti aktarmak iin bir araya getirilmi her btnlk, ayni dizgedeonun kavranmas iin bir araya getirilmitir. Bir dilde her konuucunun bir eyiifade etme ve kavrama niteliinin ayni dzgye dayanmasdr. Ayni sistemikullanarak hem ifade eden hem ifadeyi anlayan olabilme dilin nemli birzelliidir. letiimin ileyebilmesi iin dinleyenin syleneni kavramas vekonuucu konumuna geerek anlalabilir bir yant vermesi gerekir. Bu durumdagerek konuan/dinleyen deiimi, gerekse dilin anlalabilirlii, retilebilirliiortaya kmaktadr.

Dilsel geler, zihnimizde hem ayr ayr birimler hem de kalp ifadeler olarakgereksinime gre kopyalanr. Bu yanyla her dil, zmsenebilir, renilebilirdir.nsann renemeyecei bir dil yoktur. Belki bu noktada dil ve diller, giderekdoal dil ii ve dil d diller konu edilebilir. Tm bu dillerin aratrma alangstergebilimdir. Bir de renme konusunda insann gereksinim duymashalinde yaratc zekasn kullanarak dil gereksinimini bir ekilde karladnunutmamak gerek. nsan zekas var olanlardan olmayana gidebilme, olmayanvar edebilme yetisine sahiptir. nsann bu zellii dilin varlna yansr. Ve dilleilgili yaantmz, bir dil iinde szck daarc bakmndan ak liste olur.

nsan var olduka kapanmayacak bir ak liste.

Dil, kayda dayaldr ama geler aras iliki kurabilen bir programlamayla iler.

18. Dil, seme ve dzenlemedir.Dil farkllklarla iler. Konuan ve/ya dinleyenin, sz iindeki gelerin farknavarmas gerekir. Dil; dizgelerini, evrenini belirli sayda sesin birleimleri zerinekurar. Bu, dili bir birleimler toplam klar ncelikle. Ancak snrl sayda birtoplama indirgenebilecek seslerin says dilden dile farkllk gsterir. Her dil

kendi snrlar iine ald sesi farkl birleimlerde istedii kadar kullanmazgrlne sahiptir. Dil bir birleimi kabul ederken, onun daha nce kabuledilmi biimlerden farkl olmasna, ayr olmasna zen gsterir. Bu dile duyarl,olmay, dil bilincini ilgilendiren bir konudur. Ama dil gereklikleri insan,toplumlar olduu gibi yanstt iin yaban otlar gibi iler. zellikle dnszcklerde siyasi ve ekonomik gcn etkisi dile yansr. Ve eanlaml, ekullanml szckler ortaya kar. Bu yzden kendilii iindeki bir dilde eanlaml szckler yoktur aslnda. E anlaml szckler dilin ayr, ayrc birimlerretme ilkesine aykrdr. E anlaml szckler bir dilin baka bir dille ilikisi

sonucu ortaya kar. Eanlamllk olgusu, baka dilden bir szcn de kabulgrmesidir. Dil, farkllklarla iler.Bu ileyii A. Martinet dizisel ve dizimsel


25/28

eksende deerlendirir. Bir ses ya da biim birim hem dizisel eksendeki hem dedizimsel eksendeki gelerle kartlk iindedir. Martinet, dizimsel eksendekileriztlk (contraste), dizisel eksendeki kartl ise aykrlk (opposition)olarak adlandrr. Dorusu dizisel eksendeki gelerle iliki, dierlerinin dta

braklml, gclletirilmilii, szdizim iine girmi genin ise seilmiliiarasnda bir ayrm yaplabilir. Bu noktada ayni ulam iinde olan geler byle birfarkllk iine girer. Ancak bir dilsel ge bir szdizime alnrken baz ltlerdevrededir. Birinci lt gereksinimdir. Anlatlmak istenen eye denk dme ki

bu birincil lttr. Dilin sz dizim kurallar, ayr bir lt olarak iler. Veszbirimlerin birbirine balanlar szdizimsel ilevler yan sra kavramalanlarna bal balan ltleri olarak deerlendirilebilir. Dil, yalnzca birdilsel inceleme alannda seim ve dzenleme yapmaz. Bu ilemleri tm dilselalanlarda gerekletirir dili kullanan. Bir de dil gelenei diyebileceimnormlam bekleniler vardr szdizimi ilgilendiren, ite bu normlambekletirmenin gzetilmesi de gerekir. Dil, konuanlarn uzlamsal olarak

benimsedii normlarla iler. (Kaba akl, kaba inaat, kaba kum, kaba sz, ?kabadnce ?kaba bir bak, kabaca bir gz at, ?kaba ya, ?kaba i, kaba adam,kaba kuma, *kaba alma, *kaba sorgu). Anlatm iin her ge yan yanagetirilemez. Dil adlandrma dzleminde olduu gibi szdizim dzleminde desnrl bir zgrle sahiptir. En nemli ilkesi ayrclktr (discret). Dilikonuanlar, bu ilke erevesinde seer ve dzenler. Ve sz, nmze ayrclkltyle gelir. Yani dil, ilevselci bir bakla seme ve dzenleme olarakgerekleir.

Konuyla ilgili dip not olarak unu eklemeliyim. Sz birimler tmyle ilevsel venet deildir. Bunun en belirgin kant dildeki fazladan olan ya da artk bilgi(redondance) kavramlardr.

19. Dil, zdeleyim ilemiyle iler:Dilin ileyebilmesi iin konuan ve dinleyen arasnda iletiimin kurulabilmesigerekir. letiim kurulabilmesi iin de konuan ve/ya dinleyen zihnindezdeleyim ileminin yaplm olmas gerekir. zdeleyim ilemi sz birim ile

onun ilettii kavramn ve/ya eyin birbirine balanmas ilemidir. Bu, grelihzl bir ilemdir. zdeleyim hz kiiden kiiye farkllk gsterir. Hem anlat,hem anlay bu nitelikle ilgilidir.

20. Dil, kabul edilebilirlik ltyle iler:Dilin; ses, dzenleme (sz-dizim) ve anlatm asndan bir anlalabilirlik snrvardr. (Bu snrlar iletiimsel kabul edilebilirlii ve kabul edilemezlii belirler)Hem sesin, hem szcklerin, hem de dilsel yaplarn kabul edilebilirlik snrvardr: sesin kabul edilebilirlik snr grlt ya da duyulmazlk snrdr.

Szcklerin kabul edilebilirlik snr sesbirimlerin kabul edilebilirlik snrylaszcn dil iindeki seenek biimlerin uzlamsallyla belirlenir. Dil


26/28

iindeki iletiimi bozmayan her trl farkllk; anlalrlk, kabul edilebilirliksnrndadr. Dilsel ifadelerde allmadk uzunluktaki biimler, yabanc sz-dizimler, yabanc szckler anlalrlk snrna taklr.

21. Dil, ekonomik bir anlatm aracdr:Andr Martinet, insann iletiim gereksinimleri ile bedensel ve zihinseletkinliin en aza indirme eilimi arasnda srekli bir kartln, dilingelimesini saladn (11), ve bunun dil ekonomisini oluturduunu dnr.Bir dilin ekonomik oluunu en az aba ilkesine balar ve bunu dizisel vedizimsel eksende gstermeye alr. Ve u rnekleri verir:

Bendix amar makinas yerine Bendixin yani markann kullanlmas(dizimsel) eksende ekonomi rneidir. Bir ev hanmnn, pek ok markaarasndan kendi amar markasnn adn vermeden Benim amar makinemifadesini kullanmas da (dizisel) eksende ekonomi rneidir ona gre.

Burada nce dildeki en az aba kural, her ne kadar dilin ekonomik oluundabelirleyici olsa da dildeki farkl olgular da ilettii iin ayr ayr ele alnmal.Zira en az aba ilkesi, dili biimlendiren znenin ruhsalyla ilgili bir knoktasdr. Olgularn nedenidir. Bu neden, hem dnm hem de eksiltmeilemlerinin nedenidir. Dolaysyla en az aba ilkesi, iki farkl sonuca yol aar.Bu nedenle dili anlamak iin bu iki sonucun dil iin iki ayr nitelik olarakdeerlendirilmesini daha doru buluyorum. Yani dilde ekonomi deyince her

trl eksiltme olayn anlyorum. Ki bu eksiltme dil iinde sesbilgisi,biimbilgisi, szdizim, anlam bilgisi dzeyinde grlebilir. Sesbilgisi dzeyindeses dmesi, hece dmesi olarak karmza kar: Karn blgesine al!,Karnna karnna vur!; Deil mi? yerine di mi. Biimbilgisi dzeyindeksaltmalar olarak: Mehmet yerine Memo; at arabas yerine araba. Szdizim dzeyinde: arya gittin mi? - (arya) gittim. Anlambilim dzeyindeayni terimin pek ok gnderileni (geleneksel deyile anlam olmas), rneinkpr szcnn hem iki yolu balayan, hem de diilikte iki dii balayananlamnda kullanlmas szck ekonomisi salamaktadr. zellikle anlam terim

ilikisindeki ekonomi, dilin szck olarak imesini engellemektedir. Her dil,bu nitelie sahiptir. Daha az terim ile daha fazla eyi anlatr her dil.

22. Dil en az aba ilkesine uyar:Yukarda belirttiim gibi dil, en az aba kuralna eksiltme olgusunda uyar.Ancak dilin (sz birimlerin) ses bakmndan evrimi srecinde seslerindnmnde de etkili olur. Koltuk koltuuna oturdu, yamur ya: mur vb.

Sonu:

Dilin niteliklerini gzden geirirken u netleti. Dil, bir iki nitelikletanmlanverecek, yaln bir olgu deil. Dil, insan rn olduu iin insan


27/28

varlnn tm sorunsallarn ierir. Dil tanrsal, verili bir ey olsayd en yetkinolurdu. Oysa dil, ne denli yalnlatrlrsa yalnlatrlsn bir karmaklk,karklklar, kartlklar grnm sunar. Pierre Daconun ok sevdiim sznanmann sras:

Karmak olan insandr, tanr yalndr.

NOTLAR VE KAYNAKLAR:(1) Dil adlarnn yazm konusunda farkllklar vardr. Ancak genel ve zel olmadurumu dikkate alndnda bir lte gitmek olanakldr. Hayvan terimigeneldir, fil, at, leopar, aslan, kaplan vb zeldir. Bunlardan birini ele aldmzdarnein aslanlar arasndan birini odaa alp zelletirdiimde: trletirdiimdeya da zel bir ad verdiimde aslan genel, yeni kullandm alt terim zeldir.Kent terimini alalm. Kent genel bir terimdir. Ankara, Paris, Londra vddorudan tek bir varl iaret eden bir eyi iaret etmekte ve hem kent teriminegre zel hem de bulunu olarak zeldir. Bu yzden de bunlar zel addr. zeladlarla ilgili baka, farkl bir rnek olarak kii adlar verilebilir. Ahmet; insan,erkek terimlerine gre zel bir varl temsil eder, her ne kadar pek ok Ahmetsz konusu olsa bile. Zira iletiim srasnda, sz iinde Ahmet olarakkullanlmsa en azndan iletiime girenler arasnda genelde bu adn iaret ettiikii bellidir. ngilizce dendiinde ayni durumdan sz edebilir miyiz? ngilizceiinde ngiltere ingilizcesi, amerikan ingilizcesi, karma ingilizce (pidgin english)vd zelletirilerek adlandrlmaktadr. Trke iin de durum byledir. Eer bir

dil kk harfle yazlyorsa, o dilin farkl biimleri dikkate alnyor, bykyazlyorsa o teke indiriliyor demektir.(2) Ferdinand de Saussure; Cours de Linguistique Gnrale; Payot; Paris; 1982;

s: 103(3) Ayni Yazar Ayni Kitap (=ay; ak); (s:41)(4) C.E. Bazell; Linguistic Form; stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesiyaynlar; stanbul; 1953(5) Sheyla Bayrav; Yapsal Dilbilim; Edebiyat Faklesi Basmevi; stanbul;1969; s: 83-84)

(6) Andr Martinet; Elments de Linguistique Gnrale; Armand Colin; Paris;1980; (s: 13)(7) Mario Rossi; Lintonation et la troisime articulation; Bulletin SocialLinguistique; Paris; LXXII (1); (s: 55-68)(8) Ferdinand de Saussure;; (s: 43)(9) Ay; ak; (s: 41)(10) Ay; ak; (s: 43)(11) Andr Martinet; ak; (s: 17) ve (s: 176-7)


28/28

Louis Hjelmslev; Prolgomnes Une Thorie du Langage; traduit du danoispar Una Canger avec la collaboration dAnnick Wewer; Les Editions de Minuit;Paris; 1968M.A.K. Halliday; Notes on transitivity and theme in english; (part 1) Journal of

Linguistics; vol: 3;no:1; April 1967; s: 37-81; (part 2) Journal of Linguistics;vol:3; no:2; October 1967; s: 199-243; (part 3) Journal of Linguistics; vol: 4 s:179-215John Lyons; eviri: J. Durand; Elments de smantique, Librairie Larousse;1978Itamar Even-Zohar; Polysystem Theory; "Poetics Today vol: 11, number 1,Spring 1990" iinde s: 287-305

Documents

dilin özellikleri