69

Denbora eta Lekua

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Denbora eta Lekua Manuel Iñiguez Athea Argitaldaria

Citation preview

Page 1: Denbora eta Lekua

Denbora eta lekua Manuel Iñiguez

Page 2: Denbora eta Lekua

Manuel Iñiguez

Page 3: Denbora eta Lekua

Denbora eta lekua

Manuel Iñiguez

Page 4: Denbora eta Lekua

Jatorrizko titulua Tiempo y lugar en la obra de Karl Friedrich Schinkel y Alvar Aalto Autorea Manuel Iñiguez Villanueva Itzultzailea Bingen Haretzederra Erentxun Zuzentzailea Andoni Errazkin Beratzadi Azala Idurre Iriondo Ibaibarriaga Maketazioa Gabirel Gartzia Ezeitza © Manuel Iñiguez Villanueva © Athea argitaldaria, 2014 Designed in Vasconish / Printed in Navarre Donostia, 2014 05 05 19:53

Page 5: Denbora eta Lekua

Denbora eta lekua Karl Friedrich Schinkel-en eta Alvar Aalto-ren lanean

Page 6: Denbora eta Lekua

Charlottenhof.

Page 7: Denbora eta Lekua

Arkitektura bere kontestuarekin duen harremanaren arabera analiza dezakegu. Horrela, alde batetik, barne-disposizio esaten zaion horretatik sortzen diren arkitekturak bereiziko ditugu. Arkitektura hauek, hein haundian, Temari eta honen esanahiari lotuta daude. Borondate unitario indartsua duen proiektu batetik datoz. Osoak eta autonomoak dira. Ekintza bakarrean pentsatu dira, sinkronikoki. Inguruneak zentzu berri bat hartzen du arkitektura hauek ekartzen duten ideia berriarekin. Aurre-existentea den guztia substantzialki ehuntzen eta eraldatzen dute, eta, horrela, beren proposizioak errepresentatzen duen argitasuna eta sendotasuna azpimarratzen dute. Honen arrazoia ondorengoa da: arkitektura hauek, beren presentzia soilarekin, ideia bat abia-arazten dute immediatuki. Ideia hau hiriaren eraikuntzari buruzkoa izan daiteke, edo lurraldearen eraikuntzari buruzkoa. Beste aldetik, barne-disposiziotik sortutako arkitekturez gain, beren kontestuari hertsiki lotuta sortzen diren arkitekturak ere bereiz ditzakegu. Arkitektura hauek, proiektatze-fasetik bertatik, leku baten eraikitze-prozesuan txertatzeko kontzientzia argia dute. Fase bat gehiago izan nahi dute. Une jakin batean agertzen diren arazoentzako erantzun egoki izan nahi dute. Arkitektura hauek, modu batean, utzi egiten dute lekuan metatutako tradizioak eraman ditzan, edo, hobe esanda, aholka ditzan. Lekuaren edukien une jakin bateko interpretazio bezala proposatzen dira, haren bokazioa azaleratzeko borondatez. Horregatik, kanpo-baldintzen existentzia aintzatesteaz gain, horietan oinarritzen dira. Estiloaren batasunaren ikuspuntutik, arkitektura hauek ez dira hain karakteristikoak. Izan ere, formalki kutsatuta agertzen baitira. Kutsadura honen arrazoia kanpo-baldintza konplexu eta desberdinen onarpena da. Onarpen kontziente eta borondatezkoa, bidenabar. Hemen, helburua ez da bi posizio hauek bateraezintzat jotzea. Izan ere, praktikan gertatzen den harreman dialektikoak elkarren artean nahastuta eta konfundituta agertzen baititu errealitatean. Honen froga ukigarri bezala har genezake egiaztatze erraz hau: intentzio originalak gora-behera, patu historikoak transformatu egin ditzake hasieran eraikin unitario eta autonomo bezala pentsatu ziren horiek. Multzo konplexutan integratutako eraikin bilaka ditzake.

Page 8: Denbora eta Lekua

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa.

Page 9: Denbora eta Lekua

Dena den, proiektuaren hasierako intentzioek berebiziko garrantzia dute. Intentzio hauekiko hurbiltze bezala, ikuspuntu analitiko batetik, bi jarrera bereizten ahal ditugu. Alde batetik, proiektu arkitektoniko unitario eta itxia. Proiektu honen azken helburua arkitektura bakar eta ereduzko bat da. Arkitektura hau idealki autonomoa da eta bere atentzio-zentroa okupatzera jotzen du. Horrela, espazio hau berproiektatu eta zentzu berri bat ematen dio, ehundura berri bat. Emaitza arkitektonikoaren osotasuna aurreikusteko joera duen proiektua da. Denbora zehatz batean pentsatu eta finkatutako emaitza formal bat aintzatesten du, gerta lekizkiokeen gora-beherez haratago. Beste aldetik, badugu beste arkitektura-proiektu mota bat. Proiektu-mota honek onartu egiten du proiektu multiplearen existentzia. Proiektu multiplea arkitektura desberdinen multzo bezala ulertzen du. Arkitektura horietako bakoitza, hein haundiago edo txikiagoan, aurrekoen existentziak baldintzatuta dator. Proiektu-mota honek, halaber, onartu egiten du denboran zehar garatzen den proiektuaren existentzia. Proiektu hau diakronikoki eraikitzen da, hasierako proiektutik gehiago edo gutxiago aldendutako fasetan. Proiektu-mota honek lan kolektibo bezala balioesten den arkitektura bat erakusten digu. Alta, honek ez du ezbaian jartzen bere elementu osatzaileen balio indibiduala. Esan nahi duen gauza bakarra ondorengoa da: arkitektura bakoitza saihetsezinki barnebiltzen dela prozesu ireki baten baitan, eta disolbaezinki lotzen dela prozesu horretara. Prozesu ireki hori beti dago lekuaren eraikuntzaren eginbidean. Proiektu kolektibo bat da, azken buruan. Proiektu kolektibo hau egin egiten da, berreguneratu egiten da eta gainera etengabeki berritzen da interbentzio berri bakoitzak inplikatzen dituen proiektu partzialekin. Bi jarrera proiektual desberdin dira. Lehenak, borondate objektual eta unitario haundia du. Bigarrenak, aldiz, lekuaren zirkunstantziekiko egokitzapenaren, erabilera-aniztasunaren eta erabilera hauen esanahien ondorioz, aniztasuna eta konplexitatea agertzen ditu. Lehenak, forma bukatua du. Adibidez, proiektu unitarioari espezifiko zaion konposizio axialezko forma. Bigarrenak, aldiz, proposizio irekia agertzen du. Proposizio ireki hau ardatzen edo garapen-gidalerroen multiplizitate dinamiko baten bidez sortzen da. Proposizio ireki hau beti dago jarraipen posible baten, osatze birtual baten zain.

Page 10: Denbora eta Lekua

Gärtnerhaus.

Page 11: Denbora eta Lekua

Lehenean, arkitekturak afirmazio eta irmotasun borondatez egiten dio aurre leku eraikiari; proposizioaren potentziaz eta argitasunaz zentzu berri bat eman nahi dio. Bigarrenean, aldiz, jostura, jarraitasun eta berreraikitze problemak mahaigaineratzen ditu arkitekturak; bigarren planora pasatzen du bere presentzia. Lehen planora inportantzia haundienekotzat jotzen dituen elementu aurre-existenteak ekartzen ditu. Toki naturalari bagagozkio, lehenak kontrastea proposatzen du, hala dominazioz nola ordenazioz. Bigarrenak, aldiz, tokiarekiko integrazio-aukera proposatzen du, tokia bera proiektatze-materiale bilakatzen du. Proiektu kolektiboaren existentziak badu raison d’être bat: bere aurreko faseetako potentzialeen etengabeko eguneratzea. Honek, noski, behar bat sortzen dio. Proiektuaren materiale bezala kontzepzio eta jatorri desberdinetako elementu aurre-existente asko integratu behar ditu. Horrela, analogiaz, proiektatze-metodo bat sortzen da. Metodo honetan, gogora ekartzen dira proiektu kolektiboari dagozkion prozesu diakroniko eta pluralaren ezagugarriak. Aurreikuspenetik egiten da hori, proiektu unitarioaren predeterminaziotik. Proiektu kolektiboa ordena formal desberdinetako arkitekturen batura da. Hiriaren eraikuntza ekartzen du gogora. Arkitektoarentzat, proiektu kolektiboak urbanitatearen erakarpen liluragarria errepresentatzen du. Azken buruan, hau da arkitektura ororen azken bokazioa. Izan ere, hirian iristen baitu arkitekturak bere zentzurik osoena. Bertan, aktibitate sozialen markoa osatzen laguntzen du. Bertan, gainontzeko arkitekturekin neurtzen eta alderatzen du bere burua, bai aurrez izanekin, bai etorriko direnekin. Hirian, bilakaera historikoan integratzen da arkitektura. Arkitekto bakarraren tenporalitatea gainditzen du. Arkitektoaren misioa une bakoitzeko hiriaren bokazioa, hiriaren arima interpretatzea da. Bere lana prozesu tenporal batean integratu behar du. Hiriaren historia behatuz, hiriaren eraikuntzaren printzipioak ulertu behar ditu. Arkitektoarentzat hori da, hain zuzen, erakargarritasunik haundienetako bat. Izan ere, hiriarekiko itxurazko submisio horren atzean, bigarren planora pasatzearen eta afirmazio indibidualari uko

Page 12: Denbora eta Lekua

Charlottenhof.

Page 13: Denbora eta Lekua

egitearen atzean, sakonean, anbizio haundi bat aurkitzen baita: proiektuak baino inportantzia haundiagoa duen eta proiektua bera gainditzen duen lan kolektibo baten osagai izatea; hiriaren historiaren parte izatera iristea; hiria eraiki duten eta eraikitzen jarraituko duten arkitekturekin berdintasun-plano batean egotea. Arkitektura desberdinen multzo hauek, gainera, beren baitan garatzen den bizitzaren konplexitatea manifestatzen dute. Bizitzarekiko konexio hau da, hain zuzen, arkitektoaren kontroletik kanpo dagoena. Izan ere, arkitektoaren eskutatik atera ondorengo eraikinaren existentziari baitagokio jada. Hortik eratortzen da bizitzarekiko konexio hori lortzeko interes eutsezina. Nolabait, proiektuaren parte izatera ekarri nahi da bizitza, proiektuaren formekin batera aurreikusi nahi da. Formari dagokionez, funtsean, agerikoa da multzo hauen modu konpositiboek duten askatasuna. Haratago ere joan gintezke. Termino akademikotan ulertutako konposizioaren gainditzapenaz hitz egin genezake. Hau da, printzipio ideal eta abstraktuen aplikazio zurrun bezala ulertutako konposizioa gainditutzat jo genezake. Ez, noski, bere egiazko zentzuan ulertutako konposizioa, alegia, atal desberdinez osatutako osotasuna. Proiektu unitarioa, arau konpositibo jakin batzuen bidez, elementu desberdinen edo atal osatzaileen arteko akordio bat lortzen saiatzen da. Horretarako, horietako bakoitzaren aukera formalak mugatzen ditu. Proiektu kolektiboak, aldiz, beren atalei autonomia formala ahalbidetzen die; ezustekoa, kontrastea, deformazioa onartzen ditu; bitartekaritzarik edo akordiorik gabeko juxtaposizioa eta kontraposizioa konposizio-sistema bilakatzen ditu. Proiektu kolektiboak aldatu egiten du unean-uneko ordena. Ordena hau, orokorrean, geometrikoa, unitarioa eta zuzena da. Horren ordez, proiektu kolektiboak ordena azpietzan bat ezartzen du. Ordena azpietzan horrek ez du errazki hautemana izan nahi. Ez du multzoaren batasun-bilaketarako joera azkarki asebete nahi. Ondorioz, ahalegin haundiagoa eskatzen dio ikusleari. Ordena azpietzan hori amaiera baten zain dauden birtualitateetan eusten da. Bere atal eta elementuen arteko beste ordena bateko konexio posibleetan eusten da. Era berean, ordena azpietzan hori judiziozko eskema eta arau aurre-ezarriez haratago doa beti. Bederen, eskema eta arau hauek

Page 14: Denbora eta Lekua

Charlottenhof.

Page 15: Denbora eta Lekua

kasu erreal eta konkretuen gainean konstanteki berreguneratzen ez badira. Proiektu kolektiboa osatzen duten multzo hauek integrazio-gaitasun haundia erakusten dute. Izan ere, ahalbidetu egiten baitute mundu arkitektural eta kultural oso desberdinetatik, edo are, aurkakotatik datozen parteen uztarketa. Eta ez naiz zehazki mundu estilistikoez ari, zeren horiek, ikuspuntu akademiko batetik, guztiak klase kultural berekoak bailirateke. Klase desberdinetan dauden elementuen arteko elkarketaz ari naiz, neurketa-eskala tradizional baten arabera betiere. Adibidez: kultibatua eta bernakulua, domestikoa eta monumentala, eraikuntza eta arkitektura, arkitektura eta dekorazioa, eta abar. Multzo hauetan, jatorri desberdin eta askotarikoa duten problemak proposatu eta ebazten dira. Venturi-k esana onartuz: inklusioaren batasun zaila, exklusioaren batasun errazaren aurrean. Askotan, arazo tradizional eta teorikoki ebatzezinak konpontzen dituzten soluzioak aurkitzen ditugu multzo hauetan. Batasunaren eta aniztasunaren artekoa, ordenaren eta zirkunstantziaren artekoa, publikoaren eta pribatuaren artekoa, eskala nahiz dimentsio haundiaren eta eskala nahiz dimentsio txikiaren artekoa, diseinatuaren eta konbentzionalaren artekoa, bukatuaren eta bukatugabearen artekoa, eta abar. Are gehiago, multzo hauek urrunago ere joaten dira. Materiale berriak onartzen dituzte. Adibidez, denbora edo lekua. Materiale berri hauek, ohikoen aldean, heterogeneak eta arrotzak dira. Batez ere, proiektuari espezifiko zaizkion materialetzat hartu izan direnekin edota beren buruarekiko konparazio posible oro baztertzen duten materialeekin alderatzen baditugu. Denbora formetan islatzen da, formen barnera lekualdatzen gaitu, formen baitan alderik alde eramaten gaitu. Proiektu kolektiboan denbora erreal bat dago. Denbora hau bilakaera historikoari dagokio, eraikuntzan emandako denborari. Aldiz, proiektu kolektiboaren emulazio den arkitektura-proiektuan, manipulazio interesatu baten objektu bilakatzen da denbora: kontzienteki erabiltzen da. Denbora birtual hau proiektua osatzen duten parte desberdinek deskribatu eta materializatzen dute. Denbora honek, bere burua agertu nahi badu, hau da, existitu nahi badu, ezin du

Page 16: Denbora eta Lekua

Gärtnerhaus mendebaldetik.

Gärtnerhaus.

Page 17: Denbora eta Lekua

forma osatuen edo forma itxien bidez agertu. Alderantziz, forma bukatugabe eta irekietan aurkitzen du bere agerpen gorena. Arkitektura hauek, potentzialki, bukatugabearen eta osatugabearen poetikak iradokitzen duen bilakabidean daude oraindik. Beren barnera sartzea ahalbidetzen dute, eta, beraz, sor-arazi dituen prozesu tenporala entelega eta uler dezakegu. Beraz, une bakarrean eraikitako arkitekturaz gain, badago denbora onartzen duen arkitektura bat ere. Arkitektura honek, iraupen errealaren limiteak gainditzen dituen historia bere historia propioa dela irudika-arazi nahi digu. Modu honetan proposatuta, badirudi arkitekturak indartu egiten duela bere legitimitate historikoa. Aurre-baldintza propioak eraiki, onartu eta euskarritzat hartzen ditu. Bere existentzia justifikatzen duen kontestu bat eraikitzen du. Horrela, lekuaren eraikuntzaren prozesu jarraian txertatzen da arkitektura. Denborak, modu horretan ulertuta, proiektuaren egitura bezala iharduten du. Egitura horren gainean kateatu eta haragiztatzen dira proiektuaren parte desberdinak. Parte horietako bakoitzak aurreko guztien existentzia aurre-suposatu behar izan du. Gero, berproiektatu egiten ditu. Azkenik, bere burua ezartzen du abiapuntu berritzat.

Schinkel-ek, bere Gärtnerhaus-ean, konplexitate-maila estilistiko garaia erakusten du. Bertan, gainjarri eta kontrajarri baina aldi berean koexistitu egiten dira dualitateak: kultibatua eta herrikoia, monumentala eta domestikoa, sagaratua eta profanoa. Batera agertzen dira italiar landa-arkitektura eta espezifikoki klasikoak diren beste batzuk. Hau mediterranear konplexu eraiki haundietan egiten zenarekiko analogia bat da. Casa colonica-n, monasterioan, gotorlekuan, eta abar. Schinkel-ek, aurrerago ikusiko dugun bezala, eraikin aurre-existenteak hartzen ditu abiapuntutzat Glienicke-rako eta Charlottenhof-erako proiektuetan. Aitzitik, proiektu honetan, Gärtnerhaus-ean, bere aurre-existentzia propioak ezartzen ditu. Ondoren, horien erreferentziaren gainean eraikitzen du multzoaren garapen-prozesu osoa. Multzoaren hasierako nukleoak Erdi Aroko dorretxe bat ekartzen du gogora. Dorretxeak hiru eraikuntza-gorputz ditu. Erdikoak, bere posizio aurreratuarekin eta hutsarteen konposizioarekin, oreka bat

Page 18: Denbora eta Lekua

Gärtnerhaus. Multzoaren barnealdea.

Gärtnerhaus

Page 19: Denbora eta Lekua

bilatu nahi du beste bien heterogenetasunaren artean. Alde batean, sarrera-gunea du, bere portiko, dorre eta itxuraz denboran zehar eraiki den interbentzio-serie osoarekin: eserlekua, iturria, jardina, fragmentu arkeologikoak, pergola, eta abar. Beste aldean, C formaz hegoaldera irekitzen den gorputz bat dago. Gorputz hau zabalgune baten abiapuntua da. Zabalgunea ipar-hego ardatzaren arabera garatzen da, jardin baten inguruan. Ekialdera, pergola batek ixten du jardina. Mendebaldera, aldiz, irekita dago, oreka bilatzen ari den beste simetria bat osatuz. Jardina bi pabilioirekin amaitzen da. Pabilioi hauek ardatz berri bat ezartzen dute, aurrekoarekiko perpendikularra, eta ardatz hori pabilioietako bati erantsita eraikitako tenplu-gorputz batek indartzen du. Ekialde-mendebalde ardatz hau hasierako nukleoari lotzen zaio pergola baten bidez. Bere konposizioa ere osatugabea da, oreka bilatzen ari da. Aldiz, multzoaren barnealdean, erromatar bainuen gorputza dago. Gorputz honek, bere burua hasierako nukleoarekiko perpendikularki ezarriz, simetria potentzial berri bat proposatzen du. Alde batetik, gorputz nagusiarekiko eta pergolarekiko itxi egiten da, eta, beste aldetik, irekita dago inguruan dituen lakurantz eta basorantz. Horrela, konposizio ez-jarrai bat osatzen du. Konposizio hau tipo eta estilo identifikagarriak dituzten indibiduo arkitektonikoen juxtaposizioan oinarritzen da. Atal heterogeneen multzo bat da: kultibatuak eta landakoak, klasikoak eta Erdi Arokoak, domestikoak eta monumentalak. Atal horiek itxurazko denbora birtual batean zehar eraiki direla ematen du, norabide guztietara zabaltzen den denbora batean zehar. Atal horiek, beren harreman desberdinetan, barruti potentzialki bukagarriak sortzen dituzte. Simetria osatugabeen serie hauek, beren osatzeko, inguratzen dituen guztia behar dute. Ez arkitektura, baizik-eta landagunea, lakua eta zuhaztia. Inguruko naturak orekatzen du konposizio arkitektonikoaren simetria. Zentzu horretan proposatzen da konposizioa. Badakigu arkitekturaren jatorria itxituraren ideiari hertsiki lotuta dagoela. Izan ere, itxitura baita leku artifizial ororen ezagugarri bereizgarria. Gizakiak sortzetiko behar bat du: espazio-zati jakin bat inguruko naturatik isolatzea. Behar hau asentamentutik eratortzen da. Ixtearen egintzak berak, limitearen eraikuntzaren bidez, definizioz inplikatzen du eremu desberdin eta ingurugirotik bereizi

Page 20: Denbora eta Lekua

Glienicke.

Glienicke hegoaldetik.

Page 21: Denbora eta Lekua

baten sorkuntza. Inguru natural irekitik eremu zehatz bat hautatzen da, eta, berau inguratuz, barruti bilakatzen da. Horrela ixten den barrutiak arkitektura bukatuari dagokion oinarrizko dimentsio bat hartzen du. Zentroa bere baitan ezartzen du eta proiektu unitariorantz jotzen du. Horrela, kokaleku duen inguru naturalarekiko aurkaritza jarrera bat ezartzen du. Aitzitik, barrutiaren ideia horrek ez garamatza toki naturalarekiko oposiziora halabeharrez. Badaude, ideia horretatik edo ideia horri erantzuten dioten tipo arkitektonikoetatik abiatuta ere, tokiarekin akordioa bilatzen duten arkitekturak. Arkitektura hauek modu hautemangarrian integratzen dute tokia. Arkitektura hauek, lehen unean, arkitekturak hain berezko duen ixtearen joera baieztatzen dute. Baina, gero, bigarren unean, aurka egiten diote joera horri. Uko egiten diote itxitura bukatzeari. Barrutiak eta irekiguneak kontraposizio dialektiko bat osatzen dute. Horrela, itxituraren eta bukatugabearen arteko batasun horrek bi lorpen erdiesten ditu. Batetik, tokia arkitekturak sortutako barne-eremuan sartzea. Bestetik, kanpoarekiko jarraitasunik ez galtzea. Honek guztiak arkitekturaren eta naturaren arteko elkarrizketa aberats eta konplexua ahalbidetzen du. Tokia, beraz, lekuaren eraikuntzaren parte izaten hasten da. Bere materialitatea du. Bakar eta errepikaezin egiten duten pekuliaritate zehatzak ditu. Hain zuzen ere, pekuliaritate horiek eragin dute bere hautaketa. Modu horretan, proiektuaren ezagugarri bereizgarri bilakatzen da tokia. Proiektuaren abiapuntua da, bere elementurik aintzineko eta prestigiotsuena.

Glienicke-n eraikin aurre-existente batetik abiatu behar zen. Eraikinak L ireki bat osatzen zuen Havel aldera. Schinkel-ek aldatu egin zuen eraikin existenteak zuen aire domestikoa. Landa-jauregi karakterra eman zion. Hala ere, hasieran, Jauregiak mantendu egin zuen multzoaren nukleo bezala zuen nagusitasuna. Bigarren fase batean, garrantzi txikiagoko gorputz batzuk jarri zitzaizkion ondoan. Honek zalantzan jarri zituen eraikinaren fazada simetrikoak. Eraikinak bere karakter unitario, itxi eta autonomoa galdu zuen. Bidea ireki zion denboran-zeharreko garapen posible bati. Garapen horretan beste elementu batzuk barnebildu ahal izango zituen. Horien artean, elementu naturala.

Page 22: Denbora eta Lekua

Glienicke ekialdetik.

Glienicke.

Page 23: Denbora eta Lekua

L formaz atxikitako gorputz batek C ireki batean transformatzen du multzoa. Horrela, hasierako L-ak hasitako barrutia definitu nahi da. Pergola batekin, nolabaiteko batasuna eman nahi zaio multzoari patioaren barnealderantz. C horren iparraldean gorputz longitudinal bat ezartzen da. Gorputz honek zalditegi funtzioa du. Barrutiaren definizio progresiboan urrats bat gehiago da. Alta, ez da erabat ixten ingurugiro naturalerantz eta honen jarraitasuna ahalbidetzen du. Eraikinaren jarrera aldatu du gorputzak: lehen, naturan isolatuta, ingurugiro naturalari aurre egiten bazion, orain ingurugiro natural honen inguruan artikulatzen da. Eraikuntza-gorputz hau, jauregiaren beraren gidalerroekiko arinki biratuta dago. Biraketa horren helburuak bi dira: alde batetik, bere independentzia eta karakter desberdina erakustea; kultibatua beharrean landakoa, jauregikoa beharrean zerbitzutarakoa. Beste aldetik, lekuarekiko artikulazioa erakustea; ondorioz, lekuaren garrantzia indartzen du eta multzoa gehiago irekitzen du parkearen barnealderantz. Era berean, zerbitzutarako eraikin-multzo berri baten hasiera-puntu dira zalditegi hauek. Multzoa iparralderantz garatzen da: C formaz irekitzen den patio baten inguruan eraikitzen da. Ondorioz, multzoaren parte desberdinen arteko oreka potentzialaren lekua okupatzen du. Jauregiaren sarrera eta bere ikuspegi adiarazgarriena hegoaldera daude, Berlin eta Potsdam lotzen dituen errepidearen gainean. Alta, barruti honek konposizioaren zentro bezala hartu zuen garrantziarekin, multzorako sarrera berria ekialdean ezarri zen. Hegoaldekoa eta ekialdekoa bi perspektiba karakteristiko dira, desberdinak ez-ezik kontrajarriak, bi fronte desberdin diren aldetik. Batetik, hegoaldetik ikusita, lur-sailaren goragune baten gainean agertzen da multzoa. Itxura konpaktu, unitario eta itxia du aldi berean. Bestetik, parkearen barnealdetik, multzoa ireki egiten da eta bere izaera heterogenea erakusten du, parte desberdinez osatua: kultibatua eta landakoa, sagaratua eta profanoa, monumentala eta domestikoa. Multzoak hegoaldera erakusten du bere izaerarik klasiko eta nobleena. Hala ere, konposizioaren ikuspuntutik, ekialdeko aurpegira eramango da bere balio lehenetsia. Aurpegi honek hartuko du proiektuaren atentzioaren parterik haundiena. Izan ere, bertan erakusten baitira multzoa osatzen duten ia elementu guztiak, izan eraikiak – arkitektura

Page 24: Denbora eta Lekua

Charlottenhof.

Charlottenhof.

Charlottenhof iparraldetik.

Page 25: Denbora eta Lekua

desberdinak – edo izan naturalak – arkitekturaren euskarri den eta arkitektura bera besarkatzen duen lekua. Bi C irekiz osatutako fronte honek izaera harkorra du, hala irisgarritasunari dagokionean, nola inguratzen duen ingurugiro naturalari dagokionean. Bertan elkartzen dira gehitutako hainbat elementu: portikoak, pabilioiak eta sarrerako aedicula-k. Elementu hauek Berlin-Potsdam errepidetik datorren sarrerarekin artikulatzen dute multzoa. Ondoz-ondo, mugimentuzko hainbat ardatz birtual ezartzen dituzte ikuspegian. Horrela, multzoan beharrezko eta desirazko biraketa dinamikoak txertatuz, konposizioaren zentrorantz bideratzen gaituzte; elementu naturala multzoan sartzen den gunerantz; gune honen ondoriozko tokiaren jarraitasunerantz. Toki naturala leku eraiki batean integratzea, proiektuaren parte egitea, toki horri zentzu ulergarri bat emango dion kontestu bat konfiguratzea baino ez da. Kontestu horretan, interpretazio interesatu baina aldi berean ulergarri bat ematen zaio tokiari. Kasu honetan, arkitekturak tokiaren bokazioa interpretatzen du. Bere eduki potentzialak sendotu eta azaleratzen ditu. Ondorioz, toki naturala, proiektuaren materialetzat hartuta jada, ulerkera berri batean kokatzen da. Manipulazio arkitektonikoaren objektu bezala ulertzen da tokia, natura artifizial bezala. Tokiaren hautaketari ematen zaion balioa beti egon da balio natural zehatzen existentziari lotuta. Balio natural hauek zentro natural bilakatzen dute tokia. Horien artean, agian, goragunearen presentzia da karakteristikoena. Arkitekturan, igotzearen efektuari lotzen zaio goragunea, gora egitearen zentzuari, horrek duen esanahi guztiarekin. Leku garaia lehentasunezko lekua izan da beti. Bere ezagugarri propioek puntu singular bilaka-arazten dute continuum espazialean. Bertatik, nabaritu egiten dira ingurugiroa dominatzeko aukera eta honen zentroan egotearen sentsazioa.

Charlottenhof-en, multzoak, elementu aurre-existente bat hartzen du bere garapenerako oinarritzat: bizitegi-pabilioi bat. Eraikin hau Lenné-k diseinatutako Sanssouci-ko parkearen bidegurutze batean zegoen. Trinkoa, itxia eta unitarioa zen. Bitartekaririk gabeko kontraste eta aurkaritza harreman bat ezartzen zuen inguruarekin. Aldiz, Schinkel-en irudiko, proiektu

Page 26: Denbora eta Lekua

Charlottenhof.

Charlottenhof.

Charlottenhof hegoaldetik.

Page 27: Denbora eta Lekua

berriak lehentasunezko abiapuntu bat behar zuen: toki natural orok bere baitan duen erreferentzia-konplexitate oparoari erantzutea, nahiz-eta, kasu honetan zehazki, hein haundian artifiziala den natura batez ari garen. Landagune kulturala eraikitzeko arkitekturaren bidezko moduak interesatzen zitzaizkion Schinkel-i, bere bidaia-liburuek erakusten diguten bezala. Arkitekturak manipulazio kontziente baten objektu bilakatzen du natura, aurrez parkearen marratze pintoreskoak egin zuen modu berean. Arkitekturak tokiak dituen baldintzak onartzen ditu, eta, aldi berean, bere ekarpena egiten du baldintza horiek bersor daitezen. Modu horretan, landagunea eraikinarekin integra daiteke, eta, azken irudian, eraikina landagunearekiko bereiztezin bilakatzen da. Horrela, gertakizun-marko bakarrean biltzen dira biak. Eraikin existenteak okupatzen zuen tokia praktikoki laua zen. Alta, Kronprintz-aren bizitoki izango zen eraikin berriaren inportantziak lur-saila goratzera bultzatu zuen Schinkel. Bertan proiektatuko zen arkitektura berriaren inportantziarekin bat etorriko zen topografia artifizial bat sortu nahi izan zuen, toki naturalari balio haundiagoa emango ziona. Toki gatzgabe hori zentro kategoriara goratu nahi izan zuen, zentro horretatik inguruko landagunea dominatzea posible izan zedin. Metodo horrekin, tokia konstituitzen duten bi mailen arteko konexio-rola hartzen du eraikinak, maila existentearen eta proiektatutako goragunearen artekoa. Ondorioz, eraikina bi gorputzetan artikulatuta gelditzen da. Gorputz hauetako bakoitzaren papera argiki definituta dago. Batetik, gorputz existentea basikoki murala da; gorputz honek goragunearen eustorma eta barrutiaren sarreratiko ixte-horma errepresentatzen ditu. Bestetik, gorputz berria aurrekoarekiko perpendikularki proiektatzen da; gorputz honek sarbidea errepresentatzen du, bi mailen arteko komunikazioa. Gorputz honek propileo balioa hartzen du barrutiarekiko. Barrutia akropoli txiki batean bilakatzen da. Gorputzen esanahi desberdin hauek ez dira beren izaera desberdinetan soilik nabarmentzen, hau da, bata itxia eta bestea irekia izate horretan. Izaera horien euskarri diren estaldura-modu desberdinetan ere nabarmentzen dira. Hasierako gorputzak bere malda haundiko estalkia galtzen du; erlaitz eta atiko horizontal banarekin, estalkirik ez duela dirudi. Aldiz, sarbideko gorputzak bi isurialdeko estalkia dauka, bi frontoiz azkendua. Propileo baten

Page 28: Denbora eta Lekua

Sainätsalo-ko Udaletxea basoan.

Page 29: Denbora eta Lekua

portikoaren irudia oroit-arazten du, barruti sagaraturako sarbidearen arketipo klasikoa. Gorputz muralari ebakitako portikoa da eta honen hondo bezala funtzionatzen du. Aldi berean, tenplua ekartzen digu gogora, eta, kasu honetan, jatorrian tenpluari hain lotuta egon zen Errege-Jauregia ere bai. Multzoaren konposizioaren gidalerro nagusia ekialdetik mendebaldera doan zeharkako ardatza da. Ardatz hau hiru iturri zentralei eta hauek batzen dituen erretenari esker materializatzen da. Erretena exedra-eserleku batean azkentzen da, eta, honek, eustorma bezala funtzionatzen du lursailaren goragune artifizial txikiarekiko. Parkea den osotasunaren gaineko panorama baten zentroa da. Jauregitiko ikuspegiak oztopatu gabe, landagunearen hondo basotsuan inkuadratuta gelditzen da. Edonola ere, simetria osatugabe bat da. Izan ere, hegoaldean dagoen pergolaren presentziak ez du orekarik aurkitzen multzoaren iparralderanzko irekigunean. Horrek guztiak, konposizioaren erreferentzia den tipoaren osatze birtual bateranzko tentsioa sortzen du. Tipo hau erromatar etxearen patio-peristiloa izan liteke, edota zentroan tenplua duen forum-a. Baina, era berean eta aldi berean, exedra aintzat hartuta, basilika kristaua ere izan liteke, aurrekoetan baitu bere jatorria. Tentsioa simetria bukatugabe batek sortzen du. Simetria bukatugabe horrek, aurreko kasuetan bezala, landagunea den inguru naturala erabili nahi du bere osatze-faktore modura.

Modu analogoan, Aalto-k, bere hainbat eta hainbat lanetan, naturaren eta multzo eraikiaren arteko integrazioan ezartzen du bere interesa. Bata eta bestea mutualki interdependente egiten ditu. Sainätsälo-ko Udaletxea inguru natural batean dago, baso nordikoan. Inguru natural hau uniformea da. Jarraia, itxia, goragune nabarmenik gabea. Inguru natural honen baitan kokatzen da arkitektura, eskandinaviar tradizio erromantikoaren adibide askotan ohikoa den bezala. Landagunearen ikuspegi erromantikoan, naturaren indarrek dominatzen dute, lurrari dagozkion indarrek bereziki. Basoaren presentzia obsesiboak indartu egiten du egoera hori. Beste ezein erreferentzia urrun-arazten du. Hein haundian, horretan etzaten da arkitektura honen materiale naturalekiko hobespena, zurarekikoa eta adreiluarekikoa nagusiki. Hain zuzen

Page 30: Denbora eta Lekua

Sainätsalo-ko Udaletxea. Planoak.

Sainätsalo-ko Udaletxea. Ebaketa.

Page 31: Denbora eta Lekua

ere, azken hau da lurretik datozen materialeetan erabiliena. Tradizio erromantiko nordikoaren ezagugarrietako bat nolabaiteko primitibismo bat iradokitzea da. Iragan urrun batera eraman nahi du gizakia. Ez hainbeste zentzu historikoan, baizik-eta esperientzia emotibo bezala. Arkitekturaren helburua, ikuslearentzat ulergarri izatea baino, ikuslearengan zirrara sortzea da. Ikuslea arkitekturak manifestatzen duen karakterrarekin sentimentalki enpatian egon dadin bitarteko guztiak erabiltzen ditu. Oraindik ere, mundu klasiko eta mediterranearra da erreferentzia emotiborik inportanteena, Schinkel-engan eta honi hainbeste zor dion klasizismo nordikoaren esperientzian ikusi berri dugun bezala. Aalto-k, azken arkitektura horretatik abiatuz, bere zenbait arlo landuko ditu. Arlo hauek, arkitektura horren baitan bazeuden ere, formen berrezagugarritasun historikoaren exigentziari subordinatuta zeuden. Honekin bat, Aalto progresiboki mugituko da historiaren erreferentzia zehatzez eraikitako arkitektura suprapertsonal eta estilistiko batetik arkitektura pertsonal eta ez-estilistiko batera. Arkitektura hau, basikoki, atmosfera-iradokitzaile bezala sortuko da, erreferentzien eta oroitzapenen ibilgailu emozional bezala. Arkitekturaren jabetze intelektualak faktore horiek erabat alde batera uzten ez baditu ere, Aalto-k, argiki, lehentasuna ematen dio ikuslearen jabetze sentimental eta emotiboari. Eraikuntzaren arkitektura baino, emozioaren arkitektura da. Intentsitate emotiboa indartzeko interes horren baitan agertzen da lursaila goratzearen beharra. Horretarako, kasu honetan modu artifizial batean, areagotu egingo da topografia. Izan ere, jatorrizko topografiak, malda txikiak bazituen arren, zentro natural dominanterik ez baitzuen. Altzatako eraikinek izaera ia sagaratua hartu ohi dute behealdetik begiratuta, eta, hemen, goragunearen bidez lortuko da izaera hori. Kasu honetan Udaletxea da, komunitate laiko baten lekurik inportanteena. Alta, arkitektura honek muinoaren gailurra gorde behar du, gunerik sagaratuena, eraikitako leku berriaren benetako zentroa. Horregatik, muino-hegalean ezarriko da eraikina, eta, gailurra inguratuz, barne-ingurune propio eta ireki bat sortuko du, plaza txiki bat, patio bat. Tipologikoki, greziar agora karakteristikoak gogora-arazten dizkigu multzoak. Agora hauetan, C formako gorputzei gorputz longitudinal bat jartzen zitzaien aurrean, Glienicke-n ikusi dugun modu berean. Honen ondorioz,

Page 32: Denbora eta Lekua

Sainätsalo-ko Udaletxea. Muinora igoera.

Sainätsalo-ko Udaletxea. Sarrerako mailadia.

Page 33: Denbora eta Lekua

barne-espazioa bitan zatitzen da: sarrera eta zirkulazio gunea batetik, egongunea bestetik. Zirkulazioak eta sarrerak, kasu honetan, argi eta garbi desberdintzen diren bi mutur dituzte. Alde batean, mailadi monumental batez eraikitako sarbidea. Beste aldean, sarbide naturala, zeinetan ematen baitu barnealdeko lurra kanpoaldera jariatzen ari dela. Eraikina barnealdeko lurraren eusle bezala ulertzen duen ideia konstruktiboari erantzuten dio jariatze honek. Barrutiak aintzintasun birtual bat berreskuratu nahi du, komunitatearen leku nagusi den honi balioa eman diezaion. Horretarako, baztertu egiten du batasun arkitektonikoa. Izan ere, batasun arkitektonikoak lekuak eraikitze-aldi bakarra izan duela pentsa-araz bailiezaguke. Aalto-ri, leku laiko baina aldi berean sagaratu honen eraikuntzan, denbora birtual bat proposatzea interesatzen zaio. Denbora birtual horrek historia baten ideia hel-araziko digu, lekuaren baitan gordetzen den memoriaren ideia hel-araziko digu. Hori lortzeko, abiapuntu izango dira, batetik, tipo arkitektoniko desberdinei egindako hainbat erreferentzia, eta, bestetik, tipo hauen eraikuntzan erabilitako mintzaira desberdinen iradokitzea. Eraikinak barne-kanpo dualitate inizial horrekin hasten du bere erreferentzia-serie zabala. Kanpoaldetiko sarrera hegoaldeko frontean dago. Bertan, eraikin urbanoaren ezagugarriak agertzen dira. Hau, gehien bat, luzetarako gorputz isolatuari esker gertatzen da. Gorputz hau fazada-tipo unitario baten arabera antolatzen da, eta hau da erakin osoan zehar fazadatzat har dezakegun bakarra. Fazada honek portiko birtual jarrai bat du behe-solairuan. Goi-solairuan, galeria jarrai bat. Eraikinaren gainerako fronteak, iparraldekoa, ekialdekoa eta mendebaldekoa, itxi egiten zaizkio kanpoaldeari, ia osoki lurretik abiatzen den adreiluzko muru batez. Barruti defentsiboari egindako alusio bat da, gazteluaren iradokitze argi bat. Areto Komunalaren kuboak donjon tipikoa gogora-arazten du eta hormen gainaldeko ildaskatze bertikalak Erdi Aroko merlatura bat iradokitzen digu. Kanpo-irudi austero honek kontrastatu egiten du barne-klaustruaren abegikortasunarekin. Barne-klaustru hau beiraztatutako galeria batek osatzen du, solairu bakarrean. Galeriak bere arintasuna kontrajartzen die adreilu-lanaren masari eta

Page 34: Denbora eta Lekua

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Elizaranzko ikuspegia.

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Modeloa.

Page 35: Denbora eta Lekua

pisutasunari. Horrela, Areto Komunala goratu eta konposizioaren benetako elementu emergente bilakatzen du. Izpiritu bernakuluzko arkitektura honek filtratu egiten ditu eskala monumentala eta eskala domestikoa. Aalto-k beti ukan zuen miresmen haundia arkitektura herrikoiarekiko eta hala erakusten dute bere bidaia-liburuek. Miresmen horren oinarrian daude, alde batetik, xedeari egokitzeko borondate lehenetsia, berau erdiesteko erabilitako bitartekoen egokitasuna eta austeritatea, eta eraikitzeko formen izaera ez-estilistiko eta intenporala. Beste aldetik, arkitekturaren zentzu esentzialki topologikoa, lekuaren inportantzia lehen planora ekartzen duena. Aalto-rengan, proiektu honetan ere nabarmena da pintoreskotasunaren irakaspena, proiektuaren irekitasunean, bukatugabetasun aparentean, inguru naturalarekiko bilatzen duen integrazioan. Eraikin hau osatzen duten parteek jada argiki definitu dugun tipo bat hartzen dute erreferentziatzat: tokiari sartzen uzteko irekitzen den barruti itxia. Ideia erraz honetan eusten da multzo osoa lotzen duen ordena azpietzana. Aitzitik, parte osatzaileen elkar-ulertzeari dagokionez, Aalto-ren proiektuak desberdintasun nabarmenak ditu. Schinkeliar deskribagarritasunean, kanpoaldetik sortzen diren oinarrizko eskariei erantzuten die eraikinak. Atal bakoitzari definizio arkitektural, tipologiko eta estilistiko oso bat egokitzen zaio. Honen aurrean, ulerkera konplexu bat garatuko du Aalto-k. Ulerkera honetan atalak elkarren ondoan ipintzen dira eta ez dute definizio bolumetriko propio baten beharrik. Askatasun honen erakusgarri nagusia horma-atalen gaineko hutsarteen neurria da. Itxuraz, ez dute beren forma eta antolaera arautuko duen eskema konpositiborik. Hutsarteen logika arkitekturaren barnealdetik datorrela ematen du. Kanpoaldetik, neurri haundian, ulertezina da. Badirudi hutsarteak denboran zehar sortutako beharren arabera ireki direla, bata bestearen atzetik. Ondorioz, Aalto-ren lanean zaila da fazadez hitz egitea, hitzaren ohiko zentzuan bederen. Altzaketa izendapenak zuzenagoa dirudi. Bada, altzaketetan ere ezinezkoa da solairuen arteko koherentzia konstruktibo aparenterik antzematea. Are gehiago, beren arteko erlazio egitural bertikal oro ezabatuta dago, edo, bestela, estaldura atektonikoen bidez kamuflatuta. Erabilitako materialeak berak, kasu honetan adreiluak, ausarki konstruktiboa eta erresistentea ematen

Page 36: Denbora eta Lekua

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Udaletxea eta campanile-a.

Seinajöki-ko Udaletxea. Planoa.

Seinajöki-ko Udaletxea.

Page 37: Denbora eta Lekua

du batzuetan; adibidez, atzealdeko hormetan. Alta, beste batzuetan, bere balioa itxiturazkoa eta boluntarioki ez-egiturala da; adibidez, hegoaldeko gorputzean edo Areto Komunalaren inguruko eskaileraren hegalkinetan.

Seinajöki hiria hedatua, irekia, barreiatua eta hierarkiarik gabea da. Seinajöki-rako proiektuan, Aalto-k, itxurazko ordena ausentzia horren aurrean, Zentro Urbanoaren eraikinek ordena goren bat sor dezaten bilatuko du. Ordena horrek Zentroa benetako espazio urbano bezala konstituitzea ahalbidetu behar du. Zentroa zentro bezala ezagutu eta identifikatu behar da. Horretarako, Aalto-k, campanile-aren tema erabiliko du hiri-eskalako erreferentzia-puntu urbano bezala. Campanile-ak barne-giroa bildu eta kanporantz expresatzen du. Campanile-ak ulerkera bikoitza du. Elementu erligiotsua da, baina hiriaren erdigunea seinalatzen duen dorre zibikoa ere bai. Ezkil-dorrea eta erlojua aldi berean, Aalto-ren oroimen maiteetako italiar hirietan sarri gertatzen den bezala. Horrela, hainbat mailatan funtzionatzen du: campanile bezala Elizaren ondoan kokatzen bada, dorre zibiko bezala plazaren konposizioaren erdian kokatzen da. Hori lortzeko, Udaletxearekin batera, foku bisual rola hartzen du. Foku hau campanile-aren gainean inflexionatzen da eta biratu egiten da hiriaren errepide-ardatz nagusiarekiko. Alineazio horrek azaleratu egiten du eraikin publiko inportanteenek – Udaletxeak eta Elizak – bilbe urbanoarekiko duten independentzia-borondatea. Era berean, Zentro Urbanoaren eta gainerako hiriaren arteko harremanaren esanahia ulertzeko gako posible bat ematen digu. Zentro Urbanoak gogorki kontrastatzen du gainerako hiriarekin eta honen errepide-egitura aseptiko, sortu-berri eta karaktergabearekin. Horretarako, deformazioz eta adaptazioz eraikitako balio propio eta emotiboak erabiltzen ditu, kanpo-espazioen gradazioak, monumentalaren eta domestikoaren arteko kontrastea, eta abar. Hiria lekutzen den lurraldea, funtsean, laua da. Bertan, zentro zibikoak, bere inportantziarekin eta hiriaren erdigune bezala duen balioarekin bat etortzen den leku nabarmen bat okupatu behar du. Aalto-k tokiaren hautaketari balio berezia ematen dio, eta honek topografiaren areagotze artifizial bat egitera bultzatuko du. Promontorium txiki bat goratuz, Zentro Urbanoa eraikiko den eremu

Page 38: Denbora eta Lekua

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Modeloa.

Seinajöki-ko Zentro Paroikiala. Planoa.

Seinajöki. Teatroa. Seinajöki. Liburutegia.

Page 39: Denbora eta Lekua

gatzgabea toki natural karakteristiko batean bilakatuko du. Zentro naturaletan nabarmenena muinoa da. Arrazoi hau dela eta, muinoa bere horretan mantenduko da, bere ezagugarri naturalekin. Soilik bere inguruan eraikiko da. Leku zentral hau Udaletxeak okupatuko du. Udaletxearen bihotzak, zehazki: Kontseiluaren Aretoak. Areto hau sozietate zibilaren benetako tenplu bezala ulertzen da. Udaletxeak muinoa inguratzen du, baina ukitu gabe. Bere burua bereizita mantentzen du muinoarekiko, Aretoan izan ezik. Areto hori da muinoan eusten den atal bakarra. Muinoak posizio dominante batean kokatzen du Udaletxea, hiriaren eta gainerako zentro zibikoaren gainean, eta, beraz, baita Elizaren beraren gainean ere. Elizak, aldiz, bere barruti propioa dauka. Barruti hau Zentro Paroikialak osatzen du. Zentro honek bere barne-lurraren eusle bezala funtzionatzen du. Era berean, bere barnealderako sarrera akropoli bat bailitzan konfiguratzen du. Aalto-k, modu honetan, plaza erligiotsu bat proposatzen du, espezifikoki zibikoagoa den Udaletxekoaren ondoan. Honela, hiri historikoaren zentro urbanoen bi espazio publiko karakteristikoenak biltzen ditu. Udaletxeak muinoaren gaineko lekurik garaiena okupatzen badu, Elizak barruti sagaratuaren lekurik baxuena okupatzen du. Bi topografia artifizial hauek errepide-egiturek ebaki baino lehenagoko toki natural posible baten fragmentuak iradokitzen dituzte. Hau guztia atal desberdinen arteko elkarrekintza-serie bat da. Serie hau hurbiltasun fisikoaz haratago doa. Aalto-ren arkitekturak baztertu egiten ditu metodoen unitaritatea eta unidirekzionalitatea. Horren ordez, multzoaren, bere parteen eta bere elementu osagarrien irakurketa multiplizitatea bultzatzen du. Sarri, ordena proposatua, gehiago antzematen da bere salbuespenengatik bere itxurazko koherentziarengatik baino. Bere legea suposa dezakegu, baina ez da inoiz definitiboki baieztatzen. Parte desberdinen birtualitate desberdinak ez dira inoiz betetzen. Beti, gertatu baino lehen, zerbaitek eteten ditu. Beti, zerbaiten aurkaritza jasaten dute eta elkarren arteko kontraesanak sortzen dira. Horrela, saihetsi egin nahi da planifikazio unitario baten existentziaren irudia. Azken batean, aurkakotasunezko eta kontrastezko multzoak dira. Multzo hauek denboran zehar garatutako lan kolektibo baten emulazio emotibo bezala ulertzen den proiektu bati dagozkio. Abiapuntu diren

Page 40: Denbora eta Lekua

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Zentro Paroikiala.

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Multzoa, campanile-tik.

Seinajöki-ko Zentro Urbanoa. Udaletxea, elizatik.

Page 41: Denbora eta Lekua

forma tradizionalen deskribagarritasuna eta berrezagugarritasuna aldatu egiten dira. Analogikoki berrinterpretatzen dira gertatzen zaizkien aldaketak eta modifikazioak. Aldaketa eta modifikazio hauek ordenatuaren eta zirkunstantzialaren arteko kontrasteak eta aurkakotasunak definitzen ditu. Tentsioz betetako oreka desegonkor bat sortzen da eta bi momentu mota agertzen dira aldi berean: alde batetik, sorpresibitate eta fantasia nabarmeneko efektuak dituzten momentu inportanteak, intentsitatez kargatuak. Bestetik, boluntarioki tribialak eta banalak diren momentuak, aurrekoak nabarmentzen laguntzen dutenak. Zentzu horretan, materialeek berek ere esanahien aberaste horri laguntzen diote. Igeltsuztatze lau eta zuria multzoaren hondo bilakatzen da, eta, hondo horrek, beti-antzeko altuera batez, espazioaren azala eraikitzen du. Bestalde, konposizioaren baitan parteei ematen zaien inportantzia haunditzen den heinean, keramika urdina agertzen da eta bere presentzia intentsifikatzen du. Nabarmena da publikoaren eta pribatuaren arteko kontrastea, haundiaren eta txikiaren artekoa, forma expresionisten eta forma erregularren artekoa. Era berean, nabarmena da forma arkitektonikoen eta forma naturalisten arteko hurbiltasuna. Hurbiltasun horren adibide, muinoaren eta Aretoaren estalkiaren arteko jarraitasuna. Forma eta deformazioak dira. Alta, forma eta deformazio hauek ezagugarri partikularrak dituzte, deformazioen karakter boluntariotik eratorriak. Ondorioz, arkitekturaren ordena semantiko tradizionala irauli egiten da eta deformazioa agertzen da klimax emotibo bezala. Deformazio hau funtzio nagusiei egokitzen zaie: Kontseiluaren Aretoari, Elizari, Irakur Aretoari, Teatroari. Deformazio hauek nabarmendu egiten dira bigarren mailako funtzioei dagokien hondo ortogonaletik. Honek guztiak Aalto-ren ahalegina erakusten du. Berak, denboran zehar eraikitako multzoek berezko duten bizitzarekin konektatzea lortu nahi zuen. Bizitza horrek ihes egiten dio arkitektoaren kontrol absolutuari. Alta, Aalto-k, eskura zituen bitarteko guztiak erabili zituen bizitza hau arkitekturaren formekin batera aurreikusteko. Toki bereziki adierazgarri baten hautaketak duen balio lehenetsia azpimarratu zuen. Lekuaren eraikuntza-prozesuaren funtsezko partetzat zuen. Are, toki adierazgarri hori existitzen ez zenean, artifizialki bersortu zuen, arkitektura-proiektuaren parte bat gehiago bailitzan.

Page 42: Denbora eta Lekua
Page 43: Denbora eta Lekua

Greziar lekutik espazio publiko helenistikora

Page 44: Denbora eta Lekua

Athenak. Agora eta akropolia.

Page 45: Denbora eta Lekua

Greziar arkitekturaren baitako lekuaren eraikuntzaz hitz egitean, ezinbestekoa da arkitektura honetan elementu naturalak jokatzen duen funtsezko balioaz hitz egitea. Greziar multzoetan, Levante mitikoa artista eta dilettante-ei ireki zitzaienez gero, naturaren presentzia inponentea izan da arreta haundiena piztu duen kausetako bat. Historian zehar gutxitan berdindu da bertan hartzen duen intentsitatea. Sunion-eko itsaslabarren gaineko Poseidon-en tenplua, Parnassos mendiaren inguruko Delphetako bide sagaratua, Assos-eko itsasaurreko terrazak, eta beste hainbat multzo arkitektoniko. Hainbestekoa da beren haunditasuna ezen, landagunearen sublimitateaz eta arkitekturaren edertasunaz haratago, hainbat motibazio sakonagori buruz pentsa-arazten baitute. Motibazio horien erroak Aintzineko Greziako mundu-ikuskeraren oinarrietan bertan aurki litezke. Greziar kulturaren helburua razionalizatzea zen, mundua egitura argi eta ulergarri baten bidez azaltzea. Horretarako, esperientzia fisiko eta psikologikoaren fluxu inexorablean ordena bat aurkitzen saiatzen zen. Bere xede nagusia eskema iraunkor bat aurkitzea zen, substratu immutable bat. Gero, ordena horren bidez, kanpo-munduaren esperientzia itxuraz kaotikoa azaldu behar zen. Greziar kultura, hein haundian, errealitatearen argitze-saiakera bat da, hau da, naturari interpretazio humanizatzaile bat emateko ahalegin bat. Azken buruan, kaosa kosmosean bilakatzea zen asmoa. Kontestu orokor horren baitan, arkitekturaren helburua naturaren eraikuntza azaltzea litzateke. Horretarako, arkitekturak, bere eraikitze fisikorako erabiltzen diren materia naturalaren legeen azalpen ulergarri bat eman behar du. Munduaren eraikuntza materiala expresatzeko modu honen oinarrizko legea pisuarena da eta berau errepresentatzeko modurik errazena forma tekniko arkitrabatuaren bidezkoa da. Forma hau da, zalantzarik gabe, pisuak eta euskarriak orekan erlazionatzeko modu konstruktiborik argi eta errazena: karga bertikalei eustea eta kontraekitea beste eginkizunik ez duen egitura autosufizientea. Greziar ordena forma arkitektoniko jakin batean konstituitzen da eta forma horrek adierazkor egiten ditu eduki material batzuk.

Page 46: Denbora eta Lekua

Priene. Tokia.

Page 47: Denbora eta Lekua

Honela beraz, arkitektura naturan barneratzen da, beronen azalpen razional izateko borondatez. Arkitekturak razionalizatu egiten du bere eraikigune den toki naturala. Abian jartzen dituen Ordenaren eta portikoaren bidez ezartzen du bere bitartekaritza. Portiko hori naturaren eraikuntza generikoaren errepresentazio gorentzat hartu izan da. Arkitekturaren eta naturaren arteko harreman kontzeptualaren maila bat aipatu dugu. Bertan, arkitekturak, tenplu peripteroak zehazki, zentzu orokor batean “errepresentatzen” du natura. Hurrengo harreman-mailara pasako gara orain. Maila horretan, τέμενος sagaratuak toki naturala interpretatzen du. Zehazki, bere eraikigunea. Temenoaren eraikuntzan tenpluak parte hartzen du. Greziar tenplua eraikin isolatu bezala analiza badaiteke ere – eta orokorrean horrela kontsideratu izan da greziar arkitekturari buruz egin diren azterlanik gehienetan – tenpluari buruzko ulerkerarik osoena temenoaren eraikuntzaren baitan behatzen dugunean erdiesten dugu. Barruti sagaratu honen eraikuntzan, tenpluak, temenoa osatzen duten gainerako eraikinek – portikoek, propileoek, beste tenpluek – nahiz gainerako elementu monumentalek – aldareek, estatuek, ex-voto-ek – beren zentzu osoa hartzen dute. Beren arteko harremanaren bidez heltzen dira osotasun horretara. Ondorioz, dagokien indibidualitate gradua erdiesten dute. Ondoren, temenoaren esanahia ulertu nahi badugu, toki naturalarekin duen erlazioari atxiki behar gatzaizkio. Toki naturalak ematen die zentzua barruti – temeno – sagaratuei. Horretarako, beren eraikuntzan parte hartzen du. Alde batetik, bere ezagugarri fisikoen bitartez. Gora-beherak, hondo naturala eta landagunea. Bestetik, bere ezagugarri azpietzanen eta ezkutuen bitartez. Erromatarrek genius loci izendatzen zuten hori. Edonola ere, ezagugarri hauek, azpietzanak eta ezkutuak izanagatik, ez dira ezagugarri fisikoak baino berrezagugarritasun gutxiagokoak. Grezian, arkitekturaren bidez toki naturala ulergarri egin eta razionalizatzen duen prozesu baten emaitza da lekua. Τέμενος-a toki naturalaren eta tenpluaren arteko bitartekari bezala ulertzen da,

Page 48: Denbora eta Lekua

Aigina. Aphaia-ko tenpluaren barrutia.

Page 49: Denbora eta Lekua

toki inguratu bezala, ebaketa baten bidez gainontzeko landagunetik bereizitako barruti bezala. Era berean, temeno hau osotasunaren parte bezala hautematen da. Baiezta daiteke ezen greziar saindutegi osoaren elementu formalak bi direla: bata, kokagune duen landagune espezifikoa; bia, bere barnean dauden eraikinak. Landagunea eta eraikinak hain zaizkio berezkoak multzo arkitektonikoari ezen ezin direla isolatuki balioetsi. Alderantziz, beti ikusi behar dira elkarrekiko harremanean. Greziar saindutegi bakoitza gainerakoetatik desberdintzen da, eta, ondorioz, indibidualizatu egiten da. Ez hainbeste elementu osagarrien formarengatik, zeren hauek oinarrizko berdintasun bat mantentzen baitute, baizik-eta elementu horiek beren artean eta tokiarekin erlazionatzeko moduarengatik. Greziar multzoek, ordena geometrikoko nahiz ordena topologikoko ezagugarriak biltzen dituzte beren baitan. Batetik, arkitekturaren konstituzioari berari eta tipoaren eraikuntzari dagozkion barne-motibazioei erantzuten diete, geometria erabiliz. Bestetik, beren konstituziorako datu ekidinezin bezala onartzen dute kokagune duten toki naturalaren balioa, fisikoa nahiz esanahizkoa. Alde batetik, eraikin singularrek ordena hertsiki geometrikoa dute. Ordena horrek beren identitatearen oinarria osatzen du. Hainbesteraino ezen bata bestetik isolatuta gelditzeko joera izan ohi dutela, batasun fisiko oro baztertuz. Izan ere, eraikinen ezagugarri bereziengatik, kontaktu fisikoa erdiestea zaila izaten baita errealitatean, batez ere tenplu peripteroan. Beste aldetik, multzoan, elkarren arteko harremanetan, eraikinak erregularitate geometriko oro baztertuz antolatzen dira. Arkitekturak uko egiten dio bere barne-eraikuntzan inplizitua den araua ordenazio orokorrera hedatzeari. Ez du eraikinaren beraren limiteez haratago hedatu nahi. Arau hori arkitekturaren baitatik jariatzen da, Ordenaren garapen naturala da. Erregularitatea eta irregularitatea. Orekan dauden bi polo. Greziar pentsamentuan etengabeak diren dualitate karakteristikoetako bat osatzen dute. Dualitate horiek, zentzu batean, ondorengoa

Page 50: Denbora eta Lekua

Olympia. Altis-eko barrutia.

Page 51: Denbora eta Lekua

uler-arazten digute: greziar eraikinen kokaeran antzematen dugun itxurazko desordenak eraikinen ordena geometrikoari kontraekiteko balio duela. Interpretazio honen arabera, naturaren eta artifizioaren nahiz razionalaren eta irrazionalaren arteko oreka bilatzearen emaitza da arkitektura. Azken buruan, delphiar “μηδὲν ἄγαν” – “ezer ez gehiegian” – esapidea aplikatzearen ondorio da. Aitzitik, dualitate hau zehaztu behar genuke, ingerada zorrotzegiak lausotze aldera. Alde batetik, zalantzan jarri behar genuke eraikinen itxurazko erregularitate geometriko hori. Izan ere, ezagunak baitira tenpluetan erabilitako hamaika “irregularitate” kontrolatu. Irregularitate horien helburua organismo biziduna bere eredu geometriko eta abstraktutik bereiztea zen. Beste aldetik, multzoaren desordenari dagokionez, argi dago eraikinen eta elementuen artean ezartzen ziren harremanak, planoaren ikuspuntu abstraktutik baino, ikuspuntu pertzeptibo-bisualetik egiten zirela. Harreman hauek ez ziren inola ere arbitrarioak. Arretaz kontrolatzen ziren. Greziar arkitektura erregularitate geometrikozkotzat edo desordenazkotzat jotzea azaleko hurbiltze baten ondorio da. Funtsean, ez du inongo zentzurik. Izan ere, toki jakin baten esperientzia eraiki bezala ulertzen den arkitektura bati buruz ari baikara. Eraikinen artean sortzen den espazioari balio desberdina ematen zaio eta hortik eratortzen da desordenaren irudipena. Espazio hori, basikoki, espazio interstizial bezala ulertzen da, bere kabuz objektu ez den espazio bezala, formalizazio-borondate haundirik ukan ez duen espazio bezala. Espazio hori multzoa osatzen duten arkitekturei eta elementuei bereiztezinki lotuta dago eta soilik horien pertzepzioaren arabera hartzen du bere zentzua. Arkitekturaren parte bakoitzak harreman erreferentzial bat ezartzen du bere auzo-eraikinekin, oinarri bisual batzuen bidez. Oinarri bisual hauek ibilbide baten puntu konkretuetan zentratzen dira. Barrutietarako sarbide diren propileoak ibilbide horren abiapuntu dira. Greziar multzoez, orokorrean, ondorengoa baiezta liteke: sistema konpositibo orokor eta unitario baten nagusitasunik ez izateak ezagugarritzen ditu. Alderantziz, leku indibidualen taldekatzeak dira. Leku indibidual hauek ibilbide batez lotutako influentzia-eremu bezala ulertzen dira. Ibilbide horrek zentzua, jarraitasuna eta

Page 52: Denbora eta Lekua

Delphak. Barrutia eta bide sagaratua.

Page 53: Denbora eta Lekua

egitura ematen dio itxuraz espazio erresidual, eten eta kasual bat den horri. Espazio hori objektu arkitektoniko, eskultural eta monumentalen metaketa baten emaitza da. Ibilbidearen helburua ikuslea eraikinak hautemateko posiziorik hoberenean lekutzea da. Ibilbideak ikuspuntu egokienetan kokatzen du ikuslea, honakoa uler dezan: multzoaren ordena azpietzana, neurri haundian, xehetasunaren baitako ordena batetik datorrela. Honek, Le Corbusier-en Pisa-ko Campo dei Miracoli-ari buruzko aipua ekartzen du gogora: “unité dans le détail, tumulte dans l’ensemble” – “xehetasunean batasuna, multzoan zalaparta”. Esaldi hau aplikagarria litzateke greziar multzoetan ere. Multzo hauek, kanpotik behatuz gero, ulertzen zaila den ordena bat osatzen dute, eraikinen eta elementuen benetako “zalaparta” bat. Alta, barnetik, ezarritako ibilbideetan zehar, leku indibidualen sekuentziak zentzua hartzen du. Izan ere, objektu preziotsu bezala daukaten magiak eta lilurak harrapatu egiten baitu bat. Barne-ordena bat dute, bisualez eraikia, aurkaritza sotilez, asimetria eta disimetria osatugabez. Barne-ordena honen agerpen nagusia ondorengoa da: eraikinak unibertso formal berdin bateko kide dira. Greziar multzo arkitektonikoak, jatorrian, oinarrian, atal solteen multzokatze bezala sortutako espazioak dira. Alta, atal hauek interdependenteak dira aldi berean, eta, argi eta garbi, beren-aurretik baten eta beren-ondoren baten existentziaz hitz egin dezakegu. Gehitutako eraikin berri bakoitzak – tenplu, propileo, stoa, buleuterion – elementu monumental bakoitzak – aldare, ex-voto, eskultura – lekuaren eraikuntzaren historiako une esentzial bat errepresentatzen du. Izan ere, aurreko elementuek baldintzatzen baitute horietako bakoitzaren kokapena. Era berean, berauek, ondorengo elementuen kokapena baldintzatuko dute gero. Lekuaren eraikuntza hurrenez hurreneko aldien serie bezala ulertzen da. Aldi bakoitzak lagundu egiten du aurrekoen argitzen eta horien eduki eta esanahietan sakontzen. Hain zuzen ere, Aintzineko Greziako munduan, espazio erligiotsu nahiz zibiletan, hori da lekuaren eraikuntzaren ezagugarririk ohiko eta nabarmenena. Lekuaren eraikuntzan lekuarekiko periferikoki kokatzen dira eraikinak. Konposizioaren protagonista bakar

Page 54: Denbora eta Lekua

Athenetako agora. K.a. IV. mendea.

Page 55: Denbora eta Lekua

bilakatuko lituzkeen posizio zentrala ekidin egiten dute. Greziar leku-eraikuntzaren interesa ez da konposizio itxi eta autosufizienteak sortzea, baizik-eta, alderantziz, multzo ireki eta potentzialki bukatugabeak erdiestea. Multzo hauen eratze-legeek ez diete motibazio abstraktuki idealei erantzuten. Kasu konkretu bakoitzaren berezitasunean oinarritzen dira. Greziarrek, lekuaren esanahiari balio gailena aitortzen diote. Ondorioz, lekuaren baitan dagoen historia guztia errespetatzeko joera dute. Lekuaren aurre-existentzia guztiak kontserbatzen dituzte. Aurre-existentzia hauek osatzen dute lekuaren memoria historikoa. Lekuaren inportantziaren lekuko eta bitartekari dira. Hain zuzen ere, hori izan zen leku hori hautatzera eraman zituena. Gordetako memoria horren bidez, greziarrek momentu fundazionaleraino egiten ahal zuten atzera. Toki naturala arkitekturaren hartzaile, leku eraiki bilakatu zen uneraino. Espazio horri gehitzen zaion elementu berri bakoitzak, zentzu batean, espazioaren esanahia osatzen du. Izan ere, jada existitzen diren elementuen pertzepzioa argiago eta ulergarriago egiten saiatzen baita. Pertzepzio hori arkitektura egiteko gida bezala ulertzen da, lekua eraikitzeko modu bezala. Ez aldi bakarrean, baizik-eta denboran zehar, progresiboki. Emaitza aurrez aurreikusten saiatzen den proiektu totalizatzailearen aurrean, greziar leku-eraikuntzak multiplizitatearen eredua errepresentatzen du. Bere helburua ez da goitik inposatutako proiektu global bat aurrera eramatea. Arkitekturari utzi egiten dio bere ezagugarririk sakonenetan sustraitzen. Alde batetik, bere lege eratzaileetatik eratortzen diren ezagugarrietan. Beste aldetik, kontestuak eskaintzen dituen jarraibide konkretuak aintzat hartzen dituzten ezagugarrietan.

Helenismoan hiri planifikatua garatu zen. Honekin batera, ordura arte jorratutako gaiei eragin zieten aldaketak agertu ziren espazio publikoetan. Aldaketa hauek, alde batetik, tokiaren balioari eragin zioten. Beste aldetik, tokiaren eraikuntzaren karakter ireki eta tenporalari eragin zioten.

Page 56: Denbora eta Lekua

Athenetako agora. K.a. II. mendea.

Page 57: Denbora eta Lekua

Zentzu orokor batean, honela defini genezake aldaketa: aurreko greziar munduan lekuaren eraikuntzari ematen bazitzaion arreta, hiri helenistikoan espazioaren eraikuntzari hasiko zaio ematen. Greziar multzoa, ordura arte, kanpo-espazioarekiko interes falta batek ezagugarritzen zuen. Eraikin eta elementu monumentalen metaketa baten emaitza zen. Aitzitik, multzo helenistikoan, kanpo-espazioa kualifikatzea da helburu lehenetsia. Kanpo-espazio hori eraikitzen duten eraikinen arteko erlazio eta konkordantziak ezarri nahi dira. Modu horretan, hiri helenistikoaren espazio publiko berriak, “emaitza” bezala erdietsitako espazio-ideia batetik espazio boluntarioki “proiektatu” batera garamatza; “kanpo” bezala ulertutako espazio batetik, “barne” karakter bat duen espazio batera. Helenismoan, progresiboki, azaleratzen eta garatzen hasi ziren espazio publikoaren unitaritatearen, interiorizazioaren eta zentralitatearen aldeko kriterioak. Beranduago, erromatar arkitekturak eta hiriak azken ondorioetara arte eraman zituzten kriterio hauek, hein haundian hiri helenistikoan oinarrituta. Espazio publikoaren interiorizazio progresiboaren ondorio logiko bat espazio horren eraikuntzan toki naturalari ematen zitzaion garrantziaren apaltzea izan zen. Lehen, toki naturalak presentzia fisiko bat zuen leku eraikian. Landaredia, gorabehera topografikoak, lur naturala eta abar. Errespetu arretatsua gordetzen zen hauekiko, tokiari balio mitikoa ematen baitzitzaion. Helenismoan, tokia bigarren interes-plano batera pasako da eta aipatutako balioak ere bai. Zentzu honetan, oroit dezagun mailakatze eta pabimentatze lanak gero eta orokortuago bilakatzen ari zirela. Ondorioz, topografia naturalaren presentzia progresiboki desagertu zen barruti eraikien barnealdetik. Topografia natural hari esker jarraitasun bat ezartzen zen landagunearen osotasunarekin. Topografia natural hura esentziala zen greziar multzoen eraikuntzarako. Beren antolakuntza esentzialki topologikoaren oinarria zen. Ondorioz, helenismoan, topografia naturalaren ezkutatzeak abstrakzio-maila haundiago batera eraman zuen espazioaren konfigurazioa. Lehen, barrutian ez zen zentro zehatzik existitzen. Bederen, ez zegoen elementu eraiki batean materializatzen zen zentro

Page 58: Denbora eta Lekua

Athenetako agora. K.o. II. mendea.

Page 59: Denbora eta Lekua

dominanterik. Orain, alderantziz, espazio publiko berriak zentroaren zehaztapen materiala du helburu. Eraikin konkretuen bidez nahiz ardatz bisual argien bidez erdietsi nahi du hori. Ardatz bisual horiek elementu monumentalen gainean fokalizatzen dira. Horrela, posizio birtualki zentral batean kokatzen dituzte elementu monumental horiek. Horrek, noski, ikuspuntu lehenetsiak sortzen ditu, eta, ondorioz, espazioaren ulertzeko modu berria garatzen da. Ulerkera berri honek uko egiten dio ibilbideari. Progresiboki, gero eta estatizitate gehiago duen espazio bat da. Hau nabarmena da aintzineko multzoen zentzu dinamikoarekin alderatzen badugu. Multzo haiek benetako promenade architectural baten arabera antolatzen ziren. Orain, arkitekturari berezko zaion erregularitate geometrikoa arkitekturak eraikitzen duen espazioan ere proiektatzen da. Eraikinen eta multzoaren arteko jarraitasuna erabatekoa eta osoa da. Lehen, oreka harmoniko bat lortzeko beharra zegoen: artifizioaren eta naturaren artekoa, erregularraren eta irregularraren artekoa, razionalaren eta irrazionalaren artekoa. Orain, inportanteagoa da unitate, eskala eta proportzioen oinarri perfektuki kontrolatuak dituen multzo bat erdiestea. Hau argi eta garbi gelditzen da arkitektura bera behatzen badugu. Orain, jada ez dira beharrezkoak “irregularitate” kontrolatu haiek. Irregularitate haien helburua bizitza organikoaren munduarekin konektatzea zen. Aintzineko tenplu eta propileo harmonikoek gizakiaren sentimentu organikora hurbildu nahi zuten. Hiri helenistikoan, jada, espazio publiko haundien inguruan eraikitako portiko zabalek ez dute problema hau azaleratzen. Helburu hauekin guztiekin bat, aktuazio berrietan orokortu egiten da simetrian eta zentralitatean oinarritutako multzo monumental haundien eraikuntza. Multzo aurre-existenteen gainean iharduterakoan ere, jarrera bera hartuko da. Jarrera honek, progresiboki, proiektu global eta unitariorantz berbideratuko ditu aktuazioak. Espazio erresultantearen batasuna eta zentralitatea erdiestea izango da helburua. Helburu horrek arkitekturaren bitarteko expresiboak mugatuko ditu. Aurreko greziar hiriarekin alderatuta, hiri helenistikoan eraikuntza tipoen aniztasun haundiagoa dago. Alta, paradoxikoki, hau ez da espazio eraikian

Page 60: Denbora eta Lekua

Athenak. Agora eta bere ingurua. K.o. II. mendea.

Page 61: Denbora eta Lekua

islatuko praktikoki. Izan ere, orokorrean, eraikin publiko horiek guztiak portikoen bitartekaritzaz agertzen baitira espazio horretan. Denboran-zeharreko lekuaren eraikuntzaren eta proiektu unitarioaren artean gero eta diferentzia haundiagoa nabaritzen da. Lehena atal definitu eta desberdinen bidez eraikitzen zen; bigarrenak espazioaren eraikuntzaren aldi bakarra erakutsi nahi digu. Lehenean, hurrenez hurreneko aldiak aurrekoei gehitzen zitzaizkien, aurrekoak kontserbatzen eta baieztatzen zituzten, eta beren esanahian sakontzen zuten; bigarrenean, hurrenez hurreneko aldiak gainjarri egiten dira, aurrekoak ezereztuz. Galdu egiten da aintzineko multzoen gardentasun karakteristikoa. Gardentasun hark, geruza kronologiko desberdinen bidez, multzoaren historia erakustea ahalbidetzen zuen. Multzo erresultante berriek aintzineko elementuak kontserbatzen dituzte, baina, interbentzio berri bakoitzaren ondoren, erabat berrituta agertzen dira. Honen emaitza bezala, lekuan metatutako memoriaren gutxitze gradual bat gertatzen da, eta, ondorioz, memoria horren lagun zen balio mitikoarena ere bai. Esan daiteke ezen, lehen, lekuaren balio partikularretan jartzen zela arreta, berezkoen zitzaizkionetan, lekua bera definitzen zuten horietan. Orain, espazio proiektatuaren baliorik orokorrenetara pasako da arreta hori. Jada, arkitekturak errepresentatu behar dituen balioak ez dagozkio izaera partikular bat duen leku konkretu bati. Ez dira komunitate baten baitako leku batenak. Leku horretan komunitateak bere burua berrezagutzen zuen. Leku horretatik abiatuta baieztatzen zituen bere berezitasunak eta diferentziak. Leku hori oroimen-fragmentuz, gauzaz eta bizitzaz osatuta zegoen, euskarri zuen mitoa bezala. Orain, mundu hura substantzialki eraldatu da. Bere limite eta muga tradizionalak gainditu dira. Beste ikuspuntu batetik ikusten da. Era berean, arreta ematen zaien objektuak ere aldatu dira, eta horrek guztiak hainbat ukoren egitea inplikatzen du. Orain, hiri berrien lekutzea, fundamentalki, estrategia ekonomiko eta politikoetatik sortzen da. Jada ez da tokiak gordetzen zuen balio mitiko hartatik sortzen. Balio hark garai heroikoen jatorriarekin lotzen zuen tokia, eta garai haietan aurkitzen zuen bere izateko arrazoia. Helburu berriak

Page 62: Denbora eta Lekua

Miletos. Lehoien portuko agora. K.a. II. mendea.

Page 63: Denbora eta Lekua

kultura helenistiko berriaren grina hedakorretik eratortzen dira. Kultura honetan, arkitekturak disziplina arkitektural eta urbano baten beharra du. Disziplina horrek orokorgarria eta transmisiblea izan behar du. Baliagarritasun unibertsaleko katalogo tipologiko bat ukan behar du, modu immediatuan erabiltzeko modukoa. Sor litezkeen aukera eta egoera multiple eta desberdin guztiei erantzun ahal izan behar die. Athenetako agoraren denboran-zeharreko eraikuntzak agerian uzten du arestian aipatu dudan aldaketa hori. Hasieran, espazio huts baten inguruko objektu-metaketa bat zen. Topografia bihurriak eta hainbat bidek baldintzatzen zuten. Bide horietako batzuek zeharkatu egiten zuten – horien artean garrantzitsuena Panathenetakoa zen. Beste bide batzuk sinpleki bertara iristen ziren. Horrek guztiak ematen zion karakterra bidegurutze bezala ulertzen zen leku hari. Era berean, transiturik gabeko eremu libreak uzten ziren bideen artean. Gero, denboran zehar, zenbait eraikin ezarriko ziren eremu horietan, eta, era berean, beste hainbat objektu oroigarri, monumental eta kultuzko ere bai. Garai helenistikoan espazio hori erregularizatzeko saiakera bat egin zen, bata bestearekiko perpendikularki kokatuta zeuden bi stoaren bidez: Attalos-en Stoaren eta stoa zentralaren bidez. Antolaera berri horrek planoari ematen zion inportantzia, ordura arte nagusi izan zen antolaera bisualaren gainetik. Stoaren erabilera sistematikoa sendotu egin zen modu konpositibo bezala. Bi helbururekin erabili zen antolaera hori: batetik, eraikin inizialki solteak elkarren artean trabatzea; bestetik, agorako barne-espazioaren formen desberdintasunak erregularizatzea. Erromatar garaian, Agrippa-ren Odeon-aren eraikuntzak agoraren espazioa zentralizatzeko joera ezagun hori berrindartu zuen. Stoa zentral haundiaren aurrean ezarri zen, honekiko eta Attalos-enarekiko posizio birtualki simetriko batean. Posizio hori, aldi berean, agorarekiko berarekiko zentrala zen potentzialki.

Page 64: Denbora eta Lekua

Miletos. Agoren multzoa. K.a. II. mendea.

Page 65: Denbora eta Lekua

Hippodamiar hiriaren mugen baitan sortutako hiria izan zen Miletos. Persiarrek burututako suntsiketaren ondoren, hiri berria sare ortogonal baten arabera proiektatu zen. Sare hori topografia arinki gorabeheratsu bati gainjartzen zitzaion. Bilbe gidatzaile bat zen, denboran zehar eraikiko ziren atal desberdinen eraikuntza erregulatuko zuena. Neurri haundian, murriztu egiten zuen aurreko greziar espazio publikoaren eraikuntzan elementu desberdinek zuten posizio-askatasuna. Era berean, orubeen modulazioan oinarritzera behartzen zituen eremu publiko eta monumentalak, beren garapen posibleak hasieratik aurreikusten baitzituen. Miletos-en, bi porturen existentziak eta beren merkatari-izaerak baldintzatuko du espazio publikoen posizioa. Agora horien artean nabarmenena Lehoien Atea izenekoa zen. Zazpi mendetan zehar iragan zituen egoera desberdinen laginak erabiliko ditugu denbora horretan zehar bere eraikuntza gidatu zuten motiboak ulertzeko. K.a. V. mendean, agora osatzen zuten eraikinak aski bereizita zeuden. Etxe-irlen dimentsio basikoak mantentzen zituzten. Dimentsio hauen determinatzaile ziren kaleen egitura eta jarraitasuna ere bai. Portu alderako aurpegi zen C formako portikoak, bere atzean zegoen hiriaren irudi unitario bat agertzen zuen. Aitzitik, bere eta Delphinion-aren arteko irekigunean zehar, posible zen hainbat objektu eta elementu urbano heterogene ikustea. K.a. II. mendean zehar, aurrez bereizita zeuden hainbat eraikin itxi eta batu egin ziren. C formaz irekitako portikoaren atzealdetik porturantz zihoan zehar-kalearen jarraitasuna eten egin zen. Barruti orokorra barruti itxi, zentralizatu eta espezializatuen bidez berrantolatu zen. Adibidez, lehen L formadun portiko bat zegoen tokian, barruti sagaratu simetriko bat sortu zen. K.a. I. mendearen eta K.o. I. mendearen artean, espazio publikoaren erregularizazio eta interiorizazio progresiboak jarraitu zuen. Norabide horretan, bi izan ziren aktuaziorik argienak. Alde batetik, C formaz porturantz irekitako portikoa eta Delphinion-a batzen zituen ate monumental bat eraiki zen. Eraikuntza horrek espazio urbano berri bat sortu zuen, eta espazio urbano horretatik

Page 66: Denbora eta Lekua

Miletos. Lehoien portuko agora. K.o. II. mendea.

Miletos. Erromatar garaiko agoren multzoa.

Page 67: Denbora eta Lekua

kanpo utzi zuen portua. Toki naturalaren presentzia bera ere zalantzan jarri zuen. Beste aldetik, stoa bat eraiki zen ekialdean. Stoa honek, atearekin batera, agoraren espazio desberdinak artikulatzen zituen espazio publikoa formalizatu zuen. K.o. II. mendean zehar urrats bat gehiago eman zen, praktikoki definitiboa, hiria ixte bidean. Hiru aktuazio nagusiren bidez egin zen. Lehenik, Buleuterion-a eta barruti sagaratu haundia batu ziren. Bigarrenik, ekialdeko stoaren aurrean pseudoportiko bat eraiki zen. Pseudoportiko horrek karakter dinamiko eta zirkulaziozkoa zuen espazio luzekara bat definitu zuen. Espazio horren muturretan merkatuaren ate monumentala eta porturanzko irteerako ate zaharra zeuden. Hirugarrenik, iturri monumental haundi bat eraiki zen, fazada teatral haundi baten modura. Iturri horrek irekita irauten zuen azken aldea itxi zuen, eta, horrela, behin-betiko aldendu zuen agoraren monumentalitatearekiko arrotz izan zitekeen kanpo-presentzia oro.

Page 68: Denbora eta Lekua
Page 69: Denbora eta Lekua

Manuel Iñiguez Villanueva Hirunea, Nabarroa, 1948. Arkitekto titulua 1971n eskuratu zuen. Proiektuen Diseinuan katedratikoa da Donostiako Arkitektura Goi Eskola Teknikoan, Euskal Herriko Unibertsitatean. Bere lanak aldizkari arkitektural nazional nahiz internazionaletan argitaratu izan dira. University of Miami School of Architecture eskolan irakasle gonbidatu izana da. 1987an Bruseletako Fondation pour l’Architecture Filippe Rotier fundazioaren Prix Europeén de la Reconstruction de la Ville saria eskuratu zuen bere lan osoarengatik. Bilbaoko Faustino Orbegozo Fundazioak editatu zuen “Composición Arquitectónica, Art & Architecture” aldizkariaren zuzendari izan zen.