De vrouwen van Srebrenica

De vrouwen van Srebrenica

1

De vrouwen van SrebrenicaVerslag van een bezoek

door Agnes Kanten Alok van Loon


2


3

Voorwoord

De val van Srebrenica is nu bijnazes jaar geleden. Het gruwelijkedrama dat zich daar heeft voltrok-ken, ligt nog vers in ons geheugen.De discussie hoe in de safe areadeze grote massaslachting konplaatsvinden, wordt nog volop ge-voerd.Maar hoe gaat het eigenlijk met deoverlevenden en nabestaanden?De weduwen, de moeders, de zus-ters en de kinderen van devermoorde mannen? Een deel isopgevangen in vluchtelingenkam-pen, een ander deel kreeg tijdelijk(veelal kapotgeschoten) woningenvan gevluchte Serviërs toegewe-zen. Na het akkoord van Dayton(december 1995) kwam de interna-tionale hulpverlening op gang.

We zijn nu bijna zes jaar verder.Waar leven ‘de vrouwen van Sre-brenica’ nu? En hoe? Onder welkeomstandigheden? Hoe staat hetmet hun zoektocht naar hun ver-misten? Wat voor hulpverlening iser nu nog? Bereikt die deze vrou-wen? Is het voldoende?

Met deze vragen vertrok ik samenmet freelance journaliste Alok vanLoon, die al eerder de ‘vrouwen

van Srebrenica’ opzocht en hun lotonder onze aandacht bracht, naarSarajevo. Door diverse gesprekkenmet hulpverleners, medewerkersvan het internationaal bestuur,deskundigen en natuurlijk met devrouwen zelf hebben we in zesdagen zoveel mogelijk informatieverzameld. We verbleven bij eenvaderloos gezin in de geruïneerdewijk Otes in Sarajevo. Onze gast-vrouw Zeljka Hasic is de voorzittervan Zene Podrinja, een van de zesbelangenorganisaties van nabe-staanden die zo’n 2500 vrouwenvertegenwoordigt.

Het bezoek aan het afgelegen op-vangkamp Grab Potok heeft op onsde meeste indruk gemaakt. Hierverblijven sinds de val zo’n 250vluchtelingen onder mensonwaar-dige omstandigheden. Al zes jaareen troosteloos, uitzichtloos be-staan, na de hel van Srebrenica.Volgens de Bosnische arts BrancaAntic is het merendeel van debewoners geestelijk ziek en is ereen tekort aan alles: geld, kleding,voedsel en medicijnen.

Het is onze bevinding dat, ondanksde inzet en goede bedoelingen, de

hulp voor een groot deel van devrouwen van Srebrenica tekort-schiet. Er zijn zonder meer eenaantal zeer goede initiatieven,waar een (klein) deel van de vrou-wen baat bij heeft. Maar het over-grote deel blijft verstoken vanhulp, mede omdat zij niet in beeldzijn. Zo zijn de nabestaanden bij-voorbeeld nooit officieel geregis-treerd. De vrouwen leven emotio-neel en economisch aan de randvan de afgrond. Ze hebben geldnoch kader om zich goed te organi-seren en hebben daarom geengezicht bij hulpverleners en dono-ren. Zij voelen zich door alles eniedereen in de steek gelaten en ver-raden en lopen nog iedere dag methun hoofd tegen een muur.

Juist voor deze vrouwen brengenwij deze rapportage uit van onsbezoek. Zodat zij niet langergezichtloos zijn en – naar ik vurighoop – hun situatie niet langer uit-zichtloos.

mei 2001,Agnes Kant

Hajra Hodziczoon verloren

ˆ


4

Kapotgeschoten appartementenin Otes, verlaten door Serviërs ennu bewoond door weduwen vanSrebrenica.


5

Het gruwelijke drama in Srebreni-ca vond plaats in 1995. Op 11 julivan dat jaar namen Servische troe-pen de stad in, en startten onmid-dellijk met een massale etnischezuivering van de moslimenclave.In de safe area verbleven ten tijdevan de val ongeveer 40.000* men-sen, waaronder duizenden vluchte-lingen uit andere plaatsen in dePodrinja, de regio rond de rivier deDrina, waar ook Srebrenica ligt.Op 11 juli 1995 bevonden zich28.000 mensen op of rondom deNederlandse VN-basis Potocari.De meer dan 3500 mannen die zichonder de vluchtelingen bevondenwerden door de Serviërs afgezon-derd en zijn sindsdien vermist. Demensen die in het stadje warenachtergebleven zijn geliquideerd.Van de 12.000 mannen (en eenpaar vrouwen) die door de bossennaar Tuzla probeerden te vluchten,hebben iets meer dan 4000 mensende barre tocht overleefd. De ande-ren kwamen om door landmijnen,granaten, uitputting en na gevan-genneming.Vanaf 12 juli werden gedurendetwee dagen vrouwen en kinderenper bus naar Kladanj gedeporteerd.Eén konvooi met 400 vrouwen is

nooit aangekomen. Van hen ont-breekt sindsdien ieder spoor.Officieel is nog steeds niet duide-lijk hoeveel moslims zijn ver-moord, de meest gebezigde schat-ting is 7500.

Met het akkoord van Dayton, indecember van hetzelfde jaar, werdBosnië opgesplitst in de Federatievan Moslims en Kroaten en deRepublika Srpska. Veel Serviërsuit de Federatie zijn gevlucht naarde Republika Srpska en wonendaar sindsdien in de huizen vangevluchte moslims. De moslimsuit het Servische deel vluchttennaar de Federatie en leven nu in devrijgekomen woningen van ge-vluchte Serviërs. Een ware volks-verhuizing.Bosnië kent derhalve nog steedsveel displaced persons, DP’s zoalsde internationale hulpverlenershen noemen.De Podrinja, de regio waar Sre-brenica ligt, werd onderdeel van deRepublika Srpska. De overlevendeinwoners van Srebrenica, maarook duizenden vluchtelingen uithet omliggende gebied, verspreid-den zich door de hele federatie. Devrouwen en kinderen werden

gehuisvest in kampen, leegstaandewoningen van gevluchte Serviërsen zogenaamde collectieven, groteleegstaande gebouwen (zoalsstaatshotels en bejaardentehuizen),waar men per gezin een kamerkrijgt.

* Bron: ‘Srebrenica: het verhaalvan de overlevenden’

Het drama en de vlucht

Hafiza Malagictwee zonen endrie broers verloren


6

Grote foto links:Collectief Technocrat

Linksonder: Kamp in Jezevac

Rechtsonder: Kamp in Grab Potok


7

De woon- en leefomstandigheden nu

Wij hebben vrouwen bezocht in deopvangkampen Jezevac en GrabPotok en in het collectief HotelTechnocrat in Tuzla. Gedurendeons verblijf logeerden we in dewijk Otes in Sarajevo. Al deze oor-den worden voor het overgrotedeel bewoond door mensen die injuli 1995 in Srebrenica zaten. Hetmoge duidelijk zijn dat dit slechtsvoorbeelden zijn en er nog veleandere kampen, collectieven enkapotgeschoten wijken zijn waarde vrouwen en kinderen van Sre-brenica wonen.

JezevacJezevac is een kamp waar tussende 600 en 700 mensen wonen.Voor het merendeel zijn het wedu-wen met kinderen en kleinkin-deren. De mannen die er wonenzijn veelal oud of oorlogsinvalide.De bewoners leven met twee ge-zinnen in kleine witte huisjes. Ie-der huis heeft twee slaapkamers,één per gezin, en een klein woon-keukentje dat gedeeld moet wor-den. Het kamp is overbevolkt. Vol-gens de Bosnische arts BrancaAntic, die het kamp regelmatig be-zoekt, is de situatie van de bewo-ners explosief. De hygiënische

omstandigheden zijn slecht. Hetkamp heeft regelmatig geen stro-mend water. Kinderen wordenverwaarloosd omdat de ouders –meestal alleenstaande moeders –zelf te veel problemen hebben. Eris veel huiselijk geweld, omdat teveel mensen nu al jaren gedwon-gen op elkaars lip zitten.

Grab PotokDrie kilometer verderop ligt, weg-gestopt in de bossen aan een haastonbegaanbare weg, het opvangcen-trum Grab Potok. Een hoofd-gebouw en een barak biedenonderdak aan ongeveer 250 bewo-ners. Hier lijkt het laatste beetjemenselijke waardigheid verdwenente zijn. Het vuil ligt opgestapeldlangs de oevers van het riviertjewaaraan dit kampement gelegen is.Gezinnen leven op één kleinekamer, keukens worden gedeeld.Hier wonen de allerkwetsbaarsten,verstoken van de meest elementai-re hulp; zwaar getraumatiseerdevrouwen. Kinderen vertonen ge-stoord gedrag. Volgens BrancaAntic is acute hulp (medisch, psy-chisch en materieel) nodig. Er iseen tekort aan medicijnen, kleding,voedsel en natuurlijk geld. Grab

Potok is vlak na de val van Sre-brenica opgezet door de internatio-nale hulpverlening, maar valt nuonder het lokale bestuur van Bano-wici. Lokale overheden hebbenweinig geld en mogen geen schul-den maken.

Hotel TechnocratIn Tuzla is een oud staatshotel om-gebouwd tot een zogenaamd ‘Col-lectief Smjestaj’. De situatie lijkter beter dan in Jezevac en GrabPotok, maar is ook treurig. Gezin-nen leven hier op een hotelkamer,waar geslapen, gewoond, gegeten,gekookt wordt. Alles in één ruimte.Het voordeel is dat gezinnen onderelkaar zijn.

OtesVlakbij het vliegveld van Saraje-vo, in het voorstadje Ilidza, ligt dewijk Otes. Vroeger een welgestel-de buurt met mooie flats waar veelServiërs woonden, nu een kapot-geschoten getto waar veel wedu-wen uit de Podrinja met hun(klein)kinderen verblijven. Eenzeer deprimerende omgeving voordeze getraumatiseerde vrouwen.De aanwezige mannen zijn voorhet grootste deel oorlogsinvaliden.

De wijk lag gedurende de oorlog inde frontlinie. Geen huis is meerheel. Naar beste kunnen wordt ge-probeerd de kapotgeschoten toch-tige flats met houtkachels warm tehouden, hetgeen in een beetjestrenge winter niet lukt. Maar hetergste is de onzekerheid van de be-woners of ze morgen nog wel eendak boven hun hoofd hebben. Allevluchtelingen in deze wijk lopenhet risico om uit huis gezet te wor-den (eviction).

EvictionsVolgens het akkoord van Daytonmoet iedereen kunnen terugkerennaar de woonplaats en woning vanvoor de oorlog. De Law on Proper-ty van 1999 maakt dat woningenweer beschikbaar moeten komenvoor de eigenaren en de voormali-ge bewoners.In de wijk Otes heeft dit tot gevolgdat binnen afzienbare tijd allevluchtelingen hun huidige woningmoeten verlaten. Aangezien velengeen vervangende woonruimtehebben, worden ze uiteindelijk oplast van de rechter door de politieuit hun huizen gezet. Zo’n evictionverloopt niet altijd even zachtzin-nig. Bewoners worden met hun

Camka Ibisevicvader en broer verloren´


8

hele ‘hebben en houden’ op straatgezet. Dit zorgt voor veel onrust,wanhoop en angst onder de bewo-ners.Wij waren ter plekke op eenmoment dat een eviction zouplaatsvinden. Voor de ingang vande flat was een volksoploop. Depolitie trok zich na ampel overlegterug. Ze zullen echter zeker terug-komen, waarschijnlijk op een mo-ment dat niemand het verwacht,verzekerden de bewoners ons.Volgens medewerkers van de OHR(het internationaal bestuur) vindener alleen al in Sarajevo 700 evic-tions per maand plaats. Van de ge-troffenen vindt 90 procent weereen nieuwe plek om te leven. Degemeentes zijn verantwoordelijkvoor vervangende woonruimte,meestal is dat een plaats in een col-lectief. In Sarajevo zijn echter alleopvangplaatsen vol. Waar de 10procent blijft die geen dak bovenhet hoofd heeft kunnen vinden,hebben wij niet kunnen achter-halen.Dat 90 procent zelf woonruimtezou vinden, is volgens de bewo-ners van Otes een vertekend beeldvan de werkelijkheid. ‘Wij zijngeen beesten. Wanneer mensen op

straat komen te staan, zullen fami-lieleden, vrienden en kennissenhun uiterste best doen om eenkamer vrij te maken en onderdakaan te bieden.’ Een kwestie van in-dikken en opstapelen, dus.

Pronk-dorpBeter af zijn de vluchtelingen inhet ‘Pronk-dorp’ nabij Tuzla. Klei-ne kleurige huisjes die in ’95 directna de val van Srebrenica doorNederland zijn gebouwd. Het ligtin de bedoeling dat bij eventueleterugkeer van de vluchtelingen dehuizen gebruikt kunnen wordenvoor sociale huisvesting.

Agnes Kant op bezoekin een kamp in Grab Potok

‘Appartementen’ in Otes

Fam. Hajva wordtuit huis gezet

vervolg woon- en leefomstandigheden


9

Economische situatie

De economische situatie van deweduwen van Srebrenica is rond-uit slecht. Er zijn ook nauwelijksvooruitzichten dat het in de toe-komst beter zal zijn.Als een echtgenoot als dood ge-registreerd staat, krijgt men eenpensioentje dat iets hoger ligt danvoor de vrouwen waarvan de echt-genoten vermist zijn. En vermis-sing is bij de meeste vrouwen hetgeval. Na vijf jaar mag men eenvermiste dood laten verklaren.Maar dat doet niemand. Dat ligtemotioneel en politiek te moeilijk.De pensioenen liggen rond de 300DM, een bedrag dat ook in Bosniëniet toereikend is om een gezin vante onderhouden.Een Arabisch-islamitische organi-satie maakt misbruik van dezesituatie en verstrekt 5 DM per be-snijdenis en 50 DM kinderbijslagper kind, mits deze iedere weeknaar de moskee gaat. ‘Als een kindtwee keer verzuimt, vervalt dezesteun,’ vertelt een moeder van driekinderen uit Hotel Technocrat. Zezorgt er dus wel voor dat haar kin-deren naar de moskee gaan.Inkomsten uit arbeid hebben deweduwen nauwelijks. Het werk-loosheidspercentage ligt boven de

95 procent. Vrouwen die afkom-stig zijn van het platteland hebbenweinig opleiding. Vrouwen uit destad hebben meer scholing, maarook voor hen is er geen werk. Eenpaar gelukkigen hebben zelf eenbedrijfje kunnen starten met geld/leningen van donorlanden of parti-culiere stichtingen.In Ilias staat een voorbeeld van eengoed project dat door Nederlandgefinancierd is. Daar zijn 14 klei-ne, maar goede appartementengebouwd voor vaderloze gezinnenen drie groentekassen die geëx-ploiteerd worden door een coöpe-ratie van 40 vrouwen, die inmid-dels financieel zelfdragend is. Er isnog een aantal kleinschalige pro-jecten (honing, kruiden, kleinscha-lige landbouw en huisvlijt). Echterhier profiteren slechts enkele tien-tallen vrouwen van, terwijl het omduizenden gaat. En wie nog geenblijvende woonplaats heeft, kangeen project beginnen. Het heeftgeen zin om in een kapotgeschotenflat aan je toekomst te bouwen. Jeweet immers nooit waar je overeen maand zit.Wie teruggaat naar de RepublikaSrpska komt ook in een verre vanrooskleurige economische positie.

Geen werk, geen uitkeringen. Menstaat oogluikend toe dat pensioe-nen in de Federatie opgehaald wor-den, zo legt een hulpverlener onsuit.Alle hulpverleners en medewer-kers van het internationaal bestuurzeggen dat er veel meer geïnves-teerd zou moeten worden in inko-mensgenererende projecten.

Groentekassenproject in Ilias

Habiba Cvrkzoon, man en vader verloren


10

Vrouwen en kinderen waarvan hunmannen en vaders worden vermist


11

De vermisten

Is het Srebrenica-trauma nog welte verwerken? Er is zoveel gruwe-lijks gebeurd. Er zijn zoveel men-sen vermist en zo ongelooflijk veellege plekken. Families waar geenenkele man meer leeft zijn geenzeldzaamheid. Het verdriet is danook met geen pen te beschrijven.Hulp bij traumaverwerking is ernauwelijks. In Tuzla zijn we eenpaar particuliere initiatieven tegen-gekomen. Eigenlijk komt het eropneer dat men het zelf, met elkaarmoet doen. Depressie en lethargiezijn het gevolg. En verwaarlozingvan de kinderen, omdat moeder hetleven niet meer aankan.Voor de nabestaanden van vermis-ten is het nog het moeilijkste. Jekunt je leven niet weer oppakkenals dierbaren niet gevonden zijn.Vermist betekent dood. Dat weetiedereen. Toch blijft er een sprank-je hoop dat de dierbare opeensweer voor de deur staat. Dat hij isverdwaald in de bossen of ergensverstopt zit in een Servische ge-vangenis. Daarom is de opsporingen identificatie van de vermistenvan niet te onderschatten belang.Maar ook dit kost geld, veel geld.Waarom zouden we zoveel gelduitgeven aan de doden? Een vraag

die men bij de ICMP (InternationalCommission on Missing Persons)vaak gesteld krijgt. ‘Omdat dit nietvoor de doden is, maar voor de le-venden,’ is steevast het antwoord.Een paar cijfers: in Bosnië zijn on-geveer 4000 Serviërs, 1000 Kro-aten en naar schatting 25.000 tot30.000 moslims vermist. Van devermiste moslims komt het meren-deel uit Srebrenica en Bratunac.Op dit moment zijn in totaal 6000lichamen geborgen, waarvan ernog 4000 wachten op identificatie.De ICMP is bezig met een groot-schalig familieprogramma waarbijvan 100.000 verwanten in binnen-en buitenland bloedmonsters wor-den genomen om te vergelijkenmet het DNA van gevonden stoffe-lijke resten. De ICMP is nu nogbezig met het testen van het sys-teem dat hiertoe is opgezet, maarop zeer korte termijn hoopt men inhoog tempo te kunnen beginnenmet het koppelen van gevondenslachtoffers aan geregistreerdevermisten. Daarmee zou voor eendeel van de vrouwen en kindereneen einde komen aan de slopendeonzekerheid. De ICMP heeft vol-gens de Chief of Staff Gordon Ba-con dit jaar een tekort van 3,5 mil-

joen dollar.Geld is niet het enige probleem.Er moeten nog veel massagravenzijn. Sommigen zijn echter com-pleet verwoest of verast. Er is eengeringe bereidheid om te vertellenwaar de massagraven zijn. Wiehet weet is waarschijnlijk ookmedeschuldig aan de massamoorden loopt kans gearresteerd te wor-den. Insiders vermoeden boven-dien politieke redenen waarom eronvoldoende wordt gezocht naarmassagraven. Want stel dat eenmassagraf wordt gevonden in eengebied waar net met veel moeitemoslims teruggekeerd zijn. Dekans is dan niet gering dat de vlamweer in pan slaat.

Zajko Salkickinderen en vrouw verloren,woont bij schoondochter


12

Foto’s links en rechtsonder:het ‘Pronk-Dorp’

Foto linksonder: huisjes in Jezevacwaarin gemiddeld 14 mensen wonen


13

Terugkeer?

Als uitvloeisel van het Dayton-akkoord, is het beleid van de OHRerop gericht dat alle vluchtelin-gen, of in hun termen: DisplacedPersons, terugkeren naar de plaatsvan oorsprong. ‘Het is de enigetoekomst voor het land,’ is de heer-sende mening onder de internatio-nale hulpverleners, ‘want als datniet gebeurt wordt de etnische zui-vering geconsolideerd.’ Toch is erook twijfel over de haalbaarheid.

Voor de meeste overlevenden vanSrebrenica is terugkeer nu in iedergeval nog heel moeilijk.● De eigen huizen zijn (nog) nietvrij. De Republika Srpska (RS)werkt nauwelijks mee. Men williever de Servische vluchtelingenin dit gebied behouden. Het komtvoor dat Serviërs hun huis in deFederatie verkopen, maar vervol-gens blijven zitten in het huis vaneen moslim in de RS.● In de RS wacht de terugkerendemoslimvrouwen een politiek ensociaal vijandig klimaat. Er is geengegarandeerde veiligheid. Op veelplaatsen is geen multi-etnischepolitie. Oorlogsmisdadigers lopenvrij rond. De burgemeester vanBratunac wordt, ondanks het feit

dat hij niet door het Tribunaal inDen Haag gezocht wordt, dooriedereen als voormalig oorlogmis-dadiger beschouwd. De aanwezig-heid van SFOR vormt voor demoslims geen enkele garantie opveiligheid, wat gezien hun erva-ring begrijpelijk is.● Het onderwijs gebeurt in hetCyrillisch (Servisch schrift).Ouders hebben er moeite mee hunkinderen naar een Servischeschool te sturen, waar zij een min-derheid zullen zijn. ‘Onze kinde-ren hebben genoeg meegemaakt,we willen ze nu niet nog eensblootstellen aan discriminatie enpesterijen,’ vertelt een moeder vantwee kinderen ons.● Veel vluchtelingen hebben gro-te emotionele moeite terug te kerennaar de plaats waar hun levenverwoest is en hun dierbaren ver-moord zijn. Ook de gedachte datde moordenaars nog gewoon rond-lopen en niet zelden openbarefuncties bekleden, is vaak ondra-gelijk.● De huizen zijn over het alge-meen zwaar gehavend. Er is steedsminder geld beschikbaar voor res-tauratie. Donorlanden trekken zichterug. Medewerkers van de OHR

vertelden ons dat onlangs eengroep van 15.000 personen dienaar de RS was gegaan, weermoest terugkeren omdat er geengeld voor reconstructie van hunwoningen was. ‘Een gemiste kans,’zo luidt het oordeel van OHR-me-dewerkers.● Er is geen enkel economischtoekomstperspectief. Het werk-loosheidspercentage ligt – volgenseen rapport van de UNHCR – vooralle ‘returnees’ boven de negentigprocent. (Dit percentage zal voorvrouwen waarschijnlijk nagenoeghonderd procent zijn.) In de RSkrijgt men geen uitkering. Mensendie wel de sprong wagen om terugte keren, moeten hun uitkering ofpensioen in de Federatie ophalen.

Toch gaan er steeds meer mensenterug. In eerste instantie naar deonbezette huizen in rurale gebie-den. Vorig jaar zijn in totaal 25.226Bosniaks teruggekeerd, waarvanechter slechts 33 naar Bratunac,het stadje waar vele vluchtelingenin Srebrenica oorspronkelijk van-daan kwamen, en 60 naar Sre-brenica (waarvan slechts 3 naar destad Srebrenica). Het is een beetjehet kip en het ei verhaal, zo wordt

ons uitgelegd. Moslims gaan nietterug omdat het geen multi-etni-sche samenleving is, maar je kuntgeen multi-etnische samenlevingmaken als de bevolking alleen uitServiërs bestaat.Volgens de UNHCR zijn er inBosnië een half miljoen DisplacedPersons. De OHR verwacht datbinnen drie jaar ongeveer 300.000DPs teruggekeerd zullen zijn.

Hoe dan ook, er zal voor 200.000mensen voor naar schatting mini-maal drie jaar een oplossing ge-zocht worden: zij kunnen nu nogniet terug, maar hun omstandighe-den nu zijn ook niet menswaardig.Uiteindelijk is de verwachting dateen groep tussen 15.000 en 20.000mensen nooit meer terug zal kun-nen. Het is waarschijnlijk dat juistdeze groep uit Srebrenica-overle-venden bestaat. Met zekerheid isdat niet te stellen. De vrouwen vanSrebrenica staan als zodanig ner-gens geregistreerd.

Fatija Omerovictwee zonen en man verloren,wordt uit woning gezet


14

Agnes Kant op bezoek bijZeljka Hasic, voorzitter vanZene Podrinja


15

Organisaties van nabestaanden

Het is moeilijk zicht te krijgen hoe-veel nabestaanden-organisaties erzijn. Er worden verschillende cij-fers genoemd. Met een slag om dearm gaan we ervan uit dat er zesvrouwenorganisaties zijn die zichbezighouden met belangenbeharti-ging van de weduwen uit dePodrinja. De diversiteit heeft ener-zijds te maken met de plaats vanherkomst en de huidige woon-plaats van de weduwen, anderzijdsmet de thema’s waarmee de orga-nisatie zich bezighoudt en de even-tuele liëring aan een politieke stro-ming.

Zene Srebrenica is wellicht degrootste organisatie en is gevestigdin Tuzla. De voormalige tolk vanDutchbat was/is een belangrijkewoordvoerder van deze groep.Zene Srebrenica krijgt steun van hetIKV. Deze groep heeft alsbelangrijk thema de waarheid vanSrebrenica boven tafel te krijgen.Ze is bezig met de oprichting vanhet Srebrenica Resource Center enheeft zich beijverd voor eenbegraafplaats en herdenkingsmonu-ment in Potocari. Voor meer infor-matie over deze groep verwijzenwij naar publicaties van het IKV.

Srebrenica 99 is de enige organi-satie die bewust naar terugkeerstreeft. Ook deze groep wordt doorhet IKV ondersteund.

Zene Podrinja is de organisatiewaarmee wij contact hebbengehad. De groep was tot voor kort,ondanks de 2500 leden, onbekendbij de Nederlandse Ambassade envele internationale hulpverleners.Deze groep houdt zich vooralbezig met de opsporing van ver-misten (druk uitoefenen), en be-ijvert zich voor menswaardige (tij-delijke) huisvesting. ‘Wij vindende waarheid over Srebrenica ookbelangrijk,’ legt voorzitter ZelkaHasic uit. ‘Alleen kunnen we nietonder de waarheid slapen. We heb-ben eerst een dak boven ons hoofdnodig.’Het kantoor is gevestigd in Saraje-vo. Bij Zene Podrinja zijn veelplattelandsvrouwen aangeslotenen heeft men moeite een goedkader bijeen te krijgen. De topo-grafische verspreiding van deleden maakt de communicatieextra moeizaam. Vrouwen hebbengeen geld om regelmatig metopenbaar vervoer naar Sarajevo tegaan. Deze vrouwenorganisatie

wordt door niemand gesteund en iswaarschijnlijk de enige die geldweigert van politieke partijen. Zehebben geld en steun aangebodengekregen van een partij mits zij eenstemadvies op deze partij wildegeven. Daar is men toen niet op in-gegaan.In tegenstelling tot de vrouwenvan Zene Srebrenica blijken devrouwen van Zene Podrinja nietkundig te lobbyen voor hun zaak,waardoor ze door veel potentiëlehulpverleners niet gekend wor-den. Dit is waarschijnlijk ook dereden waarom in Tuzla meer par-ticuliere initiatieven van de grondzijn gekomen om weduwen vanSrebrenica te steunen en waarombij velen (ook de pers) de indrukbestaat dat Zene Srebrenica repre-sentant en woordvoerder is vooralle vrouwen uit Srebrenica.

Tima Hasanoviczoon verloren


16

Grote foto links: Morris Power,coördinator RRTF regio Sarajevo

Foto’s linkonder: weduwvrouw

Foto rechtsonder: Kamp in GrabPotok


17

De hulp?

Sinds het Dayton-akkoord staatBosnië onder internationaal toe-zicht. Dit internationale bestuur, deOHR (Office of High Represen-tative) is verantwoordelijk voor deimplementatie van het akkoord. DeOHR staat boven de partijen enook boven de drie presidenten..De Nederlandse hulp loopt via viertrajecten:1. macro-economisch, via de We-reldbank en Europese Commissie2. via ministerie BuitenlandseZaken aan internationale organisa-ties (zoals ARC, ICMP)3. via de Nederlandse Ambassade:aan de ambassade is gedelegeerdom geld toe te kennen aan projec-ten.4. via Defensie enkele kleine pro-jecten (3,5 miljoen per jaar): ge-koppeld aan terugkeer, bv een kli-niek herstellen, elektriciteitsvoor-ziening herstellen.

Bijlage 2 bevat een overzicht vande hulp aan geheel Bosnië zoalsverkregen van het ministerie vanBuitenlandse Zaken. In 1999 be-trof dit naar schatting een totaalbedrag van 165 miljoen en in 2000115 miljoen.

Het Pronk-dorp was een apart(groter) SFOR-project dat vrij snelna de val van Srebrenica is uit-gevoerd.De Nederlandse ambassade heeftvoor ieder project een NGO nodigvoor de uitvoering. Gezien de rela-tief kleine personele bezetting is ergeen menskracht om actief projec-ten te initiëren voor de vrouwenvan Srebrenica. De Ambassade isafhankelijk van verzoeken die haarbereiken.Er is onder andere geld beschik-baar gesteld voor een aantalwoningprojecten en werkprojec-ten. In 1999 werd in de omgevingvan Tuzla 28 woningen voor ont-heemde (vaderloze) gezinnen uitSrebrenica gerestaureerd, een mid-delbare school hersteld, en werk-gelegenheid gestimuleerd middelsmicro-crediet en het ondersteunenvan kleinschalige landbouw. In dehetzelfde jaar werden 14 appar-tementen in de omgeving vanVoguca/Ilijas gebouwd voor(vaderloze) gezinnen, en driegroentekassen en de training van380 ontheemde vrouwen voor zelf-werkzaamheid opgezet. Inmiddelshebben 40 vrouwen een landbouw-coöperatie opgericht die in finan-

Ajsa Isakovictwee zonen en man verloren

ciële termen (bijna) zelfdragend is.Om de door Srebrenica-vrouwenopgerichte coöperatie volledigzelfdragend te maken werd eenaanvullend project(je) goed-gekeurd ter verdere ondersteuningvan het ‘kassenproject’. Dit projectricht zich op het verbeteren van deinfrastructuur op het kassenterrein,de aankoop van een tweedehandsvrachtauto, landbouwvoorlichtingen training en de inrichting van een‘revolving fund’.

Sinds 1999 steunt Nederland dedoor ICMP uitgevoerde identifi-catie van in 1995 overledengezinsleden van de vrouwen vanSrebrenica. Hiertoe werd in Tuzlade bouw van een mortuarium plusonderzoeksruimten gefinancierd.In 2000 en 2001 heeft Nederlandop zich genomen om (een deelvan) de lopende kosten van ICMPte financieren (totale Nederland-se financiering tot nu toe 6 mil-joen gulden).

Verder ondersteunt Nederland dewerkgroep Nederland-Srebrenica.Deze werkgroep zet zich sinds1997 in om het proces van verzoe-ning te stimuleren. Begin 2001 is

een project van start gegaan omdoor de aanwezigheid van vrijwil-ligers spanning te verminderen engevoel van onveiligheid te ver-kleinen. Subdoelen zijn een klein-schalige economische bijdrage televeren en het levend houden vande betrokkenheid van Nederland.Het project zal lopen tot december2003. Het ministerie van Buiten-landse Zaken en Ontwikkelings-samenwerking subsidieert dit pro-ject met een subsidie vanƒ 753.814 voor drie jaar.

Verder zijn er particuliere initiatie-ven (zoals Vredesparken enkindervakanties) en projecten vanNederlandse NGO’s.Zo is het IKV ruim zes jaar actiefin Bosnië-Herzegowina. Zij onder-steunt actief democratiseringspro-cessen en was betrokken bij deoprichting van drie lokale afdelin-gen van het Helsinki Citizens’Assembly (hCa) en het Forum ofTuzla Citizens (FTC). Alle projec-ten zijn gericht op ‘building demo-cracy from below’.Meteen na de oorlog zette het IKVhet zogeheten ABC-programma op(Assistance to Bosnian Communi-ties). Een programma van drie

ˆ


18

Grote foto boven: de vroegerewoning van de familie Hasic

Foto linksonder: jongen in eenkamp in Jezevac

Foto rechtsonder: wonen in Otes

jaar met ‘Pronk-gelden’ en waar17 Nederlandse gemeenten enmeer dan 100 Nederlandse enBosnische NGO’s, onderwijs- encultuurinstellingen, bedrijven,media donoren samenwerkten.Dit programma is juli 2000 af-gesloten.

Het IKV werkt samen met deAssociatie van Vrouwen vanSrebrenica (Zene Srebrenica) aanhet opzetten van het Srebrenica Re-source Center.Ook worden kleinschalige projec-ten voor de mensen (voornamelijkServiërs) in Srebrenica onder-steund: bakkerijtje, Engelse les,computerschooltje.

vervolg de hulp?


19

Beschouwing

We hebben met vele vrouwen,hulpverleners en medewerkers vanhet internationaal bestuur gespro-ken (zie bijlage 1). Als het gaat omde toekomst, zijn hulpverlenerssterk gericht op terugkeer, terwijlde meeste vrouwen nog onmoge-lijk aan terugkeer kunnen denken.Ze zijn nog steeds bezig met over-leven. Heb ik morgen nog een dakboven mijn hoofd? Hoe geef ikmijn kinderen voldoende eten?Maar vooral ook: wanneer wordtmijn man, zoon, vader gevonden?Bovendien hebben ze grote angst –vanwege onveiligheid en emoties –om terug te keren.Volgens een aantal hulpverlenersbestaat er nog een grote discrepan-tie tussen wat de internationalegemeenschap wil en hoe de dage-lijkse werkelijkheid in Bosnië eruitziet. ‘Niet dat de internationaledoelstelling moreel/ethisch ver-keerd is, maar het past nu niet opde pijnlijke werkelijkheid,’ alduséén van hen.De visies van diverse hulpverle-ners en medewerkers van het in-ternationaal bestuur variëren on-derling. Sommigen huldigen hetstandpunt dat terugkeer de enigeoptie is en dat vooral terugkeer-

projecten financieel gehonoreerddienen te worden. Anderen zijnvan mening dat er een groep isvoor wie terugkeer onmogelijk zalzijn. Weer een ander weet het nietmeer en voelt zich letterlijk ‘ver-scheurd’ tussen zijn streven en op-dracht tot terugkeer en zijn on-macht om nu te helpen in de dage-lijkse ellende.Los van dit moeilijke vraagstukvan de haalbaarheid van terugkeerwas er op één punt grote overeen-stemming onder de mensen die wehebben gesproken: de noodzaakom aan de dagelijkse misère ietste doen.Want hoe je het ook wendt ofkeert: er is een grote groep die nuniet terug kan en in mensonwaar-dige omstandigheden leeft. Dehuidige hulp is hiervoor ontoerei-kend. Er zou veel meer moetengebeuren dan nu het geval is.

Natuurlijk is de politieke situatienog instabiel in Bosnië. En uiter-aard zijn uiteindelijk de Bosni-sche landelijke en lokale autori-teiten verantwoordelijk voor hetwelzijn van zijn bevolking. Maarals het gaat om de vrouwen vanSrebrenica, hebben we als land –

geheel los van de vraag hoe het zoheeft kunnen gebeuren – toch eenbijzondere betrokkenheid.We hopen dat dit verslag een aan-leiding kan zijn voor een discussieover de vraag:Wat kan Nederland zelf meer enbeter doen dan nu? Hoe kanNederland druk uitoefenen voormeer internationale steun?

Wij zouden meer aandacht voorde volgende punten willen aan-bevelen:

● Garantie voortgang identifi-catie ICMP

De voortgang van opsporing enidentificatie van de vermisten isvoor de vrouwen van groot be-lang. Het starten van de koppelingen dus identificatie van vermistendreigt te stagneren door een tekortdit jaar van $ 3,5 miljoen.

● Oplossingen voor menson-waardige situaties in kampen

Het meest schrijnende is de situa-tie voor de vrouwen en kinderenin de vluchtelingenkampen encollectieven. Met name de situatie

in de kampen Jezevac en GrabPotok. Mensen leven hier al jarenin mensonwaardige omstandig-heden. Een jongerenproject inBosnië stelde terecht dat hier deRechten van het Kind worden ge-schonden. Nederland zou de VNkunnen vragen de situatie te on-derzoeken en hierover te rapporte-ren en voorstellen te ontwikkelenvoor oplossingen.

● Een dak boven het hoofd

De voortdurende vraag of de vrou-wen en kinderen de volgende dagnog een dak boven hun hoofd heb-ben zorgt voor grote onzekerheid inhun dagelijkse bestaan, en dus on-rust. Er zou meer gedaan moetenworden aan tijdelijke huisvestingvoor diegenen die tussen wal enschip vallen: zij die (nog) niet terugkunnen, maar wel uit hun woninggezet worden. De projecten diedoor Nederland zijn gefinancierdvoor huisvesting zijn van grootbelang geweest, maar helaas maarvoor een beperkt aantal vrouwen.Samen met gemeentelijke Bosni-sche autoriteiten zou bekeken moe-ten worden of deze projecten uit-gebreid kunnen worden.

Weduwe van Srebrenicawoont in Grab Potok


20

● Projecten voor zelfredzaam-heid

Voor de vrouwen is het van belangweer aan hun toekomst te kunnengaan werken. Vele zijn afkomstigvan het platteland, en hebben dusgeen of weinig scholing en oplei-ding gehad. Het kassenproject datwe bezocht hebben is bijzondersuccesvol. Via een steuntje in derug, het helpen bij het maken vaneen nieuwe start kunnen dezevrouwen weer een eigen bestaanopbouwen en worden ze weer zelf-redzaam.Dergelijke arbeidsprojecten in delandbouw, maar ook andere hand-arbeid-sectoren – denk bijbeeldaan naaiateliers – verdienen navol-ging.

● Ondersteuning voor zelforga-nisaties

Langzaam leren de vrouwen weerom voor hun eigen belangen en dievan hun kinderen op te komen.Ondanks de toch ook wel begrijpe-lijke moedeloosheid na alles watzij hebben meegemaakt, zijn erhiervoor ook de nodige initiatie-ven. Probleem is daarbij dat ze een

makkelijke prooi zijn voor allerleipolitieke belangengroepen die bij-voorbeeld via financiering weergreep op hen proberen te krijgen.Er zijn verschillende groepen.Deze diversiteit heeft enerzijds temaken met de plaats van herkomsten de huidige woonplaats van deweduwen, anderzijds met de the-ma’s waarmee de organisatie zichbezighoudt. Recentelijk wordtserieus gewerkt aan samenwerkingen bundeling van krachten op eenaantal thema’s.Vanwege het gebrek aan getraindkader is het voor een aantal organi-saties heel moeilijk om ‘in beeld tekomen’ bij internationale hulp-verleners of lokale autoriteiten.Bovendien is het ‘in beeld’ zijnnog niet voldoende om ook debelangen behartigd te krijgen. Zokunnen bijvoorbeeld alleen uit-gewerkte projectvoorstellen diedoor de Nederlandse ambassadeworden gefinancierd die door eenNGO worden uitgevoerd.De zelforganisaties van vrouwenzouden bijvoorbeeld ondersteundkunnen worden door projecten vankadertraining en andere cursussen.Daarvoor, maar ook om de samen-werking te bevorderen, zou een

eigen ruimte gewenst zijn. In Sara-jevo, waar vele vluchtelingen ver-blijven, zou een vrouwenhuisopgezet kunnen worden.

vervolg beschouwing


21

Lijst personen met wie we hebben gesproken

● Valerie Sluijter,Deputy High Representative en hoofd RRTF(Return and Reconstruction Task Force)

● Morris Power,RRTF, coördinator regio Sarajevo

● Magriet Prins,RRTF, coördinator regio Tuzla

● Branca Antic,arts, verleent o.a. hulp in kamp Jezevac

● Marjan Lucas,International Liaison Officer voor IKV in BiH

● Frederic Racké,Nederlandse ambassadeur in Bosnië

● Fatima Krivosija,medewerker projecten, Nederlandse ambassade

● Leila Fetakagic,medewerker projecten Nederlandse ambassade● Gordon Baker,Chief of Staff ICMP

● Asta Zinbo,Head Family Association Development DepartmentMPI (missing persons institute)

Bijlage 1

En uiteraard de andere ‘Vrouwen van Srebrenica’:

Mubina HajraSuhra SinanovicSuada MujicFata MujicAlison SalkicRabya SalkicZajko SalkicVedrana HasicMirna HasicCamka IbisevicHajra HodzicHabiba CvrkAjsa IsakovicTima HasanovicFattja OmerovicHafiza Malagic

● Zeljka Hasic,voorzitter Zene Prodinje, waarbij 2500 voornamelijkvrouwen zijn aangesloten afkomstig uit de regioProdinje, waarvan velen in ’95 als vluchtelinge inSrebrenica verbleven.


22

Overzicht Hulpprogramma 1999 en 2000Zoals verkregen van ministerie van Buitenlandse Zaken

Hulp aan Bosnië 1999

1. Werkelijk overgemaakte macro-economische hulp:a. Steun aan een grote structurele aanpassingslening van de Wereld-bank die voorziet aan steun aan de publieke sector van US Dollar 15 mil-joen.b. Steun aan een grote structurele aanpassingslening van de Wereld-bank die voorziet aan steun aan de private sector, met name aan de priva-tisering van banken en grote bedrijven van US Dollar 19 miljoen.

2. Projecthulp via de Wereldbank aan een aantal projecten bijvoor-beeld op het gebied van kredieten aan middelgrote bedrijven en voor ont-mijning van US Dollar 5 miljoen.

3. Blokallocatie voor wederopbouwprojecten voor terugkerendevluchtelingen, behorende tot een minderheidsgroep in het gebied waar zijterugkeren, van 25 miljoen gulden.

4. Pronkprojecten; hulp aan terugkerende vluchtelingen behorende totde minderheden via Nederlandse SFOR militairen, 3,5 miljoen gulden.

5. Humanitaire hulp aan Internationale Organisaties als de UNHCR(3,5 miljoen), UNDP trustfund (2 miljoen), ICMP hulp bij identificatievan vermisten (2,2 miljoen) en aan vele humanitaire organisaties inBosnië die zich met de gevolgen van de oorlog voor de slachtoffers bezig-houden.Totaal humanitaire hulp 1999: 25 miljoen gulden.

6. VredesimplementatieUitzending van 12 Nederlandse experts naar OHR en OVSE, bijdrage aan

Commissie voor Eigendomsrechten, bijdrage aan UNIPTP, bijdragen aanBosnische Televisie (BHTV), bijdrage aan Press Now, (NGO die de onaf-hankelijke pers steunt). Mensenrechtenallocatie voor ambassade Sarajevoom een aantal lokale mensenrechtenprojecten te financieren. Totaalbedrag voor 1999: 5,058 miljoen gulden.

7. Nederlandse BedrijfsfaciliteitProgramma van importsteun van in Nederland aangeschafte producten endiensten, gecentreerd op de transportsector, het vliegveld van Sarajevo ende landbouw. Totaal bedrag 15 miljoen gulden.

8. Bijdrage aan programma Nederlandse Medefinancieringsorgani-saties: nog niet bekend.

Totaal bedrag over 1999: naar schatting 165 miljoen gulden.

Hulp aan Bosnië 2000

1. Blokallocatie voor wederopbouwprojecten voor terugkerendevluchtelingen, behorende tot een minderheidsgroep in het gebied waar zijterugkeren, van 40 miljoen gulden.

2. Pronkprojecten; hulp aan terugkerende vluchtelingen behorende totde minderheden via Nederlandse SFOR militairen, 3 miljoen gulden.

3. Humanitaire hulp aan Internationale Organisaties als de UNHCR(3,5 miljoen), UNDP trustfund (2 miljoen), ICMP hulp bij identificatievan vermisten (3 miljoen) en aan vele humanitaire organisaties in Bosniëdie zich met de gevolgen van de oorlog voor de slachtoffers bezighouden.Totaal humanitaire hulp 2000: 10 miljoen gulden.

Bijlage 2


23

4. VredesimplementatieUitzending van 12 Nederlandse experts naar OHR en OVSE, bijdrage aanCommissie voor Eigendomsrechten, bijdrage UNIPTF, bijdrage aanBosnische Televisie (BHTV), bijdrage aan Press Now, NGO die onafhan-kelijke pers steunt). Mensenrechtenallocatie voor ambassade Sarajevo omeen aantal locale mensenrechtenprojecten te financieren.Totaal bedrag voor 2000: 5 miljoen gulden.

1. Bijdrage aan financiering Bosnische Grenspolitie via Wereld-bankBijdrage aan salarissen grenspolitie-ambtenaren: 5 miljoen gulden.

2. Bijdrage aan projecten in Bosnië via de Wereldbank: 20 miljoengulden.

3. Nederlandse BedrijfsfaciliteitProgramma van importsteun van in Nederland aangeschafte produc-ten en diensten, gecentreerd op de transport sector het vliegveld vanSarajevo en de Landbouw. Totaal bedrag 30 miljoen gulden.

5. Bijdrage aan programma Nederlandse Medefinancieringsorgani-saties: nog niet bekend.

Totaal: 115 miljoen gulden.


24

Documents

De vrouwen van Srebrenica