DE BELGISCHE VACCINATIEREGELING: EEN

ACTUELE ETHISCH-RECHTSFILOSOFISCHE

REFLECTIE

Aantal woorden: 34.405

Bjarne Galle

Studentennummer: 01503163

Promotor: Prof. dr. Jan Verplaetse

Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de rechten

Academiejaar: 2019 - 2020

2

“Indeed, one of the most harmful forms of paternalism, consists in the

underrating of the intellectual capacities of our fellow human beings, and

in a lack of confidence in the possibilities of rational and ethical

persuasion.”1

-Etienne Vermeersch

1 E. VERMEERSCH, “Individual rights versus societal duties”, Vaccine oktober 1999, 17, afl. 3, S17.

3

4

Inhoud Titel I. Inleidend deel ...................................................................................................................................... 8

Hoofdstuk I. Opzet van de thesis................................................................................................................. 8

Afdeling I. Situering en probleemstelling ............................................................................................... 8

Afdeling II. Doelstelling, onderzoeksvragen, methodiek en beperkingen ............................................ 13

Afdeling III. Vaccinatieschema, vaccinatiegraad en opvattingen over vaccinatie in België ................ 15

Subafdeling I. Vaccinatieschema ....................................................................................................................... 15

Subafdeling II. Vaccinatiegraad ......................................................................................................................... 16

Subafdeling III. Opvattingen over vaccinatie ..................................................................................................... 19

Hoofdstuk II. Voorlopig besluit ................................................................................................................ 23

Titel II. De Belgische regeling omtrent vaccinaties ...................................................................................... 24

Hoofdstuk I. Wetgeving ............................................................................................................................ 24

Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 24

Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 29

Afdeling III. Voorlopig besluit .............................................................................................................. 31

Hoofdstuk II. Rechtspraak ......................................................................................................................... 32

Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 32

Subafdeling I. Hogere rechtscolleges ................................................................................................................. 32

Subafdeling II. Gerechtelijke rechtscolleges ...................................................................................................... 34

Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 37

Subafdeling I. EHRM ......................................................................................................................................... 37

Subafdeling II. Hof van Justitie .......................................................................................................................... 40

Afdeling III. Voorlopig besluit .............................................................................................................. 42

Titel III. De morele plicht tot vaccinatie ....................................................................................................... 43

Hoofdstuk I. Ten aanzien van zichzelf ...................................................................................................... 43

Hoofdstuk II. Ten aanzien van anderen ..................................................................................................... 45

Hoofdstuk III. Ten aanzien van het collectief ........................................................................................... 50

Hoofdstuk IV. Voorlopig besluit ............................................................................................................... 53

Titel IV. De rechtvaardiging van overheidsingrijpen m.b.t vaccinaties ........................................................ 54

Hoofdstuk I. De relevante rechten en vrijheden ........................................................................................ 54

Afdeling I. De ouderlijke macht ............................................................................................................ 54

Afdeling II. Het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven .................................... 57

Afdeling III. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst ............................................................ 59

Afdeling IV. Het recht op onderwijs ..................................................................................................... 61

Afdeling V. Voorlopig besluit ............................................................................................................... 62

5

Hoofdstuk II. Limiterende criteria uit de medische ethiek ........................................................................ 63

Afdeling I. Het belang van het kind ...................................................................................................... 63

Afdeling II. Het schadebeginsel ............................................................................................................ 66

Afdeling III. Voorlopig besluit .............................................................................................................. 70

Hoofdstuk III. Verschillende vormen van overheidsingrijpen en de legitimering ervan .......................... 71

Afdeling I. Een strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht ................................................................ 73

Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 73

Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 73

Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 75

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 77

Afdeling II. Het toedienen van vaccins onder dwang ........................................................................... 78

Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 78

Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 78

Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 78

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 78

Afdeling III. Het uitsluiten van niet-gevaccineerde kinderen uit kindercrèches en soortgelijke

maatregelen ........................................................................................................................................... 79

Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 79

Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 79

Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 80

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 82

Afdeling IV. Nudging ........................................................................................................................... 83

Subafdeling I. Definiëring .................................................................................................................................. 83

Subafdeling II. Proportionaliteit ......................................................................................................................... 84

Subafdeling III. Pertinentie ................................................................................................................................ 85

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving) ........................................................... 86

Afdeling V. Laatste bemerking: de wenselijkheid van een specifiek stelsel tot schadevergoeding ...... 87

Afdeling VI. Voorlopig besluit ............................................................................................................. 88

Titel V. Conclusie ......................................................................................................................................... 89

Titel VI. Bibliografie ..................................................................................................................................... 91

Hoofdstuk I. Wetgeving ............................................................................................................................ 91

Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 91

Subafdeling I. Grondwet .................................................................................................................................... 91

Subafdeling II. Wetten........................................................................................................................................ 91

Subafdeling III. Decreten ................................................................................................................................... 91

Subafdeling IV. Besluiten .................................................................................................................................. 92

6

Subafdeling V. Overig ........................................................................................................................................ 92

Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 92

Hoofdstuk II. Rechtspraak ......................................................................................................................... 93

Afdeling I. Nationaal ............................................................................................................................. 93

Subafdeling I. Hof van Cassatie ......................................................................................................................... 93

Subafdeling II. Raad van State ........................................................................................................................... 93

Subafdeling III. Gerechtelijke rechtscolleges ..................................................................................................... 93

Afdeling II. Internationaal ..................................................................................................................... 94

Subafdeling I. EHRM en ECRM ........................................................................................................................ 94

Subafdeling II. Hof van Justitie .......................................................................................................................... 94

Hoofdstuk III. Rechtsleer .......................................................................................................................... 95

Afdeling I. Boeken ................................................................................................................................ 95

Afdeling II. Bijdragen in tijdschriften ................................................................................................... 95

Afdeling III. Masterproeven en doctoraatsthesissen ............................................................................. 98

Hoofdstuk IV. Overig ................................................................................................................................ 99

Afdeling I. Internetbronnen ................................................................................................................... 99

Afdeling II. Nieuwsbronnen ................................................................................................................ 100

Afdeling III. Quote vooraan de thesis ................................................................................................. 101

Titel VII. Bijlagen ....................................................................................................................................... 102

Hoofdstuk I. Wetgeving .......................................................................................................................... 102

Afdeling I. Nationaal ........................................................................................................................... 102

Afdeling II. Internationaal ................................................................................................................... 111

7

8

Titel I. Inleidend deel

Hoofdstuk I. Opzet van de thesis

Afdeling I. Situering en probleemstelling

Woensdagavond 10 april 2019 tijdens het VTM-nieuws: “Vaccinaties zijn weinig efficiënt en onderdrukken

de immuniteit. Daardoor lijden gevaccineerde kinderen vaker aan allergieën, astma, hyperkinesie,

slaapstoornissen, gedragsstoornissen en autisme.”2 Een opvallende uitspraak die niet zomaar door eender wie

gedaan werd maar door een erkend huisarts, zijnde Kris Gaublomme. Hij is eveneens al dertig jaar beheerder

van de vzw Preventie Vaccinatieschade die wil “correcte informatie over vaccins tot bij de mensen krijgen”.3

De uitspraak van Kris Gaublomme werd fel bekritiseerd door de media, politici en andere artsen. Nog

frappanter echter is dat niemand minder dan huidig president van de Verenigde Staten, Donald Trump, tussen

2012 en 2014 tientallen (inmiddels verwijderde) tweets de wereld instuurde waarin hij beweerde dat vaccins

zouden leiden tot autisme, wat één van de voornaamste misconcepties over de veiligheid van vaccins

uitmaakt. Aan de basis hiervan ligt een inmiddels ingetrokken paper gepubliceerd door Andrew Wakefield

die beweerde een verband te hebben gevonden tussen het toedienen van het MBR-vaccin (mazelen, bof en

rubella) en autisme. Ondertussen is zijn claim al lang ontkracht en is hij zijn medische licentie kwijt. Toch

wordt zijn paper wel eens beschouwd als “the most damaging medical hoax of the last 100 years”.4

Voorbeelden van de tweets van Trump zijn “Healthy young child goes to doctor, gets pumped with massive

shot of many vaccines, doesn't feel good and changes - AUTISM. Many such cases!” en “Lots of autism and

vaccine response. Stop these massive doses immediately. Go back to single, spread out shots! What do we

have to lose.”5

De wetenschappelijke consensus daarentegen is dat vaccins zonder twijfel een uiterst belangrijke mijlpaal in

de geschiedenis van de geneeskunde vormen en verantwoordelijk zijn voor het redden van miljoenen levens.

Vaccins hebben hiertoe een dubbele werkingsvorm. Enerzijds leidt het toedienen van niet-actieve of

verzwakte ziekteverwekkers ertoe dat het immuunsysteem van de persoon in kwestie een immunologisch

geheugen t.a.v. de ziekte ontwikkelt die de persoon zou moeten beschermen bij een volgende blootstelling.

Anderzijds creëren vaccins bij een voldoende hoge vaccinatiegraad een zgn. herd immunity. Dergelijke

groepsimmuniteit bestaat erin dat een dermate groot deel van de bevolking immuun is tegen een ziekte

waardoor de ziekte niet meer kan circuleren in die bevolkingsgroep.6 Op die manier worden ook personen

beschermd die zich niet kunnen laten vaccineren, zoals pasgeboren baby’s, ouderen of mensen met een

2 M. MARTIN, “Hoewel vaccinaties een overduidelijk succesverhaal zijn, blijft de antivaccinatiebeweging twijfel

zaaien over het ‘prikje’. Ook in ons land maakt een groep antivaxxers gretig gebruik van een luide megafoon. Wie zijn

ze en hoe groot is de beweging in Vlaanderen?”, De Morgen 14 april 2019, https://www.demorgen.be/nieuws/wie-zit-

achter-de-antivaccinatiebeweging-in-ons-land~b45055b2/. 3 Ibid. 4 D.K. FLAHERTY, “The Vaccine-Autism Connection: A Public Health Crisis Caused by Unethical Medical Practices

and Fraudulent Science”, Annals of Pharmacotherapy oktober 2011, 45, afl. 10, 1302–1304. 5 Voor een volledig overzicht, zie http://www.trumptwitterarchive.com/highlights/vaccines. 6 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, 14 december 2015, nr. 64, 4-13.

9

verzwakt immuunsysteem. Zelfs mensen die bewust vaccinatie weigeren, genieten in dat geval toch van

bescherming. Een heel hoge vaccinatiegraad wereldwijd kan zelfs de uitroeiing van de ziekte teweegbrengen,

zoals dat met succes gebeurde voor de pokken.

In de moderne wereld echter en in het bijzonder in de westerse wereld zijn vaccins het slachtoffer geworden

van hun eigen succes: veel van de ziektes die voorkomen kunnen worden door inenting komen amper nog

voor en weinig mensen, waaronder ook artsen, herinneren zich nog het bestaan ervan. Dit kan leiden tot een

onjuiste perceptie van de risico’s en voordelen verbonden aan vaccins.7 Samenhangend met deze onjuiste

risicoperceptie is vaak een algemeen wantrouwen t.a.v. de “big pharma” en de gezondheidszorg en overheid

in het algemeen. Uit onderzoek is gebleken dat het vertrouwen in vaccinatie in de westerse wereld veel lager

is dan in derdewereldlanden, waar de voordelen veel duidelijker aanwijsbaar zijn.8 Het overschatten van de

nadelen of het onderschatten van de voordelen is echter niet de enige reden waarom mensen vaccins

weigeren: ook mensen die wél de risico’s en voordelen van vaccins begrijpen, weigeren soms bewust inenting

voor verschillende redenen. Zo kan een religieus iemand een vaccin zien als een interventie in het plan van

God of een gebrek aan vertrouwen in God. Ook een zo “natuurlijk” mogelijk leven willen leiden kan een

reden tot weigering vormen. Zelfs een banale reden zoals een fobie voor naalden kan ertoe leiden dat mensen

vaccinatie weigeren. Verder zijn er ook de zgn. free-riders. Deze mensen begrijpen de voordelen van

vaccinatie, maar willen zichzelf of hun kind niet onderwerpen aan de (bijzonder kleine) kans op complicaties.

Deze groep maakt dus gretig gebruik van de groepsimmuniteit, zonder zelf te willen bijdragen hieraan.9 De

redenering van deze laatste groep is op zich niet irrationeel maar berust doorgaans opnieuw op een verkeerde

risicoperceptie: de voordelen van immunisatie t.a.v. de meeste ziekten wegen duidelijk op tegen de heel

geringe kans op (ernstige) complicaties.10 In het verleden was dit echter niet altijd het geval. Zo werd in

België in 2001 voor poliomyelitis of kinderverlamming overgeschakeld van een vaccin met verzwakte

ziekteverwekkers dat oraal moest worden ingenomen naar een vaccin met niet-actieve ziekteverwekkers dat

voortaan geïnjecteerd moet worden. Dit gebeurde nadat de Hoge Gezondheidsraad besloten had dat de

voordelen in België niet meer opwogen tegen het risico op post-vaccinale verlamming, gezien de afwezigheid

van circulatie van het virus.11

Dat de wereldwijd dalende vaccinatiegraad een grote bezorgdheid vormt, blijkt overigens ook duidelijk uit

de rapporten van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO). Zo wordt aarzeling m.b.t. vaccinatie zelfs gezien

als één van de tien meest ernstige bedreigingen voor de globale gezondheid, aangezien zo tientallen jaren

van vooruitgang ongedaan zou kunnen worden gemaakt.12 Tevens volstaat het volgens de WGO niet om

louter de huidige globale vaccinatiegraad in stand te houden: hoewel vaccins momenteel zo’n twee à drie

7 J.L. SCHWARTZ en A.L. CAPLAN, “Ethics of vaccination programs”, Current Opinion in Virology oktober 2011,

1, afl. 4, 263–267. 8 H.J. LARSON, A. DE FIGUEIREDO, Z. XIAHONG, W.S. SCHULZ, P. VERGER, I.G. JOHNSTON, A.R. COOK

en N.S. JONES, “The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey”, EBioMedicine

oktober 2016, 12, 295–301. 9 L. ASVELD, “MASS-VACCINATION PROGRAMMES AND THE VALUE OF RESPECT FOR AUTONOMY”,

Bioethics juni 2008, 22, afl. 5, 245–257. 10 J.C. BESTER, “Measles Vaccination is Best for Children: The Argument for Relying on Herd Immunity Fails”,

Journal of Bioethical Inquiry september 2017, 14, afl. 3, 375–384. 11 HOGE GEZONDHEIDSRAAD, Vaccinatie tegen poliomyelitis, 2016, https://www.zorg-en-

gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/hgr_9208b_polio_volwassenen.pdf. 12 WHO, Ten threats to global health in 2019, https://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019.

10

miljoen sterfgevallen per jaar vermijden, zouden echter nog anderhalf miljoen extra kinderen gered kunnen

worden indien de vaccinatiegraad wereldwijd zou verbeteren.13

Eén van de meest actuele problemen inzake inenting is in het bijzonder de huidige mazelenepidemie doorheen

gans Europa. Al de ganse 21ste eeuw zijn er hier en daar uitbraken van mazelen geweest maar dit bleef vooral

beperkt tot geïsoleerde groepen met een lagere vaccinatiegraad die clusteren en daardoor geen

groepsimmuniteit genieten. In Nederland bijvoorbeeld was er ondanks de vaccinatiegraad van meer dan 95%

in 2008 een uitbraak in de antroposofische gemeenschap in den Haag. In 1999-2000 en opnieuw in 2013 was

er eveneens een uitbraak in de orthodox-protestantse Nederlandse regio die ook wel eens de Nederlandse

“Bible Belt” genoemd wordt.14 De afgelopen jaren echter is er door gans Europa een enorme toename van

het aantal gevallen van mazelen zodat echt van een epidemie kan worden gesproken. Tussen 1 januari 2018

en september 2019 waren er volgens de WGO maar liefst 170.000 gevallen van mazelen in 47 van de 53

landen die behoren tot de WGO Europese Regio, waarvan 110 het overlijden tot gevolg hadden. Dit alles

terwijl 37 van de 53 landen vroeger mazelenvrij verklaard waren.15 De WGO wijst dan ook duidelijk het

dalen van de vaccinatiegraad doorheen Europa als oorzaak aan. Volgende grafiek illustreert de huidige

mazelenepidemie:16

13 WHO, Vaccine hesitancy: A growing challenge for immunization programmes, https://www.who.int/news-room/18-

08-2015-vaccine-hesitancy-a-growing-challenge-for-immunization-programmes. 14 E. VAN VELZEN, E. DE COSTER, R. VAN BINNENDIJK, S. HANHÉ, “Measles outbreak in an anthroposophic

community in The Hague, The Netherlands, June-July 2008”, Eurosurveillance 31 juli 2008, 13, afl. 31 en M. KNOL,

A. URBANUS, E. SWART, L. MOLLEMA, W. RUIJS, R. VAN BINNENDIJK, M. TE WIERIK, H. DE MELKER,

A. TIMEN en S. HAHNÉ, “Large ongoing measles outbreak in a religious community in the Netherlands since May

2013”, Eurosurveillance 5 september 2013, 18, afl. 36. 15 WHO, Measles – European Region, https://www.who.int/csr/don/06-may-2019-measles-euro/en/. 16 WHO, Strategic Response Plan for the measles emergency in the WHO European Region September 2019–December

2020, http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-

immunization/publications/2019/strategic-response-plan-for-the-measles-emergency-in-the-who-european-region-

september-2019december-2020. Voor uitleg betreffende de begrippen lab confirmed, epi linked en clinically

compatible, zie https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00025629.htm.

11

Ondanks de hoge vaccinatiegraad (zoals zal blijken uit afdeling III) is ook België niet gespaard gebleven. Uit

cijfers van het Agentschap Zorg en Gezondheid blijkt dat de mazelen voor het eerst weer de kop opstaken in

2010. Dat jaar werden zestien gevallen vastgesteld, gevolgd door een piek van 142 het jaar nadien.17 In de

eerste zeven maand van 2019 echter werden in België maar liefst 361 nieuwe patiënten met mazelen

vastgesteld.18 Gelukkig heeft dit vooralsnog niet tot een overlijden geleid. Dat België niet gespaard gebleven

is maar proportioneel gezien zelfs bij de meest getroffen landen behoort, blijkt duidelijk uit volgende figuur:19

Niettemin is de mazelenopkomst maar een symptoom van de overkoepelende ziekte die gans Europa treft,

zijnde dus een daling van de vaccinatiegraad door de opkomst van de anti-vaccinatiebeweging en een stijgend

gebrek aan vertrouwen in vaccins in het algemeen. Meerdere landen hebben als reactie hierop reeds hun

vaccinatiebeleid aangepast. Frankrijk bijvoorbeeld breidde in januari 2018 het aantal wettelijk verplichte

vaccins uit van drie naar in totaal elf. Verzaken aan deze wettelijke plicht kan leiden tot een boete of een

gevangenisstraf. Ook Italië voerde in september 2017 twaalf wettelijke vaccinatieverplichtingen in ondanks

grote anti-vaccinatieprotesten in de zomer van 2017. Het mazelenvaccin werd in beide landen verplicht

gesteld en beide landen bepaalden ook dat kinderen, behoudens een medische uitzondering, gevaccineerd

17 J. CASTERS, “Antivaccinatiebeweging groeit in VS: hoe zit het in Vlaanderen?”, De Morgen 4 februari 2015,

https://www.demorgen.be/tech-wetenschap/antivaccinatiebeweging-groeit-in-vs-hoe-zit-het-in-vlaanderen~b0ac1e0a/. 18 X, “Mazelen bezig met forse opmars in België en rest van de wereld”, De Morgen 14 augustus 2019,

https://www.demorgen.be/nieuws/mazelen-bezig-met-forse-opmars-in-belgie-en-rest-van-de-wereld~bf443bbf/. 19 ECDC, Monthly measles and rubella monitoring report, september 2019,

https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/measles-monthly-report-september-2019.pdf.

12

dienen te worden opdat ze naar school mogen. In Italië kunnen ouders hun kind echter toch naar school sturen

op voorwaarde dat ze een boete betalen. Wel werd de nieuwe wet in Italië in augustus 2018 na de verkiezingen

enigszins teruggedraaid na beloftes hiertoe van de populistische partijen Lega Nord en Movimento 5 Stelle

waarbij onder meer het bedrag van de geldboetes significant gereduceerd werd en het aantal verplichte

vaccins verminderd werd naar tien.20 In Italië vormt de vaccinatieproblematiek dus een belangrijk

discussiepunt op de politieke agenda. Verder heerst er ook in het Nederlandse parlement discussie over

eventueel meer ingrijpende maatregelen en het al dan niet verenigbaar zijn met het EVRM ervan.21 Bovendien

werd in Duitsland in november 2019 een nieuwe wet aangenomen waardoor het mazelenvaccin voortaan

verplicht werd. Bij miskenning hiervan mogen de niet-ingeënte kinderen niet naar school of naar de

kindercrèche en kunnen de ouders gestraft worden met een boete van maximaal 2500 euro.22

Ingevolge de coronacrisis is nogmaals gebleken dat de moderne wetenschap nog steeds epidemieën niet

meester kan en dat enorm verregaande en ingrijpende maatregelen voor de bescherming van de

volksgezondheid soms gerechtvaardigd kunnen zijn. Vaccinatie (waar mogelijk) als principieel weinig

ingrijpende en preventieve maatregel blijft dan ook nog steeds van essentieel belang. Vaccinatie is bovendien

een uitermate interessant thema vanuit ethisch oogpunt omdat er namelijk meerdere onderscheiden

belangenpartijen zijn wiens vrijheden en rechten kunnen botsen. Zo kunnen de overtuigingen van de ouders

haaks staan op het belang van het kind, terwijl ook derden geschaad kunnen worden door de beslissing om

niet te vaccineren. Niet alleen bieden vaccins nooit honderd procent bescherming, sommige mensen

beschikken daarnaast nu eenmaal niet over de vereiste gezondheid om gevaccineerd te kunnen worden.

Verder belemmert niet-inenting het ontstaan of het in stand houden van groepsimmuniteit, waardoor zelfs

mensen over de hele wereld en toekomstige generaties geschaad kunnen worden. Daarnaast is er ook de

overheid die een efficiënt en kosteneffectief gezondheidsbeleid wil voeren en dus eveneens baat heeft bij een

zo hoog mogelijke vaccinatiegraad. Ook duiken er, zoals verder zal blijken, tal van problemen op met het

moreel verantwoordelijk stellen van één enkel individu in dit kader. Kortom, de vaccinatieproblematiek is

bijzonder actueel en leidt klaarblijkelijk tot tal van interessante juridische en ethische vragen en problemen.

20 T. CHANTLER, E. KARAFILLAKIS en J. WILSON, “Vaccination: Is There a Place for Penalties for Non-

compliance?”, Applied Health Economics and Health Policy juni 2019, 17, afl. 3, 265–271. 21 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht augustus 2019,

43, afl. 4, 322–339. 22 A. WOODYATT, “Germany makes measles vaccination compulsory for children”, CNN 15 november 2019,

https://edition.cnn.com/2019/11/15/health/germany-measles-fine-intl-scli-grm/index.html.

13

Afdeling II. Doelstelling, onderzoeksvragen, methodiek en beperkingen

Inmiddels is de probleemstelling en de actualiteit van de thesis reeds duidelijk. Het doel van de thesis is dan

ook om de huidige Belgische vaccinatieregeling eens te gaan evalueren vanuit een ethisch en rechtsfilosofisch

oogpunt. Vooralsnog is er immers geen dergelijke grondige evaluatie gebeurd, waardoor de thesis

maatschappelijk relevant en vernieuwend is. Wel bracht het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek

in 2015 hieromtrent een advies uit, die echter nogal beperkt in omvang was en zeker op filosofisch vlak nogal

mager was.23

Uit bovenstaande doelstelling volgen twee duidelijk onderscheiden vragen: eerst en vooral, wat is nu precies

de Belgische vaccinatieregeling? En ten tweede, wat is vervolgens een wenselijke regeling? Bij deze laatste

deelvraag is er een ethische en een rechtsfilosofische dimensie te onderscheiden, wat zich uit in

respectievelijk één en drie sub-deelvragen. Na het uiteenzetten van de Belgische regeling komt eerst de

ethische dimensie aan bod door een titel te besteden aan de vraag of er een morele plicht tot vaccinatie is. In

een volgende titel wordt de rechtsfilosofische dimensie behandeld door na te gaan welke rechten in het

gedrang kunnen komen door overheidsingrijpen, waar nu precies de limieten van de ouderlijke macht inzake

medische beslissingen liggen en ten slotte nog welke vormen van overheidsingrijpen er in dit kader zijn en

wanneer deze nu precies gerechtvaardigd kunnen zijn. De onderzoeksvragen kunnen dan ook als volgt

geformuleerd worden:

23 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 54.

Centrale onderzoeksvraag:

• Is de Belgische vaccinatieregeling wenselijk vanuit ethisch-rechtsfilosofisch oogpunt?

Deelvragen en sub-deelvragen:

• Wat is de Belgische regeling omtrent vaccinaties?

• Wat is een wenselijke vaccinatieregeling vanuit ethisch-rechtsfilosofisch oogpunt?

➔ Bestaat er een morele plicht tot vaccinatie?

➔ Welke rechten kunnen in het gedrang komen door overheidsingrijpen?

➔ Waar liggen de limieten van de ouderlijke macht inzake medische

beslissingen?

➔ Welke vormen van overheidsingrijpen zijn er in dit kader en wanneer zijn

deze gerechtvaardigd?

14

De methodiek hiertoe zal quasi volledig bestaan uit bureauonderzoek, meer specifiek een analyse van de

relevante wetgeving en rechtspraak alsook een grondige studie van de relevante literatuur. Eerst zal de

wetgeving en rechtspraak, zowel op nationaal als internationaal niveau, van naderbij bekeken worden.

Hoewel de Belgische rechtspraak omtrent deze problematiek nogal schaars is, biedt dit wel het voordeel

dat quasi iedere gepubliceerde zaak kan worden behandeld. Verder zal voornamelijk de rechtspraak van

het EHRM en de invulling van de rechten vervat in het EVRM door het Hof in dit kader van belang zijn.

Ook zal er een grondige literatuurstudie moeten gebeuren van de voornaamste ethische en

rechtsfilosofische principes en beginselen die relevant zijn in het kader van de vaccinatieproblematiek.

Hierbij is het dan de bedoeling om die belangrijkste principes en beginselen niet louter te gaan beschrijven

maar net te gaan hanteren als toetsingscriterium voor een evaluatie van de Belgische regeling.

Voorts dient nog even kort te worden stilgestaan bij enkele beperkingen aan het onderzoek. Vooreerst is

het de bedoeling om het enkel over algemene vaccinaties te hebben, waarmee vaccins bedoeld worden

die relevant zijn voor de gehele bevolking. Zo zal niet worden stilgestaan bij reisvaccins of bij bijzondere

vaccinatieverplichtingen voor mensen actief in de gezondheidszorg. Een tweede beperking is dat er niet

veel aandacht zal worden besteed aan enige economische kosten-batenanalyse. Hoewel de enorme

kostenefficiëntie van vaccins als preventieve strategie een heel belangrijke overweging kan zijn bij het

uitwerken van een vaccinatiebeleid, zal de focus veeleer liggen op de ethische aspecten. Verder zal, gelet

op de geringe relevantie, weinig tot niet worden stilgestaan bij de regeling in de Duitstalige Gemeenschap.

Die regeling is namelijk quasi gelijk aan de regeling in Vlaanderen en bevat geen bijzonderheden (zie

infra). Ten slotte zal de focus ook sterk liggen op de situatie waarin het gaat om een heel jong kind dat

gevaccineerd wordt en zal weinig tot geen aandacht worden besteed aan de enkele inentingen die gebeuren

op een leeftijd waar eventueel al sprake kan zijn van feitelijke wilsbekwaamheid. Hierop wordt nog

teruggekomen.

15

Afdeling III. Vaccinatieschema, vaccinatiegraad en opvattingen over vaccinatie in

België

Subafdeling I. Vaccinatieschema

Het spreekt voor zich dat het noodzakelijk is om een overzicht te geven van het basisvaccinatieschema in

België om een goed zicht te hebben op de vaccinatieregeling in ons land. Dit schema bevat alle door de

overheid aanbevolen vaccins. Onderstaand schema geldt voor Vlaanderen:24

* 6 jaar: 1e leerjaar - 10 jaar: 5e leerjaar - 12 jaar: 1e jaar secundair onderwijs - 14 jaar: 3e jaar secundair

onderwijs

** aanbevolen maar niet gratis

In de Franse Gemeenschap geldt feitelijk hetzelfde basisvaccinatieschema op enkele minieme verschillen op

vlak van leeftijd na alsook dat het griepvaccin aanbevolen wordt (maar niet gratis is) voor zwangere vrouwen

24 AGENTSCHAP ZORG EN GEZONDHEID, Basisvaccinatieschema,

https://www.laatjevaccineren.be/basisvaccinatieschema. Licht aangepast met oog op duidelijkheid.

8w 12w 16w 12m 15m 6j* 10j* 12j* 14j* Vaccin

Difterie, tetanus, polio (DTP),

kinkhoest, Haemophilus

influenzae type b (Hib), hepatitis

B (HBV)

Hexyon

Pneumokokken (Pnc)

Prevenar

13

Mazelen, bof en rubella (MBR)

MMR

VAX Pro

Meningokokken C (MenC)

NeisVac-C

Difterie, tetanus, kinkhoest, polio

Tetravac

Humaan papillomavirus (HPV)

Gardasil 9

Difterie, tetanus en kinkhoest

Triaxis

Rotavirus ** (Rota) (2 of 3

vaccinaties afhankelijk van het

merk)

Rotarix of

RotaTeq

(niet

gratis)

16

en mensen ouder dan 65.25 In België zijn er dus een dertiental vaccins die deel uitmaken van het basisschema.

De grote meerderheid van de inentingen vindt hierbij plaats op heel jonge leeftijd van het kind. Bovendien

zijn alle aanbevolen vaccins in ons land gratis, op twee uitzonderingen na, zijnde het vaccin tegen het

rotavirus en daarnaast nog het griepvaccin in de Franse Gemeenschap.

Subafdeling II. Vaccinatiegraad

Ook een goed zicht op de vaccinatiegraad in België is van belang vooraleer aan het onderzoek te beginnen.

De gemeenschappen organiseren elk voor hun eigen regio vierjaarlijkse vaccinatiegraadstudies. Met oog op

beknoptheid en gezien het doel van deze thesis natuurlijk geen grondige studie van de vaccinatiegraad op

zich betreft, is het wenselijk om niet al deze statistieken hier te vermelden. Vandaar dat ervoor geopteerd

werd om enkel het gewogen gemiddelde van België en de Vlaamse vaccinatiegraadstudie van 2016 te

vermelden. Bovendien zijn al deze studies toch aan enige beperkingen onderworpen en zijn de cijfers

bijgevolg toch niet helemaal accuraat (zie infra).

Tussen 2012 en 2017 berekende Sciensano in opdracht van de Dienst Epidemiologie van Infectieziekten het

gewogen gemiddelde van de vaccinatiegraad bij kinderen van 18-24 maanden in gans België, berekend op

basis van de meest recente vaccinatiegraadstudies in de verschillende gemeenschappen. Volgende tabel geeft

de resultaten hiervan weer:26

25 Zie https://www.vaccination-info.be/calendrier-de-vaccination/. 26 C. VANDERMEULEN, K. HOPPENBROUWERS, M. ROELANTS, H. THEETEN, T. BRAECKMAN, K.

MAERTENS, S. BLAIZOT, P. VAN DAMME, Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, maart 2017,

https://www.zorg-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/Vaccinatiegraadstudie%202016.pdf.

17

Een belangrijke bemerking bij deze cijfers is wel dat deze vaccinatiegraadstudies gebeuren d.m.v. een

enquête. Gezien mensen soms weigeren te antwoorden of vals antwoorden kan een zgn. response bias dan

ook een mogelijke invloed hebben op de resultaten. Verder kan nog worden opgemerkt dat de lagere

vaccinatiegraad m.b.t. het rotavirus naar alle waarschijnlijkheid te verklaren is door het feit dat het vaccin

niet gratis is.

Ook het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid voerde in 2016 een vaccinatiegraadstudie uit in Vlaanderen

die duidelijk de evolutie van de vaccinatiegraad tussen 2005 en 2016 weergeeft. Hierbij zijn zowel voor

kinderen tussen 18 en 24 maand als voor adolescenten (geboren in het jaar 2000 en bijgevolg 15-16 jaar

destijds) cijfers beschikbaar:27

27 C. VANDERMEULEN e.a., Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, supra vn. 26.

18

De huidige vaccinatiegraad in België is volgens bovenstaande cijfers dus uitstekend, hoewel de

vaccinatiegraad bij kinderen tussen 18 en 24 maanden nog iets beter was in 2008. Toch is er opnieuw enige

twijfel omtrent de representativiteit van bovenstaande cijfers. Zo gaf het Vlaams Agentschap Zorg en

Gezondheid aan dat 17.3% van de aangeschreven ouders van jonge kinderen en 24.7% van de ouders van

adolescenten weigerde deel te nemen aan de bevraging. Een vergelijking met de cijfers uit Vaccinnet (dat

enkel toegankelijk is voor artsen) wijst uit dat bovenstaande cijfers een hogere vaccinatiegraad van drie tot

vijf procent zouden aanwijzen voor adolescenten voor het jaar 2016. Voor het jaar 2012 is er daarentegen

19

maar een verschil van één à twee procent.28 Dit kan dus toch enigszins duiden op een toename van bewuste

vaccinatieweigeringen. Verder kan nog gewezen worden op de redenen van onvolledige vaccinatie die de

ouders die wel deelnamen aan het onderzoek aangaven. 68.4 tot 82% van de ouders was zich niet bewust van

de onvolledige vaccinatietoestand van hun kind, terwijl diegene die zich hier wel van bewust waren

voornamelijk ziekte van het kind opgaven als reden. Slechts twee ouders van jonge kinderen en zes ouders

van adolescenten hadden de bewuste keuze gemaakt om inenting te weigeren.29

Op basis hiervan kan worden gesteld dat, hoewel de representativiteit van bovenstaande cijfers niet helemaal

duidelijk is, de vaccinatiegraad in België toch uitermate hoog ligt. Hoewel er een duidelijke trend in Europa

is in de neerdalende lijn, is er geen duidelijk en significant bewijs voor het bestaan van dergelijke trend in

België. Toch mag men zich ook niet blindstaren op louter statistische gegevens: gezien groepsimmuniteit

van uiterst groot belang is, is het clusteren van sociaal geïsoleerde groepen met een lagere vaccinatiegraad

zeker een bezorgdheid. Opnieuw kan verwezen worden naar de grootschalige mazelenuitbraken in de

Nederlandse Bible Belt, ondanks de nationale vaccinatiegraad van 95%.30 Concreet bewijs voor het bestaan

van dergelijke geïsoleerde groepen in België is er (nog) niet, maar het onderzoek hiernaar is ook beperkt.

Pierre Van Damme, diensthoofd van het Centrum voor de Evaluatie van Vaccinaties (UAntwerpen), beweert

dat de vaccinatiegraad van de joods-orthodoxe gemeenschap, de Roma en de aanhangers van de

antroposofische school (waartoe de Steinerscholen behoren) problematisch zou kunnen zijn.31

Het is niet duidelijk waarom de vaccinatiegraad in België nu precies zo hoog ligt. Empirisch onderzoek

hiernaar is vooralsnog niet uitgevoerd of minstens niet gepubliceerd. Feitelijk is het beleid in België niet erg

verschillend van andere Europese landen dus het beleid an sich lijkt hier niet verantwoordelijk voor te zijn.

Demografische of culturele redenen spelen wellicht een rol. In België lijken er alvast op het eerste zicht geen

of minder grote religieuze, geïsoleerde minderheden te bestaan die zich afzetten tegen vaccinatie, zoals het

geval is in Nederland.

Subafdeling III. Opvattingen over vaccinatie

De heel hoge vaccinatiegraad in België betekent weliswaar niet noodzakelijk dat de bevolking geen

bedenkingen en twijfels heeft bij de werking en belangrijkheid van vaccins. Het is dan ook noodzakelijk om

even de opvattingen die bij de Belgische bevolking heersen over vaccinatie van naderbij te bekijken. Hiertoe

zijn er drie onderzoeken relevant, waarvan de eerste twee enkel plaatsvonden in Vlaanderen, terwijl het derde

een grootschalig internationaal onderzoek is.

28 Ibid. 29 Ibid. 30 M. KNOL e.a., “Large ongoing measles outbreak in a religious community in the Netherlands since May 2013”,

supra vn. 14. 31 M. MARTIN, “Hoewel vaccinaties een overduidelijk succesverhaal zijn, blijft de antivaccinatiebeweging twijfel

zaaien over het ‘prikje’. Ook in ons land maakt een groep antivaxxers gretig gebruik van een luide megafoon. Wie zijn

ze en hoe groot is de beweging in Vlaanderen?”, supra vn. 1.

20

Het eerste onderzoek vond plaats binnen de reeds vermelde Vlaamse vaccinatiegraadstudie van 2016. Ook

hier werd opnieuw een onderscheid gemaakt tussen ouders van peuters en ouders van adolescenten. Volgende

twee figuren vatten het onderzoek goed samen:32

32 C. VANDERMEULEN e.a., Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, supra vn. 26.

21

Uit bovenstaande cijfers blijkt duidelijk dat, hoewel de overgrote meerderheid van de Vlaamse bevolking

zijn kinderen wel laat vaccineren, er toch zeker ernstige bezorgdheden bestaan. Het nut van vaccins en de

betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van de informatie daaromtrent wordt door een significant percentage

van de bevolking in twijfel getrokken. Ook zijn er ernstige twijfels betreffende de potentiële risico’s van

vaccins. Verder vindt ook een vrij groot aantal mensen dat hun kinderen niet meer gevaccineerd dienen te

worden tegen ziektes die niet meer voorkomen, waaronder poliomyelitis wellicht dient te worden gerekend.

Daarnaast werd in 2011 in Vlaanderen een onderzoek verricht naar de opvattingen bij de bevolking omtrent

verschillende opties m.b.t. het vaccinatiebeleid. De studie is te uitgebreid en complex om bondig samen te

vatten maar enkele opvallende bevindingen kunnen wel vermeld worden. Zo werd er weerstand vastgesteld

tegen een kosteneffectief beleid dat enkel migranten tracht te vaccinneren, maar niet tegen een beleid dat alle

reizigers naar het desbetreffende land viseert. Ook opvallend was dat m.b.t. het viseren van een subgroep een

strafrechtelijke verplichting tot vaccinatie doorgaans niet als een slechtere en misschien zelfs als een betere

optie werd aangemerkt dan het toekennen van financiële voordelen indien de subgroep zich laat vaccineren.

Bovendien zou het mogelijk zijn om de preferenties van individuen m.b.t. een vaccinatiebeleid en de

afdwinging ervan te voorspellen op basis van de opvattingen over o.a. gelijkheid en individualisme.33

Een derde onderzoek werd uitgevoerd in 2018 in opdracht van de Europese Commissie in het kader van het

zgn. Vaccine Confidence Project en bevat volgende cijfers:34

33 J. LUYTEN, V. DORGALI, N. HENS en P. BEUTELS, “Public preferences over efficiency, equity and autonomy in

vaccination policy: An empirical study”, Social Science & Medicine januari 2013, 77, 84–89. 34 H. LARSON, A. DE FIGUEIREDO, E. KARAFILLAKIS, M. RAWAL, State of vaccine confidence in the EU 2018,

2018, https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/vaccination/docs/2018_vaccine_confidence_en.pdf.

22

Ter volledigheid kan nog worden gewezen op een vierde onderzoek waaruit bleek dat 21% van de Belgische

bevolking niet akkoord zou gaan met de stelling dat vaccins veilig zijn.35

Dat er nog steeds bezorgdheden zijn over de opvattingen over vaccinatie in 2019, blijkt overigens ook uit het

feit dat het Agentschap Zorg en Gezondheid ten tijde van schrijven een crisisplan in de maak heeft om het

vertrouwen van de bevolking te herstellen en te versterken. De reële vrees bestaat immers dat het verlaagd

vertrouwen in vaccinaties zich in de nabije toekomst zou kunnen vertalen in een daling van de

vaccinatiegraad.36

Toch moet worden vastgesteld dat, hoewel er dus wel degelijk significante bezorgdheden bestaan omtrent

het vertrouwen van de Belgische bevolking in vaccinaties, vaccinatie in België helemaal niet een even actuele

hot topic lijkt te zijn zoals dat wel het geval is in vele andere Europese landen. De vaccinatieproblematiek

staat hier eigenlijk niet op de politieke agenda en van grootschalige anti-vaccinatieprotesten is bij ons geen

sprake. In dit kader kan ook worden verwezen naar het feit dat er in 2010 maar twee websites van anti-

vaccinatieorganisaties waren met Belgische origine, zijnde de websites van de vzw Vaccinatie

Preventieschade beheerd door voornoemd arts Kris Gaublomme en de website van de Belfort Group, beheerd

door voormalig burgemeester van Evergem Peter Vereecke. De website van laatstgenoemde organisatie is

echter inmiddels al verwijderd. In Nederland daarentegen waren er tien dergelijke websites van

onderscheiden organisaties, wat toch getuigt van de grotere bezorgdheden bij onze noorderburen (hoewel

deze websites zich natuurlijk ook op Vlamingen richtten).37

35 WELLCOME, Wellcome Global Monitor How does the world feel about science and health?, juni 2019,

https://wellcome.ac.uk/sites/default/files/wellcome-global-monitor-2018.pdf. 36 X. “Crisisplan moet twijfels over vaccinatie wegnemen”, Het Nieuwsblad 2 december 2019,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191202_04746840. 37 J. TRIPS, Inventarisatie en analyse van vaccinkritische bewegingen in het Nederlandse taalgebied, onuitg.

masterproef Geneeskunde UGent, 2011, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/826/RUG01-

001787826_2012_0001_AC.pdf.

23

Hoofdstuk II. Voorlopig besluit

Ter afronding van de eerste en tevens inleidende titel van de thesis kan worden besloten dat de dalende

vaccinatiegraad en de opkomst van de anti-vaccinatiebeweging een bijzonder actueel probleem vormt voor

de westerse wereld. België is hier echter grotendeels gespaard van gebleven en behaalt nog steeds een uiterst

hoge vaccinnatiegraad. Het is niet helemaal duidelijk waarom België hieronder minder lijdt dan andere

Europese landen, waaronder de buurlanden. Er is tevens weinig (gepubliceerd) onderzoek gedaan naar het

eventueel bestaan van geïsoleerde groepen met een lage vaccinatiegraad die clusteren en die een veel hoger

risico lopen, hoewel de overheid hier mogelijks wel cijfers over heeft. Anderzijds is het natuurlijk ook zo dat

ziekten niet halthouden aan de landsgrenzen en dat de dalende vaccinatiegraad in de buurlanden daarom ook

relevant is voor België. De opvattingen over de risico’s verbonden aan vaccins en het vertrouwen in de

beschikbare informatie hieromtrent echter vormen ook in België een duidelijke bezorgdheid. Een significante

groep Belgen blijkt immers negatieve en wantrouwige opvattingen te hebben over inenting, maar laat toch

zijn kinderen vaccineren. Hierbij is het zeker van belang om in te zetten op het behoud van het vertrouwen

van deze laatste groep. Het Agentschap Zorg en Gezondheid is dan ook bezig met het uitwerken van een

crisisplan.

24

Titel II. De Belgische regeling omtrent vaccinaties

Hoofdstuk I. Wetgeving

Elk wetsartikel dat in volgende afdelingen vermeld wordt, is terug te vinden in bijlage onder afdeling I in de

volgorde waarin de wetsartikelen worden aangehaald.

Afdeling I. Nationaal

Onderstaande opsomming van relevante nationale wetgeving is in belangrijke mate gebaseerd op de

opsomming van wetgeving vermeld in advies nr. 64 van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek.38

Vooreerst dient te worden vermeld dat, hoewel de gemeenschappen principieel bevoegd zijn voor

persoonsgebonden aangelegenheden (waaronder het gezondheidsbeleid valt) ingevolge art. 128, §1, art. 130

§1, 2° en art. 135 van de Grondwet, de federale overheid ingevolge art. 5, §1, I, 2e lid, 2° van de Bijzondere

Wet tot Hervorming der Instellingen bevoegd blijft voor de nationale maatregelen inzake “profylaxis”, een

moeilijk woord waaronder het opleggen van een vaccin aan de bevolking moet worden begrepen.39 Op basis

van art. 5, §1, I, 8° van laatstgenoemde wet vallen de gezondheidsopvoeding alsook de preventieve

gezondheidszorg weliswaar onder de noemer “persoonsgebonden aangelegenheden” waarvoor de

gemeenschappen bevoegd zijn.40 Enkel de federale overheid is dus bevoegd om een vaccin strafrechtelijk

verplicht te stellen voor de Belgische bevolking, terwijl de gemeenschappen voor het overige vrij zijn om

hun eigen vaccinatiebeleid te bepalen. De gemeenschappen en de federale overheid sluiten soms ook

protocolakkoorden wanneer hun bevoegdheden overlappen, zoals bijvoorbeeld m.b.t. het poliovaccin.41

Van uitermate groot belang is dat er in België momenteel één verplicht vaccin is voor de algemene bevolking,

zijnde het vaccin tegen poliomyelitis. Deze plicht werd ingevoerd bij art. 1 van het KB van 26 oktober 1966

(dat integraal in Bijlage I is opgenomen en ook wel aangeduid wordt als Besluit Poliomyelitis).42 De Koning

verkreeg deze bevoegdheid ingevolge art. 1, 1° van de Gezondheidswet, die de Koning machtiging verleent

om een KB uit te vaardigen ter voorkoming of bestrijding van besmettelijke ziekten die een algemeen gevaar

opleveren en die terug te vinden zijn in een lijst opgemaakt door de Hoge Gezondheidsraad.43 Verder is de

koepokinenting (bestaande uit een injectie van het koepokkenvirus ter preventie van het onder mensen

38 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 24-28. 39 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 24. 40 Art. 5, § 1, I, 1ste lid, 8° en 2e lid, 2° Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen, BS 8 augustus 1980. 41 Zie bvb. protocolakkoord gesloten tussen de Federale Overheid en de Overheden bedoeld bij artikelen 128, 130 en

135 van de Grondwet, betreffende de preventie, meer bepaald de vaccinatie, tegen poliomyelitis, BS 29 maart 2000,

waarbij het oraal poliovaccin vervangen werd door het nieuwe injecteerbare vaccin. 42 Art. 1 KB van 26 oktober 1966 waarbij de inenting tegen poliomyelitis verplicht gesteld wordt, BS 6 december 1966. 43 Art. 1, 1° Gezondheidswet van 1 september 1945, BS 10 oktober 1945.

25

voorkomende pokkenvirus) technisch gezien ook verplicht, maar deze plicht werd al sinds 6 februari 1946

zeven maal geschorst. De laatste schorsing gebeurde bij KB van 2 december 2015 en duurt tot 31 december

2026.44 Gelet op het feit de pokken door de WGO reeds uitgeroeid verklaard zijn, is de kans dat deze plicht

ooit nog terug zal gelden nihil en de koepokinenting is dan ook van geen reëel belang voor de thesis.

De handhaving en controle van het wettelijk verplicht poliovaccin werkt als volgt. Ingevolge art. 3 van

voormeld KB van 26 oktober 1966 dient elke burgemeester een lijst op te stellen en bij te houden van de

kinderen die 18 maand geworden zijn waarvan hij of zij geen vaccinatieattest heeft ontvangen. Na drie

herinneringen waarin de ouders worden gesensibiliseerd over het belang van die inenting, wordt het dossier

aan de procureur des Konings bezorgd.45 Art. 8 van voormeld KB bepaalt dat het verzaken aan deze wettelijke

plicht gestraft wordt met de straffen waarin de Gezondheidswet voorziet, zijnde een geldboete van 208 tot

800 euro (na verhoging met de opdeciemen) en/of een gevangenisstraf van acht dagen tot een maand. Bij het

volharden in het weigeren van het poliovaccin binnen de twee jaar na de laatste veroordeling kunnen deze

straffen verdubbeld worden. In dit kader kan tevens melding worden gemaakt van het feit dat een arts die

onterecht een attest aflevert zich schuldig maakt aan het misdrijf valsheid in geschrifte en overeenkomstig

art. 196 Sw. bestraft kan worden met een gevangenisstraf van vijf tot tien jaar. Ingevolge art. 197 Sw. kan

ieder die gebruik maakt van dergelijk vervalst attest gestraft worden alsof hij de dader van de valsheid was.

Elke gemeenschap bepaalt dus zelf het eigen vaccinatiebeleid. De Vlaamse Gemeenschap gaat hierbij op

vlak van overheidsingrijpen niet verder dan de federale overheid en de uitgewerkte decreten beperken zich

voornamelijk tot het bevorderen van de vaccinatiegraad d.m.v. multidisciplinaire samenwerking en het

inschakelen van het CLB en Kind en Gezin in het vaccinatieproces.46 Vanuit ethisch oogpunt zijn deze

decreten dus niet echt interessant, op één uitzondering na. In het kader van volgende titel kan immers reeds

opgemerkt worden dat de Vlaamse decreetgever uitgaat van een morele plicht om zich te laten vaccineren

niet alleen om de gezondheid van anderen niet in gevaar te brengen, maar ook omwille van “een individuele

verantwoordelijkheid ten opzichte van zijn eigen gezondheid”. Dit blijkt uit art. 8 en 11 van het Decreet van

21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid.47

Belangrijk is dat de Franse Gemeenschap een stap verder gaat dan de Vlaamse Gemeenschap op het vlak van

overheidsingrijpen. Ingevolge art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli 2002 houdende hervorming van de

Office de la Naissance et de l’Enfance (O.N.E. afgekort, de Waalse tegenpool van Kind en Gezin) is vereist

dat iedere kinderopvang met kinderen jonger dan zes jaar erkend wordt door O.N.E.48 Verder moet elke

opvangvoorziening ingevolge art. 17 van het besluit van de Regering van de Franse Gemeenschap van 27

44 KB van 2 december 2015 houdende verlenging van de maatregel tot schorsing van de toepassing van het besluit van

de Regent van 6 februari 1946 waarbij de koepokinenting verplicht gemaakt wordt, BS 22 december 2015. 45 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 24-28 en antwoord op de parlementaire vraag nr. 924 van

de heer volksvertegenwoordiger Luk Van Biesen van 20 maart 2013 (N.) aan de vice eerste minister en minister van

Sociale Zaken en Volksgezondheid, belast met Beliris en de Federale Culturele Instellingen (“Verplichte vaccinatie

tegen polio” - MV 15774 - DO 2012201312135). 46 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, bijlage. Zie i.h.b. art. 18 decreet van 1 december 1998

betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding, BS 10 april 1999 en art. 7, § 1, 3° decreet van 30 april 2004 tot

oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap met rechtspersoonlijkheid Kind en Gezin, BS 7 juni 2004. 47 Art. 8 en 11 decreet van 21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid, BS 3 februari 2004. 48 Art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de l’Enfance”,

afgekort “O.N.E.”, BS 2 augustus 2002.

26

februari 2003 een huishoudelijk reglement opstellen volgens het typemodel aangeraden door O.N.E.49 Dit

huishoudelijk reglement moet volgens art. 31 van laatstgenoemd besluit op zijn beurt van de ouders die hun

kinderen naar de opvangvoorziening willen brengen, (behoudens medische uitzondering en toestemming van

de arts) vereisen dat de ouders zich ertoe verbinden om hun kind te laten vaccineren.50 Dergelijke plicht geldt

naast polio ook voor difterie, kinkhoest, haemophilus influenza b, mazelen, rubella en bof. De andere vaccins

worden louter aanbevolen.51 Kortom, in de Franse Gemeenschap is dus vereist dat ouders hun kinderen laten

vaccineren tegen een achttal ziekten opdat hun kinderen mogen worden toegelaten tot een kinderopvang waar

(onder meer) kinderen jonger dan zes jaar worden opgevangen. Opmerkelijk hierbij is wel dat hiertoe enige

verantwoordelijkheid bij private kinderopvangcentra gelegd wordt. Wanneer toch niet-ingeënte kinderen

zouden worden opgevangen, kunnen de uitbaters van de kinderopvang immers gestraft worden met een

geldboete tot 992 euro en/of een gevangenisstraf van acht dagen tot zes maand.52

De regeling toepasselijk op inwoners van de Duitstalige Gemeenschap is terug te vinden in art. 67-69 en art.

89 van het besluit van 22 mei 2014.53 Art. 68, § 2 van netgenoemd besluit bepaalt enkel dat de dienst voor

onthaalouders aanbeveelt om kinderen die door een onthaalouder worden opgevangen te laten inenten. Wel

zouden er vooralsnog niet gerealiseerde plannen zijn om net als de Franse Gemeenschap vaccinatie een

toelatingsvoorwaarde te maken voor kinderopvangcentra.54 Voor het overige is er niets opmerkelijk aan deze

regeling.

Vermits het laatste vaccin volgens het basisschema in Vlaanderen dient te worden toegediend op 14-jarige

leeftijd en in Wallonië op de leeftijd van 15-16 jaar, valt de beslissing tot vaccinatie telkens binnen het domein

van het ouderlijk gezag zoals uiteengezet in art. 371 t.e.m. 387ter BW. Ingevolge art. 372 BW blijft een kind

namelijk onder het gezag van zijn ouders tot aan zijn meerderjarigheid of ontvoogding. Principieel wordt dit

gezag volgens art. 373 BW door beide ouders gezamenlijk uitgeoefend, waarbij de mogelijkheid bestaat voor

een ouder om bij gebreke van overeenstemming zich naar de familierechtbank te wenden. Uit art. 374, §1

BW kan worden afgeleid wat ouderlijk gezag nu precies inhoudt, zijnde de organisatie van de huisvesting

van het kind, de opvoeding, de opleiding, de ontspanning, de godsdienstige of levensbeschouwelijke keuzes

en, meest relevant voor de thesis, de belangrijke beslissingen inzake de gezondheid. Ditzelfde artikel voorziet

bovendien in de mogelijkheid voor de familierechter om wanneer de ouders niet samenleven en er geen

overeenstemming is tussen de ouders of wanneer de keuzes van deze laatsten strijdig lijken met het belang

van het kind, de uitoefening van het ouderlijk gezag op te dragen aan één van beide ouders. In dit kader kan

nog melding worden gemaakt van art. 32 en 33 Jeugdbeschermingswet, die de ontzetting uit het ouderlijk

gezag regelen.55 Art. 33 bepaalt de concrete gevolgen van dergelijke ontzetting, hieronder inbegrepen dat de

ontzette ouder niet langer bevoegd is om zijn kinderen te vertegenwoordigen en bijgevolg medische

49 Art. 17 Besluit van de Regering van 27 februari 2003 van de Franse Gemeenschap houdende algemene reglementering

inzake opvangvoorzieningen, BS 21 mei 2003. 50 Art. 31 Besluit van 27 februari 2003 van de Regering van de Franse Gemeenschap houdende algemene reglementering

inzake opvangvoorzieningen, BS 21 mei 2003. 51 Zie https://www.vaccination-info.be/faq/ onder “Quelles sont les vaccinations obligatoires en Belgique?”. 52 Art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de l’Enfance”,

afgekort “O.N.E.”, BS 2 augustus 2002. 53 Besluit van de Regering van de Duitstalige Gemeenschap van 22 mei 2014 betreffende de kinderopvangdiensten en

andere vormen van kinderopvang, BS 24 september 2014. 54 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 26. 55 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf

omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965.

27

beslissingen voor het kind in kwestie te nemen. Art. 33 bepaalt de bijzonder strenge voorwaarden opdat een

ouder, geheel of ten dele, uit het ouderlijk gezag ontzet kan worden:

“1° de vader of de moeder die is veroordeeld tot een criminele of correctionele straf wegens enig feit

gepleegd op de persoon of met behulp van een van de kinderen of afstammelingen;

2° de vader of de moeder die, door slechte behandeling, misbruik van gezag, kennelijk slecht gedrag

of erge nalatigheid, de gezondheid, de veiligheid of de zedelijkheid van het kind in gevaar brengt.”

In de realiteit zal het weigeren van een vaccin op zich dus nooit aanleiding kunnen geven tot een ontzetting

uit het ouderlijk gezag. Art. 31 Jeugdbeschermingswet voorziet daarnaast wel in de minder drastische

maatregel van opvoedingsbijstand, die onder meer kan leiden tot toezicht van het jeugdbeschermingscomité

en de verplichting voor de ouder om de minderjarige te onderwerpen aan de medische richtlijnen van een

centrum voor opvoedkundige voorlichting of geestelijke hygiëne.

Vervolgens moet worden stilgestaan bij de toch wel heel belangrijke Wet Patiëntenrechten.56 Art. 8, §1 bevat

namelijk het informed consent principe: iedere tussenkomst van een beroepsbeoefenaar (wat ingevolge art.

2, 3° een bijzonder ruim begrip is en ongetwijfeld ieder persoon die bevoegd is om een vaccin toe te dienen

omvat) vereist de voorafgaandelijke en vrije toestemming van de patiënt. Dit artikel legt in §2 tevens een

informatieverplichting op in hoofde van de beroepsbeoefenaar om quasi alle relevante inlichtingen te

verstrekken. Bovendien kan deze toestemming ingevolge §4 te allen tijde worden ingetrokken. Gezien

vaccinatie plaatsvindt tijdens de minderjarigheid, wordt dit recht ingevolge art. 12, §1 uitgeoefend door de

ouders die het gezag over de minderjarige uitoefenen of door zijn voogd. §2 echter bepaalt dat de

minderjarige patiënt betrokken wordt bij de uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn leeftijd

en maturiteit, wat tevens een deontologische plicht in hoofde van de arts inhoudt.57 De minderjarige patiënt

die tot een redelijke beoordeling van zijn belangen in staat kan worden geacht, kan zelfs zijn rechten

zelfstandig uitoefenen. Er zijn m.a.w. drie onderscheiden fasen tijdens de minderjarigheid. In een eerste fase

is de minderjarige wilsonbekwaam en tevens niet in staat om een mening te vormen en te veruitwendigen,

waardoor noodzakelijkerwijze de ouders de medische beslissingen moeten maken. In een tweede fase is de

minderjarige nog steeds principieel wilsonbekwaam maar is hij wel in staat om een mening te vormen en die

te veruitwendigen. De ouders kunnen dan niet langer zelfstandig medische beslissingen nemen aangezien de

minderjarige zal moeten betrokken worden in verhouding tot zijn leeftijd en maturiteit, zonder dat de

minderjarige evenwel zelfstandig zijn rechten kan uitoefenen. De derde fase tenslotte vereist dat de

minderjarige wilsbekwaam is en heeft tot gevolg dat hij wél zelfstandig zijn rechten kan uitoefenen, waardoor

de ouders in principe geen rol meer spelen.58 Het is dus mogelijk dat iemand op 17-jarige leeftijd, hoewel

juridisch gezien nog steeds handelingsonbekwaam, een specifieke handelingsbekwaamheid geniet m.b.t. de

uitoefening van zijn patiëntenrechten opdat hij kan genieten van dezelfde rechten als een volwassene. Men

spreekt ook wel eens van een vertegenwoordigingssysteem, een samenwerkingssysteem en een

autonomiesysteem.59 Gelet op het basisvaccinatieschema en de erin vermelde leeftijden, bevindt de overgrote

meerderheid van de vaccins zich duidelijk in de eerste categorie. Bepaalde vaccins vinden plaats op een

56 Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002. 57 NATIONALE RAAD VAN DE ORDE DER ARTSEN, art. 18 Code van medische deontologie, 3 mei 2018,

https://www.ordomedic.be/nl/code-2018/inhoud/. 58 F. DEWALLENS, T. VANSWEEVELT, Handboek gezondheidsrecht Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, 825-

826. 59 Ibid.

28

leeftijd waar het wel wenselijk kan zijn om de patiënt erbij te betrekken (vnl. de vaccins toegediend tussen

10 en 14 jaar). De derde categorie lijkt weinig relevant te zijn.

Verder zijn art. 10 en 15 van de Wet Patiëntenrechten nog van belang. Art. 10 bepaalt dat de patiënt recht

heeft op de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar

en inzonderheid betreffende de informatie die verband houdt met zijn gezondheid, alsook dat geen enkele

inmenging is toegestaan m.b.t. de uitoefening van dit recht dan voor zover dit bij wet is voorzien en nodig is

voor de bescherming van de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van

anderen. Art. 15, §2 bepaalt de voorwaarden waaronder een beroepsbeoefenaar kan afwijken van een

beslissing genomen door de ouders van een kind in het kader van art. 12, §1:

“§2. In het belang van de patiënt en teneinde een bedreiging van diens leven of een ernstige

aantasting van diens gezondheid af te wenden, wijkt de betrokken beroepsbeoefenaar, in

voorkomend geval in multidisciplinair overleg, af van de beslissing genomen door de in

artikel 12, [1 14, § 2 of 3]1 bedoelde persoon. (…)”

In het uitzonderlijke en vandaag de dag eerder theoretische scenario waarin het niet toegediend krijgen van

een vaccin levensbedreigend zou zijn, zou een arts dus in principe een beroep kunnen doen op deze bepaling

om een kind kunnen te vaccineren zonder toestemming van de ouders van dat kind.

Ten slotte kan nog worden gewezen op art. 22 en 22bis van de Grondwet die enkele fundamentele rechten

bevatten:

“Art. 22 Ieder heeft recht op eerbiediging van zijn privé-leven en zijn gezinsleven, behoudens

in de gevallen en onder de voorwaarden door de wet bepaald.

De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen de bescherming van dat

recht.

Art. 22bis Elk kind heeft recht op eerbiediging van zijn morele, lichamelijke, geestelijke en

seksuele integriteit.

Elk kind heeft het recht zijn mening te uiten in alle aangelegenheden die het aangaan; met

die mening wordt rekening gehouden in overeenstemming met zijn leeftijd en zijn

onderscheidingsvermogen.

Elk kind heeft recht op maatregelen en diensten die zijn ontwikkeling bevorderen.

Het belang van het kind is de eerste overweging bij elke beslissing die het kind aangaat.

De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen deze rechten van het

kind.”

29

Afdeling II. Internationaal

Vooreerst moet worden aangehaald dat, hoewel het VWEU meermaals herhaalt dat de volksgezondheid een

essentiële overweging moet zijn bij elke beslissing op EU-niveau (zie hiertoe bv. art. 168, §1 VWEU), het

VWEU niet voorziet in de mogelijkheid voor de EU om een beleid of regeling inzake gezondheidszorg uit te

werken en op te leggen aan de lidstaten.60 Bijgevolg speelt het subsidiariteitsbeginsel. Wel is de Unie

ingevolge art. 6 VWEU bevoegd om “het optreden van de lidstaten te ondersteunen, te coördineren of aan te

vullen” inzake onder meer de “bescherming en verbetering van de menselijke gezondheid”. M.b.t. vaccinatie

blijven de lidstaten dus feitelijk volledig bevoegd en is de bevoegdheid van de EU heel beperkt, wat zich ook

uit in het feit dat er inzake deze problematiek geen relevante rechtspraak van het Hof van Justitie is (op één

arrest inzake productaansprakelijkheid na, dat verder besproken wordt).

Verder zijn er tal van internationale normen die voorzien in een recht op een zo goed mogelijke gezondheid.

Een voorbeeld daarvan is art. 12 van het verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten

(IVESCR)61. Ook kan worden verwezen naar art. 11 van het Europees sociaal handvest.62 Uiteindelijk voegen

deze normen weinig toe aan de reeds bestaande nationale regeling en daarom werd geopteerd om hierna enkel

even stil te staan bij het IVRK en art. 8 EVRM.

Uiteraard is het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) relevant.63 Zo bepaalt art. 3

dat bij alle maatregelen betreffende kinderen, het belang van het kind de eerste overweging dient te vormen

alsook dat de staten die partij zijn, zich ertoe verbinden om alle passende maatregelen te nemen om het kind

te verzekeren van de bescherming en de zorg die nodig zijn voor zijn of haar welzijn, rekening houdend met

de rechten en plichten van de ouders. Art. 6 stelt verder dat ieder kind het inherente recht op leven heeft en

dat de verdragspartijen in de ruimst mogelijke mate de mogelijkheden tot overleven en ontwikkeling van het

kind moeten waarborgen. Art. 16 bepaalt daarnaast dat geen enkel kind onderworpen mag worden aan enige

willekeurige of onrechtmatige inmenging in zijn privé- en gezinsleven. Art. 24 ten slotte omvat het recht op

gezondheid en gezondheidszorg: de staten die partij zijn, erkennen het recht van het kind op het genot van

de grootst mogelijke mate van gezondheid. De staten verbinden zich er bovendien toe om ter verwezenlijking

van dit recht passende maatregelen te nemen, met name om onder meer baby- en kindersterfte te verminderen

en preventieve gezondheidszorg te ontwikkelen. Hiertoe dienen de staten alle doeltreffende en passende

maatregelen te nemen teneinde de traditionele gebruiken die schadelijk zijn voor de gezondheid van de

kinderen af te schaffen.

Ten slotte kan art. 8 EVRM nog worden aangehaald, dat het recht op eerbiediging van privé-, familie- en

gezinsleven bevat. Vanwege de grote belangrijkheid ervan, is dit artikel hier integraal opgenomen:

“1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning

en zijn correspondentie.

60 N. LOMBA, EUROPEAN PARLIAMENT, EUROPEAN PARLIAMENTARY RESEARCH SERVICE en

EUROPEAN VALUE ADDED UNIT, The benefit of EU action in health policy: the record to date : European added

value in action, maart 2019,

http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2019/631729/EPRS_STU(2019)631729_EN.pdf. 61 Art. 12 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten, BS 6 juli 1983. 62 Art. 11 het Herziene Europees sociaal handvest, BS 10 mei 2004. 63 Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992.

30

2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor

zover bij de wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van

de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het

voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede

zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.”

De overige relevante bepalingen uit het EVRM zullen onder het deel rechtspraak worden besproken maar

zijn alvast opgenomen in bijlage.

31

Afdeling III. Voorlopig besluit

De gemeenschappen zijn bevoegd voor het uitwerken van hun eigen vaccinatiebeleid, terwijl het federale

niveau bevoegd blijft voor het strafrechtelijk opleggen van vaccins aan de hele Belgische bevolking. Hiertoe

werd op federaal niveau machtiging verleent aan de Koning om d.m.v. art. 1, 1° van de Gezondheidswet

Koninklijke Besluiten uit te vaardigen om actuele, besmettelijke ziekten te voorkomen en te bestrijden.

Opvallend is dus dat, wanneer er uiteindelijk een vaccin ontwikkeld wordt ter preventie van het coronavirus,

er reeds een adequaat juridisch kader bestaat om snel te kunnen optreden. Aldus zou niet-vaccinatie snel

kunnen worden bestraft met vb. een geldboete. Aan de Belgische regeling zijn er verder twee opvallende

aspecten voor de thesis. Eerst is er op federaal niveau het wettelijk verplicht poliovaccin dat bestraft kan

worden met een geldboete en/of een gevangenisstraf. Op het niveau van de gemeenschappen is er de Franse

Gemeenschap die een stap verder gaat dan de andere gemeenschappen door bijkomend te vereisen dat

kinderen (behoudens een medische uitzondering) ingeënt worden tegen een achttal ziekten opdat ze mogen

worden toegelaten tot kinderopvangcentra. Hierbij wordt enige verantwoordelijkheid gelegd op de uitbaters

van opvangcentra gezien het niet naleven van deze vereiste bestraft kan worden met een geldboete of een

gevangenisstraf. Overigens kan nog ter volledigheid opgemerkt worden dat ook de koepokinenting op

federaal niveau in principe verplicht is maar dat deze verplichting al jaren opgeschort wordt. De pokken zijn

inmiddels al uitgeroeid verklaard door de WGO waardoor deze verplichting niet meer van belang is.

Het uitgangspunt in de Wet Patiëntenrechten is de vereiste van informed consent. Dit houdt in dat de patiënt

vrij en voorafgaandelijk moet toestemmen met elke tussenkomst van de beroepsbeoefenaar die hiertoe alle

relevante informatie moet verstrekken. Bijgevolg bestaat voor ieder patiënt ook het principiële recht om

dergelijke tussenkomst, waaronder het toegediend krijgen van een vaccin moet worden gerekend, te

weigeren. Dit principe is echter niet absoluut, zoals zal blijken uit de rechtspraak in volgend hoofdstuk.

Tevens wordt dit uitgangspunt bemoeilijkt door het feit dat vaccins moeten worden toegediend tijdens de

minderjarigheid waardoor het ouderlijk gezag zoals geregeld in het BW nog speelt. De Wet Patiëntenrechten

onderscheidt hiertoe drie fasen tijdens de minderjarigheid, bestaande uit een vertegenwoordigingssysteem,

een samenwerkingssysteem en een autonomiesysteem. Vooral het vertegenwoordigingssysteem is van

toepassing op het inenten van minderjarigen, gelet op de heel jonge leeftijd waarop de meeste inentingen

dienen te gebeuren. Ook het samenwerkingssysteem kan soms van toepassing zijn voor bepaalde vaccinaties.

Voor de overgrote meerderheid van de vaccins echter zijn het gewoon de ouders die de beslissing maken om

al dan niet te vaccineren, wat tevens het meest interessant en problematisch is vanuit ethisch-rechtsfilosofisch

oogpunt en wat dan ook het uitgangspunt zal vormen voor de rest van de thesis. De Wet Patiëntenrechten

bepaalt verder ook nog dat een arts een medische beslissing genomen door de ouders van een kind in

levensbedreigende, uitzonderlijke omstandigheden kan omzeilen. Daarnaast voorziet de Wet

Patiëntenrechten nog in een recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer, waartoe geen

overheidsinmenging is toegestaan dan voor zover dit bij wet voorzien is en nodig is voor de bescherming van

de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en de vrijheden van anderen. Ook de Grondwet

voorziet nog in enkele soortgelijke fundamentele rechten.

Op internationaal niveau is van belang dat de EU principieel niet bevoegd is inzake vaccinatie. Verder zijn

er duidelijk meerdere bepalingen uit het internationaal recht die aan de overheid de plicht opleggen om de

volksgezondheid en in het bijzonder de gezondheid van kinderen te beschermen. Het internationaal recht

vormt dus een mogelijke grond tot legitimering voor overheidsingrijpen bij niet-inenting. Daarnaast is ook

het EVRM van groot belang maar dit zal van naderbij bekeken worden in het volgend hoofdstuk.

32

Hoofdstuk II. Rechtspraak

Afdeling I. Nationaal

De weinige rechtspraak die er is, betreft uitsluitend de wettelijke vaccinatieverplichting inzake poliomyelitis

volgende uit het KB van 26 oktober 1966.

Subafdeling I. Hogere rechtscolleges

De eerste keer dat het Hof van Cassatie uitspreek deed over de wettelijke vaccinatieplicht inzake

poliomyelitis was bij arrest van 1 oktober 1997.64 Het Hof bevestigt vooreerst dat het KB is genomen ter

uitvoering van art. 1 van de Gezondheidswet van 1 september 1945 na eensluidend advies van de Hoge

Gezondheidsraad en dus wettig tot stand is gekomen, alsook binnen de bevoegdheid blijft die art. 1 van de

Gezondheidswet aan de Koning verleent. Daarnaast wordt aangevoerd dat de wettelijke vaccinatieplicht een

schending zou uitmaken van art. 16 IVRK en art. 8 EVRM, gezien er sprake zou zijn van een inmenging in

het privé- en gezinsleven die niet noodzakelijk is ter bescherming van de gezondheid en bijgevolg

onrechtmatig en arbitrair is. Het Hof oordeelt dat het hof van beroep feitelijk heeft beslist dat de verplichte

inenting een noodzakelijke maatregel tot bescherming van de gezondheid is. Uit het feitelijke karakter van

die beoordeling volgt dus dat het Hof onbevoegd is om zelf die beoordeling te gaan maken. Wel wijst het

Hof erop “dat de wetgever dus de gezondheid heeft willen beschermen tegen een kwaal met ernstige gevolgen

en binnen het kader van zijn bevoegdheden de maatregelen heeft genomen die voldoen aan de behoeften van

een gezondheidsbeleid, dat ertoe strekt het individu te beschermen en de verspreiding van het virus tegen te

gaan”, “dat de voornoemde maatregelen, op het ogenblik dat zij zijn genomen, noodzakelijk en passend

waren” en “dat de verslagen van de Wereldgezondheidsorganisatie uitwijzen dat zij dat blijven, ondanks het

feit dat zij in zeldzame gevallen schadelijke gevolgen zouden kunnen veroorzaken”. Het KB doorstaat de toets

en het Hof verwerpt het cassatieberoep.

Een volgend cassatiearrest dateert van 28 november 1997 en betreft een cassatieberoep gericht tegen een

arrest van de Raad van State van 21 juni 1996.65 Feitelijk had dit laatste arrest betrekking op een kind dat

heel kort na de toediening van de eerste dosis van het poliovaccin verlamd werd in het linkerbeen. Zowel in

eerste aanleg als in beroep hadden de ouders van het kind geen schadevergoeding kunnen verkrijgen op grond

van art. 1382-1384 BW omdat geen fout in hoofde van de arts kon worden vastgesteld en omdat ook geen

causaal verband tussen het toedienen van het vaccin en de opgelopen schade bewezen werd geacht. Zo

werden de ouders erop gewezen dat de oorzaak wellicht te wijten was aan het oplopen van een wild poliovirus

tijdens een van de vele reizen van het gezin naar Turkije. De Raad van State maakte hierbij gebruik van diens

bevoegdheid om uitspraak te doen over buitengewone schade ingevolge art. 11 RvS-wet, dat de Raad

bevoegd maakt om naar billijkheid en met inachtneming van alle omstandigheden van openbaar en particulier

belang bij wege van arrest uitspraak te doen over de eisen tot herstelvergoeding voor buitengewone morele

of materiële schade veroorzaakt door een administratieve overheid, wanneer geen ander rechtscollege

bevoegd is.66 De Raad oordeelde dat, gezien de inenting tegen poliomyelitis verplicht gesteld werd bij KB,

64 Cass. 1 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 876. 65 Cass. 28 november 1997, Arr. Cass. 1997, 1251 en RvS 21 juni 1996, nr. 60.362. 66 Art. 11 van de gecoördineerde wetten van 12 januari 1973 op de Raad van State, BS 12 januari 1973.

33

vastgesteld ter uitvoering van de wet van 1 september 1945, de inenting dus vastgesteld werd krachtens een

verordening van een administratieve overheid. Ook was voldaan aan de voorwaarde van buitengewone

schade en aan de voorwaarde dat geen ander rechtscollege bevoegd is, mits de verzoekers aangetoond hebben

dat ze geen schadevergoeding konden verkrijgen op grond van art. 1382-1384 BW. De Raad van State

besliste wél dat er een causaal verband bestond tussen de injectie van de dosis en de verlamming van het kind

op basis van meerdere medische verslagen en getuigenissen van artsen. De Belgische overheid werd

veroordeeld tot het betalen van een provisionele schadevergoeding van 2.500.000 Belgische frank, terwijl

een deskundige belast werd met het begroten van de reële schade. Het cassatiearrest bevestigt vervolgens dat

de Raad van State zijn bevoegdheid verantwoord heeft naar recht. De Raad van State had trouwens al eens

dergelijke buitengewone schadevergoeding in het kader van vaccinatie toegekend op grond van art. 11 RvS-

wet bij arrest van 16 december 1992, waarbij het voor de Raad volstond dat de schade “probablement liée”

was aan de inenting van het poliovaccin.67

Verder is er het cassatiearrest van 18 december 2013.68 In eerste aanleg werden de ouders van een kind die

het poliovaccin geweigerd hadden omwille van een aangevoerde allergie van het kind, vrijgesproken door de

correctionele rechtbank van Doornik op grond van een strijdigheid tussen het Besluit Poliomyelitis en de Wet

Patiëntenrechten, in het bijzonder de vereiste van art. 8 om vrij toe te stemmen met iedere tussenkomst van

de beroepsbeoefenaar.69 Hierbij maakte de rechter toepassing van de exceptie van onwettigheid zoals vervat

in art. 159 van de Grondwet. Het hof van beroep te Bergen ging bij arrest van 25 maart 2013 niet akkoord

met deze redenering.70 In dit arrest voerden de ouders aan dat het moreel bestanddeel van de telastlegging

niet bewezen is, vermits ze bereid waren tot vaccinatie over te gaan voor zover het bewijs van de

onschadelijkheid van het vaccin wordt aangetoond. Het hof van beroep echter stelde dat de risico’s waarop

de eisers nadruk leggen niet aangetoond zijn en ook het argument dat de vaccinatieplicht zou zijn ingegeven

door de belangen van de industrie werd van de hand gedaan. Het hof wees de ouders erop dat het recht van

de patiënt om vrij te moeten toestemmen met iedere tussenkomst niet absoluut is, zeker wanneer er

overwegingen inzake de bescherming van de volksgezondheid zijn. De volksgezondheid is immers van

openbare orde, evenals de maatregelen genomen tot de bescherming ervan. Het hof besloot dus dat de rechter

in eerste aanleg geen gebruik kon maken van de exceptie van onwettigheid. Bovendien stelde het hof dat de

vaccinatieverplichting nog steeds gerechtvaardigd en proportioneel is, hierbij verwijzend naar een rapport

van de WGO. De ouders werden vervolgens veroordeeld tot het betalen van een boete, waarna ze beslisten

om cassatieberoep aan te tekenen. In het navolgende arrest stelt het Hof van Cassatie nogmaals dat de

vaccinatieplicht vervat in het KB wettig en regelmatig tot stand is gekomen. Het Hof haalt daarnaast aan dat

het recht van de patiënt om vrij toe te stemmen met iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar de rechten

van de patiënt in zijn specifieke relatie met de beroepsbeoefenaar beschermt en dus niet hetzelfde voorwerp

heeft als artikel 1 van de Gezondheidswet, dat de bescherming van de volksgezondheid als voorwerp heeft.

Het openbare orde-karakter van de volksgezondheid wordt eveneens opnieuw bevestigd. De ouders voeren

verder de schending aan van art. 22bis Gw., art. 3 en 8 EVRM en art. 12 IVESCR omdat hun recht op

integriteit en privéleven geschonden zou zijn. Het hof van beroep echter oordeelde reeds dat de

vaccinatieverplichting gerechtvaardigd en proportioneel is en gezien dit een feitelijke beoordeling betreft, is

dit middel niet ontvankelijk voor het Hof van Cassatie, dat uiteindelijk het cassatieberoep verwerpt en de

eisers veroordeelt tot betaling van de kosten.

67 RvS 16 december 1992, JT 1993, 333, noot SOHIER, J. 68 Cass. 18 december 2013, AR P.13.0708.F/1. 69 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 28-30. 70 Bergen 25 maart 2013, Rev. dr. santé 2013-14, afl. 5, 298, noot DALESSANDRO, S.

34

Ten slotte zijn er nog twee cassatiearresten die voor deze thesis van minder groot belang zijn. Het Hof van

Cassatie stelt bij arrest van 25 maart 2014 dat het in de artikelen 1 en 8 Besluit Poliomyelitis bepaald misdrijf

een aflopend misdrijf is dat voltrokken is van zodra de periode waarbinnen die inenting moet gebeuren, is

beëindigd.71 Bij arrest van 16 mei 2017 verduidelijkt het Hof verder dat de aanwezigheid van het kind in

België niet vereist is gedurende de ganse periode aangeduid in art. 1 Besluit Poliomyelitis, maar dat het

volstaat dat het kind zich tijdens deze periode op enig ogenblik in België bevindt en op de lijst bepaald in art.

3 is ingeschreven, opdat het misdrijf in België kan worden gelokaliseerd en tot bestraffing kan worden

overgegaan.72

Het Grondwettelijk Hof daarentegen is nog niet gevat door een vraag betreffende de verenigbaarheid van de

verplichting inzake het poliovaccin met art. 22 en 22bis van de Grondwet, die respectievelijk het recht op

eerbiediging van het privé- en gezinsleven en de lichamelijke integriteit waarborgen.73

Subafdeling II. Gerechtelijke rechtscolleges

De vonnissen die al aan bod kwamen in het kader van de hogere rechtspraak worden hier niet opnieuw

aangehaald.

Het oudste geval van lagere rechtspraak omtrent vaccinatie is een arrest van het hof van beroep van Luik,

daterende van 9 april 1986.74 Hierbij moet het hof zich uitspreken over de verenigbaarheid van het wettelijk

verplicht poliovaccin met art. 8 EVRM. Het hof verwijst naar laatstgenoemde artikel, dat stelt dat een

beperking van het privé-, familie- en gezinsleven is toegestaan wanneer (1) dit bij wet voorzien is, (2) dit in

een democratische samenleving noodzakelijk is en (3) in het belang van (onder meer) de bescherming van

de gezondheid. M.b.t. de tweede voorwaarde wijst het hof op de heel ruime interpretatie van het begrip

“gezondheid” door het EHRM alsook op de heel ernstige gevolgen van poliomyelitis. Het hof vindt dat de

wetgever adequate maatregelen genomen heeft binnen het kader van zijn bevoegdheden en noden inzake een

gezondheidsbeleid. Vooraleer het beroep af te wijzen, stelt het hof verder ook nog dat de appelanten zich niet

op de theorie van de wettige zelfverdediging van art. 416 Sw. kunnen beroepen.

Verder is er een arrest van het hof van beroep te Gent van 20 maart 1996.75 Opnieuw verzaakten de ouders

van een kind aan de verplichting om hun kind te vaccineren tegen poliomyelitis. Hierbij beweren de ouders

dat de klassieke geneeskunde “giftige” farmaceutische producten verkoopt en dat de mens slechts zeven

stoffen nodig zou hebben om goed te functioneren, zijnde lucht, water, vetstoffen, vitaminen, mineralen,

aminozuren en koolhydraten. Ook hier wordt een schending van art. 8 EVRM aangevoerd, die echter opnieuw

ongegrond verklaard wordt omwille van een heel gelijkaardige redenering en omdat er “zeker een billijk

evenwicht bestaat tussen het algemeen belang en de fundamentele rechten van het individu”. Opvallend is

dat hier ook een schending van art. 9 en 10 EVRM wordt ingeroepen, die respectievelijk de vrijheid van

gedachte, geweten en godsdienst en de vrijheid van meningsuiting omvatten. Beide artikelen echter bevatten

71 Cass. 25 maart 2014, AR P.13.0142.N/2. 72 Cass. 16 mei 2017, AR P.14.1799.N/3. 73 BELGISCH RAADGEVEND COMITÉ VOOR BIO-ETHIEK, Advies nr. 64 van 14 december 2015 betreffende de

ethische aspecten van de vaccinatieverplichting, supra vn. 6, 28. 74 Luik 9 april 1986, JL 1986, 409, noot GENET, L. 75 Gent 20 maart 1996, RW 1996-97, 1257.

35

ook de mogelijkheid om die vrijheden te beperken wanneer dit bij wet voorzien is en noodzakelijk is in een

democratische samenleving in het belang van de gezondheid. Het hof trekt de redenering dan ook gewoon

door. Verder wijst het hof ook een beroep op art. 71 Sw. af, dat stelt dat er geen misdrijf is wanneer de

beschuldigde of beklaagde op het tijdstip van de feiten gedwongen werd door een macht die hij niet heeft

kunnen weerstaan. Het hof oordeelt immers dat er hiertoe niet voldaan is aan de vereiste van een bedreiging

met een ernstig kwaad en dat de geopperde bezwaren, die voortvloeien uit de keuze van een levensopvatting,

niet beschouwd kunnen worden als een “uitwendig feit” dat hun vrijheid van handelen zou hebben

opgeheven. De motivering van het hof is echter wel heel opmerkelijk: “het staat wetenschappelijk buiten kijf

dat de verplichte inenting tegen poliomyelitis de volksgezondheid dient (…), daar de bij heel grote

uitzondering voorkomende nadelen helemaal niet opwegen tegen de enorme voordelen ervan, namelijk de

bescherming van de gemeenschap tegen het opnieuw opdoemen van een heel ernstige besmettelijke ziekte,

die werkelijk dramatische gevolgen heeft gehad voor vorige generaties. Op grond van de menselijke

solidariteit moet het individu dan ook wijken voor het algemeen belang en mag het de gezondheid van zijn

medeburgers niet in gevaar brengen wanneer zijn leven niet bedreigd is.” Voorts wijst het hof erop dat zelfs

de voorstanders van homeopathie die twijfelen aan de efficiëntie van sommige vaccinaties het belang van de

inenting tegen poliomyelitis niet ontkennen. Hiertoe verwijst het hof naar het tijdschrift Homeopathisch

bekeken, waarin niemand minder dan huisarts en beheerder van de vzw Preventie Vaccinatieschade Kris

Gaublomme het volgende schreef: “Het is juist dat vaccinaties in vroegere tijden nut gehad hebben. Voor

zeldzame uitzonderingen, zoals polio, is dit wellicht ook nu nog het geval.”76

Een volgende zaak die ter volledigheid kan worden vermeld is het vonnis van de correctionele rechtbank van

Luik van 11 september 1996.77 In dit vonnis worden de betrokkenen vrijgesproken na het niet-naleven van

het wettelijk verplicht poliovaccin ingevolge een nogal opmerkelijke reden. Zoals reeds uiteengezet vereist

art. 1, 1° van de Gezondheidswet dat de Hoge Gezondheidsraad een lijst opmaakt van de ziekten die een

algemeen gevaar opleveren waarvoor de Koning gemachtigd is om maatregelen te nemen. Het Ministerie

van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu vond het desbetreffende advies echter nergens meer

terug. Gelet op het feit dat het Strafwetboek strikt moet worden geïnterpreteerd, was de rechter dan ook

genoodzaakt om de betrokkenen niet te veroordelen.

De meest recente gepubliceerde zaak is een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Limburg, afdeling

Tongeren.78 De beklaagden voeren in deze zaak aan dat het poliovaccin de stof formaldehyhde bevat waarvan

aangetoond zou zijn dat het kankerverwekkend is. De beklaagden verwijzen naar enkele gevallen van polio

die zouden zijn genezen door het toedienen van grote hoeveelheden vitamine C en via homeopathie. Ook

hier wordt een beroep gedaan op de toestemmingsvereiste uit de Wet Patiëntenrechten maar de rechter wijst

net als het Hof van Cassatie op het feit dat die wet een ander voorwerp heeft dan het Besluit Poliomyelitis,

waardoor deze elkaar niet kunnen tegenspreken. Bovendien wordt erop gewezen dat de instemming van een

patiënt niet absoluut is en dat aan art. 8 EVRM voldaan is: “de poliovaccinatie, die ontegensprekelijk het

belang van het individu en het belang van een hele gemeenschap -in casu zelfs de wereldbevolking- inhoudt,

is gerechtvaardigd, zelfs indien deze interventie een (tot op heden niet bewezen) risico zou meebrengen.(…)

De ter zitting door beklaagden geopperde mogelijkheid dat andere (industriële) belangen een rol kunnen

spelen bij het verplicht stellen van de vaccinatie, wordt weerlegd door het feit dat de farmaceutische industrie

wereldwijd georganiseerd is en de inenting enkel in Frankrijk en België verplicht is.” Interessant is wel dat

76 Ibid. 77 Corr. Luik 11 september 1996, JLMB 1996, 1300. 78 Rb. Tongeren 11 juni 2014, Limb.Rechtsl. 2015, afl. 1, 42.

36

de rechtbank ervoor opteert om, hoewel de feiten die de beklaagden ten laste worden gelegd bewezen zijn,

toch de straftoemeting gedurende een periode van drie jaar op te schorten. “Beklaagden namen een

principieel standpunt in op basis van hun persoonlijke overtuiging, en meenden hierbij niemand schade te

berokkenen. Beklaagden gaan evenwel voorbij aan het algemeen belang en hebben de Belgische wet niet

nageleefd. Zij zijn dan ook schuldig aan de weerhouden tenlastelegging, maar de rechtbank is in de gegeven

omstandigheden van oordeel dat beklaagden geen straf dienen te ondergaan, en kent hun de gunst van de

opschorting toe. (…) Opschorting moet voorkomen dat een veroordelende maatregel, buiten haar normale

gevolgen, voor beide beklaagden een onevenredige sociaal-economische declassering zou meebrengen, en

de rechtbank oordeelt dat deze redengeving hier voorhanden is.”

Ten slotte zijn er nog enkele ongepubliceerde zaken die het vermelden waard zijn en die ook betrekking

hebben op het weigeren van het poliovaccin. Hiertoe zijn in 2006 in Hasselt een vrouw en haar echtgenoot

elk tot een geldboete of een vervangende celstraf van 8 dagen veroordeeld.79 In 2008 werden in Doornik

beide ouders van een kind bij verstek veroordeeld tot een boete van elk 5500 euro en een gevangenisstraf van

vijf maand die evenwel opgeschort werd in afwachting van het al dan niet nog toegediend krijgen van het

vaccin.80 In 2013 werd in Hasselt een man, rekening houdend met een vroegere veroordeling voor diefstal,

veroordeeld tot een celstraf van een maand, terwijl zijn vrouw veroordeeld werd tot vijftien dagen cel en 165

euro boete.81 Later dat jaar werd opnieuw in Hasselt een koppel bij verstek veroordeeld tot elk 15 dagen

celstraf en 275 euro boete.82 In 2014 in Tongeren dan weer kreeg, naast het reeds besproken vonnis, nog een

ander koppel ook opschorting van straf.83 Ten slotte werd in 2017 in Brugge een koppel veroordeeld tot 16

dagen celstraf en een geldboete van 300 euro. Het koppel voerde aan dat vaccins kanker en autisme kunnen

veroorzaken en wantrouwden de farmaceutische industrie.84 Daar deze vonnissen niet gepubliceerd zijn en

de bron dan ook een nieuwsbron is, moet deze informatie noodzakelijkerwijze met een korreltje zout

genomen worden. Het is ook niet telkens duidelijk of deze gevangenisstraffen voorlopig, met uitstel of

effectief werden uitgesproken. Toch is het blijkbaar zo dat er in de realiteit wel degelijk boetes en

gevangenisstraffen (al dan niet voorlopig of met uitstel) worden opgelegd ingevolge het weigeren van het

poliovaccin. Eveneens lijkt het erop dat de straftoemeting enigszins arbitrair is aangezien er significante

verschillen lijken te zijn per rechtbank en arrondissement.

79 X. “Hasselts koppel veroordeeld voor weigering polio-inenting”, Gazet van Antwerpen 3 april 2006,

https://www.gva.be/cnt/oid390590/archief-hasselts-koppel-veroordeeld-voor-weigering-polio-inenting. 80 N. STAFFORD, “Parents are sentenced to prison for not vaccinating children”, British Medical Journal 16 februari

2008, vol. 336, 348. 81 S. VOSSEN, “Ouders krijgen celstraf voor niet-gevaccineerde kinderen”, Het Laatste Nieuws 6 maart 2013,

https://www.hln.be/nieuws/binnenland/ouders-krijgen-celstraf-voor-niet-vaccinatie-van-kinderen~aa1b832e/. 82 X. “Boete en celstraf omdat kind niet ingeënt is tegen polio”, Het Nieuwsblad 23 december 2013,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20131223_00901010. 83 X. “Geen straf voor ouders die vaccinatie voor hun kind weigerden”, Het Nieuwsblad 11 juni 2014,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20140611_01136458. 84 X. “Celstraf na weigering poliovaccin voor kind”, Het Nieuwsblad 5 oktober 2017,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171004_03112919.

37

Afdeling II. Internationaal

Subafdeling I. EHRM

Het spreekt voor zich dat de rechtspraak van het EHRM van groot belang is voor de thesis. Hieronder zullen

de relevante bepalingen artikelsgewijs besproken worden, die tevens in bijlage onder afdeling II zijn

opgenomen. Eerst moet echter opgemerkt worden dat de laatste zaak betreffende de verplichte vaccinatie van

kinderen, zijnde Boffa en anderen v. San Marino, dateert van 1998 en betrekking had op het hepatitis B-

vaccin.85 De laatste zaak die volwassenen betrof, was Solomakhin v Oekraïne en dateert van 2012.86 Het

eerste arrest is weinig actueel, terwijl het tweede minder relevant is voor de thesis. Niettemin is verplichte

vaccinatie toch een uiterst actueel probleem in het kader van het EHRM. Zo zijn volgende zaken momenteel

hangende betreffende de verplichte vaccinatie van kinderen: Novotna,87 Hornych,88 Brozik,89 Dubsky,90

Vavřička,91 en Roleček v Tsjechische Republiek.92 Hierbij moet voor ogen worden gehouden dat het weigeren

van bepaalde vaccins in Tsjechië kan leiden tot geldboetes alsook tot het geweigerd worden van kinderen uit

crèches, wat dus sterk vergelijkbaar is met de Belgische regeling.93

1. Artikel 2 EVRM: recht op leven.

Opvallend is dat vaak een beroep wordt gedaan op art. 2 EVRM om verplichte vaccinatie aan te vechten. Dit

artikel houdt in dat niemand opzettelijk van het leven mag worden beroofd maar houdt ook impliciet een

positieve verplichting in voor de staat om het leven van diens onderdanen te beschermen. Er zijn twee oude

zaken (waaronder voormelde zaak Boffa) waarin het Hof oordeelde dat kindervaccinaties, ook al zijn die

wettelijk verplicht, niet in strijd zijn met het recht op leven. Ook in enkele van bovenstaande momenteel

hangende zaken werd een beroep gedaan op art. 2 maar het Hof heeft deze klachten onontvankelijk

verklaard.94

2. Artikel 8 EVRM: recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven.

Dit is veruit het belangrijkste artikel, wat ook blijkt uit de verwijzingen ernaar in de nationale rechtspraak.

Het is vaststaande rechtspraak van het Hof dat het recht op eerbiediging van het privéleven ook het recht op

respect voor de fysieke integriteit omvat en dat dit zelfs één van de meest intieme aspecten van het privéleven

85 EHRM 15 januari 1998, nr. 26536/95, Boffa e.a./San Marino. 86 EHRM 15 maart 2012, nr. 24429/03, Solomakhin/Oekraïne. 87 EHRM ingediend op 9 januari 2015, nr. 3867/14, Novotna/Tsjechische Republiek. 88 EHRM ingediend op 16 november 2014, nr. 73094/14, Hornych/Tsjechische Republiek. 89 EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19306/15, Brozik/Tsjechische Republiek. 90 EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19298/15, Dubsky/Tsjechische Republiek. 91 EHRM ingediend op 23 juli 2013, nr. 47621/13, Vavřička/Tsjechische Republiek. 92 EHRM ingediend op 31 augustus 2015, nr. 43883/15, Roleček/Tsjechische Republiek. 93 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children: Balancing the competing human rights at stake”,

Netherlands Quarterly of Human Rights september 2019, 37, afl. 3, 245–267. 94 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 327.

38

is.95 Elke verplichte medische ingreep, zelfs van gering belang, komt neer op een inmenging met dit recht.96

Het Hof heeft dan ook al bevestigd dat verplichte vaccinatie als onvrijwillige medische ingreep dergelijke

inmenging uitmaakt.97 Bovendien zijn kinderen op de leeftijd van toediening van quasi alle vaccins te jong

om hun rechten zelfstandig te kunnen uitoefenen, waardoor de beslissing om al dan niet te vaccineren aan de

ouders toekomt en dit bijgevolg binnen het recht op eerbiediging voor het familie- en gezinsleven moet

worden gesitueerd, dat eveneens binnen het bestek van art. 8 valt.98

Dat er sprake is van een inmenging is inmiddels duidelijk. Niet iedere inmenging met bovenstaande rechten

is echter ongeoorloofd: art. 8.2 stelt uitdrukkelijk dat een inmenging van openbaar gezag toegestaan is

wanneer (1) dit bij wet voorzien is, (2) dit in het belang is van onder meer de bescherming van de gezondheid

en (3) dit noodzakelijk is in een democratische samenleving. M.b.t. de eerste voorwaarde kan worden

verwezen naar het arrest Sunday Times v Groot-Brittannië (dat eigenlijk over art. 10 gaat, maar aangezien

art. 10.2 identiek is aan art. 8.2 analoog toepasbaar is) waarmee het Hof drie criteria invoerde die sindsdien

deel uitmaken van de vaste rechtspraak.99 Vereist is dat de inmenging een wettelijke basis had, wat ruim

geïnterpreteerd moet worden gezien ook ongeschreven recht in aanmerking kan worden genomen. Verder

moet de wet voldoende beschikbaar en toegankelijk zijn. Als laatste is nog vereist dat de wet voldoende

gepreciseerd is opdat de burger de gevolgen van de wet kan inschatten. De Belgische regeling lijkt deze toets

makkelijk te doorstaan. Ook de tweede voorwaarde vormt geen probleem: het is duidelijk dat de wetgever

de bescherming van de volksgezondheid tegen een ernstige en besmettelijke ziekte beoogt. Het is vooral het

derde criterium dat mogelijks een probleem vormt. In het laatstgenoemde arrest verduidelijkte het Hof tevens

wat dit laatste criterium inhoudt. “Noodzakelijk” gaat niet zo ver als “onontbeerlijk” maar vereist wel meer

dan “nuttig”. De inmenging moet een reactie zijn op een dringende maatschappelijke behoefte en moet

bovendien proportioneel zijn met het nagestreefde legitieme doel. Hoe ingrijpender de inmenging bovendien

is, hoe gewichtiger de redenen moeten zijn die de inmenging rechtvaardigen.100 Of de Belgische regeling te

beschouwen valt als noodzakelijk in een democratische samenleving zal uitgebreid worden nagegaan in titel

IV. Van groot belang hierbij is wel dat de staten hierbij beschikken over een ruime appreciatiemarge. In de

zaak betreffende de Sunday Times wijst het Hof er duidelijk op dat zowel de wetgever als de uitvoerende

organen beschikken over een marge van appreciatie, waarbij het Hof niet de bedoeling heeft om zich in de

plaats te stellen van de bevoegde nationale rechtbanken.

In de voormelde zaak Boffa werd een beroep gedaan op art. 8 in het kader van een verplicht hepatitis B-

vaccin.101 Ook hier oordeelt het Hof dat er sprake is van een inmenging met de rechten vervat in art. 8, doch

doorstond die inmenging de toets van art. 8.2: de regeling was bij wet voorzien, was in het belang van de

volksgezondheid genomen en werd tevens aangemerkt als noodzakelijk in een democratische samenleving -

of minstens toch niet aangemerkt als niet noodzakelijk in een democratische samenleving. M.b.t. dit laatste

criterium verwijst het Hof immers naar de appreciatiemarge die staten genieten, zonder over te gaan tot een

grondige analyse. Het volstaat voor het Hof dat het verplichten van het vaccin niet buiten die

appreciatiemarge gaat.

95 EHRM 15 maart 2012, nr. 24429/03, Solomakhin/Oekraïne, §33. 96 EHRM 22 juli 2003, nr. 24209/94, Y.F./Turkije, §33. 97 EHRM 9 juli 2002, nr. 42197/98, Salvetti/Italië. 98 K. Παναγιώτα, “Religious objections to compulsory vaccination: the ECtHR approach”, Expressis Verbis Law

Journal, 2018, 149-154. 99 EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, Sunday Times/Verenigd Koninkrijk. 100 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93, 251-252. 101 EHRM 15 januari 1998, nr. 26536/95, Boffa e.a./San Marino.

39

In de meest recente zaak betreffende verplichte vaccinatie, zijnde Solomakhin v Oekraïne, werd ook een

beroep gedaan op art. 8 door een volwassen man die beweert schade te hebben geleden ingevolge een

verplicht difterievaccin.102 Opnieuw wordt echter geen schending van art. 8 vastgesteld en opnieuw lijkt het

Hof een grote appreciatiemarge aan de staat te laten, vermits het Hof zich met betrekking tot het criterium

van noodzakelijkheid in een democratische samenleving beperkt tot het volgende: “In the Court’s opinion

the interference with the applicant’s physical integrity could be said to be justified by the public health

considerations and necessity to control the spreading of infectious diseases in the region. Furthermore,

according to the domestic court’s findings, the medical staff had checked his suitability for vaccination prior

to carrying out the vaccination, which suggest that necessary precautions had been taken to ensure that the

medical intervention would not be to the applicant’s detriment to the extent that would upset the balance of

interests between the applicant’s personal integrity and the public interest of protection health of the

population.” Opmerkelijk is dat het Hof hier enigszins lijkt te impliceren dat er dus een (morele) plicht zou

bestaan om zich te laten vaccineren met oog op de publieke gezondheid, zelfs wanneer dit ten koste gaat van

de fysieke integriteit, mits er een balans is tussen de belangen van individu en maatschappij.103 Hierbij moet

wel worden opgemerkt dat, hoewel het gaat om een geval van verplichte vaccinatie, het vaccin geenszins

gewelddadig of geforceerd toegediend werd en dat de man feitelijk het vaccin had kunnen weigeren, zoals

hij al vele malen voordien gedaan had.

3. Artikel 9 EVRM: vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst en art. 14: verbod van discriminatie.

Art. 9 is relevant omdat religieuze en levensbeschouwelijke redenen vaak worden aangehaald om vaccinatie

te weigeren. Het EVRM lijkt geen speciale plaats voor te behouden voor religieuze redenen in het bijzonder

aangezien dus ook een schending van de gewetensvrijheid zou kunnen worden ingeroepen door iemand die

bepaalde filosofische of andere overtuigingen aanhangt. Art. 9.2 voorziet echter in exact dezelfde

uitzondering als art. 8.2. Dit artikel moet bovendien samen worden gelezen met art. 14, dat verzekert dat de

rechten en vrijheden van het EVRM zonder enig onderscheid moeten worden verzekerd.

In de zaak Boffa werd ook een beroep gedaan op art. 9. Hierbij herinnert het Hof er eerst aan dat dit artikel

voornamelijk het beschermen van religie in de persoonlijke sfeer als voorwerp heeft (het zgn. forum

internum). Bovendien beoogt het de bescherming van handelingen die intiem gelinkt zijn hieraan. Art. 9

garandeert daarentegen niet altijd het recht om in de publieke sfeer gedragingen te stellen ingegeven door

dergelijke persoonlijke religieuze overtuigingen. Het Hof wijst erop dat de inenting verplicht gesteld was

voor iedereen, ongeacht religie of overtuigingen en besluit dat er geen schending is.

In dit kader kan nog de zaak Jehovah Getuigen van Moscow v Rusland worden vermeld.104 Deze zaak betreft

volwassen individuen die behoorden tot de Getuigen van Jehovah en die naar het EHRM stapten ten gevolge

van het verboden worden van hun groepering en de strafrechtelijke vervolging van de leden ervan. Het Hof

stelt dat respect voor de menselijke waardigheid en vrijheid, alsook zelf-determinatie en persoonlijke

autonomie aan de basis liggen van het EVRM. Hiertoe behoort het recht om zijn leven te leiden naar eigen

keuze, inclusief de mogelijkheid om gevaarlijke of schadelijke activiteiten voor het betrokken individu na te

streven. Een medische ingreep zonder instemming van een mentaal competente volwassen patiënt komt neer

102 EHRM, Solomakhin v Oekraïne, 15 maart 2012, §33. 103 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 104 EHRM 10 juni 2010, nr. 302/02, Jehovah Getuigen van Moscow e.a./Rusland.

40

op een schending van zijn fysieke integriteit en dus van art. 8 EVRM, zelfs wanneer het weigeren van de

ingreep fatale gevolgen kan hebben. De vrijheid om een medische behandeling te weigeren is volgens het

Hof immers een essentieel onderdeel van de principes van zelf-determinatie en persoonlijke autonomie. Het

is duidelijk dat deze zaak echter niet zomaar toepasbaar is op de inenting van kinderen, alsook op inenting in

het algemeen, gezien het weigeren van een vaccin niet alleen schadelijk kan zijn voor zichzelf, maar ook

voor anderen.

4. Art. 2 eerste Aanvullend Protocol: recht op onderwijs.

Ook het recht op onderwijs kan relevant zijn. Het weigeren van niet-gevaccineerde kinderen uit kindercrèches

kan immers de toegang tot het onderwijs bemoeilijken. Denk bijvoorbeeld aan de vele kinderen die voor of

na school naar de crèche moeten door de werkuren van hun ouders. Vooralsnog is er echter geen relevante

rechtspraak van het Hof in het kader van inenting. Of het weigeren van niet-gevaccineerde kinderen uit

kindercrèches een schending uitmaakt van het recht op onderwijs, is een vraag die weliswaar voorligt in maar

liefst vijf van de zes zaken die momenteel hangende zijn.105

Ten slotte kunnen nog twee opmerkingen geformuleerd worden. Ten eerste verwijst het EHRM nergens

expliciet naar het belang van het kind. Dit valt wellicht te verklaren door het feit dat het belang van het kind

als toetsingscriterium een relatief recent begrip is en pas vastgelegd werd in het IVRK in 1990. Tevens was

er enige onduidelijkheid over de inhoud van het begrip, wat deels verholpen is sinds Toelichting nr. 14 van

het Comité voor de rechten van het kind.106 De vraag is dan ook of het Hof het belang van het kind wel zal

gebruiken als criterium in de zaken die momenteel hangende zijn.107 Daarnaast is het ook het vermelden

waard dat in Nederland een wetsvoorstel ingediend werd door Kamerlid Rens Raemakers dat het zou

mogelijk maken om niet-gevaccineerde kinderen te weigeren uit opvangcentra. Zowel het Nederlandse

College voor de Rechten van de Mens als de Raad van State echter brachten hierover een negatief advies uit.

Niet alleen de proportionaliteit maar zelfs de legitimiteit van de doelstelling van de wet werd betwist. Er zou

immers gevaar zijn voor een indirect onderscheid gemaakt op basis van religie in strijd met art. 9 en 14

EVRM.108 Indien de wet er toch zou komen is de kans reëel dat deze op nationaal niveau in Nederland dus

strijdig zou kunnen worden bevonden met het EVRM, hoewel het EHRM op zijn beurt wellicht zou oordelen

dat dergelijke maatregel binnen de appreciatiemarge van de staten valt en daardoor toegelaten is.

Subafdeling II. Hof van Justitie

Zoals reeds werd aangehaald is de EU en bijgevolg het Hof van Justitie principieel onbevoegd op het vlak

van gezondheidsbeleid, waaronder vaccinaties natuurlijk vallen. Wel is er één arrest van het Hof van Justitie

105 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 106 COMMITTEE ON THE RIGHTS OF CHILDREN, General comment No. 14 (2013) on the right of the child to have

his or her best interests taken as a primary consideration (art. 3, para. 1), 29 mei 2013,

https://www.refworld.org/docid/51a84b5e4.html en F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra

vn. 93. 107 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 108 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 330-334.

41

dat ter volledigheid kan worden aangehaald. Het arrest betreft de bewijslast bij schade opgelopen door een

gebrekkig vaccin en eigenlijk een gebrekkig geneesmiddel in het algemeen.109 Dit valt immers binnen de

Richtlijn Productaansprakelijkheid.110 Het Franse Hof van Cassatie stelde een prejudiciële vraag aan het Hof

van Justitie ingevolge een patiënt die kort na het toedienen van een vaccin tegen hepatitis B allerlei

aandoeningen opliep, waaronder multiple sclerose. De patiënt overleed in 2011 en zijn nabestaanden beweren

dat die aandoeningen veroorzaakt werden door het vaccin en beslisten hierop om naar de rechter te stappen.

Naast het quasi onmiddellijk optreden van de multiple sclerose na de toediening van het vaccin voeren zij

ook het ontbreken van persoonlijke en familiale antecedenten aan, waardoor er ernstige, precieze en met

elkaar overeenstemmende vermoedens zouden rijzen dat het vaccin een gebrek vertoont en er een oorzakelijk

verband zou bestaan tussen de inenting van het vaccin en de ziekte. De prejudiciële vraag betreft de vraag of

art. 4 van de Richtlijn Productaansprakelijkheid (art. 7 van de Belgische Wet Productaansprakelijkheid) tot

gevolg heeft dat de rechter bij het uitoefenen van zijn soevereine beoordelingsbevoegdheid zich kan steunen

op dergelijke ernstige, precieze en overeenstemmende vermoedens, hoewel er geen enkel medisch en

wetenschappelijk onderzoek bestaat die dit vermoeden zou kunnen staven. Art. 4 bepaalt immers dat een

benadeelde het gebrek, de schade en het causaal verband hiertussen moet bewijzen opdat hij vergoeding kan

krijgen ingevolge productaansprakelijkheid. Het Hof heeft deze vraag positief beantwoord: de nationale

rechter kan wel degelijk besluiten tot het bestaan van een causaal verband wanneer de consument dit

voldoende aannemelijk maakt, ook al wordt dit niet ondersteund door wetenschappelijk bewijs. Anders

oordelen zou immers leiden tot een te zware bewijslast in hoofde van de consument, die telkens zijn schade

zou moeten staven met medisch onderzoek. Dit zou bovendien de doeltreffendheid van de richtlijn

ondermijnen.

In de media werd dit arrest toch enigszins verkeerd naar voren gebracht. Zo schreef De Morgen een artikel

met als titel “Europees Hof: vaccins kunnen oorzaak zijn van ziekte, ook zonder wetenschappelijk bewijs” en

als inleiding “Opmerkelijke uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie: voortaan kan de link

tussen een vaccin en een ziekte voor de rechtbank aangetoond worden door een reeks ernstige aanwijzingen,

zelfs als daarvoor geen wetenschappelijk bewijs is. Wetenschappers reageren bezorgd.”111 In de rechtsleer

echter werd dit arrest beter, maar nog steeds met gemengde gevoelens ontvangen: “De redenering is al bij al

weinig verrassend. Ze wijkt in de kern niet af van de uitgangspunten van het Belgische bewijsrecht, waar de

rechter ook over een zeer grote vrijheid beschikt om feitelijke bewijselementen juridisch te waarderen. Toch

komt het, precies vanuit die sprong van ‘feit’ naar ‘recht’, onlogisch voor dat een rechter kan vaststellen dat

een ziekte het gevolg is van de toediening van een farmaceutisch product, wanneer elke medische evidentie

daarvoor ontbreekt. De vraag rijst of de rechter daarmee toch niet te veel op de stoel van de medicus gaat

zitten.”112

109 HvJ 21 juni 2017, nr. C-621/15, ECLI:EU:C:2017:484. 110 Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en

bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken. Omgezet in

Belgisch recht bij Wet van 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken, BS 22 maart

1991. 111 X. “Europees Hof: vaccins kunnen oorzaak zijn van ziekte, ook zonder wetenschappelijk bewijs”, De Morgen 22

juni 2017, https://www.demorgen.be/nieuws/europees-hof-vaccins-kunnen-oorzaak-zijn-van-ziekte-ook-zonder-

wetenschappelijk-bewijs~b4b6b3b0/. 112 E. DE KEZEL, “Hof van Justitie versoepelt bewijslast bij schade door gebrekkig geneesmiddel”, Juristenkrant 2017,

afl. 353, 3.

42

Afdeling III. Voorlopig besluit

De weinige nationale rechtspraak die er is, heeft uitsluitend betrekking op het niet-nakomen van het wettelijk

verplicht poliovaccin. Er is vooralsnog geen gepubliceerde rechtspraak over de maatregel m.b.t. de toegang

tot kindercrèches in de Franse Gemeenschap. Duidelijk is dat het Hof van Cassatie de wettelijke

vaccinatieverplichting inzake poliomyelitis (nog steeds) rechtmatig acht. Het Besluit Poliomyelitis is wettig

tot stand gekomen en doorstaat ook telkens de toets met de Wet Patiëntenrechten, die een ander voorwerp

heeft. Het Hof laat telkenmale de volksgezondheid, die van openbare orde is, primeren op individuele

belangen. Eenzelfde redenering wordt gevolgd door de hoven van beroep en de rechtbanken van eerste

aanleg, die als feitenrechters bovendien onaantastbaar oordelen dat de maatregel nog steeds proportioneel en

noodzakelijk is ter bescherming van de volksgezondheid. Opvallend is dat in de lagere rechtspraak het

weigeren van het poliovaccin wel degelijk kan leiden tot toepassing van de voorziene straffen. Zo wordt er

in een beperkt aantal zaken daadwerkelijk overgegaan tot het opleggen van een gevangenisstraf, al dan niet

voorlopig of met uitstel. Hierbij lijkt er een gebrek aan consistentie te zijn, gezien sommige ouders

opschorting verkrijgen, terwijl anderen veroordeeld worden tot een geldboete en enkelen zelfs een

gevangenisstraf opgelegd krijgen. Of het toekennen van boetes of zelfs een gevangenisstraf wel wenselijk is,

zal verder besproken worden in titel IV. Ook kan nog worden opgemerkt dat een groot deel van de hogere en

zeker de lagere rechtspraak toch vrij recent is, wat enigszins wijst op een recente toename van bewuste

vaccinatieweigeringen. Het Grondwettelijk Hof is overigens nog niet gevat door enige relevante prejudiciële

vraag.

Opmerkelijk is wel dat er in België geen specifiek regime is voor de zeldzame gevallen van schade opgelopen

ten gevolge van het toegediend krijgen van een vaccin. Dit gaat immers om een geval van foutloze schade

waarbij het aantonen van enig causaal verband in feite onmogelijk is, waardoor de betrokkenen om een

schadevergoeding te verkrijgen naar de Raad van State moeten stappen om daar gebruik maken van de

bevoegdheid van de Raad om een vergoeding toe te kennen voor buitengewone schade.

Uit de rechtspraak van het EHRM blijkt dat een wettelijke vaccinatieplicht alsook het weigeren van kinderen

uit opvangcentra op gespannen voet kan staan met het EVRM. Het is afwachten op een oordeel m.b.t. de

momenteel hangende zaken vermits de zaak Boffa onvoldoende actueel is om te besluiten dat de Belgische

regeling een toetsing aan het EVRM zou kunnen weerstaan. Duidelijk is wel dat een verplichte inenting een

inmenging met de fysieke integriteit en het familie- en gezinsleven inhoudt. De vraag die dan ook aan de

orde is, is niet of er een inmenging is, maar wel of dergelijke inmenging al dan niet gerechtvaardigd is. In het

bijzonder lijkt aan het criterium van noodzakelijkheid in een democratische samenleving niet voldaan te zijn.

De ruime appreciatiemarge van de staten lijkt echter een potentiële vaststelling van een schending door het

EHRM in de weg te staan. Hierop zal dieper worden ingegaan in titel IV.

Het Hof van Justitie van de EU ten slotte is quasi onbevoegd m.b.t. deze materie.

43

Titel III. De morele plicht tot vaccinatie

Hoofdstuk I. Ten aanzien van zichzelf

Het al dan niet bestaan van een morele plicht ten aanzien van zichzelf om zich te laten vaccineren kadert

binnen de vraag of er een morele plicht bestaat om te zorgen voor de eigen gezondheid, niet uit overwegingen

ingegeven door de belangen van anderen maar louter voor zichzelf. Het spreekt voor zich dat het veel

moeilijker is om te pleiten voor het bestaan van dergelijke plicht dan wanneer ook de belangen van anderen

of van het collectief in rekening worden genomen. Het besluiten tot het bestaan van zo’n plicht kan in veel

situaties immers neerkomen op een verregaande vorm van paternalisme. Toch lijkt er bij veel mensen intuïtief

een verlangen te bestaan om een gezond leven te leiden. Wanneer mensen gaan sporten, voelen ze zich goed

erna, in die mate zelfs dat kan gesproken worden van een runner’s high. Verder beweren mensen vaak bij

het overschakelen naar een nieuw, gezonder dieet zich stukken beter en gelukkiger te voelen dan voorheen.

Denk bijvoorbeeld een vegetarisch of veganistisch dieet. Wanneer mensen daarentegen ongezond eten,

blijven ze nadien vaak met een schuldgevoel achter. Hetzelfde geldt voor het overslaan van een sportsessie.

Wanneer anderen verzaken aan hun gezondheid door bv. een drankverslaving of een ernstige vorm van

obesitas, kunnen er zelfs gevoelens van walging optreden. Het voorgaande wijst echter niet noodzakelijk op

het bestaan van enige morele plicht. De intuïtie om een gezond leven te leiden is immers ook compleet te

verklaren vanuit een darwinistisch perspectief, alsook door de vrijgave van stoffen zoals dopamine. Het is

dan ook weinig overtuigend om uit het bestaan van zo’n loutere evolutionaire intuïtie een morele plicht af te

leiden.

Niettemin neemt een gezond leven leiden al eeuwenlang een belangrijke plaats in in vele culturen. Zo is er

natuurlijk het Griekse adagium mens sana in corpore sano, een gezonde geest in een gezond lichaam.

Immanuel Kant argumenteert dan weer dat er een morele plicht bestaat om gebruik te maken van de eigen

competenties en dit vanuit een respect voor de eigen menselijkheid. Aristoteles bepleit daarnaast in zijn

Ethica Nicomachea dat iedereen moet zorgen voor zijn eigen gezondheid en dat een ethisch leven samenvalt

met een leven waarin iemand zijn talenten en mogelijkheden maximaal benut.113 Ook in vele religies neemt

gezondheid een belangrijke rol in. Denk maar aan de vele richtlijnen omtrent “rein” en “onrein” eten.

Ook de wetgever blijkt toch enigszins een morele plicht om gezond te zijn aan te houden. Ongezonde

gedragingen zijn immers vaak ofwel verboden, ofwel belast. Zo is het persoonlijk gebruik van vele drugs

strafbaar gesteld, zelfs wanneer hier niemand anders schade mee wordt berokkend. Ook dronken fietsen kan

in principe bestraft worden, hoewel dit quasi enkel gevaarlijk is voor de persoon in kwestie. Alcohol en

sigaretten dan weer zijn niet verboden, maar worden zwaar belast. Deze taksen dienen in enig opzicht wel

om tegemoet te komen aan de eventueel later vereiste gezondheidszorg die alcohol- en tabaksgebruik met

zich kunnen meebrengen, maar toch lijkt dit niet de enige reden te zijn. De enorme taks op tabak is immers

amper proportioneel te noemen en bovendien heeft de taks tot gevolg dat vele rokers overstappen van

sigaretten naar goedkopere roltabak, wat nog veel schadelijker is. In dat opzicht lijkt de wetgever dus vooral

via taksen ongezond gedrag te willen afraden en zelfs bestraffen. Opnieuw kan trouwens verwezen worden

113 J. LUYTEN, Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, onuitg. doctoraatsthesis Medische Wetenschappen

UAntwerpen en Wijsbegeerte KU Leuven, 2014, 31-33.

44

naar de Vlaamse decreetgever die “een individuele verantwoordelijkheid ten opzichte van zijn eigen

gezondheid” als overweging in acht neemt voor het uitwerken van het vaccinatiebeleid.114

Zelfs als er een morele plicht om gezond te leven zou bestaan, zou dit niet betekenen dat die plicht absoluut

is. Individuen hebben namelijk nog tal van andere belangen en plichten en niemand pleit er dan ook voor dat

elk individu zijn hele leven moet leiden met gezondheid als absolute en centrale overweging bij iedere

beslissing. Het is sociaal aanvaard en zelfs aangemoedigd om op oudejaarsavond een fles champagne boven

te halen en op te blijven tot in de vroege uurtjes. Soms wordt ongezond gedrag zelfs verheerlijkt, denk

bijvoorbeeld aan het heroïsche beeld van soldaten in oorlogsfilms, formule 1-coureurs of de dokters en het

ziekenhuispersoneel die momenteel de coronacrisis aan het aanpakken zijn. Zelfs al zou er dus in dit kader

een morele plicht om zich te laten vaccineren bestaan, dan nog kunnen tal van overwegingen hierop primeren.

Ingrijpen bij iemand die een vaccin weigert omdat hij dat ziet als onnatuurlijk of als een interventie in het

plan van God, louter omwille van zijn eigen gezondheid, zou toch wel neerkomen op een heel moeilijk te

verdedigen en sterk doorgedreven vorm van paternalisme.

Waar dit voornamelijk van belang is voor het thema vaccinatie, is m.b.t. het tetanusvaccin. Tetanus is een

heel gevaarlijke bacterie die kan voorkomen na het oplopen van een sterk vervuilde wonde en die een

significant risico op overlijden met zich meebrengt, zelfs wanneer dit behandeld wordt. Tetanus is echter niet

besmettelijk. De ethisch interessante vraag in dit kader is dan ook of een volwassen, wilsbekwame man of

vrouw die nog niet volledig ingeënt is, het tetanusvaccin nog kan weigeren na het oplopen van zo’n ernstige,

vervuilde wonde. Het kort na het oplopen van de wonde toedienen van antistoffen kan immers nog besmetting

voorkomen.115 Gezien het niet eens duidelijk is of er wel een sterk betoog kan worden gemaakt voor het

bestaan van een morele plicht om te zorgen voor de eigen gezondheid en dat die plicht bovendien niet

absoluut is maar kan worden overtroffen door andere belangen en principes, lijkt het weinig waarschijnlijk

dat in dit geval de man of vrouw in een liberale, tolerante democratie zou kunnen worden gedwongen tot

vaccinatie. De Belgische regeling voorziet dan ook niet in de mogelijkheid om de man of vrouw in kwestie

tot vaccinatie te dwingen. Hierbij kan nogmaals de zaak Jehovah Getuigen van Moscow v Rusland worden

aangehaald, waaruit duidelijk bleek dat ook het EHRM in dergelijke situatie de nadruk legt op zelf-

determinatie en persoonlijke autonomie.116 Het tetanusvaccin toedienen aan een mentaal competente

volwassen patiënt zonder diens instemming louter om schade aan het betrokken individu te vermijden, zou

dus neerkomen op een schending van het EVRM. Hoewel delicater, kan misschien wel beargumenteerd

worden dat in het geval waarin een volwassene het tetanusvaccin weigert voor zichzelf, er toch een morele

plicht zou kunnen bestaan wanneer hij of zij kinderen heeft, die al dan niet overheidsingrijpen kan

rechtvaardigen. Het weigeren van een vaccin zou er dan immers kunnen toe leiden dat de kinderen vader- of

moederloos worden. Dan gaat het echter niet meer louter over het beschermen van de eigen belangen en

gezondheid, maar over de belangen van de kinderen.

Het is evident dat de hierboven geschetste problematiek rond het tetanusvaccin niet zomaar kan worden

toegepast op het geval waarin de ouders van een kind een tetanusvaccin weigeren in de plaats van dat kind.

114 Art. 8 decreet van 21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid, BS 3 februari 2004. 115 Zie vb. https://rijksvaccinatieprogramma.nl/infectieziekten/tetanus. 116 EHRM 10 juni 2010, nr. 302/02, Jehovah Getuigen van Moscow e.a./Rusland.

45

Hoofdstuk II. Ten aanzien van anderen

Evidenter is om te argumenteren dat er een morele plicht bestaat om zich te laten vaccineren omdat er een

morele plicht bestaat om geen schade toe te brengen aan anderen. Hierbij is het belangrijk om in het

achterhoofd te houden dat het weigeren van een vaccin niet enkel risico’s meebrengt ten aanzien van anderen

die diezelfde keuze gemaakt hebben, maar ook ten aanzien van mensen die zich wel hebben laten vaccineren.

Geen enkel vaccin biedt immers honderd procent bescherming. Bovendien moet het weigeren van een vaccin

bekeken worden vanuit een breed kader. Het weigeren van een vaccin ondermijnt het ontstaan of het blijven

bestaan van groepsimmuniteit, waardoor ook mensen die willen gevaccineerd worden, maar dat gewoonweg

niet kunnen (denk vb. aan iemand met een te zwak immuunsysteem), onderworpen worden aan een hoger

risico. Bovendien staat dit het uitroeien van de desbetreffende ziekte in de weg, waardoor mensen over de

hele wereld en tal van latere generaties ook benadeeld worden. Dit laatste wordt in de literatuur wel eens

aangeduid met de term intergenerational justice.117

Dat er een morele plicht bestaat om geen schade toe te brengen aan anderen is vrij vanzelfsprekend en behoeft

dan ook weinig betoog. In het kader van vaccinatie echter zijn er enkele problemen die het bestaan van deze

plicht bemoeilijken. Een eerste probleem hiertoe is het al dan niet bestaan van een verschil tussen een act en

een omission, een handeling en het nalaten om te handelen. Een vaccin weigeren is immers geen actieve

daad, maar is net iets niét doen. Er is bovendien geen intentie in hoofde van weigeraars om anderen ziek te

maken. Volstaat dit dan ook om het bestaan van enige morele plicht te kunnen ontwijken?

Dat er ook morele verantwoordelijkheid kan zijn bij het nalaten om te handelen en zonder dat er sprake is

van een intentie, blijkt duidelijk uit het voorbeeld van de zgn. easy rescue van Peter Singer, dat een kind

betreft dat aan het verdrinken is in een vijver.118 Het is weinig controversieel om te stellen dat er een morele

plicht bestaat in hoofde van passanten om het kind uit de vijver te redden. Alleen al de gedachte dat mensen

dit zouden weigeren omdat hun kleren vuil zouden worden, is weerzinwekkend. Toch wandelden ‘s nachts

in oktober 2019 op de Grote Markt van Kortrijk maar liefst acht mensen voorbij aan een naast een bankje

ingestorte man, zonder hulp te bieden of zelfs maar de hulpdiensten te verwittigen.119 Achteraf leidde dit wel

tot een hele controverse in de media en het parket besloot tevens om een onderzoek te starten naar schuldig

verzuim, dat volgens art. 422bis Sw. kan worden bestraft met een geldboete en een gevangenisstraf van één

tot twee jaar, naargelang de omstandigheden. Wel moet onmiddellijk worden opgemerkt dat Singer zijn

voorbeeld gebruikte om de vergelijking te maken met kinderen in derdewereldlanden die overlijden ten

gevolge van armoede, wat gemakkelijk te vermijden is door het doneren van een kleine bijdrage. In de

realiteit blijkt de easy rescue dan ook veel minder intuïtief en vanzelfsprekend te zijn.

Neem nu het voorbeeld van een geïntoxiceerde autobestuurder die een fietser onopzettelijk treft door zigzag

over het wegdek te rijden. De bestuurder is ook hier duidelijk moreel verantwoordelijk voor dit ongeval. Het

ontbreken van een intentie lijkt dus opnieuw niet genoeg. Hierbij is weliswaar nog steeds sprake van een act.

117 J. LUYTEN, “Mutual Moral Obligations in the Prevention of Infectious Diseases” in Y. DENIER, C. GASTMANS

en A. VANDEVELDE (eds.), Justice, Luck & Responsibility in Health Care, XXX, Dordrecht, Springer Netherlands,

2013, 85–100. 118 P. SINGER, “Famine, Affluence, and Morality”, Philosophy and Public Affairs 1972, 1, afl. 3, 229–243. 119 Zie vb. S. STRUYVE, “Man sterft op Grote Markt in Kortrijk, lieten voorbijgangers hem aan zijn lot over? Politie

voert onderzoek”, vrt nws 8 oktober 2019, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/10/08/lieten-voorbijgangers-man-

sterven-op-grote-markt-kortrijk/.

46

Wat als een geïntoxiceerde bestuurder echter veilig en traag aan het rijden is, maar voor een rood licht even

het bewustzijn verliest en daardoor het rode licht negeert, met een dodelijk ongeval tot gevolg?120 Ook hier

lijkt het evident dat de bestuurder moreel verantwoordelijk is, ook al gaat het hier strikt gezien om een

omission, het falen om iets te doen, nl. de auto te stoppen. Toch is het onderscheid tussen een act en een

omission hierbij niet helemaal duidelijk: ook in het eerste geval kan beargumenteerd worden dat de bestuurder

gefaald heeft om de fietser te zien en bijgevolg te vertragen en in het tweede geval is de bestuurder wel

degelijk nog iets aan het doen, nl. aan het autorijden en dit bovendien onder invloed. Ook in het kader van

vaccinatie kan de vraag gesteld worden of het nalaten om te vaccineren wel een nalaten om te handelen

inhoudt. Is de situatie waarin iemand tegen de stroom ingaat en weigert om diens kind te laten vaccineren

tegen polio wel te beschouwen als een omission, rekening houdende met het feit dat de ouders maar liefst

drie herinneringen inzake het belang van de inenting ontvangen en gestraft kunnen worden met geldboetes

en zelfs een gevangenisstraf? Wie zich immers helemaal niet bekommert om vaccinatie, zal zijn kinderen

wel laten vaccineren. Het bewust weigeren vergt veel meer tijd en moeite en kan dan ook aanzien worden als

een veel actievere daad dan het loutere ondergaan van de default-situatie. Dit geldt trouwens niet enkel voor

polio: ook voor andere vaccins is de duidelijke default-situatie diegene waarin wordt ingestemd met de

inenting. En wat nu precies de standaardpraktijk is, kan van groot belang zijn om te bepalen wat nu precies

een act en wat een omission is.121

Toch lijken veel mensen het vaccineren van hun kind te zien als een act en het weigeren als een omission.

Een belangrijke reden waarom mensen vaccinatie weigeren is immers het gevolg van de zgn. omission bias.

Dit houdt in dat mensen vanuit hun intuïtie denken dat het moreel gezien erger is om iemand te schaden door

iets te doen dan door iets niet te doen.122 Hierbij hebben mensen disproportioneel schrik voor de risico’s van

vaccins en blijken ze een groot verantwoordelijkheidsgevoel te hebben wanneer er complicaties optreden na

het toedienen van een vaccin, ook al was de kans op complicaties aanvankelijk veel kleiner dan de eventuele

kans op schade opgelopen door de ziekte waartegen gevaccineerd werd. Mensen voelen zich dus schuldig en

hebben het gevoel dat ze de complicaties veroorzaakt hebben. Wanneer men niet vaccineert en de natuur zijn

gang laat gaan, ontstaat er geen zo’n gevoel, ondanks het feit dat een vaccin dit net had kunnen voorkomen

en statistisch gezien de veiligere optie was.123 Hiervan gebruik makend lijkt het een goed idee om bij het

voeren van een vaccinatiebeleid enorm in te zetten op het normaliseren van vaccinatie opdat dit echt als

standaard gezien wordt. Hoe meer mensen die weigeren dus het gevoel hebben dat ze zich abnormaal

gedragen en van de default-situatie afwijken, hoe meer ze hun gedrag gaan zien als een act en hoe minder de

omission bias de beslissing om al dan niet te vaccineren gaat beïnvloeden.

Een tweede probleem dat naar voren komt, is dat het aandeel van één individu die weigert te vaccineren

verwaarloosbaar klein is in de brede problematiek, wat ook wel eens het no additional benefit argument

genoemd wordt.124 Stel dat in België maar één procent van de bevolking bewust weigert om zich te laten

vaccineren, dan komt dit nog steeds neer op om en bij de 114.000 mensen. Als iemand dan besmet wordt met

120 E. JAMROZIK, T. HANDFIELD en M.J. SELGELID, “Victims, vectors and villains: are those who opt out of

vaccination morally responsible for the deaths of others?”, Journal of Medical Ethics december 2016, 42, afl. 12, 762–

768. 121 J. LUYTEN, Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, supra vn. 113, 33-36. 122 H. MITON en H. MERCIER, “Cognitive Obstacles to Pro-Vaccination Beliefs”, Trends in Cognitive Sciences

november 2015, 19, afl. 11, 633–636. 123 I. RITOV en J. BARON, “Reluctance to Vaccinate: Omission Bias and Ambiguity”, Journal of Behavioral Decision

Making, afl. 3, 263-277. 124 A. DAWSON, “Herd Protection as a Public Good: Vaccination and our Obligations to Others” in Ethics, Prevention

and Public Health, Oxford University Press, 160-178.

47

de mazelen is het bijzonder moeilijk om het concrete individu aan te wijzen die voor deze besmetting

verantwoordelijk is. Het zal in de realiteit onmogelijk zijn om enig causaal verband vast te stellen tussen het

weigeren van één individu en de besmetting. Betekent dit dan dat de hele groep moreel verantwoordelijk is

voor de besmetting? Of betekent dit net dat niemand verantwoordelijk is? Het voorgaande wordt ook wel

eens aangeduid met de term overdeterminatie, wat betekent dat er meerdere oorzaken aan een gevolg kunnen

liggen, die elk op zich volstaan om het gevolg teweeg te brengen.

Een eerste analogie waarnaar in dit kader verwezen kan worden is dat van de Firing Squad van Jason

Brennan, waarmee hij probeert te argumenteren dat er een morele plicht bestaat om zich te onthouden van

zgn. collectieve schadegevallen. De analogie gaat als volgt:

“A ten-member firing squad is about to execute an innocent child. All shots from the squad

will hit the child at the same time. Each shot, by itself, would be sufficient to kill him. You

have the option of joining the squad and shooting the child with the others. No one is forcing

you to join the squad—you are free to walk away.”125

Brennan beroept zich hierbij op de intuïtie die bijna iedereen heeft om te oordelen dat participeren in dit

geval moreel verkeerd is, ook al is het reeds zeker dat het kind zal overlijden en is de individuele bijdrage

dus irrelevant voor het lot van het kind. Hierbij zou er een moreel verbod bestaan om te participeren in dit

soort activiteiten mits dit maar een kleine kost voor het individu teweegbrengt. Brennan spreekt van het Clean

Hands Principle: moraliteit vereist dat je “schone handen” hebt wanneer de kost van het hebben van schone

handen laag is.126 Brennan breidt dit principe verder uit naar de plicht om ook geen onaanvaardbare risico’s

op te leggen aan anderen. Toegepast op vaccinatie kan de analogie als volgt geformuleerd worden:

“The sharpshooters from Firing Squad have captured a second child. They will roll 10 10

sided- dice. If the resulting sum is exactly 21, they will shoot the child (with 10 simultaneously

striking, fatal shots). Otherwise, they will let the child go. They offer to have you shoot with

them if the roll results in a 21.” 127

Ook hier lijkt het Clean Hands Principle opnieuw toepasselijk, minstens afgaand op de intuïtie. De paper

waarnaar net verwezen werd bevat nog een meer vergelijkbare analogie, betreffende de reckless astronauts:

“Elon Musk has just invented instantaneous interplanetary teleportation, and the technology

is widely available. Suppose a group of privately-funded astronauts plans to visit a newly

discovered planet, a planet that, for all they know, contains a wide range of deadly bacteria

and viruses. When they arrive, they drink the water, without sanitizing it. They also give the

possibly contaminated water to their children. When they arrive back home a day later, they

refuse quarantine. Some of them visit Disneyland, while others immediately place their (for

all they know, infected) children in daycare centers or schools. They could have taken steps

to sanitize the water samples and to prevent themselves from contracting any alien diseases,

but they decided not do so.” 128

125 J. BRENNAN, The ethics of voting, Princeton, N.J, Princeton University Press, 2011, 72-77. 126 Ibid. 127 J. BRENNAN, “A libertarian case for mandatory vaccination”, Journal of Medical Ethics januari 2018, 44, afl. 1,

40. 128 Ibid., 41.

48

Opnieuw lijkt deze analogie een goed argument te vormen om het bestaan van een morele plicht inzake

vaccinatie te staven. Wel kan hierbij de opmerking geformuleerd worden dat, analoog aan art. 1383 BW, niet

dezelfde graad van zorgvuldigheid kan worden verwacht van een astronaut als van een gewone burger. De

analogie zou dus meer toepasselijk zijn wanneer het zou gaan om commerciële ruimtevaart waarbij enkele

gewone burgers als het ware op vakantie gaan naar een andere planeet.

Een bijkomende analogie die kan worden aangehaald, is de Drops of Water analogie van Derek Parfit:

“A large number of wounded men lie out in the desert, suffering from intense thirst. We are

an equally large number of altruists, each of whom has a pint of water. We could pour these

pints into a water-cart. This would be driven into the desert, and our water would be shared

equally between all these many wounded men. By adding his pint, each of us would enable

each wounded man to drink slightly more water -- perhaps only an extra drop. Even to a very

thirsty man, each of these extra drops would be a very small benefit. The effect on each man

might even be imperceptible.” 129

Hierbij gebruikt Parfit volgende redenering:

“When (1) the best outcome would be the one in which people are benefited most, and (2)

each of the members of some group could act in a certain way, and (3) they would benefit

these other people if enough of them act in this way, and (4) they would benefit these people

most if they all act in this way, and (5) each of them both knows these facts and believes that

enough of them will act in this way, then (6) each of them ought to act in this way.” 130

Ook Parfit doet een beroep op de menselijke intuïtie en vindt het vanzelfsprekend dat iedereen zijn glas water

in de kar moet gieten, ook al betekent die individuele bijdrage maar een verwaarloosbaar voordeel voor de

grote groep gewonden die misschien elk een druppel water extra zullen krijgen. Wat echter met de situatie

waarin iemand met een waterfles veel dorst heeft? Als die persoon zelf zijn of haar waterfles zou uitdrinken,

zou het nadeel dat hierdoor toekomt aan de gewonden nog steeds verwaarloosbaar zijn. Vanuit een

utilitaristisch perspectief zou het dus gerechtvaardigd zijn als de dorstige persoon het water opdrinkt,

aangezien zo het algemeen welzijn het meest bevorderd zou worden. Bovendien zou in dat geval niet voldaan

zijn aan de vierde voorwaarde die Parfit stelt.131 Toegepast op vaccinatie heeft dit bijvoorbeeld betrekking

op de situatie waarin de ouders van een kind weigeren om hun kind te vaccineren tegen polio omwille van

hun religie. Is het marginale voordeel van één extra gevaccineerd kind het dan wel waard om de ouders van

dat kind te verplichten hun kind te vaccineren, wanneer de ouders menen dat dit in strijd is met hun religieuze

overtuigingen? Hierbij kan worden opgemerkt dat dit geldt zowel wanneer er groepsimmuniteit bestaat als

wanneer dit niet het geval is: in de eerste situatie voegt het individu immers verwaarloosbaar weinig toe aan

het in stand houden van de reeds bestaande groepsimmuniteit en in de tweede situatie is ook de bijdrage van

een individu aan het ontstaan van groepsimmuniteit verwaarloosbaar.

Neem nu echter de hypothese waarin in plaats van de drinkfles uit te gieten in een kar, het water direct aan

één van de dorstige gewonden wordt gegeven. Hierbij kan het gedrag van één enkel individu wél het verschil

129 D. PARFIT, Reasons and persons, Oxford [Oxfordshire], Clarendon Press, 1984, 73. 130 Ibid., 74. 131 A. GIUBILINI, T. DOUGLAS en J. SAVULESCU, “The moral obligation to be vaccinated: utilitarianism,

contractualism, and collective easy rescue”, Medicine, Health Care and Philosophy december 2018, 21, afl. 4, 549-552.

49

maken tussen leven en dood voor die concrete gewonde. In bepaalde mate is deze situatie immers van

toepassing in het kader van inenting: hoewel iemand die ervoor kiest om niet gevaccineerd te worden slechts

verwaarloosbaar weinig bijdraagt aan de vaccinatiegraad, kan zijn of haar gedrag wel degelijk leiden tot de

besmetting van één concreet individu, potentieel met diens dood tot gevolg. In dit geval is wel voldaan aan

de vierde voorwaarde van Parfit en ook vanuit utilitaristisch perspectief zou dit een morele plicht tot

vaccinatie uitwijzen.132

Het kan nuttig zijn om in dit kader een onderscheid te maken tussen morele verantwoordelijkheid voor gedrag

en morele verantwoordelijkheid voor de gevolgen van dat gedrag. Stel nu dat honderd mensen weigeren om

zich te vaccineren. In principe zijn ze elk even moreel verantwoordelijk voor hun gedrag. Wanneer nu echter

één van die personen iemand anders besmet, is dat eigenlijk brute pech. Het lijkt onlogisch om te stellen dat

enkel die ene persoon verantwoordelijk is voor de besmetting, terwijl de anderen niks te verwijten valt.

Logischer is om alle honderd mensen even verantwoordelijk te achten voor de ene besmetting. Dit kan

bijvoorbeeld van belang zijn in een systeem waar de besmette persoon zijn ziektekosten zou kunnen verhalen.

Niet alleen kan er onmogelijk enig causaal verband worden vastgesteld, bovendien lijkt het oneerlijk om in

de hypothese waarin dit toch mogelijk is, die ene persoon dan te laten opdraaien voor de volledige

ziektekosten wanneer er dergelijk kanselement in het spel is. Een wenselijker beleid vereist wellicht een

gespreide compensatie door alle honderd personen d.m.v. een soort taks op het bewust weigeren van

vaccins.133

Een derde en tevens laatste probleem is dat de morele plicht om geen schade toe te brengen aan anderen

opnieuw niet absoluut is. Het geval waarin iemand weigert uit religieuze overtuigingen werd daarnet al

aangehaald. Dit probleem stelt zich natuurlijk niet enkel ten aanzien van derden, maar ook ten aanzien van

het eigen kind: mag een ouder potentieel de gezondheid van zijn kind riskeren uit eigen religieuze

overwegingen? Duidelijk is dat er hierbij een belangenafweging moet plaatsvinden, waarbij ook concrete

gegevens over het risico dat niet vaccineren nu effectief met zich meebrengt in aanmerking moeten worden

genomen. Waar dit pas echt relevant wordt echter, is in het kader van het schadebeginsel en de

rechtvaardiging van overheidsingrijpen. Hierop zal worden teruggekomen in de volgende titel.

132 Ibid. 133 E. JAMROZIK e.a., “Victims, vectors and villains”, supra vn. 120.

50

Hoofdstuk III. Ten aanzien van het collectief

De morele plicht om zich te vaccineren kan ten slotte nog bekeken worden vanuit het perspectief van het

collectief. Vaccinatie heeft immers een private en een publieke dimensie: niet alleen het individu, maar ook

de ganse maatschappij heeft er baat bij aangezien er bij een voldoende hoge vaccinatiegraad

groepsimmuniteit gerealiseerd wordt. Zo kunnen ziekten dus niet meer kan circuleren waardoor ook mensen

die zich niet kunnen laten vaccineren beschermd worden en waarbij dit bovendien zelfs de uitroeiing van de

ziekte tot gevolg kan hebben. Groepsimmuniteit kan dan ook aanzien worden als een zgn. public good. Een

publiek goed is volgens Angus Dawson een goed (1) dat niet exclusief is: niemand kan worden uitgesloten

van de voordelen van het goed, zelfs wanneer ze niet tot het ontstaan hebben bijgedragen; (2) dat enkel kan

worden gerealiseerd door de gezamenlijke inspanning door een grote groep mensen en niet door enig individu

en (3) dat ondeelbaar is: het goed creëert een gelijk collectief voordeel voor een hele groep en kan niet worden

opgesplitst in individuele private goederen om verdeeld te worden onder leden van die groep.134

Groepsimmuniteit is inderdaad niet exclusief, kan enkel worden gerealiseerd door een grote groep mensen

en is ondeelbaar. Betekent dit dan ook dat er een morele plicht bestaat om bij te dragen aan groepsimmuniteit

met als reden dat het een publiek goed uitmaakt? Hoewel het argument minder evident lijkt dan de plicht om

anderen niet te schaden pleiten ook veel ethici voor het bestaan van dergelijke plicht en dit vanuit de gedachte

dat free-riden onrechtvaardig en immoreel is. Free-riding is afkomstig uit de economie en houdt in dat

iemand de voordelen van een publiek goed geniet zonder zelf zijn steentje te willen bijdragen in de kosten

bij de realisatie van dat publiek goed. Zo zouden de meeste mensen akkoord gaan met de stelling dat het

ontwijken van taksen onrechtvaardig is en dat iedereen zijn deel moet doen. In het kader van vaccinatie werd

al aangekaart dat sommige mensen zich niet laten vaccineren omdat ze zich niet willen blootstellen aan de

risico’s gepaard gaande met een vaccin, terwijl groepsimmuniteit hen reeds een heel grote bescherming biedt.

Deze redenering is op zich niet irrationeel maar is doorgaans toch gebaseerd op een onjuiste risicoanalyse.

De onderliggende gedachte aan het onrechtvaardige karakter van free-riden is dat er een morele plicht bestaat

om bij te dragen aan de maatschappij en de werking van de maatschappij niet te belemmeren. Niet alleen is

niet bijdragen aan groepsimmuniteit op zichzelf potentieel onrechtvaardig, ook het op die manier

ondermijnen van de inspanningen die anderen verrichten om dergelijke groepsimmuniteit tot stand te brengen

kan dat zijn. Bovendien is vaccinatie als preventief middel bijzonder kosteneffectief en brengt het

ondermijnen van de werkzaamheid ervan een grote financiële en economische kost voor de maatschappij met

zich mee.135 Hoe meer mensen trouwens free-riden, hoe meer ook de mensen die momenteel wel bijdragen

de neiging zullen krijgen om dat ook te doen aangezien er een oneerlijk gevoel kan ontstaan bij hen. De

maatschappij heeft er dus zeker baat bij om free-riding te voorkomen.136

Meerdere invalshoeken steunen deze redenering. Een eerste benadering is opnieuw de menselijke intuïtie.

Rechtvaardigheid en eerlijkheid zitten ingebakken in het DNA van de mens en zelfs tal van dieren, wat

nogmaals vanuit evolutionair perspectief logisch te verklaren valt. Profiteren van de inspanningen van

134 A. DAWSON, “Herd Protection as a Public Good: Vaccination and our Obligations to Others”, supra vn. 124, 163-

164. 135 A. DAWSON, “The Moral Case For The Routine Vaccination Of Children In Developed And Developing

Countries”, Health Affairs juni 2011, 30, afl. 6, 1031-32. 136 S. CLARKE, A. GIUBILINI en M.J. WALKER, “Conscientious Objection to Vaccination: Conscientious objection

to vaccination”, Bioethics maart 2017, 31, afl. 3, 157-158.

51

anderen wordt afgekeurd in elke cultuur. Verder is er het universalisme van Immanuel Kant, dat stelt dat een

gedraging onrechtvaardig is wanneer, indien iedereen zich op die manier zou gedragen, de uitkomst

significant slecht zou zijn.137 Dit is nauw verwant met het in vorig hoofdstuk besproken no additional benefit

argument en wordt ook wel eens de “what if everyone did that? - test” genoemd.138 Een derde invalshoek is

het contractualisme, de gedachte dat er een soort contract geldt tussen mensen met rechten en plichten. Dit

contract zou gebaseerd zijn op principes waarmee alle mensen redelijkerwijze ongedwongen zouden akkoord

gaan indien ze goed geïnformeerd zijn.139 Rekening houdend met het feit dat vaccinatie grote voordelen biedt

en in principe maar een heel kleine kost voor het individu teweegbrengt, zou in dat contract redelijkerwijze

de vereiste kunnen worden opgenomen dat iedereen zich laat vaccineren.

Wat echter wanneer mensen vaccinatie weigeren zonder de intentie te hebben om groepsimmuniteit als

publiek goed te ondermijnen? Of wat als mensen simpelweg groepsimmuniteit niet willen aanvaarden als

een publiek goed? Denk bij dit laatste bijvoorbeeld aan mensen die vinden dat men de natuur zijn gang moet

laten gaan. Hierbij kan gewezen worden op het door Garett Cullity uitgewerkte Extended Principle of

Fairness en diens analogie betreffende de Recalcitrant Fisherman.140 Cullity stelt hiertoe volgende test voor

om de rechtvaardigheid van een gedraging te beoordelen:

“If a person receives benefits from a scheme that satisfies the following conditions, it is unfair

for her not to meet the requirements it makes of her in respect of her enjoyment of those

benefits.

(i) The practice of participation in the scheme represents a net benefit for her.

(ii) It is not the case that practically everyone would be made worse off by the practice of

participation in the recognition as obligatory of those further requirements that must in

fairness be regarded as obligatory if the requirements in question are regarded as

obligatory.

(iii) She is not raising a legitimate moral objection to the scheme.” 141

De eerste voorwaarde vereist dus een netto voordeel voor het individu: de voordelen moeten groter zijn dan

de nadelen. In principe is de kost voor het individu die vaccinatie weigert heel klein, dus aan deze voorwaarde

zal doorgaans voldaan zijn. De tweede voorwaarde is heel moeilijk geformuleerd maar de centrale vraag is

of het rechtvaardig zou zijn om van praktisch elk individu een bijdrage te verlangen, waarbij vereist is dat de

kosten eerlijk verdeeld worden onder alle individuen. De derde voorwaarde vereist dan nog dat er geen

legitieme morele bezwaren kunnen worden geformuleerd tegen het plan om het publiek goed te realiseren.142

Cullity schuift daarom volgende analogie naar voor:

“Pollution from the boats fishing our lake has become serious enough to affect the catch.

Every fisherman agrees to stop polluting the lake, and contribute toward cleaning it up -

except one, who protests, ‘I have not chosen to receive these benefits, nor have I misled you

137 A. GIUBILINI e.a., “The moral obligation to be vaccinated”, supra vn. 131, 552-553. 138 M. VAN DEN HOVEN, “Why One Should Do One’s Bit: Thinking about Free Riding in the Context of Public

Health Ethics”, Public Health Ethics 7 januari 2012, 5, afl. 2, 155. 139 A. GIUBILINI e.a., “The moral obligation to be vaccinated”, supra vn. 131, 553. 140 M. VAN DEN HOVEN, “Why One Should Do One’s Bit”, supra vn. 138, 156-157. 141 G. CULLITY, “Moral Free Riding”, Philosophy & Public Affairs januari 1995, 24, afl. 1, 18-19. 142 M. VAN DEN HOVEN, “Why One Should Do One’s Bit”, supra vn. 138, 156.

52

into conferring them on me. I am simply going on as I always have done. If you do not want

to benefit me find another lake.’” 143

De visser heeft in deze analogie dus niet de intentie om bewust de opkuis van het meer tegen te gaan maar

hij aanvaardt gewoon het doel van het akkoord niet. Toch zal hij voordeel halen uit de opkuis van het meer.

Volgens bovenstaande Extended Principle of Fairness is het gedrag van de visser dan ook onrechtvaardig.

Hij heeft namelijk een netto-voordeel, het is gerechtvaardigd om van elke visser een bijdrage te vragen gezien

de lasten gelijk worden verdeeld en de visser in kwestie kan geen legitieme morele bezwaren formuleren. De

test naar voren gebracht door Cullity maakt het dus mogelijk om in dit geval te besluiten dat de visser aan

free-riding doet en dat dit onrechtvaardig is.

Toch is het echter niet uitgesloten onder de al vrij verregaande test van Cullity dat er sprake kan zijn van een

netto-voordeel bij het weigeren van een vaccin. De individuele kost, hoewel principieel heel laag, kan echter

heel hoog zijn wanneer er o.m. religieuze of levensbeschouwelijke belangen in het spel zijn. Tevens is het

onduidelijk of er wel geen legitieme morele bezwaren geformuleerd kunnen worden tegen verplichte

vaccinatie. Hoewel er al bij al wel een vrij sterk pleidooi te maken valt voor het bestaan van een morele plicht

om zich te laten vaccineren uit overwegingen ten aanzien van het collectief, zal er verder opnieuw een

belangenafweging moeten gebeuren tussen de relevante rechten en vrijheden.

143 G. CULLITY, “Moral Free Riding”, supra vn. 141, 11.

53

Hoofdstuk IV. Voorlopig besluit

Het bestaan van een morele plicht om zich te laten vaccineren ten aanzien van zichzelf is veruit het moeilijkst

om te bepleiten en blijft voornamelijk beperkt tot de intuïtie. Besluiten tot het bestaan ervan zou sterk

paternalistisch zijn en zou niet stroken met de rechtspraak van het EHRM. Waar dit voornamelijk relevant

is, is m.b.t. het tetanusvaccin, dat vanuit ethisch oogpunt dus niet zou kunnen worden opgelegd aan een

wilsbekwame, volwassen persoon.

Het bestaan van dergelijke plicht valt veel makkelijker te beargumenteren vanuit het quasi vanzelfsprekende

principe dat het immoreel is om schade toe te brengen aan anderen. Toch zijn er enige problemen die de

vanzelfsprekendheid hiervan bemoeilijken. Zo is er het onderscheid tussen een act en een omission. Of het

weigeren van een vaccin nu een act of een omission is, is echter niet helemaal duidelijk en zelfs indien dit

zou neerkomen op een omission, valt er een sterk pleidooi te maken om toch tot morele verantwoordelijkheid

te besluiten. Een tweede probleem bestaat erin dat het moeilijk is om één individu verantwoordelijk te stellen

voor immoreel gedrag, wanneer diens bijdrage aan een collectief probleem slechts verwaarloosbaar klein is.

Hoewel niet evident, lijkt het toch mogelijk om ook in dergelijk geval tot individuele morele

verantwoordelijkheid te besluiten.

De laatste invalshoek ten slotte is die van het collectief. Weigeren om bij te dragen aan het onderhouden of

het creëren van groepsimmuniteit als een publiek goed en de inspanningen van anderen tot de verwezenlijking

ervan ondermijnen, komt neer op een vorm van free-riden, gezien bewuste weigeraars van vaccins wel

degelijk de voordelen van groepsimmuniteit blijven genieten. Ook hier lijkt het mogelijk om een stevig

betoog te houden voor het bestaan van een morele plicht tot vaccinatie, ook wanneer het ondermijnen van de

groepsimmuniteit niet intentioneel gebeurt en misschien zelfs wanneer iemand niet akkoord gaat met het

beschouwen van groepsimmuniteit als een publiek goed.

Al bij al lijkt het er sterk op dat er inderdaad een morele plicht bestaat om zich te laten vaccineren. Echter is

zo’n morele plicht nooit absoluut en moet er ruimte zijn voor een concrete belangenafweging tussen de

onderscheiden rechten en vrijheden. Primeert de vrijheid van religie nu op die morele plicht om anderen niet

te schaden of om niet aan free-riding te doen? Waar dit pas echt relevant wordt voor de realiteit, is m.b.t

overheidsingrijpen. In deze thesis werd er dan ook voor geopteerd om dergelijke belangenafweging niet in

het kader van deze morele plicht te verrichten, maar wel in het kader van de legitimering van de verschillende

vormen van overheidsingrijpen, wat het voorwerp is van de hiernavolgende titel.

54

Titel IV. De rechtvaardiging van overheidsingrijpen m.b.t vaccinaties

Deze meest omvangrijke en tevens laatste titel van de thesis handelt over de rechtvaardiging van

overheidsingrijpen in het kader van inenting en is opgebouwd uit drie hoofdstukken. In een eerste hoofdstuk

wordt even kort stilgestaan bij welke de voornaamste rechten en vrijheden zijn die nu precies relevant zijn

en in het achterhoofd moeten worden gehouden om het al dan niet legitiem zijn van overheidsingrijpen te

gaan beoordelen. Hierbij is het niet de bedoeling om de limieten op deze rechten en vrijheden in het algemeen

na te gaan maar wel om in een volgend hoofdstuk de twee voornaamste criteria die in de medische ethiek

gebruikt worden als limiet op de beslissingsvrijheid die deze rechten en vrijheden teweegbrengen voor de

ouders van een kind, zijnde het belang van het kind en het schadebeginsel, toe te lichten. In het laatste

hoofdstuk ten slotte wordt nagegaan welke vormen van overheidsingrijpen er in dit kader allemaal zijn alsook

wanneer deze precies gerechtvaardigd zijn of kunnen zijn. Hiertoe zal de proportionaliteit, pertinentie en

noodzakelijkheid van de verschillende vormen afzonderlijk worden nagegaan.

Hoofdstuk I. De relevante rechten en vrijheden

Afdeling I. De ouderlijke macht

Het unaniem aanvaarde uitgangspunt in de medische ethiek is dat een volwassen, wilsbekwame patiënt dient

toe te stemmen met elke tussenkomst van een medische beroepsbeoefenaar. In het kader van vaccinatie echter

gaat het telkens om minderjarigen waarbij de overgrote meerderheid van de inentingen zelfs moet gebeuren

op heel jonge leeftijd en het daarom aan de ouders toekomt om de beslissing te maken om al dan niet te

vaccineren. De grond hiertoe is de ouderlijke macht zoals vervat in het Burgerlijk Wetboek onder de figuur

van het ouderlijk gezag. Ouderlijke macht vindt steun in een eeuwenlange traditie en is op zich

vanzelfsprekend. Ouderlijke macht is zelfs dermate evident dat er nergens enig “recht op ouderlijke macht”

als dusdanig is opgenomen in enigerlei internationale verdragen of in de nationale wetgeving. Wel brengt het

ouderlijk gezag als vrijheid tal van juridisch afdwingbare rechten met zich mee, in het bijzonder de principiële

bevoegdheid in hoofde van de ouders van een kind om de belangrijke beslissingen (m.b.t. de huisvesting,

gezondheid, opvoeding, opleiding, ontspanning en godsdienstige of levensbeschouwelijke keuzes)

betreffende dat kind te maken.144 Hoewel er dus geen “recht op ouderlijke macht” bestaat, is het vrij kunnen

opvoeden van het eigen kind wel een essentiële vrijheid van de ouders. Art. 18 van het IVRK stelt hiertoe:

“De Staten die partij zijn, doen alles wat in hun vermogen ligt om de erkenning te verzekeren van het beginsel

dat beide ouders de gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen voor de opvoeding en de ontwikkeling van

het kind. Ouders of, al naar gelang het geval, wettige voogden, hebben de verantwoordelijkheid voor de

opvoeding en de ontwikkeling van het kind. Het belang van het kind is hun allereerste zorg.” Ook in de

literatuur wordt ouderlijke macht als uitgangspunt amper tot niet in twijfel getrokken of bediscussieerd. Dat

ouders beslissingen maken voor hun kind, wordt immers in het belang van dat kind geacht aangezien ouders

nu eenmaal het beste voor hun kind willen en zich vaak in de beste positie bevinden om de belangen van dat

kind te beoordelen. Geen enkele ouder zal dan ook een vaccin weigeren met als loutere doel het benadelen

144 Art. 374, §1 BW.

55

van de gezondheid van hun kind. Het is eveneens wenselijk dat er een zo hecht mogelijke en ongestoorde

familieband bestaat.

Ouderlijke macht is weliswaar voorwaardelijk en niet absoluut. Het is voorwaardelijk omdat de rechten

verbonden aan het ouderlijk gezag ook een heleboel plichten in hoofde van de ouders met zich meebrengen.

Bij niet-naleving van dergelijke plichten kan het ouderlijk gezag geheel of gedeeltelijk aan de andere ouder

worden toevertrouwd en in extreme gevallen kan zelfs worden overgegaan tot een gehele of gedeeltelijke

ontzetting uit het ouderlijk gezag bij wijze van strafrechtelijke jeugdbeschermingsmaatregel (zie supra).

Ouderlijke macht is eveneens geen absolute vrijheid. Tal van beperkingen zijn immers mogelijk. Zo vormt

de zgn. pedagogische tik (vooralsnog) de grens voor fysiek geweld dat getolereerd wordt in het kader van de

opvoeding van een kind. In het kader van vaccinatie dan weer is er het verplichte poliovaccin dat een

duidelijke beperking vormt op de vrijheid van de ouders. Ouderlijke macht is dan ook te beschouwen als een

vrijheid die het uitgangspunt vormt maar die net als vele andere vrijheden in vele gevallen kan worden

beperkt.

Relevant voor de thesis is dat er echter een kleine minderheid bestaat die beargumenteert dat de beslissing

om al dan niet te vaccineren niet binnen het domein van de ouderlijke macht zou vallen, zonder evenwel

ouderlijke macht als algemeen uitgangspunt inzake medische beslissingsvorming te verwerpen. Een eerste

persoon die hiervoor pleit, is Roland Pierik. Hiertoe wijst hij erop dat de meeste ouders nu eenmaal niet

voldoende kennis hebben over vaccinatie en immunologie en dat het feit dat ze geloven dat een inenting

schadelijk zou zijn voor hun kind, niks afdoet aan het feit dat die inenting wel in het medische belang is van

dat kind. De vrijheid van de ouders om hun kind op te voeden mag volgens Pierik niet resulteren in een

vermijdbaar risico op overlijden of levenslange invaliditeit. Bovendien wijst hij erop dat kinderen niet enkel

bestaan in functie van de rechten van hun ouders: “Children are neither an extension of their parents, nor

valid objects of their parents’ self-expression, but are instead, ‘self-originating sources of valid claims’.”145

Volgens Pierik bestaat er in hoofde van de staat een plicht ten aanzien van alle kinderen om hun gezondheid

te beschermen wanneer dit makkelijk en veilig is, wat ook steun vindt in onder meer het IVRK. Hij breidt

deze plicht trouwens ook uit naar kwetsbare personen in het algemeen die beschermd moeten worden via

groepsimmuniteit. Deze plicht legitimeert volgens hem dat de overheid in dit kader ingrijpt wanneer de

overtuigingen van ouders tot gevolg hebben dat ze beslissen tot niet-inenting en hij besluit dat vaccinatie van

kinderen “a non-negotiable legal obligation and not (…) part of the domain of parental choice” is.146

Een tweede persoon die een gelijkaardig pleidooi voert, is Johan Bester. Hij gaat nog verder dan Pierik door

te stellen dat niet enkel de overheid de plicht heeft ten aanzien van kinderen om hun gezondheid te garanderen

maar dat deze plicht zelfs toekomt aan de ganse maatschappij en de individuen die hierbij verantwoordelijk

zijn voor vaccinatie. Dergelijke plicht zou dus onder meer ook toekomen aan dokters en medewerkers van

het CLB. Hiertoe ziet hij deze plicht in hoofde van de ganse maatschappij louter als een morele plicht, terwijl

Pierik met zijn uiteenzetting de creatie van een wettelijke, door de overheid afdwingbare verbintenis in

hoofde van de ouders beoogt. Ook Bester beargumenteert dat vaccinatie niet deel uitmaakt van de ouderlijke

macht: “I argue that vaccination is not at all within the realm of parental discretion, but instead in the realm

145 R. PIERIK, “Mandatory Vaccination: An Unqualified Defence”, Journal of Applied Philosophy mei 2018, 35, afl.

2, 386. 146 Ibid., 385-387.

56

of parental obligation. Childhood vaccination is therefore not a matter of liberty, but rather is about what is

owed children.”147 Verder doet hij nog een beroep op sociale rechtvaardigheid om zijn mening te staven.148

147 J.C. BESTER, “Not a matter of parental choice but of social justice obligation: Children are owed measles

vaccination”, Bioethics november 2018, 32, afl. 9, 612. 148 Ibid., 611-619.

57

Afdeling II. Het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven

Een tweede relevant recht of vrijheid is het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven. In

tegenstelling tot ouderlijke macht is dit wel een recht dat als dusdanig expliciet is opgenomen in tal van

verdragen en wetgeving. Zo kan worden verwezen naar art. 22 van de Grondwet, art. 12 UVRM, art. 17

BUPO-verdrag en art. 7 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Veruit het belangrijkste

artikel is natuurlijk art. 8 van het EVRM en de daaromtrent relevante rechtspraak van het EHRM. Art. 16

IVRK voorziet ook in dergelijk recht in hoofde van kinderen. Deze artikelen voorzien fundamenteel in een

recht op privacy niet alleen ten aanzien van individuen maar ook in de sfeer van de familie en het gezin.

Relevant voor de thesis is dan ook voornamelijk het recht op privacy in de familie- en gezinssfeer. Essentieel

aan de eerbiediging van het recht op privacy in het algemeen is al decennialang “the right to be let alone”.149

Dergelijke negatieve vrijheid belet dat de overheid zomaar te pas en te onpas zou ingrijpen in het privéleven

van burgers. Het EHRM oordeelde dan ook dat “The essential object of Article 8 is to protect the individual

against arbitrary interference by public authorities”.150 De Parlementaire Vergadering van de Raad van

Europa stelde daarnaast dat “The right to privacy consists essentially in the right to live one's own life with a

minimum of interference.”151 In de sfeer van de familie en het gezin houdt dit onder meer in dat de overheid

niet zomaar kan ingrijpen in de beslissingen die de ouders maken betreffende hun kind, waaronder ook de

medische beslissingen. Dit recht moet dan ook gezien worden als de manier waarop de beslissingsvrijheid

die volgt uit de ouderlijke macht juridisch kan worden afgedwongen. Het recht op privacy is overigens al

lang niet meer beperkt tot louter negatieve verplichtingen in hoofde van de overheid, hoewel “eerbiediging”

of in het Engels “respect” dat misschien lijkt te impliceren. In de zaak Folgero v. Noorwegen oordeelde het

Hof dat “The verb ‘respect’ means more than ‘acknowledge’ or ‘take into account.’ In addition to a primarily

negative undertaking, it implies some positive obligation on the part of the State.”152 Voorbeelden van

positieve verplichtingen die door het Hof aan staten in het kader van art. 8 werden opgelegd zijn onder meer:

redelijke stappen ondernemen om een door een rechtbank toegekend contactrecht van een ouder te af te

dwingen, consulteren met de biologische vader van een kind vooraleer tot adoptie over te gaan en verzekeren

dat er een legaal mechanisme bestaat opdat een kind van een ongetrouwd koppel dezelfde rechten heeft als

een kind geboren binnen een huwelijk.153 Zo kan vanuit dit recht de vraag worden gesteld of er bij het

verplicht stellen van een bepaald vaccin geen positieve verplichting zou kunnen rusten op de overheid om te

voorzien in een exceptie voor bv. religieuze redenen, niet alleen op grond van de vrijheid van godsdienst

(wat in volgende afdeling besproken wordt) maar eventueel ook omdat zo het “recht om met rust gelaten te

worden” van de familie gerespecteerd wordt.

Inmiddels is duidelijk dat overheidsingrijpen ingevolge een beslissing tot niet-inenting van de ouders van

een kind een inmenging met het recht op privacy in de sfeer van de familie en het gezin met zich meebrengt.

Een inmenging op zich is echter niet noodzakelijk problematisch: een inmenging is volgens het EHRM

immers maar ongeoorloofd wanneer deze niet (1) bij wet voorzien is, (2) een legitiem doel nastreeft of (3)

noodzakelijk is in een democratische samenleving. De daaromtrent relevante rechtspraak werd reeds in titel

II behandeld. Hieruit bleek dat de Belgische vaccinatieregeling zeker op gespannen voet kan staan met het

149 D. WARREN en D. BRANDEIS, “The Right to Privacy”, Harvard Law Review 15 december 1890, 4, afl. 5, 193. 150 EHRM 30 oktober 2012, nr. 57375/08, P. en S./Polen, §94. 151 Resolutie 428 van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa (23 januari 1970), §16. 152 EHRM 29 juni 2007, nr. 15472/02, Folgero e.a./Noorwegen, §84. 153 J. HERRING, “Respecting family life”, Amicus Curiae herfst 2008, afl. 75, 24.

58

recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven, hoewel de appreciatiemarge die staten genieten

wellicht een veroordeling in de weg zou staan. In het bijzonder de vereiste van noodzakelijkheid in een

democratische samenleving kan problematisch zijn.

59

Afdeling III. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst

Een volgend recht of vrijheid die van essentieel belang is in een liberale democratie, is de vrijheid van

gedachte, geweten en godsdienst. Ook dit recht zit vervat in tal van nationale en internationale instrumenten.

Zo kan onder meer verwezen worden naar art. 19 van de Grondwet, art. 18 BUPO-verdrag, art. 18 UVRM

en uiteraard art. 9 van het EVRM. Opnieuw bevestigt het IVRK d.m.v. art. 14 ook het bestaan van dergelijk

recht ten gunste van kinderen. Religieuze en filosofische (denk aan een zo natuurlijk mogelijk leven willen

leiden of allerlei darwinistische overtuigingen) zijn in het kader van vaccinatie een heel vaak aangehaalde

weigeringsgrond. Nauwverwant hiermee is het verbod op discriminatie zoals gewaarborgd door onder meer

artikel 14 van het EVRM.

Opvallend is dat artikel 9 van het EVRM eenzelfde waarde lijkt toe te kennen aan religieuze als aan

soortgelijke filosofische of ethische overtuigingen. Volgens het EHRM heeft artikel 9 dan ook “views that

attain a certain level of cogency, seriousness, cohesion and importance” tot voorwerp, mits deze niet “of

insufficient weight or substance” zijn.154 Voorbeelden van dergelijke soortgelijke opvattingen die volgens

het Hof onder artikel 9 vallen zijn overtuigingen omtrent atheïsme, communisme, pacifisme en veganisme.155

Zelfs het kiezen van de voornaam van de ouders van een kind kan onder artikel 9 vallen.156 Het bewust

weigeren van militaire dienstplicht daarentegen geeft dan weer geen aanleiding tot bescherming onder artikel

9.157 Duidelijk is dus dat filosofische weigeringsgronden in het kader van vaccinatie zeker potentieel onder

het voorwerp van artikel 9 zouden kunnen vallen. M.b.t. de vraag wat nu allemaal concreet te beschouwen

valt als een “religie”, is het Hof in principe onbevoegd.158 Wel verleent het Hof een ruime interpretatie aan

het begrip: zo vallen naast de traditionele, wijdverspreide religies ook onder meer de Getuigen van Jehovah,

Druïdisme en Scientology onder het religiebegrip.159 Uiteindelijk is de kwalificatie van een overtuiging als

religie niet van erg groot belang gezien ook andere gelijkaardige overtuigingen bescherming kunnen

genieten, hoewel het niet ondenkbaar is dat religieuze overtuigingen misschien sneller als serieus, gewichtig

en belangrijk zouden kunnen worden aangemerkt.

Het is weliswaar niet zo dat de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst helemaal absoluut is. In de

literatuur wordt een onderscheid gemaakt tussen enerzijds het wel degelijk absolute recht om voornoemde

overtuigingen te mogen aanhangen, terwijl anderzijds het manifesteren ervan slechts een relatief recht met

zich meebrengt.160 Gedachten zijn helemaal vrij, gedragingen daarentegen kunnen aan beperkingen

onderworpen worden. Dit blijkt duidelijk uit de tweede paragraaf van artikel 9 dat stelt dat enkel beperkingen

aan “de vrijheid zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uiting te brengen” onder bepaalde voorwaarden

legitiem kunnen zijn. In het kader van het manifesteren van zijn geloof kan ook nog gewezen worden op het

154 EHRM 25 maart 1992, nr. 13590/88, Campbell en Cosans/United Kingdom, §36. 155 J. MURDOCH, “Freedom of thought conscience and religion – A guide to the implementation of Article of the

European Convention on Human Rights”, Human rights handbooks no. 9, Raad van Europa, juni 2007,

https://rm.coe.int/168007ff4f, 11-12. 156 ECRM 2 juli 1997, nr. 27868/95, Salonen/Finland. 157 J. RENUCCI, Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and

Religion, 2005 Straatsburg, Raad van Europa, 14. 158 J. RENUCCI, Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and

Religion, supra vn. 157, 15. 159 J. MURDOCH, “Freedom of thought conscience and religion – A guide to the implementation of Article of the

European Convention on Human Rights”, supra vn. 147, 14. 160 J. RENUCCI, Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and

Religion, supra vn. 157, 1-59.

60

onderscheid tussen de private en publieke sfeer, respectievelijk forum internum en forum externum. Artikel

9 beschermt uitdrukkelijk de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst “zowel in het openbaar als privé”.

Ook de eerder genoemde artikelen voorzien in bescherming in de publieke sfeer. Het onderscheid tussen

beide begrippen is echter niet helemaal duidelijk in de rechtspraak van het EHRM.161 Wel is het beleven van

een bepaalde overtuiging in de private sfeer doorgaans veel minder controversieel dan wanneer dit in het

openbaar gebeurt. Zo is er het klassieke debat omtrent het dragen van een hoofddoek dat quasi enkel als

problematisch aanzien wordt wanneer zo’n hoofddoek gedragen wordt in de openbare ruimte zoals op school,

op straat of op de werkvloer. Het forum internum geniet dan ook een ruimere bescherming, terwijl het forum

externum veel makkelijker aan beperkingen kan worden onderworpen en een intieme link met de overtuiging

vereist: “Article 9 primarily protects the sphere of personal beliefs and religious creeds, i.e. the area which

is sometimes called the forum internum. It protects acts which are intimately linked to these attitudes such

as acts of worship or devotion which are aspects of the practice of a religion or belief in a generally

recognised form.”162 Desondanks het enigszins vage verschil tussen de private en publieke sfeer, is het toch

duidelijk dat het weigeren van een vaccin in de publieke sfeer gesitueerd moet worden gelet op de aard van

de gevolgen die dergelijke weigering met zich kan meebrengen.

Een bijkomend probleem dat zich eventueel kan stellen in het kader van vaccinatieweigering is dat dergelijke

weigering niet gebeurt door het betrokken individu met de relevante overtuiging in kwestie, maar dat die

weigering gebeurt door de ouders van een kind dat doorgaans nog te jong is om noemenswaardige ethische

overtuigingen te kunnen aanhouden. Hiertoe bepaalt art. 18,4 BUPO-verdrag: “De Staten die partij zijn bij

dit Verdrag verbinden zich de vrijheid te eerbiedigen van ouders of wettige voogden, de godsdienstige en

morele opvoeding van hun kinderen op pupillen overeenkomstig hun eigen overtuiging te verzekeren.” Art.

14 IVRK dan weer bepaalt dat “De Staten die partij zijn, eerbiedigen de rechten en plichten van ouders en,

indien van toepassing, van de wettige voogden, om het kind te leiden in de uitoefening van zijn of haar recht

op een wijze die verenigbaar is met de zich ontwikkelende vermogens van het kind.” Ouders hebben dus wel

degelijk het recht om hun kind conform bepaalde religieuze of filosofische overtuigingen op te voeden met

als gevolg dat de staat die overtuigingen moet respecteren (wat ook volgt uit de ouderlijke macht en de

eerbiediging van de privacy van de familie).

Artikel 9 voorziet in het tweede lid in dezelfde uitzondering als artikel 8. Een inmenging met het recht op

vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst is dan ook geoorloofd wanneer die inmenging (1) bij wet

voorzien is, (2) een legitiem doel nastreeft en (3) noodzakelijk is in een democratische samenleving. In titel

II werd de relevante rechtspraak van het EHRM in dit kader reeds besproken. Het strafbaar stellen van niet-

inenting werd in de Boffa-zaak van 1998 niet strijdig bevonden met artikel 9. Het Hof benadrukt in deze zaak

ook het principe dat artikel 9 voornamelijk het forum internum tot voorwerp heeft en dat het forum externum

niet dezelfde mate van bescherming geniet. Het feit dat de inenting strafbaar gesteld was voor de ganse

bevolking was overigens voor het Hof voldoende om te besluiten dat er geen sprake was van discriminatie.

161 J. RINGELHEIM, “Chapter 12. Rights, Religion and the Public Sphere: The European Court of Human Rights in

Search of a Theory?”, A European Dilemma: Religion and the Public Sphere, Cambridge, Cambridge University Press,

2012, 285. 162 ECRM 16 januari 1996, nr. 23380/94, C.J., J.J. en E.J./Polen.

61

Afdeling IV. Het recht op onderwijs

Het laatste voornaamste recht dat in overweging moet worden genomen, betreft het recht op onderwijs. Dit

grondrecht is opnieuw te vinden in allerlei wetgeving en verdragen zoals art. 24 van de Grondwet, art. 28

IVRK, art. 13 IVESCR en art. 2 van het eerste Aanvullend Protocol bij het EVRM. Het recht op onderwijs

bestaat erin dat ieder kind recht heeft op gratis en verplicht basisonderwijs en de daarmee gepaard gaande

opvoeding. Ook vormen van voortgezet onderwijs moeten worden aangemoedigd door de overheid en

moeten beschikbaar zijn voor ieder kind, waarbij op de overheid een positieve verplichting rust om passende

maatregelen te nemen opdat dit recht kan worden verwezenlijkt.163 De Grondwet bepaalt verder uitdrukkelijk

dat alle leerlingen recht hebben op een morele of religieuze opvoeding en dat het onderwijs neutraal moet

zijn, waarbij deze neutraliteit onder meer inhoudt dat de filosofische, ideologische of godsdienstige

opvattingen van ouders en leerlingen moeten worden geëerbiedigd.164 Ook het EVRM benadrukt dat de staat

bij het verwezenlijken van het recht op onderwijs geen afbreuk mag doen aan het recht van de ouders om het

kind op te voeden volgens hun eigen godsdienstige of filosofische overtuigingen.165

Dit recht is, in tegenstelling tot de vorige rechten, in deze context echter voornamelijk relevant als grondrecht

in hoofde van het kind en betreft dus niet de rechten van de ouders. Het recht op onderwijs stelt in het kader

van vaccinatie immers geen grenzen aan de ouderlijke beslissingsvrijheid maar stelt daarentegen grenzen aan

de mogelijkheden tot overheidsingrijpen. Hoewel dit recht hiertoe op het eerste gezicht niet relevant lijkt te

zijn voor België, werd voorheen al aangehaald dat de vraag of vaccinatie als toelatingsvoorwaarde tot

kindercrèches strijdig is met het recht op onderwijs voorligt in vijf van de zes momenteel hangende zaken

voor het EHRM.166 Dergelijke maatregel kan het immers eenvoudigweg bemoeilijken voor het kind om

aanwezig te kunnen zijn op school, gezien vele ouders genoodzaakt zijn om hun kinderen voor of na de

schooluren naar de crèche te sturen. Bovendien bestaat het risico dat zo bepaalde demografische of religieuze

groepen discriminatoir benadeeld worden. Verder kan ook het permanent of tijdelijk weigeren van de toegang

tot de school voor niet-gevaccineerde kinderen (of ook wel gevaccineerde kinderen in het kader van bv. een

epidemie) problematisch zijn. Zo oordeelde het EHRM dat wanneer kinderen niet naar school mogen omdat

ze potentieel besmet zijn met lepra, dergelijke weigering qua duur beperkt moet zijn tot wat strikt

noodzakelijk is en dat de maatregel moet worden opgeheven van zodra de onderliggende reden niet meer

bestaat.167 Ook de maatregelen die momenteel ingevolge de coronacrisis wereldwijd worden genomen,

kunnen volgens directeur-generaal van UNESCO Audrey Azoulay potentieel afbreuk doen aan het recht op

onderwijs.168

163 Art. 28, lid 1 IVRK. 164 Art. 24, § 1 en 3, tweede lid Gw. 165 Art. 2 eerste Aanvullend Protocol bij het EVRM. 166 F. CAMILLERI, “Compulsory vaccinations for children”, supra vn. 93. 167 EHRM 6 oktober 2015, nr. 37991/12, Memlika/Griekenland, §55 en RAAD VAN EUROPA, Guide on Article 2 of

Protocol No. 1 to the European Convention on Human Rights – Right to education, 31 augustus 2019,

https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_2_Protocol_1_ENG.pdf. 168 K. HEYLEN, “Coronavirus houdt wereldwijd nu al 290 miljoen kinderen van school: ‘recht op onderwijs in gevaar’”,

vrt nws 5 maart 2020, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/05/coronavirus-houdt-wereldwijd-290-miljoen-kinderen-

van-school/.

62

Afdeling V. Voorlopig besluit

Een eerste vrijheid die in overweging moet worden genomen, is de ouderlijke macht. Hoewel er geen

uitdrukkelijk “recht op ouderlijke macht” als dusdanig bestaat, omvat de figuur van het ouderlijk gezag tal

van rechten die als essentieel moeten worden beschouwd. Zo komt het principieel aan de ouders van een kind

toe om alle belangrijke (waaronder dus ook de medische) beslissingen te maken. Dat ouderlijke macht als

uitgangspunt wenselijk is, blijkt onder meer uit het feit dat er in de literatuur quasi geen enkele auteur dit

uitgangspunt betwist. Wel is de ouderlijke macht niet absoluut en daarnaast ook voorwaardelijk. De rechten

die voortvloeien uit het ouderlijk gezag gaan gepaard met een heleboel plichten waarvan de miskenning onder

strenge voorwaarden kan leiden tot een ontzetting uit het ouderlijk gezag. Ook stelt de wet tal van

beperkingen en grenzen aan de ouderlijke macht. Toch geldt ouderlijke macht onbetwist als uitgangspunt

inzake medische beslissingsvorming. Wel is er een kleine minderheid in de literatuur die betwist of de

beslissing om al dan niet te vaccineren wel onder de ouderlijke macht valt, zonder evenwel ouderlijke macht

als uitgangspunt te betwisten. Zo is er Roland Pierik die deze beslissing beschouwt als een non-negotiable

legal obligation die niet binnen het domein van de ouderlijke macht valt. Johan Bester dan weer ziet

vaccinatie als een morele plicht in hoofde van de maatschappij ten aanzien van kinderen die niet valt onder

de rechten maar wel onder de plichten van ouders.

Ten tweede is er het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven dat wel expliciet opgenomen

is in tal van verdragen en wetgeving. Essentieel aan privacy is the right to be let alone, de idee dat de overheid

niet te pas en te onpas in het leven van burgers mag ingrijpen zonder dat dergelijke inmenging

gerechtvaardigd is. Het recht op privacy is vandaag echter niet meer beperkt tot die essentie maar is uitgebreid

naar tal van positieve verplichtingen in hoofde van de staat opdat de privacy van burgers daadwerkelijk

gegarandeerd wordt. Verder is privacy niet meer beperkt tot individuen maar is er nu ook sprake van een

recht op privacy in hoofde van het gezin en de familie. Gepaard gaande met de ouderlijke macht houdt dit

dus in dat de overheid in principe niet zonder rechtvaardiging mag ingrijpen in de opvoeding van een kind

en de beslissingen die de ouders daaromtrent maken.

Een derde fundamentele vrijheid of recht is de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst zoals

gewaarborgd door tal van wetgeving en verdragen. De relevante wetgeving hiertoe alsook het EHRM lijken

allerlei filosofische overtuigingen eenzelfde waarde toe te kennen als religieuze overtuigingen. Wel is vereist

dat er enige cohesie, belangrijkheid en ernst bestaat ten aanzien van de overtuigingen. In de literatuur wordt

tevens een onderscheid gemaakt tussen enerzijds het absolute recht om dergelijke overtuigingen te mogen

aanhangen, terwijl het manifesteren ervan slechts een relatief recht met zich meebrengt dat aan beperkingen

kan worden onderworpen, des te meer wanneer dit manifesteren plaatsvindt in het forum externum. Ook enige

inmenging met dit recht door de overheid zal moeten worden gerechtvaardigd.

Een laatste recht ten slotte betreft het recht op onderwijs dat voorziet in het recht voor ieder kind op basis-

en in bepaalde mate ook voortgezet onderwijs dat bovendien neutraal moet zijn en aldus de opvattingen van

de ouders m.b.t. de opvoeding van hun kind moet respecteren. Dit recht is voor de vaccinatieproblematiek

niet zozeer relevant als limiet op de ouderlijke beslissingsvrijheid maar kan daarentegen een limiet vormen

op de mogelijkheden tot overheidsingrijpen.

63

Hoofdstuk II. Limiterende criteria uit de medische ethiek

Afdeling I. Het belang van het kind

Een eerste beginsel uit de medische ethiek dat gebruikt wordt ter limitering van de net besproken rechten en

vrijheden is de best interests standard of het belang van het kind. Het belang van het kind is een parapluterm

die tal van gebruikseinden heeft en waarbij er twee verschillende functies te onderscheiden zijn, namelijk een

richtinggevende en een limiterende functie. De eerste functie houdt in dat het belang van het kind als een

ideaal kan worden gehanteerd bij het maken van beslissingen door beleidsmakers, familierechters, artsen en

ouders die het beste willen voor het kind. Denk aan de familierechter die het belang van het kind in

overweging neemt bij het uitwerken van een verblijfsregeling of een arts die moet bepalen welke behandeling

het meest geschikt is. De tweede functie daarentegen is limiterend in die zin dat het belang van het kind ook

gebruikt kan worden als limiterende grens om na te gaan of ouders hun rechten en vrijheden hebben

uitgeoefend op een wijze die dermate onverenigbaar is met de belangen van het kind, dat een interventie door

de staat geoorloofd is.169 Het is precies deze tweede functie die relevant is voor de thesis. De centrale vragen

bij beide functies in het kader van medische beslissingen zijn volgens T.M. Pope respectievelijk “What course

of treatment is in the child’s best interest?” en “Has the parent abused her/his discretion in determining what

course of treatment is in the child’s best interest?”.170

De best interests standard (BIS) wordt overigens niet enkel gebruikt voor kinderen maar ook voor wils- of

juridisch onbekwame personen in het algemeen. In dat kader wordt door o.a. Angus Dawson ook nog een

onderscheid gemaakt tussen objectieve en subjectieve best interests. Wat objectief gezien in het belang van

de persoon geacht wordt, is datgene dat op objectieve wijze de welvaart of het welzijn van dat individu

maximaliseert. Aanhangers van de subjectieve best interests daarentegen houden bij de beoordeling van wat

best is voor het individu ook rekening met de relevante opvattingen van dat individu. Voor de beoordeling

van de belangen van een religieus iemand zou dus moeten worden gekeken vanuit die religieuze invalshoek.

Een verregaande vorm hiervan bestaat erin dat datgene dat het individu gelooft het beste te zijn voor zichzelf,

als diens best interests beschouwd wordt.171 M.b.t. de vaccinatie van kinderen echter zijn de kinderen feitelijk

te jong om al relevante opvattingen te hebben dus lijkt op het eerste zicht enkel de objectieve beoordeling

relevant. Toch is het zo dat veel kinderen gelijkaardige opvattingen ontwikkelen als hun ouders. Zo is de

kans heel groot dat kinderen dezelfde religie zullen aanhouden. Het is dan ook niet helder in welke mate de

opvattingen van de ouders vanuit dit oogpunt toch zouden kunnen doorwegen bij de beoordeling van de

belangen van een kind.

Dat de voordelen van inenting ruimschoots opwegen tegen de geringe kans op complicaties is inmiddels

duidelijk. Gevaccineerd worden is dus zeker in het belang van de gezondheid van het kind. Echter heeft het

kind ook baat bij een zo hecht mogelijke band met zijn ouders, die potentieel geschaad kan worden door een

tussenkomst van de overheid in de opvoeding van het kind. Verder kan het kind wel degelijk baat hebben bij

169 D. DIEKEMA, “Revisiting the Best Interest Standard: Uses and Misuses”, The Journal of Clinical Ethics 2011, 22,

afl. 2, 129-130. 170 T.M. POPE, “The Best Interest Standard: Both Guide and Limit to Medical Decision Making on Behalf of

Incapacitated Patients”, The Journal of Clinical Ethics 2011, 22, afl. 2, 135. 171 A. DAWSON, “The determination of the best interests in relation to childhood immunisation”, Bioethics februari

2005, 19, afl. 1, 80-81.

64

een religieuze of levensbeschouwelijke opvoeding. Ook werd net gewezen op het feit dat kinderen meestal

gelijkaardige opvattingen ontwikkelen als hun ouders. Ouders moeten trouwens niet op absolute wijze het

belang van het kind gaan nastreven: “- except perhaps where the most basic interests of the child are at issue

- a mere failure on the part of the parents to optimize the child's interest is not sufficient to trigger justified

intervention by third parties, or even a challenge to the parent's decision-making authority.”172 Zo is een

opleiding aan een prestigieuze Amerikaanse universiteit telkens in het belang van het kind maar is het niet

redelijk om van elke ouder te verwachten dat hij of zij over de financiële middelen beschikt daartoe. J.H.

Bester spreekt daarom van een best interests standard “all things considered”. 173 L.M. Kopelman dan weer

noemt dit een prima facie duty en spreekt van een standard of reasonableness: “Used in this way, it does not

require us to act in accord with what is literally best for a child, ignoring all other considerations, or even

to presuppose that there is always one best solution shaping duties or guiding actions.” 174

De vraag die hier aan de orde is, is of vaccinatie nu dermate belangrijk is voor de gezondheid van het kind,

dat dit overheidsoptreden en een interferentie met de rechten en vrijheden van de ouders (en het kind) zou

legitimeren. Aanhangers van de BIS schuiven hiertoe meerdere voorwaarden naar voren. A. Dawson stelt

hiertoe: “Where a parent’s decision in relation to a vaccination is held to be negligent or reckless, and there

is a high likelihood of significant harm resulting from that choice, then the state should have a residual power

to step in to secure what is in the child’s best interests. In reality this is likely to be a rare event.”175 Bester

dan weer schuift twee vragen naar voren: “First, can a reasonable argument be offered that the decision is

best for the child, all things considered? This requires weighing all a child’s interests—relational, familial,

developmental, immediate, future-looking, health related—and constructing an argument that incorporates

these interests together with the parents’ view of life, view of the good, and other familial and practical

constraints. Second, does the decision expose the child to obvious risk of harm, thought of as clear and

readily understood significant insult to an interest crucial to the child’s welfare?”.176 T.M. Pope ten slotte

bepleit dat “Interference is justified only when parents make a decision that no reasonable parent would

make under the same or similar circumstances” en besluit dat doorgaans niet aan deze voorwaarde voldaan

is in het kader van vaccinatie, hoewel overheidsingrijpen bij het weigeren van het tetanusvaccin na het

oplopen van een vuile wonde wél geoorloofd is.177

Opvallend is toch wel dat de meeste aanhangers van de BIS onder meer vereisen dat er een voldoende hoge

kans op (ernstige) schade is om overheidsingrijpen te legitimeren, net zoals de aanhangers van het

schadebeginsel (dat het voorwerp uitmaakt van volgende afdeling) dat doen. De BIS lijkt dan ook enigszins

het schadebeginsel te omvatten maar heeft een meer globale toetsing tot gevolg. Toegepast op België lijkt

alvast prima facie niet voldaan te zijn aan de voorwaarden gesteld door bovenstaande auteurs. Gelet op de

uitstekende vaccinatiegraad en de bijhorende groepsimmuniteit lijkt het belang van het kind all things

172 A. BUCHANAN, D. BROCK, Deciding for others: the ethics of surrogate decision making, Cambridge, Cambridge

University Press, 1990, 235-236. 173 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard: Problems With Using the Harm

Principle for Medical Decision Making for Children”, The American Journal of Bioethics 8 maart 2018, 18, afl. 8, 17. 174 L.M. KOPELMAN, “The Best-Interests Standard as Threshold, Ideal, and Standard of Reasonableness”, Journal of

Medicine and Philosophy 6 januari 1997, 22, afl. 3, 279. 175 A. DAWSON, "The determination of the best interests in relation to childhood immunisation", supra vn. 171, 87. 176 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard: Problems With Using the Harm

Principle for Medical Decision Making for Children”, supra vn. 173, 17. 177 T.M. POPE, “The Best Interest Standard”, supra vn. 170, 135-136 en R.J. MCDOUGALL en L. NOTINI,

“Overriding parents’ medical decisions for their children: a systematic review of normative literature”, Journal of

Medical Ethics juli 2014, 40, afl. 7, 450.

65

considered niet te rechtvaardigen dat op drastische wijze in de ouder-kind relatie en de gerelateerde rechten

wordt ingegrepen. Toch sluit het belang van het kind overheidsingrijpen zeker niet helemaal uit en zou er bij

een ernstige epidemie een rechtvaardigingsgrond kunnen worden gevonden in dit beginsel.

Het belang van het kind als limiterend criterium inzake medische beslissingen genomen door ouders is echter

niet vrij van kritiek en wordt dan ook niet door iedereen aangenomen. Voornamelijk voorstanders van het

schadebeginsel vinden het belang van het kind ontoereikend. Het zijn vooral de publicaties van Douglas

Diekema hierover die bijzonder invloedrijk zijn.178 Ingevolge zijn publicaties heeft de belangrijkheid van het

schadebeginsel in de medische ethiek de BIS in die mate voorbijgestoken dat men in de literatuur zelfs spreekt

van een “harm consensus”.179 In een paper gepubliceerd in 2004 argumenteert Diekema dat de BIS moeilijk

toe te passen is en in de praktijk weinig bijdraagt. Het belang van het kind blijkt immers moeilijk te definiëren

en is maar duidelijk in ernstige situaties met vanzelfsprekende remedies, zoals in het geval waarin een getuige

van Jehovah een dringende bloedtransfusie voor zijn kind weigert. Verder stelt hij dat de BIS eigenlijk een

afweging van verschillende waarden betreft waarbij er niet op objectieve wijze bepaald kan worden welke

waarden moeten primeren. Bovendien zijn de belangen van het kind bijzonder complex en bestaat het gevaar

dat die belangen gereduceerd worden tot enkel objectieve, medische belangen. Ten slotte wijst hij er nog op

dat het niet duidelijk is of het belang van het kind wel de enige of primaire overweging moet zijn bij het

nemen van een medische beslissing omdat er nu eenmaal maar weinig situaties zijn waarin de maatschappij

van ouders vereist dat ze zich optimaal gedragen voor hun kinderen. Dit alles leidt er volgens Diekema toe

dat artsen, rechters en ethici die gebruik maken van de BIS deze standaard vaak significant aanpassen,

waardoor er feitelijk geen gebruik meer wordt gemaakt van de BIS.180 In een latere paper argumenteert hij

vooral vanuit de dualiteit van de functies van de BIS. De BIS als zowel richtinggevend als limiterend principe

zou volgens Diekema ertoe leiden dat artsen de neiging kunnen krijgen om statelijke interventie te zoeken

van zodra ze niet akkoord gaan met de ouders van een kind over de juiste medische behandeling. Hiertoe zou

het onlogisch zijn om dezelfde standaard te gebruiken om ouders te adviseren als om hun beslissingen te

limiteren. Om aan te tonen dat de BIS gebrekkig is, haalt hij verder het voorbeeld van vaccinatie aan: hoewel

iedere arts het in het belang van het kind acht om gevaccineerd te worden, leidt dit er slechts zelden toe dat

artsen statelijke interventie trachten te bekomen.181 Dit voorbeeld van Diekema spreekt echter diens

bezorgdheid over het verlagen van de drempel voor statelijke interventie tegen.

178 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard”, supra vn. 173, 10. 179 G. BIRCHLEY, “Harm is all you need? Best interests and disputes about parental decision-making”, Journal of

Medical Ethics februari 2016, 42, afl. 2, 111-112. 180 D. DIEKEMA, “Parental refusals of medical treatment: the harm principle as threshold for state intervention”,

Theoretical Medicine and Bioethics 2004, 25, afl. 4, 246-249. 181 D. DIEKEMA, “Revisiting the Best Interest Standard”, supra vn. 169, 129-131.

66

Afdeling II. Het schadebeginsel

Het schadebeginsel is vandaag de dag veruit het meest populaire beginsel in de literatuur om in het kader van

medische kwesties de grenzen van de beslissingsvrijheid van ouders vast te leggen. Dit beginsel is een typisch

klassiek liberaal beginsel en gaat terug op het werk On Liberty van John Stuart Mill waarin hij zich afzet

tegen elke vorm van paternalisme en de idee propageerde dat “the only purpose for which power can be

rightfully exercised over any member of a civilized community, against his will, is to prevent harm to others.

His own good, either physical or moral, is not a sufficient warrant. He cannot rightfully be compelled to do

or forbear because it will be better for him to do so, because it will make him happier, because, in the opinions

of others, to do so would be wise, or even right. (…) The only part of the conduct of any one, for which he is

amenable to society, is that which concerns others. In the part which merely concerns himself, his

independence is, of right, absolute. Over himself, over his own body and mind, the individual is sovereign.”182

Er zijn echter onmiddellijk meerdere vragen die naar boven komen bij dit beginsel. De vraag wat nu precies

valt onder schade en de vraag wie of wat allemaal valt onder anderen zijn van gering belang in het kader van

vaccinatie: het niet-vaccineren van het eigen kind heeft duidelijk gevolgen voor het kind en voor derden die

beiden duidelijk kunnen worden gerekend onder “anderen”. Het blootstellen van hen aan een hoger risico op

tal van ziekten en het ondermijnen van groepsimmuniteit is ook duidelijk te kwalificeren als een risico op

“schade”. De hamvraag hier is daarentegen of niet vaccineren een voldoende hoog risico op schade met zich

meebrengt waardoor overheidsingrijpen gerechtvaardigd zou zijn. Duidelijk is immers dat er een

minimumgraad van ernst moet zijn. Het is niet wenselijk om elke gedraging die een kans op schade met zich

meebrengt te verbieden. Zo stelt iemand die achter het stuur kruipt telkens anderen bloot aan een klein risico

op schade. Toch pleit niemand er vandaag voor om autorijden omwille van deze reden te verbieden (hoewel

zelfrijdende auto’s dit misschien op termijn zullen veranderen).

Gezien de belangrijkheid van de publicaties van Diekema is het nuttig om diens verder uitgewerkte

schadebeginsel toegepast op medische beslissingen door ouders aan te halen. Diekema stelt acht vragen die

positief moeten worden beantwoord opdat overheidsoptreden gerechtvaardigd zou zijn:

“1 By refusing to consent are the parents placing their child at significant risk of serious

harm?

2 Is the harm imminent, requiring immediate action to prevent it?

3 Is the intervention that has been refused necessary to prevent the serious harm?

4 Is the intervention that has been refused of proven efficacy, and therefore, likely to prevent

the harm?

5 Does the intervention that has been refused by the parents not also place the child at

significant risk of serious harm, and do its projected benefits outweigh its projected burdens

significantly more favorably than the option chosen by the parents?

6 Would any other option prevent serious harm to the child in a way that is less intrusive to

parental autonomy and more acceptable to the parents?

7 Can the state intervention be generalized to all other similar situations?

8 Would most parents agree that the state intervention was reasonable?” 183

182 J.S. MILL, D. BROMWICH, G. KATEB en J.B. ELSHTAIN, On liberty in Rethinking the Western tradition, New

Haven, Yale University Press, 2003, 80-81. 183 D. DIEKEMA, “Parental refusals of medical treatment”, supra vn. 180, 252.

67

Diekema stelt strenge voorwaarden en toegepast op vaccinatie stelt hij dan ook dat het schadebeginsel als

criterium maar zelden aanleiding geeft tot een legitieme interventie in de ouderlijke macht. In een

maatschappij met een hoge vaccinatiegraad waar er groepsimmuniteit is, zal er immers slechts uitzonderlijk

sprake zijn van een significant risico op serieuze schade bij het weigeren van een vaccin. Bovendien zal de

schade maar zelden imminent zijn. Hij besluit dat het schadebeginsel in dit kader overheidsoptreden maar

rechtvaardigt in twee gevallen, zijnde het tetanusvaccin na het oplopen van een vervuilde wonde en in het

kader van een epidemie. Voor de rest is er volgens Diekema geen aanleiding om een interventie te

legitimeren.

Niet iedereen is het er echter mee eens dat het risico dat niet-inenting met zich meebrengt onvoldoende hoog

is om overheidsoptreden te rechtvaardigen. Jessica Flanigan bijvoorbeeld formuleert hierbij volgende

analogie:

“It’s Independence Day. You are sitting outside your house and watching fireworks. Several

patriotic neighbors begin shooting guns in the air to celebrate. It is unlikely that a stray

bullet will hit you, but you realize that if one does it could be deadly. Frightened by the

gunfire, you make your way inside. As you run to your door a bullet lodges in your

shoulder.”184

Aan de hand van deze -nogal typisch Amerikaanse- analogie wijst Flanigan erop dat het vrij vanzelfsprekend

is dat het gedrag van de buren niet alleen moreel verkeerd is maar naar alle waarschijnlijkheid ook zal leiden

tot overheidsoptreden, zijnde strafrechtelijke vervolging voor reckless endangerment of doodslag naargelang

de deelstaat. Vervolgens maakt ze de vergelijking met vaccinatie:

“You attend a party on Memorial Day with your children. Several other neighborhood

families bring their children to celebrate as well. You know that there is some chance that

the neighbors’ children are not vaccinated. Someone is coughing and gasping, and you

recognize the sound as whooping cough. Though you realize that it is unlikely that you or

your children will get pertussis, just to be sure you gather your children and leave the party.

Ten days later your son, who has been vaccinated, starts coughing and gasping. He is

diagnosed with pertussis and the cough lasts for two months even with antibiotic treatment.

During that time he cannot sleep well, cannot attend school, and is generally miserable. The

pediatrician explains that the pertussis vaccine is only 70–85 % effective, and that

transmission rates are high because many adults do not receive pertussis boosters and some

parents do not give their children pertussis vaccines for religious or other conscience-based

reasons.”185

In het geval van de buren die wild in de lucht schieten zouden de meeste mensen akkoord gaan met de stelling

dat overheidsingrijpen en/of strafrechtelijke vervolging gerechtvaardigd is. Nu is de vraag of de analogie met

vaccinatie wel opgaat. Het probleem dat hier opnieuw duidelijk aan de orde is, is het verschil tussen een act

en een omission. In titel II werd al uiteengezet dat er vrij overtuigend beargumenteerd kan worden dat het

nalaten om te handelen nog steeds morele verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Of het bestaan van een

morele plicht om anderen niet te schaden via een omission echter ook met zich meebrengt dat de overheid in

184 J. FLANIGAN, “A Defense of Compulsory Vaccination”, HEC Forum maart 2014, 26, afl. 1, 7. 185 Ibid., 7-8.

68

dezelfde mate kan interveniëren als ingeval van een act, is hiermee niet helemaal duidelijk. Zo wordt schuldig

verzuim ten opzichte van actief begane misdrijven véél lichter bestraft. Flanigan beroept zich dan ook op het

reeds gemaakte argument dat niet-inenting niet onder de normative baseline valt en daarom misschien kan

worden beschouwd als een actieve handeling.186 In titel II werd daarnaast ook naar voren gebracht dat het

feit dat een individu maar een verwaarloosbaar aandeel heeft in de vaccinatiegraad (het no additional benefit

argument) wellicht ook niet leidt tot een verlies van morele verantwoordelijkheid. Toch is opnieuw niet

duidelijk of dit er op zijn beurt toe leidt dat overheidsingrijpen t.a.v. een individu daarom legitiem is. De

analogie staat of valt verder natuurlijk ook met de vraag of het wel gaat om een vergelijkbaar risico. Op het

eerste gezicht lijkt in de lucht schieten veel gevaarlijker maar eigenlijk is de kans dat iemand geraakt wordt

en bovendien significant gekwetst wordt wellicht ook heel klein. Daarnaast is de kans dat een niet-ingeënt

iemand ooit iemand anders infecteert zeker niet nihil, minstens toch voor actuele, erg besmettelijke ziekten.

Toch zijn er uiteindelijk geen concrete statistische gegevens hierover en blijft het gissen. Het grootste

probleem met de analogie lijkt te zijn dat de analogie enigszins de redenen van bepaalde mensen die inenting

weigeren trivialiseert. Zo kunnen essentiële, voor een liberale democratie kenmerkende rechten en vrijheden

zoals de vrijheid van religie bezwaarlijk op dezelfde voet geplaatst worden als het vieren van Independence

Day door enkele gekke patriots. Flanigan argumenteert wel dat de patriottische buren bijvoorbeeld fanatiek

lid kunnen zijn van de National Rifle Association en wapens kunnen zien als een essentieel aspect van hun

vrijheden maar dit lijkt toch nogal vergezocht en weinig vergelijkbaar.187 Uiteindelijk besluit ze dat minstens

bepaalde vormen van overheidsoptreden gerechtvaardigd kunnen zijn bij het weigeren van bepaalde

vaccins.188 Verdere kritiek bestaat er onder meer in dat vaccins preventief werken, terwijl overheidsoptreden

ingevolge het afvuren van een wapen pas nadien plaatsvindt. Bovendien kan een individu die niet ingeënt is

bezwaarlijk beschouwd worden als een bio-terrorist.189

Verder betwist ook Johan C. Bester de stelling dat het schadebeginsel geen aanleiding zou kunnen geven tot

overheidsingrijpen in het kader van vaccinatie, minstens toch betreffende de mazelen. Bester gaat namelijk

niet akkoord met de redenering dat in een maatschappij met een sterke vaccinatiegraad en groepsimmuniteit

het risico op mazelen te klein is voor een individueel kind om als een voldoende ernstige kans op schade te

worden aangemerkt. Volgens Bester is dus wel voldaan aan de minimumgraad van ernst. Hiertoe wijst hij

erop dat, hoewel mazelen zelden een fatale afloop kennen, de ziekte heel besmettelijk is en bovendien

doorgaans ernstiger verloopt in een maatschappij met een hoge vaccinatiegraad. Tevens stelt hij dat van

diegenen die enkel de eerste dosis van het vaccin ontvangen hebben, ongeveer vijf procent geen immuniteit

bekomt en dat van diegenen die wel de tweede dosis toegediend krijgen, ongeveer vijf procent de immuniteit

verliest na verloop van tijd. Gekoppeld met het feit dat er een significante groep mensen bestaat die gewoon

geen vaccins kunnen krijgen door vb. allergieën of een verzwakt immuunsysteem, besluit hij dat er geen

ruimte is voor individuele weigeringen van het vaccin zonder een significant risico op schade met zich mee

te brengen.190

Ook het schadebeginsel als limiterend criterium voor de ouderlijke macht is niet vrij van kritiek. Een eerste

kritiek is dat het schadebeginsel volgt uit de filosofie van J.S. Mill. Mill heeft echter nooit de bedoeling gehad

om zijn uitgewerkt schadebeginsel als limiterend criterium voor de ouderlijke macht te gebruiken: “It is,

perhaps, hardly necessary to say that this doctrine is meant to apply only to human beings in the maturity of

186 Ibid., 10-11. 187 Ibid., 18. 188 Ibid., 13-23. 189 J. BRENNAN, “A libertarian case for mandatory vaccination”, supra vn. 127, 39. 190 J.C. BESTER, “Measles Vaccination is Best for Children”, supra vn. 10.

69

their faculties. We are not speaking of children, or of young persons below the age which the law may fix as

that of manhood or womanhood. Those who are still in a state to require being taken care of by others, must

be protected against their own actions as well as against external injury.”191 Bovendien merkt Bester -die,

hoewel hij weliswaar argumenteert dat het schadebeginsel aanleiding kan geven tot het legitiem interveniëren

door de overheid m.b.t. vaccinatie, het schadebeginsel als limiterend criterium niet aanvaardt- op dat het

schadebeginsel onlosmakelijk verbonden is met het utilitarisme waarbinnen de ganse filosofie van Mill moet

worden gezien en hij betwist dan ook of het schadebeginsel wel waardevol is wanneer het utilitarisme op

zich niet wordt aanvaard als ethisch kader. Verder argumenteert hij dat het schadebeginsel weinig toevoegt

aan de BIS en dat “schade” een te vaag begrip is.192 Ook T.M. Pope vindt “schade” te vaag en meent dat de

BIS wel succesvol kan dienen als zowel richtinggevend als limiterend criterium.193 G. Birchley ten slotte

beweert dat rechters in dit kader niet graag het woord schade in de mond nemen en liever spreken over het

belang van het kind omdat dit minder kleinerend en paternalistisch zou overkomen. Ook hij wijst op de

vaagheid van het schadecriterium.194 De steeds terugkerende kritiek op de vaagheid van het begrip schade is

weliswaar minder relevant m.b.t. inenting.

191 J.S. MILL e.a., On liberty, supra vn. 182, 81. 192 J.C. BESTER, “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard”, supra vn. 173, 10-15. 193 T.M. POPE, “The Best Interest Standard”, supra vn. 170, 134-138. 194 G. BIRCHLEY, “Harm is all you need? Best interests and disputes about parental decision-making”, supra vn. 179,

113-114.

70

Afdeling III. Voorlopig besluit

Een eerste en tevens oudste criterium dat gebruikt wordt als limiet voor de ouderlijke macht en de in dat

kader relevante rechten en vrijheden is de best interests standard of het belang van het kind, dat naast een

limiterende ook nog een richtinggevende functie heeft. De BIS vereist niet dat ouders werkelijk alles doen

dat in het belang van het kind is maar is een best interests standard “all things considered”. Verschillende

aanhangers van dit beginsel stellen verschillende vereisten maar centraal staat de vraag of de kans op

(ernstige) schade ingevolge niet-inenting voldoende hoog is om overheidsoptreden te rechtvaardigen, de

globale belangen van het kind hierbij in acht nemend. Hierbij moet voor ogen worden gehouden dat het ook

in het belang van het kind is om een ongestoorde en hechte band te hebben met diens ouders. Ook kan het

onder meer in het belang van het kind zijn om bepaalde religieuze of levensbeschouwelijke opvattingen met

zijn ouders te delen. Gelet op de groepsimmuniteit lijkt het toegepast op België althans niet makkelijk om

vanuit het belang van het kind overheidsoptreden te gaan legitimeren.

Ingevolge twee bijzonder invloedrijke publicaties van Douglas Diekema heerst er nu een zgn. harm

consensus in de medische ethiek, waarbij het schadebeginsel teruggaand op John Stuart Mill als limiterend

criterium gebruikt wordt. M.b.t. vaccinaties is de centrale vraag of wel voldaan is aan de minimumgraad van

ernst: brengt de beslissing tot niet-inenting een dermate grote kans op schade met zich mee waardoor

overheidsoptreden gerechtvaardigd wordt? Diekema stelt hiertoe strenge voorwaarden en besluit dat niet

voldaan is aan die voorwaarden in een land zoals België met een sterke groepsimmuniteit. Anderen zoals

Jessica Flanigan en Johan Bester menen daarentegen dat wél voldaan is aan de minimumgraad van ernst.

Toch lijkt het al bij al moeilijk om buiten het kader van een epidemie of het geval van het tetanusvaccin door

middel van een beroep op het schadebeginsel overheidsoptreden in een land zoals België te legitimeren.

71

Hoofdstuk III. Verschillende vormen van overheidsingrijpen en de

legitimering ervan

Eerst en vooral is het belangrijk om erop te wijzen dat “verplichte vaccinatie” of “vaccinatieplicht” meerdere

vormen van overheidsingrijpen kan omvatten. Wanneer in voorgaande titels over verplichte vaccinatie

gesproken werd, diende dit steeds in de meest brede zin te worden opgevat. Voor dit hoofdstuk echter zullen

de voornaamste vormen van overheidsingrijpen afzonderlijk besproken worden.

In de Engelstalige literatuur wordt er voornamelijk een onderscheid gemaakt tussen mandatory en

compulsory vaccination. Beide termen hebben echter geen unaniem aanvaarde definitie. Het eerste slaat

doorgans op de situatie waarin één of meerdere vaccins bij wet verplicht gesteld zijn en waarbij het niet

naleven van deze plicht hoogstens kan leiden tot sancties zoals het geweigerd worden van bepaalde sociale

diensten of het verlies van kindergeld. Bij compulsory vaccination daarentegen wordt het niet naleven van

de wettelijke vaccinatieverplichting als een misdrijf gezien en bijgevolg strafrechtelijk gesanctioneerd met

boetes en/of een gevangenisstraf.195 Sommige auteurs gebruiken laatstgenoemde term echter ook voor het

geval waarin de overheid de ouderlijke macht al dan niet formeel opschort en een vaccin dwangmatig gaat

toedienen tegen de wil van de ouders in.

In de Nederlandstalige literatuur is er Roland Pierik die een nuttig onderscheid maakt tussen de termen

vaccinatieplicht, vaccinatiedrang en vaccinatiedwang. Alle drie de termen vereisen dat de overheid één of

meerdere vaccins wettelijk verplicht stelt. Waar ze echter verschillen, is wat er met die plicht gedaan wordt.

Vaccinatiedrang beschrijft volgens Pierik de situatie waarin het niet naleven van de wettelijke plicht leidt tot

het verlies van bepaalde sociale goederen en diensten. Bepaalde opties worden dus ontnomen van de ouders.

Vaccinatieplicht daarentegen beschrijft volgens hem het geval waarin het niet naleven van de wettelijke plicht

gezien wordt als een misdrijf en strafrechtelijk gesanctioneerd wordt. Pierik voegt hier nog een derde term

toe, zijnde vaccinatiedwang, wat omvat dat ingevolge een rechterlijke uitspraak wordt overgegaan tot het

daadwerkelijk toedienen van een vaccin tegen de wil van de ouders in.196 In hoofde van het poliovaccin is er

dus in België sprake van een vaccinatieplicht, terwijl bijkomend in de Franse Gemeenschap de term

vaccinatiedrang daarnaast nog toepasselijk is op tal van vaccins. In beide gevallen kan echter gesproken

worden van “verplichte” vaccinatie.

De opdeling die in deze thesis gebruikt zal worden is enigszins gebaseerd op de opdeling gemaakt door

Pierik. Hier werd er echter voor geopteerd om vier onderscheiden situaties stapsgewijs van naderbij te gaan

bekijken. De eerste afdeling omvat de situatie waarin er sprake is van een strafrechtelijk afdwingbare

vaccinatieplicht, zoals dat het geval is voor het poliovaccin in België. De tweede afdeling handelt daarentegen

over het toedienen van vaccins onder dwang, waarbij de overheid overgaat tot het effectief toedienen van

vaccins tegen de wil van de ouders in. Dit komt na de eerste afdeling omdat de argumenten quasi dezelfde

zijn en gewoon a fortiori gelden. De derde afdeling gaat over het uitsluiten van niet-ingeënte kinderen uit

kindercrèches en soortgelijke maatregelen en de vierde afdeling ten slotte betreft het zgn. nudgen. Deze

begrippen zullen op hun beurt gedefinieerd en afgebakend worden aan het begin van elke afdeling.

195 M.C. NAVIN en M.A. LARGENT, “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies: Three Case Studies”,

Public Health Ethics 14 februari 2017, 10, afl. 3, 225-226. 196 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 324-325.

72

Nu werd uiteengezet welke opdeling gehanteerd zal worden, moet nog verduidelijkt worden welke criteria

zullen worden gehanteerd om te besluiten tot het al dan niet gerechtvaardigd zijn van de maatregel. Inmiddels

is duidelijk dat dergelijke maatregelen haaks kunnen staan op tal van vrijheden en rechten. Onder meer het

EHRM heeft dit ook bevestigd. De vraag is dus niet zozeer of er een schending is van bepaalde rechten maar

wel of die schending gerechtvaardigd is. De criteria die hiertoe zullen gebruikt worden, zijn proportionaliteit,

pertinentie en noodzakelijkheid. Dit zou geen controversiële keuze mogen zijn gezien het feit dat dit criteria

zijn die enorm vaak in rechtspraak en rechtsleer doorheen de wereld expliciet of impliciet gebruikt worden.

Bovendien zijn deze criteria min of meer vervat in de uitzonderingsfase van de klassieke

rechtvaardigingstoets.197

197 J. VERPLAETSE, C. DELMOTTE, Basisboek ethiek en rechtsfilosofie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2015, 32-

34.

73

Afdeling I. Een strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht

Subafdeling I. Definiëring

Onder “strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht” moet logischerwijze het geval verstaan worden waarin

het weigeren van één of meerdere vaccins kan leiden tot strafrechtelijke vervolging. Belangrijk is wel dat

hieronder enkel aandacht zal worden besteed aan bestraffing via geldboetes en gevangenisstraffen. Hoewel

andere straffen nog mogelijk zijn (zoals een werkstraf), zal hier geen aandacht aan besteed worden gezien

onderstaande redenering gelijk blijft.

Subafdeling II. Proportionaliteit

Een eerste vraag die zich stelt is of een strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht wel proportioneel is.

Enerzijds is er de overheid die niet alleen het recht maar zelfs de plicht heeft om een gezondheidsbeleid te

voeren dat de publieke gezondheid beschermt. Vaccinatie is in dit kader een uiterst kostenefficiënt middel

dat preventief werkt en de overheid heeft dan ook uiteraard baat bij een zo hoog mogelijke vaccinatiegraad.

Anderzijds staat dergelijke strafrechtelijke vaccinatieplicht echter haaks met sommige essentiële rechten en

vrijheden. Wanneer bovendien wordt overgegaan tot het opleggen van een effectieve gevangenisstraf wordt

het individu natuurlijk ook van zijn vrijheid berooft, wat de meest ingrijpende straf in de moderne westerse

wereld uitmaakt. Klaarblijkelijk liggen veel Belgen niet wakker van het wettelijk verplicht poliovaccin maar

een liberale democratie is geen tirannie van de meerderheid. De kleine minderheid die wél bezwaren heeft

mag dus niet zomaar aan de zijlijn worden gezet. De vraag is nu wanneer het vaccineren van kinderen van

dermate groot belang is dat het strafrechtelijk vervolgen van niet-inenting proportioneel kan zijn.

Relevant hierbij zijn de zgn. high cost vaccinations.198 Voor een rationeel denkend, gezonde mens is de kost

van het moeten ondergaan van een vaccinatie quasi nihil. Hoogstens de kleine moeite die moet worden

gedaan of even een schrik voor naalden overwinnen. Waar het proportionaliteitscriterium echter een

probleem kan vormen, is m.b.t. individuen voor wie vaccinatie een traumatische ervaring zou zijn. Sommige

mensen zijn er dus effectief tegen alle rede in van overtuigd dat vaccins giftige stoffen bevatten, het

immuunsysteem zouden hinderen ten voordele van de “big pharma”, dat dergelijke “ingreep in het plan van

God” getuigt van weinig vertrouwen in God en ervoor zou zorgen dat mensen naar de hel gaan enzovoort.

Wat de situatie echter bemoeilijkt, is het feit dat inenting moet gebeuren tijdens de kindertijd. Ook al werd

reeds naar voren gebracht dat er inderdaad een morele plicht lijkt te bestaan om zichzelf en zijn kinderen te

laten vaccineren, toch bleek dat het ver van evident is om vanuit het schadebeginsel of het belang van het

kind all things considered overheidsingrijpen te rechtvaardigen. In beide situaties wordt er in de literatuur

een vereiste van ernst gesteld, waarbij alle auteurs min of meer vereisen dat niet-inenting een voldoende hoge

kans op ernstige schade met zich meebrengt. Wanneer is er nu precies sprake van zo’n voldoende hoge kans

op ernstige schade opdat aan het proportionaliteitscriterium voldaan is? Hierbij moet natuurlijk een

onderscheid gemaakt worden tussen een gevangenisstraf enerzijds en geldboetes anderzijds.

Gelet op het enorm ingrijpende karakter van vrijheidsberoving als straf, vereist dit dat er heel sterke

overwegingen tegenover de maatregel staan. Het zou moeten gaan om een enorm besmettelijke ziekte of een

198 A. GIUBILINI e.a., “The moral obligation to be vaccinated”, supra vn. 131, 558.

74

ziekte met heel ernstige gevolgen. Waar er echter groepsimmuniteit bestaat, is de kans op het oplopen van

zo’n ziekte nog steeds heel gering. Afgaand op vorige titels lijkt het erop dat er in dat geval twee voornaamste

situaties zijn waarin een enorm verregaande maatregel zoals vrijheidsberoving gerechtvaardigd kan zijn. Ten

eerste is er het geval waarin er een epidemie uitbreekt van een heel besmettelijke en ernstige ziekte, waardoor

de kans op serieuze schade reëel en significant is voor het kind of voor derden. Ten tweede is er het geval

waarin een kind binnen een heel korte tijdsspanne een vaccin moet toegediend krijgen ter vermijding van een

dreigend schadegeval. Dit gaat dus vooral over het tetanusvaccin na het oplopen van een vervuilde wonde

maar ook bijvoorbeeld het vaccin tegen hondsdolheid na het oplopen van een beet van een wild dier kan hier

relevant zijn. In beide gevallen kan het proportioneel zijn om het weigeren van een vaccin voor een kind door

diens ouders strafbaar te stellen. Minstens is dit toch niet prima facie disproportioneel.

Een geldboete is daarnaast natuurlijk veel minder ingrijpend dan een gevangenisstraf maar mag echter ook

niet getrivialiseerd worden. Niet alleen kunnen er nog allerlei kosten bovenop de geldboete komen (zoals

advocatenkosten), bovendien kan een procedure voor de strafrechtbank en een veroordeling enorm

stigmatiserend werken en in die zin een grote sociale kost met zich meebrengen. Zo werd al gewezen op de

zaak voor de rechtbank in Tongeren waar de rechter opteerde voor een opschorting van de straftoemeting om

een “onevenredige sociaal-economische declassering” te vermijden.199 Toch zal doorgaans veel sneller

voldaan zijn aan het proportionaliteitscriterium wanneer het gaat om een geldboete. Hierbij lijkt dan ook niet

noodzakelijkerwijze vereist dat het om een epidemie of het tetanusvaccin gaat.

Toegepast op België is er dus het poliovaccin dat bestraft kan worden met zowel een gevangenisstraf als een

geldboete. Hoewel moet worden toegegeven dat het vervolgen van het verzaken aan dit vaccin verre van een

prioriteit vormt voor het Openbaar Ministerie, zijn er toch enkele vonnissen in de lagere rechtspraak te vinden

waarbij wordt overgegaan tot het opleggen van een geldboete en/of een al dan niet voorlopige of met uitstel

uitgesproken gevangenisstraf. Duidelijk is dat een gevangenisstraf absoluut niet proportioneel is m.b.t. polio

anno 2019 in België. In België werd het laatste niet-geïmporteerde geval van polio immers in 1979

opgetekend, terwijl de laatste twee geïmporteerde gevallen dateren van 1989.200 Polio is dus allesbehalve een

actueel probleem voor de volksgezondheid. De mazelen daarentegen vormen een veel actueler probleem. Het

behoeft dan ook weinig betoog dat een gevangenisstraf hier buiten proportie is. Dat polio bijzonder ernstig

en besmettelijk is, lijkt op zich niet te volstaan wanneer de situatie vanuit een breder kader wordt bekeken.

Ook een geldboete, hoewel veel minder ingrijpend, lijkt buiten proportie voor een ziekte die dermate weinig

relevant en actueel is voor de volksgezondheid. Wel kan het tegenargument gemaakt worden dat uitroeiing

van de ziekte binnen handbereik is en dat daarom net nu enorm moet worden ingezet op een zo hoog

mogelijke vaccinatiegraad. In dit argument zit inderdaad een kern van waarheid maar de ten opzichte van de

niet strafbaar gestelde inentingen slechts marginaal hogere vaccinatiegraad die België behaalt m.b.t. het

poliovaccin, is toch wel heel weinig impactvol globaal gezien. Er zijn tevens maar drie landen wereldwijd

die niet poliovrij worden beschouwd, zijnde Afghanistan, Nigeria en Pakistan.201 Dit argument lijkt dus niet

tot een rechtvaardiging van een gevangenisstraf of een geldboete te kunnen leiden.

Een mogelijke oplossing voor het proportionaliteitscriterium is het toestaan van uitzonderingen. Dit zal echter

behandeld worden in volgende subafdeling.

199 Rb. Tongeren 11 juni 2014, Limb.Rechtsl. 2015, afl. 1, 42. 200 HOGE GEZONDHEIDSRAAD, Vaccinatie tegen poliomyelitis, 2016, https://www.zorg-en-

gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/hgr_9208b_polio_volwassenen.pdf. 201 CDC, Our Progress Against Polio, 2017, https://www.cdc.gov/polio/progress/index.htm

75

Subafdeling III. Pertinentie

Een volgende vereiste is dat de maatregel pertinent of doeltreffend is. De eerste vraag die zich hier

logischerwijze stelt is of dergelijke maatregel wel effectief leidt tot een hogere vaccinatiegraad. Hierover zijn

echter weinig cijfers te vinden aangezien strafrechtelijke vervolging van vaccinatieweigeraars dermate

zeldzaam is in de wereld. M.b.t. afdeling III zijn er wel cijfers te vinden die erop wijzen dat

overheidsingrijpen inderdaad zou leiden tot een hogere vaccinatiegraad maar of dit noodzakelijkerwijze ook

geldt voor gevangenisstraffen en geldboetes is niet zeker, maar wellicht wel aannemelijk.

Toch zijn er enige problemen op vlak van de doeltreffendheid aangezien er enige ongewenste gevolgen

kunnen optreden. Een eerste probleem is dat het nut van zo’n strafrechtelijk afdwingbare vaccinatieplicht

vrijwel volledig beperkt is tot het afradend karakter ervan. Een kind heeft er immers absoluut geen baat bij

dat zijn ouders omwille van een vaccinatieweigering een geldboete moeten betalen en natuurlijk ook niet

wanneer zij een gevangenisstraf opgelegd krijgen. Ook kan er amper gesproken worden van een behoefte aan

resocialisatie of rehabilitatie in hoofde van de ouders. Bovendien kan niet redelijkerwijze gepleit worden

voor enige behoefte aan vergelding, zeker gelet op het feit dat het voornaamste slachtoffer het kind is dat

daar geen baat bij heeft. Een tweede bezorgdheid is dat dergelijke verregaande maatregelen het vertrouwen

in de gezondheidszorg bij de bevolking kunnen ondermijnen, wat op zich al één van de voornaamste redenen

is waarom mensen vaccins weigeren.202 Verwant hiermee is dat ingrijpende maatregelen kunnen leiden tot

de stigmatisering en sociale isolering van mensen die inenting weigeren.203 Gepaard met een gebrek aan

vertrouwen in de gezondheidszorg kan dit ertoe leiden dat mensen met dergelijke opvattingen samen gaan

optrekken en zich gaan afzonderen van de rest van de maatschappij. Denk aan anti-vaccinatiegroepen op

Facebook waar mensen meedelen welke dokters bereid zijn om een vervalst attest af te leveren. Dat enkelen

van hen strafrechtelijk veroordeeld worden, zal wellicht enkel maar bijdragen aan de stigmatisering en

isolering van deze groep. Een laatste bezorgdheid is dan nog dat mensen die inenting weigeren vaak behoren

tot bepaalde minderheden in een maatschappij, zoals het geval is met orthodox-protestanten in Nederland.

Het verder stigmatiseren en isoleren van zo’n minderheid zal dus allesbehalve de integratie en inclusie

bevorderen maar zal daarentegen discriminatie in de hand werken.204 Zelfs al zou het dus gaan om een heel

pertinente en kostenefficiënte maatregel, dan nog zou het discriminatoire karakter afbreuk kunnen doen aan

de rechtvaardigheid ervan wanneer vooral mensen van een bepaalde subgroep veroordeeld worden. Zo zou

het niet wenselijk zijn om een strafbare vaccinatieplicht in te voeren in hoofde van mensen met een

Marokkaanse origine, hoewel die subgroep een significant hoger risico loopt. Een plicht ten aanzien van

eenieder die naar Marokko reist is dan weer minder controversieel.205 Het strafbaar stellen van niet-inenting

kan dus tal van onbedoelde gevolgen hebben maar ook hier is er echter weinig tot geen empirisch onderzoek

die bovenstaande claims ondersteunt noch weerlegt.

Belangrijk voor de doeltreffendheid is ook in welke mate de overheid voorziet in uitzonderingen. Het

bekomen van een uitzondering waardoor iemand ontsnapt aan een vaccinatieplicht kan immers

tegemoetkomen aan de disproportionaliteit. Zou het voorzien in uitzonderingen er dus kunnen voor zorgen

202 D. ISAACS, H. KILHAM en H. MARSHALL, “Should routine childhood immunizations be compulsory?”, Journal

of Paediatrics and Child Health juli 2004, 40, afl. 7, 395. 203 B. HAIRE, P. KOMESAROFF, R. LEONTINI en C. RAINA MACINTYRE, “Raising Rates of Childhood

Vaccination: The Trade-off Between Coercion and Trust”, Journal of Bioethical Inquiry juni 2018, 15, afl. 2, 199–209. 204 J. LUYTEN en P. BEUTELS, “The Social Value Of Vaccination Programs: Beyond Cost-Effectiveness”, Health

Affairs februari 2016, 35, afl. 2, 216-217. 205 J. LUYTEN, Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, supra vn. 113, 64-67.

76

dat wel voldaan is aan de proportionaliteit zonder evenwel afbreuk te doen aan de doeltreffendheid? Dit

wordt ook wel eens de rule and exemption approach genoemd.206 Van belang is natuurlijk welke gronden nu

precies aanleiding geven tot het bekomen van een uitzondering. In de V.S. voorzien veel staten in drie

onderscheiden gronden: (1) medische redenen, (2) filosofische redenen en (3) religieuze redenen (hoewel dit

daar gebeurt in het kader van vaccinatie als toelatingsvoorwaarde tot publieke scholen).207 Dat medische

redenen gegrond zijn, behoeft weinig betoog. Filosofische redenen echter zijn meer problematisch. Welke

overtuigingen nu allemaal precies onder de vrijheid van gedachte en filosofie vallen, is immers vaak betwist

en de grens met gewone overtuigingen die geen bescherming behoeven is niet helemaal duidelijk. Het lijkt

ook niet realistisch of praktisch haalbaar om de oprechtheid van mensen die zich beroepen op dergelijke

filosofische uitzondering op enige manier te kunnen nagaan. In de V.S. zijn de vereisten verschillend per

staat, waarbij het in sommige staten voldoende is om een uitzondering aan te vragen zonder enige

verantwoording te moeten geven, terwijl andere staten vereisen dat ouders een document tekenen waarin ze

bevestigen dat ze ervan op de hoogte zijn dat hun kind blootgesteld wordt aan risico’s.208 Een ruime en

soepele invulling van het begrip “filosofische redenen” lijkt niet bevorderlijk te zijn voor de doeltreffendheid,

terwijl een strikte invulling niet haalbaar lijkt. Bovendien is er wetenschappelijk bewijs dat (minstens in de

V.S.) het aantal uitzonderingen hoger is wanneer de procedure om een uitzondering te bekomen makkelijker

is.209 Ook religieuze redenen zijn problematisch. Achtentwintig staten in de V.S. voorzien niet in de

mogelijkheid om een vaccin te weigering op grond van filosofische redenen maar voorzien naast medische

enkel in religieuze redenen als mogelijke weigeringsgrond. Wat nu precies onder “religie” valt is opnieuw

onduidelijk. Betreft dit enkel de voornaamste religies? Het EHRM geeft alvast een ruime interpretatie aan

het religiebegrip maar toch lijkt het moeilijk om vanuit rationeel oogpunt een onderscheid tussen bv. een

sekte en een religie te verantwoorden. Bovendien is het opteren voor enkel religieuze uitzonderingen in

hoofde van de overheid als weinig neutraal te beschouwen, terwijl neutraliteit toch essentieel is in een liberale

democratie. Het is immers niet duidelijk waarom religie een speciale plaats zou verdienen en voorrang zou

moeten krijgen op andere levensbeschouwingen. Een heel ruime definitie van “religie” gebruiken kan deze

ongelijkheid verhelpen maar dit kan opnieuw afbreuk doen aan de pertinentie. Het is bovendien zo dat staten

in de V.S. die enkel voorzien in religieuze excepties significant meer zo’n excepties tellen dan staten die ook

voorzien in filosofische excepties.210 Kortom, de disproportionaliteit kan blijkbaar niet of toch heel moeilijk

verholpen worden door het toestaan van uitzonderingen zonder op discriminatoire wijze te bepalen wie recht

heeft op een uitzondering en wie niet, zonder daarnaast tegelijk afbreuk te doen aan de doeltreffendheid.

Toegepast op België kan nog herhaald worden dat het poliovaccin met een gewogen gemiddelde van 98.2

procent in 2016 inderdaad een iets hogere vaccinatiegraad kent dan de overige vaccins. Toch is het verschil

bij de meeste vaccins beperkt tot 1 procent of minder. Dit en bovenstaande bezorgdheden in acht nemend

kan dus moeilijk besloten worden dat de regeling inzake polio pertinent is.

206 R. PIERIK, “Mandatory Vaccination”, supra vn. 145, 391. 207 E. WALKINSHAW, “Mandatory vaccinations: The international landscape”, Canadian Medical Association Journal

11 augustus 2011, 183, afl. 16, E1167–E1168. 208 Ibid. 209 E. WANG, J. CLYMER, C. DAVIS-HAYES en A. BUTTENHEIM, “Nonmedical Exemptions From School

Immunization Requirements: A Systematic Review”, American Journal of Public Health november 2014, 104, afl. 11,

e62–e84. 210 M.C. NAVIN e.a., “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies”, supra vn. 195, 228-230.

77

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)

De laatste vraag die zich stelt is of de maatregel noodzakelijk is, wat dus inhoudt dat er geen minder

ingrijpende maatregelen zijn die hetzelfde effect teweeg kunnen brengen. Dit zal verschillen per ziekte en

per staat doorheen de tijd maar het is niet helemaal uitgesloten dat er in bepaalde ernstige situaties voldaan

kan zijn aan dit noodzakelijkheidscriterium. Denk bijvoorbeeld aan een enorme opkomst van de anti-

vaccinatiebeweging of het uitbreken van een epidemie zoals het coronavirus. De noodzakelijkheid hangt

echter volledig af van de pertinentie van de andere mogelijke maatregelen. Dit zal dan ook duidelijk worden

tijdens de volgende afdelingen, hoewel alvast kan worden opgemerkt dat andere maatregelen die veel minder

verregaand zijn vaak even doeltreffend kunnen zijn, waardoor doorgaans niet aan het

noodzakelijkheidscriterium voldaan zal zijn. Verder kan opnieuw worden aangehaald dat het probleem van

bewuste vaccinatieweigering eenvoudigweg niet voorkomt in derdewereldlanden die lijden onder een

epidemie.211 Wanneer er in de westerse wereld een epidemie zou uitbreken waarvoor een vaccin bestaat, lijkt

het dan ook aannemelijk dat het probleem van bewuste vaccinatieweigering zichzelf snel zou oplossen

waardoor verregaande maatregelen niet meer nodig zouden zijn.

Voor België kan alvast besloten worden dat absoluut niet voldaan is aan het noodzakelijkheidscriterium. Een

gewogen gemiddelde voor polio van 98.2 procent is zeker indrukwekkend maar is slechts verwaarloosbaar

groter dan de meeste andere vaccins. Het beleid dat gevoerd wordt m.b.t. die andere vaccins is dus

ruimschoots voldoende om de publieke gezondheid te garanderen. Duidelijk is dus dat strafrechtelijke

vervolging in België helemaal niet noodzakelijk is.

In dit kader kan nogmaals teruggekomen worden op het criterium “noodzakelijkheid in een democratische

samenleving” dat gebruikt wordt door het EHRM om te beoordelen of een schending van bepaalde EVRM-

artikelen gerechtvaardigd is. Naast een proportionaliteitsbeoordeling omvat dit begrip volgens het Hof de

vereiste dat de maatregel moet beantwoorden aan een dringende maatschappelijke behoefte. Er is al dertig

jaar geen geval van poliomyelitis meer geweest in België en de ziekte staat op het punt om wereldwijd

uitgeroeid te worden. Van een dringende maatschappelijke behoefte is er dus evident geen sprake en er kan

dan ook geen gerechtvaardigde schending van de EVRM-artikelen in kwestie zijn. Toch werd al uiteengezet

dat het Hof wellicht niet zou besluiten tot een veroordeling omwille van de grote appreciatiemarge in hoofde

van de staten die partij zijn bij het verdrag.

211 H.J. LARSON, “The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey”, supra vn.

8.

78

Afdeling II. Het toedienen van vaccins onder dwang

Subafdeling I. Definiëring

Onder “het toedienen van vaccins onder dwang” dient te worden verstaan het geval waarin de overheid

dwangmatig vaccins gaat toedienen zonder instemming van de ouders.

Subafdeling II. Proportionaliteit

Het toedienen van vaccins onder dwang gaat nog een heel eind verder dan strafrechtelijke vervolging en

brengt dan ook een nog veel grotere en meer ingrijpende schending van de rechten van de betrokkenen

teweeg. Bijgevolg vereist de proportionaliteit nog gewichtigere redenen en dit terwijl strafrechtelijke

vervolging al heel moeilijk te verantwoorden is. Opdat aan het proportionaliteitscriterium voldaan zou zijn,

zou het echt moeten gaan om een acute epidemie die levensbedreigend is voor de ganse (wereld)bevolking,

een nieuwe “Zwarte Dood” bijvoorbeeld. In de hypothese dat er momenteel een vaccin zou bestaan ter

bestrijding van het coronavirus zou het dwangmatig gaan toedienen van dat vaccin dus niet proportioneel

zijn. Verder kan nog gedacht worden aan bio-terrorisme, het geval waarin ziektes gebruikt worden als een

biologisch wapen in het kader van oorlogsvoering. Voor België is dus vandaag de dag niet voldaan aan

dermate hoge proportionaliteitsvereisten, wat geen probleem is aangezien België niet voorziet in enige

procedure om vaccins toe te dienen onder dwang.

Subafdeling III. Pertinentie

Het toedienen van vaccins onder dwang zou zeker leiden tot een maximale vaccinatiegraad en is in dat

oogpunt wel nuttig. De doeltreffendheid moet echter breed bekeken worden en er moet dan ook rekening

worden gehouden met de ongewenste effecten uit de eerste afdeling die hier a fortiori zullen optreden. Het

quasi militaristisch gaan optreden en kinderen als het ware ontvoeren om ze manu militari een vaccin toe te

dienen, zou leiden tot een enorm wantrouwen tegenover de gezondheidszorg en tegenover de overheid in het

algemeen. Breed bekeken kan er hier dan ook zelden tot nooit sprake zijn van een pertinente maatregel.

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)

Gezien strafrechtelijke vervolging slechts zelden beschouwd kan worden als noodzakelijk, geldt dit opnieuw

des te meer voor het toedienen van vaccins onder dwang. Dit zal immers slechts heel uitzonderlijk de minst

ingrijpende maatregel zijn die quasi hetzelfde effect kan teweegbrengen. Zo halen veel westerse landen reeds

een vaccinatiegraad van 95 procent en hoger voor allerlei ziekten zonder enige vaccins toe te dienen onder

dwang. Opnieuw zou vereist zijn dat er sprake is van een levensbedreigende epidemie of een geval van bio-

terrorisme. Een gelijkaardig scenario zou ook vereist zijn opdat sprake zou kunnen zijn van een dringende

maatschappelijke behoefte die volgens het EHRM vereist is om noodzakelijk te zijn in een democratische

samenleving.

79

Afdeling III. Het uitsluiten van niet-gevaccineerde kinderen uit kindercrèches en

soortgelijke maatregelen

Subafdeling I. Definiëring

Het is onmogelijk om alle maatregelen op te noemen die nog mogelijk zijn naast het weigeren van kinderen

uit crèches. Echter zijn er enkele andere maatregelen in het bijzonder die frequent voorgesteld worden in de

literatuur en soms ook in de realiteit gebruikt worden. Het gaat onder meer om het niet-toelaten van kinderen

tot publieke scholen, wat in de V.S. in de meeste staten het principe is maar sterk ondermijnd wordt door de

toegelaten uitzonderingen. Minder verregaand is het weigeren om niet-ingeënte kinderen toe te laten tot een

school enkel wanneer er een epidemie is uitgebroken. Een laatste vaak terugkomend voorstel in de literatuur

is het niet terugbetalen van medische kosten wanneer een niet-gevaccineerd kind de desbetreffende ziekte

oploopt en/of het burgerrechtelijk aansprakelijk stellen van bewuste vaccinatieweigeraars voor schade.212

Met oog op beknoptheid is het overbodig om elk van deze opties grondig te gaan analyseren vermits de

redenering die moet worden gemaakt steeds dezelfde zal zijn. De focus ligt dan ook op het weigeren van

kinderen uit crèches zoals dat in de Franse Gemeenschap gebeurt en tevens ook in tal van staten in Australië

onder het motto no jab no play. Naast deze maatregelen zijn er nog tal van mogelijkheden die doorgaans

minder ingrijpend zijn en als nudges te beschouwen vallen. Dit laatste zal echter behandeld worden in

afdeling IV.

Subafdeling II. Proportionaliteit

De proportionaliteitstoets is hier enigszins makkelijker te doorstaan dan in voorgaande afdelingen. De rechten

van de betrokkenen worden immers niet in dezelfde mate geschonden als het geval is bij het gebruik van

dwang of bij strafrechtelijke vervolging. Toch kan ook hier de proportionaliteit een probleem vormen. De

toegang weigeren van niet-ingeënte kinderen tot publieke scholen staat haaks op het recht op onderwijs en

kan enorme gevolgen voor de vorming van het kind meebrengen. Dat het niet gaat om een lichte maatregel,

blijkt duidelijk uit de grootschalige protesten die plaatsvonden in Italië nadat een nieuwe wet werd

aangenomen die zes extra nieuwe vaccins wettelijk verplicht stelde bovenop de vier die reeds verplicht waren.

Bij niet-naleving werd voortaan kinderen de toegang geweigerd tot publieke scholen maar mits betaling van

een geldboete kon dit verholpen worden. De protesten waren dermate ernstig dat de Italiaanse wetgever na

de verkiezingen van januari 2018 uiteindelijk de wet herzien heeft en hoewel de toelatingsvoorwaarde nog

steeds geldt, werden de bedragen van de boetes significant verlaagd.213 Het proportionaliteitscriterium zou

het weigeren van kinderen uit scholen daarentegen doorgaans niet in de weg staan wanneer dergelijke

weigering slechts tijdelijk gebeurt binnen het kader van een epidemie en dus maar enkele weken duurt. Of

het moeten opdraaien voor eigen schade, schade van het eigen kind en/of voor andermans schade ten gevolge

van niet-inenting proportioneel is, zal afhangen van de precieze bedragen die dit teweeg zou brengen. Vele

medische procedures zijn enorm duur en het proportionaliteitscriterium zou kunnen belemmeren dat

212 Zie A.L. CAPLAN, D. HOKE, N.J. DIAMOND en V. KARSHENBOYEM, “Free to Choose but Liable for the

Consequences: Should Non-Vaccinators Be Penalized for the Harm They Do?”, The Journal of Law, Medicine & Ethics

oktober 2012, 40, afl. 3, 606–611; A. CAPLAN, “Liberty has its responsibilities”, Human Vaccines 2013, 2666-2667;

C. CONSTABLE, N.R. BLANK en A.L. CAPLAN, “Rising rates of vaccine exemptions: Problems with current policy

and more promising remedies”, Vaccine april 2014, 32, afl. 16, 1793–1797. 213 T. CHANTLER e.a., “Vaccination: Is There a Place for Penalties for Non-compliance?”, supra vn. 20.

80

individuen moet opdraaien voor duizenden euro’s aan schade die anders zou worden gedekt door de sociale

zekerheid.

Relevant voor België is of het weigeren van kinderen uit crèches proportioneel is. Op het eerste zicht lijkt dit

weinig ingrijpend maar toch mag dit niet getrivialiseerd worden. Gelet op het feit dat vele ouders omwille

van hun werk quasi genoodzaakt zijn om hun peuters voor of na school naar de crèche te sturen, zou dit de

professionele carrière van de ouders kunnen belemmeren. Ook voor het kind kan het zo moeilijker worden

om naar school te kunnen waardoor het recht op onderwijs in het gedrang kan komen. Toch is

proportionaliteit niet uitgesloten wanneer hiervoor gewichtige redenen zijn. Wanneer er effectief een reële

kans bestaat op (ernstige) schade voor andere al dan niet gevaccineerde kinderen in de crèche, zou aan het

proportionaliteitscriterium voldaan kunnen zijn. In het kader van een epidemie lijkt er hierover geen twijfel

te bestaan. Wanneer er echter geen epidemie heerst en er een voldoende hoge vaccinatiegraad is waardoor er

groepsimmuniteit bestaat, zal wellicht niet aan deze vereiste voldaan zijn. Bovendien is het in bepaalde mate

arbitrair dat enkel kinderopvangcentra geviseerd zouden worden. Kinderen komen immers op tal van plaatsen

in contact met andere kinderen die eventueel niet ingeënt zijn, zoals de jeugdbeweging, sportclub of

muziekvereniging. In Nederland werd overigens een wetsvoorstel ingediend door Kamerlid Raemakers die

eenzelfde regeling wou invoeren. Dit werd echter ook op vlak van proportionaliteit kritisch ontvangen door

zowel de Raad van State als het College voor de Rechten van de Mens.214 Toegepast op België moet worden

vastgesteld dat er ten aanzien van quasi alle ziekten die opgenomen zijn in het basisvaccinatieschema een

groepsimmuniteit bestaat. Ook al zijn er hier en daar enige uitbraken van bv. de mazelen geweest, toch lijkt

het er niet op dat er echt sprake is van een reële kans op (ernstige) schade wanneer iemand zijn niet-ingeënt

kind naar de kinderopvang brengt. Wellicht is dan ook niet voldaan aan de vereiste van proportionaliteit.

Subafdeling III. Pertinentie

Een tweede vraag is of bovenstaande maatregelen wel doeltreffend zijn. M.b.t. de inmiddels herziene wet die

niet-ingeënte kinderen niet toeliet tot publieke scholen in Italië is alvast aangetoond dat ondanks de

grootschalige protesten de vaccinatiegraad toch significant is toegenomen voor allerlei ziekten, waaronder

de mazelen:215

214 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 332-334. 215 F. D’ANCONA, C. D’AMARIO, F. MARAGLINO, G. REZZA en S. IANNAZZO, “The law on compulsory

vaccination in Italy: an update 2 years after the introduction”, Eurosurveillance 27 juni 2019, 24, afl. 26.

81

Of een wettelijke mogelijkheid die erin voorziet om niet-ingeënte kinderen tijdelijk te weigeren tijdens een

epidemie enig effect zou hebben op de vaccinatiegraad lijkt weinig waarschijnlijk. Hier zijn echter geen

cijfers over en hetzelfde geldt voor het burgerrechtelijk aansprakelijk stellen of het niet-terugbetalen van

ouders die vaccins weigeren. Laatstgenoemde mogelijkheid is immers in de praktijk vooralsnog niet gebruikt.

Relevant voor België is dan opnieuw het weren van niet-ingeënte kinderen uit kinderopvangcentra. In

Australië werd er alvast in 2016 op nationaal niveau een stijging van 90 naar 93 procent waargenomen.216

Het is echter onduidelijk in welke mate dit te wijten valt aan het weigeren van kinderen uit crèches vermits

dergelijke weigering in bepaalde staten ingevoerd werd rond de tijd dat op federaal niveau werd bepaald dat

het kindergeld voortaan kon worden ingehouden. Wel kan worden opgemerkt dat ongeveer een kwart van de

kinderen in een crèche nog te jong zijn om gevaccineerd te worden. Toch kunnen die kinderen natuurlijk ook

andere kinderen besmetten. Bovendien is het zo dat van die kinderen die wel oud genoeg zijn om

gevaccineerd te worden, een enorm grote meerderheid wel gevaccineerd zal zijn. Het weigeren van niet-

ingeënte kinderen die oud genoeg zijn om te worden ingeënt heeft dan ook maar een heel miniem effect op

de besmettingskans in een crèche.217

216 M. DORAN, “Vaccination rates in children up since ‘no jab, no pay’ introduced, Federal Government says”, ABC

News 30 juli 2016, https://www.abc.net.au/news/2016-07-31/government-labels-no-jab,-no-pay-policy-a-

success/7675172. 217 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 333.

82

Verder spelen ook hier dezelfde bezorgdheden als bij afdeling II, wellicht wel in mindere mate. Toch is het

vertrouwen van de burgers nog steeds een overweging die moet worden in acht genomen. Opnieuw bestaat

de reële mogelijkheid dat tegenstanders van vaccins gaan clusteren en hun kinderen allemaal naar bepaalde

opvangcentra gaan brengen die zich niet aan de wettelijke bepaling houden. Tevens moet rekening worden

gehouden met de eventuele discriminatie, stigmatisering en sociale isolatie van reeds kwetsbare groepen. Zo

zou deze maatregel disproportioneel alleenstaande moeders kunnen treffen, die het nog moeilijker zouden

krijgen om hun werk en gezinsleven te combineren.218 Een laatste opmerking is dat het wellicht niet wenselijk

is dat de verantwoordelijkheid m.b.t. de vaccinatie van kinderen hier gedeeltelijk gelegd wordt bij de

kinderopvangcentra, die als commerciële, private uitbating er natuurlijk baat bij heeft om zoveel mogelijk

kinderen te kunnen opvangen. De mogelijkheid tot bestraffing van de uitbaters met een geldboete en zelfs

een gevangenisstraf wanneer het gaat om kinderen jonger dan zes jaar lijkt weinig doeltreffend, noch

proportioneel.

De pertinentie van de maatregel lijkt in België moeilijk te verdedigen.

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)

Of bovenstaande maatregelen noodzakelijk zijn, vereist dus dat er geen minder ingrijpende maatregelen zijn

die hetzelfde effect kunnen teweegbrengen. De noodzakelijkheid staat of valt dan ook met de pertinentie van

de minst ingrijpende maatregelen (zijnde nudges) die onder volgende afdeling worden besproken. Toch lijkt

het opnieuw moeilijk om buiten het kader van een epidemie de noodzakelijkheid van de maatregel te

verantwoorden gelet op de bijzonder hoge vaccinatiegraad die er in België is. Bovendien is het alvast niet zo

dat de vaccinatiegraad in Wallonië significant hoger ligt dan in Vlaanderen. Integendeel, de vaccinatiegraad

ligt zelfs iets lager dan in Vlaanderen. Gezien Vlaanderen geen soortgelijke maatregel heeft genomen, kan

moeilijk besloten worden dat het uitsluiten van kinderen uit crèches noodzakelijk is in België.

Daarnaast is in het kader van de noodzakelijkheid in een democratische samenleving zoals uiteengezet door

het EHRM vereist dat de maatregel moet beantwoorden aan een dringende maatschappelijke behoefte.

Opnieuw lijkt vandaag de dag in België niet voldaan te zijn aan deze voorwaarde.

218 B. HAIRE e.a., “Raising Rates of Childhood Vaccination”, supra vn. 203, 204.

83

Afdeling IV. Nudging

Subafdeling I. Definiëring

Nudging is een begrip uit de gedragseconomie die verschilt van de traditionele economie dat als uitgangspunt

de rationele homo economicus heeft, door in de plaats daarvan er van uit te gaan dat mensen in de realiteit tal

van irrationele denkfouten maken.219 Nudging kan als volgt gedefinieerd worden:

“A nudge (…) is any aspect of the choice architecture that alters people’s behavior in a predictable

way without forbidding any options or significantly changing their economic incentives. To count as

a mere nudge, the intervention must be easy and cheap to avoid. Nudges are not mandates. Putting

the fruit at eye level counts as a nudge. Banning junk food does not.” 220

De in de vorige afdeling genoemde maatregelen zijn dus niet te beschouwen als nudges omdat ze te

verregaand zien hiervoor. Nudging heeft immers als voornaamste voorwerp het inspelen op de psychologie

van de menselijke geest en aldus gebruik te maken van allerlei technieken om de keuzes die mensen maken

te beïnvloeden en in een bepaalde richting te duwen. Centraal hierbij staat het verhelpen of net gebruik maken

van tal van zgn. cognitive biases (denkfouten). De omission bias die reeds uiteengezet werd, is hierbij één

van de voornaamste denkfouten maar is zeker niet de enige. Onder meer volgende denkfouten zijn relevant:221

219 J.S. BLUMENTHAL-BARBY en H. BURROUGHS, “Seeking Better Health Care Outcomes: The Ethics of Using

the ‘Nudge’”, The American Journal of Bioethics februari 2012, 12, afl. 2, 1. 220 R.H. THALER en C.R. SUNSTEIN, Nudge: improving decisions about health, wealth, and happiness, New Haven,

Yale University Press, 2008, 6. 221 A. DUBOV en C. PHUNG, “Nudges or mandates? The ethics of mandatory flu vaccination”, Vaccine mei 2015, 33,

afl. 22, 2533.

84

Een in de literatuur veelbesproken nudge is het inhouden van het kindergeld zoals dat gebeurt in Australië

op federaal niveau onder het motto no jab no pay. Ook in Nederland werd dit voorgesteld door parlementslid

Hayke Veldman.222 Een andere heel bekende vorm is het gebruik van een opt out-systeem zoals dat in vele

landen gebeurt m.b.t. orgaandonatie. Een systeem waarbij mensen zich niet moeten opgeven als orgaandonor

maar in plaats daarvan verondersteld worden orgaandonor te zijn tenzij er een tegenstrijdige verklaring wordt

afgelegd, leidt tot significant meer orgaandonoren. Hetzelfde effect werd reeds waargenomen m.b.t. een opt

out-systeem inzake het griepvaccin.223

Nudging is een enorm breed begrip en kan dus op alles slaan dat op enige wijze het keuzeproces van mensen

probeert te beïnvloeden, zonder evenwel een grote kost of moeite met zich mee te brengen. Dit kan betrekking

hebben op iets banaals zoals het versturen van een bepaalde herinneringsbrief, inclusief de wijze waarop die

brief precies is opgesteld, maar ook meer ingrijpende maatregelen zoals het inhouden van het kindergeld

kunnen het voorwerp uitmaken van nudging. Of een nudge dus gerechtvaardigd is, zal sterk afhangen van de

nudge in kwestie, waarbij sommige veel controversiëler zijn dan andere. Tevens is het zo dat niet iedere

nudge een schending van de rechten van de ouders en van het kind teweegbrengt. De manier waarop een

brief is opgesteld en geformuleerd is, lijkt immers weinig afbreuk te doen aan hun rechten. Het verliezen van

kindergeld daarentegen kan wel een probleem vormen. Hoewel dus zeker niet alle nudges enige rechten

schenden, kan het toch nuttig zijn om eens de rechtvaardigingsvereisten van nudges in het algemeen van

naderbij te bekijken.

Ook België doet (al dan niet bewust) aan nudging. Een eerste voorbeeld hiervan zijn de vaccinatiecampagnes.

Zo heeft het Agentschap Zorg en Gezondheid momenteel een crisisplan in de maak om het vertrouwen van

de bevolking te herstellen en te verbeteren.224 Ook zijn er de vele overheidswebsites die informatie over

vaccins bevatten. Daarnaast zijn er ook de herinneringsbrieven inzake het poliovaccin die trachten het belang

van de inenting te sensibiliseren. Bovendien wijst het feit dat men maar liefst drie herinneringsbrieven

ontvangt vooraleer wordt overgegaan tot het overmaken van het dossier aan de Procureur erop dat de overheid

vaccinatieweigeraars als het ware wil irriteren vooraleer tot vervolging over te gaan en hen op die wijze ook

probeert aan te zetten om toch tot inenting te beslissen. Ook het gratis maken van quasi alle vaccins komt

neer op een vorm van nudging. Ten slotte kan nog worden gewezen op het feit dat vele vaccins binnen het

kader van de school plaatsvinden, namelijk via het CLB. Dit draagt bij tot het normaliseren van vaccinatie

als default-situatie. Nudging is dus heel subtiel maar uiteindelijk is het ganse vaccinatiebeleid er wel mee

doordrongen. Echt verregaande of in het oog springende vormen van nudging zijn er in België echter niet te

vinden.

Subafdeling II. Proportionaliteit

Gezien nudges doorgaans het minst ingrijpend zijn, zou makkelijk aan het proportionaliteitscriterium moeten

voldaan zijn. De voornaamste kritiek op nudging echter is dat dit eigenlijk een eufemisme is voor het

222 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 334. 223 G.B. CHAPMAN, M. LI, H. YOON, “Opting In vs Opting Out of Influenza Vaccination”, JAMA 2010, 304, afl.

1,43–44. 224 X. “Crisisplan moet twijfels over vaccinatie wegnemen”, Het Nieuwsblad 2 december 2019,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191202_04746840.

85

manipuleren van mensen.225 Het framen van bepaalde informatie om de keuzes van mensen te beïnvloeden

belemmert immers in zekere mate de vrijheid. Anderzijds is het wel zo dat informed consent centraal staat in

de medische ethiek en in de Wet Patiëntenrechten. Er kan bezwaarlijk gesproken worden van geïnformeerde

toestemming als iemand een vaccin weigert op basis van foutieve informatie verspreid via anti-

vaccinatiegroepen op Facebook. Toch doet dit geen afbreuk aan andere weigeringsgronden zoals religieuze

redenen. M.b.t. het inhouden van (een deel van) het kindergeld spreekt het voor zich dat het ingehouden

bedrag niet te hoog mag liggen. Sommige auteurs vergelijken dit met de weinig controversiële taks die op

sigaretten geldt, waarbij aan mensen niet verboden wordt om te roken maar wel gecompenseerd wordt voor

de kost die dit meebrengt voor de sociale zekerheid.226

Al bij al lijkt toch wel voldaan te zijn aan het proportionaliteitscriterium. Hoewel nudging inderdaad in enige

mate neerkomt op het manipuleren van mensen, zijn de doelstellingen wel legitiem en indien de

vaccinatiegraad effectief positief beïnvloed kan worden, lijkt het kleine verlies van vrijheid niet buiten

verhouding.

Subafdeling III. Pertinentie

Voor de pertinentie van de maatregel kan opnieuw verwezen worden naar de stijging van de vaccinatiegraad

met drie procent in Australië ingevolge het invoeren van de no jab no pay regel. Aangezien in bepaalde

deelstaten echter tegelijk de no jab no play regel werd ingevoerd, moet dit cijfer wel met enige

terughoudendheid in acht worden genomen. In de Verenigde Staten is het althans zo dat de staat Michigan

gebruik maakte van nudging in het kader van de problematiek van de uitzonderingen die kunnen verkregen

worden op de regel dat niet-ingeënte kinderen in principe niet naar publieke scholen mogen. Om gebruik te

maken van een niet-medische uitzondering dienden ouders onder meer educatieve sessies bij te wonen en de

procedure hiertoe werd ook geformaliseerd en uitgebreid. In het algemeen werd het dus gewoon lastiger en

tijdrovender gemaakt om een uitzondering te bekomen. Ten gevolge hiervan werd in 2015 een daling van 39

procent waargenomen van het aantal niet-medische uitzonderingen.227

In mindere mate spelen ook hier voornoemde bezorgdheden. Wanneer mensen beseffen dat ze gemanipuleerd

worden, kan dit opnieuw leiden tot een verlies van vertrouwen in de gezondheidszorg en/of de overheid. Ook

m.b.t. het inhouden van het kindergeld kan dit onwenselijk zijn voor bepaalde minderheden of alleenstaande

moeders die reeds achtergesteld zijn op sociaaleconomisch vlak. In Nederland werd het voorstel van Hayke

Veldman trouwens afgekeurd door de commissie kinderopvang en vaccinatie omdat kindergeld nu eenmaal

niet tot doel heeft om de vaccinatiegraad te bevorderen, waardoor het principe van doelbinding geschonden

zou zijn.228

Algemeen beschouwd lijkt nudging toch een veelbelovende strategie die in vele gevallen ook de

pertinentietoets kan doorstaan wanneer de maatregelen niet al te ingrijpend zijn.

225 Zie vb. J.S. BLUMENTHAL-BARBY e.a., “Seeking Better Health Care Outcomes”, supra vn. 219 en M.C. NAVIN,

“The Ethics of Vaccination Nudges in Pediatric Practice”, HEC Forum maart 2017, 29, afl. 1, 43–57. 226 D. ISAACS e.a., “Should routine childhood immunizations be compulsory?”, supra vn. 202, 395. 227 M.C. NAVIN e.a., “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies”, supra vn. 195, 230-231. 228 R. PIERIK, “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, supra vn. 21, 339.

86

Subafdeling IV. Noodzakelijkheid (in een democratische samenleving)

Gezien nudging doorgaans vrij proportioneel is en er feitelijk geen minder ingrijpende maatregelen

voorhanden zijn, is doorgaans aan het noodzakelijkheidscriterium voldaan. Gelet op de reeds zeer hoge

vaccinatiegraad in België zijn meer verregaande vormen van nudging zoals het inhouden van kindergeld

daarentegen wellicht toch niet echt noodzakelijk te noemen. Minder verregaande vormen dan weer kunnen

wel als noodzakelijk beschouwd worden om minstens de vaccinatiegraad in stand te houden.

Of nudging beantwoordt aan een dwingende maatschappelijke behoefte in de zin van het EHRM, is

moeilijker te beargumenteren. Toch lijkt het weinig waarschijnlijk dat de meeste vormen van nudging in de

eerste plaats een schending van het EVRM met zich zouden meebrengen.

87

Afdeling V. Laatste bemerking: de wenselijkheid van een specifiek stelsel tot

schadevergoeding

Ten slotte kan ter afronding nogmaals worden opgemerkt dat het wenselijk zou zijn om een specifiek stelsel

tot het bekomen van een schadevergoeding in te voeren na het oplopen van schade door de toediening van

een vaccin. Dergelijk stelsel bestaat al in tal van landen, waaronder alle G8 landen behalve Canada en

Rusland.229 Wanneer iemand vandaag de dag een heel zeldzaam schadegeval oploopt na het toegediend

krijgen van een vaccin, is het in België vereist dat een beroep wordt gedaan op de bevoegdheid van de Raad

van State om uitspraak te doen over gevallen van buitengewone schade. Andere rechtbanken en hoven achten

zich immers onbevoegd om uitspraak te doen op basis van art. 1382-1384 BW aangezien de vereiste van een

fout en een causaal verband de toepassing van deze wetsartikelen in de weg kan staan. De Raad van State is

allesbehalve een laagdrempelig en toegankelijk rechtsorgaan en het is dan ook evident dat een specifiek

stelsel gewenst is waarmee de rechtzoekende zich kan wenden tot de meer laagdrempelige hoven en

rechtbanken in het eigen rechtsgebied of arrondissement. Dit geldt des te meer gelet op de maatregelen inzake

het poliovaccin en de kinderopvangcentra alsook het feit dat de overheid vaccins in het algemeen nu eenmaal

heel sterk aanbeveelt. Bovendien zou het toegeven door de overheid dat er inderdaad enkele heel zeldzame

schadegevallen optreden, kunnen bijdragen aan de perceptie dat eerlijker gecommuniceerd wordt en kan zo

misschien het vertrouwen van de bevolking bevorderd worden. Toch is bij het communiceren hiervan

voorzichtigheid geboden om te vermijden dat mensen net de indruk krijgen dat schadegevallen dermate veel

voorkomen dat een specifiek stelsel diende ingevoerd te worden. Hierbij kan opnieuw verwezen worden naar

het arrest van het Hof van Justitie betreffende productaansprakelijkheid dat enigszins verkeerd werd

voorgesteld in de media.

229 G. EVANS, “Vaccine injury compensation programs worldwide”, Vaccine oktober 1999, 17, S25–S35 en R.

COLLIER, “No-fault compensation program overdue, experts say”, Canadian Medical Association Journal 22 maart

2011, 183, afl. 5, E263–E264.

88

Afdeling VI. Voorlopig besluit

Voor de overheid zijn er verschillende mogelijkheden om in te grijpen in het kader van vaccinatie. In dit

hoofdstuk werd ervoor geopteerd om deze mogelijkheden op te delen in vier categorieën, respectievelijk het

strafbaar stellen van niet-inenting, het toedienen van vaccins onder dwang, het weigeren van kinderen uit

opvangcentra en soortgelijke maatregelen en ten slotte nog nudging. Aan de hand van proportionaliteit,

pertinentie en noodzakelijkheid werd in dit hoofdstuk nagegaan of dergelijke vormen van overheidsingrijpen

gerechtvaardigd zijn. Deze toets bleek bijzonder moeilijk om te doorstaan. M.b.t. strafbaarstelling en het

gebruik van dwang is slechts uitzonderlijk voldaan aan alle drie de criteria. Ook het weigeren van kinderen

uit crèches en soortgelijke maatregelen bleken niet altijd proportioneel, pertinent en noodzakelijk te zijn.

Nudging is veruit de minst ingrijpende strategie en is daarom doorgaans gerechtvaardigd, hoewel ook hier

uitzonderlijk problemen kunnen optreden, in het bijzonder wanneer het kindergeld wordt ingehouden.

Relevant voor België is dat de strafbaarstelling van het weigeren van het poliovaccin absoluut niet

proportioneel, pertinent of noodzakelijk is gelet op de bijzonder hoge vaccinatiegraad. Bovendien vond het

laatste geval van polio in België dertig jaar geleden plaats dus de ziekte is allesbehalve een actuele

problematiek. Het weigeren van niet-ingeënte kinderen uit crèches in de Franse Gemeenschap lijkt daarnaast

ook niet proportioneel, pertinent of noodzakelijk buiten het kader van een epidemie, hoewel dit meer te

betwisten valt dan de manifeste onrechtvaardigheid van de strafbaarstelling van het poliovaccin.

89

Titel V. Conclusie

In België werd door middel van art. 1,1° van de Gezondheidswet op federaal niveau de mogelijkheid

gecreëerd om, na tussenkomst van de Hoge Gezondheidsraad, via Koninklijke Besluiten vaccins verplicht te

stellen en bij niet-naleving hiervan over te gaan tot strafrechtelijke vervolging. Van deze mogelijkheid werd

gebruik gemaakt om d.m.v. het Besluit Poliomyelitis niet-inenting van het poliovaccin strafbaar te stellen

met een geldboete en/of een gevangenisstraf. Hoewel er een sterk betoog kan worden gemaakt dat er

inderdaad een morele plicht bestaat om zichzelf en zijn kinderen te laten inenten, voornamelijk vanuit

overwegingen ten aanzien van anderen maar ook ten aanzien van het collectief, kan zo’n verplichting haaks

staan met meerdere essentiële rechten en vrijheden die centraal staan in een tolerante, liberale democratie en

overigens ook vervat zitten in het EVRM. In het bijzonder gaat het om de ouderlijke macht, het recht op

eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven, de vrijheid van religie en filosofie en het recht op

onderwijs. Dit in acht nemend blijkt het dan ook moeilijk om vanuit de twee voornaamste beginselen die in

de medische ethiek gebruikt worden als limiterend criterium voor de beslissingsvrijheid van ouders, zijnde

het belang van het kind en het schadebeginsel, overheidsingrijpen te legitimeren. De meeste auteurs stellen

immers strenge voorwaarden en vereisen dat er een voldoende hoge kans op (ernstige) schade bestaat voor

het kind of voor anderen opdat overheidsingrijpen kan worden gerechtvaardigd. De steeds terugkomende

conclusie is dat in een land als België waar er een heel sterke groepsimmuniteit heerst, verregaand

overheidsingrijpen slechts gerechtvaardigd is in het kader van een epidemie, ter voorkoming van een nabij

dringend schadegeval (in het bijzonder het tetanusvaccin) of in het geval van bio-terrorisme. Voor

poliomyelitis is dan ook duidelijk niet voldaan aan deze voorwaarden gezien er al decennialang geen

schadegeval meer heeft plaatsgevonden in België en de ziekte op het punt staat om wereldwijd uitgeroeid te

worden. Het opleggen van een geldboete of een gevangenisstraf bij niet-inenting van het poliovaccin is anno

2020 in ons land dan ook absoluut niet proportioneel, pertinent en noodzakelijk te noemen. Toch is duidelijk

dat, hoewel de voorwaarden bijzonder streng zijn, overheidsingrijpen in de realiteit wel degelijk

gerechtvaardigd kan zijn. Vanuit dat oogpunt is het dan ook goed dat er in België inderdaad een wettelijk

kader bestaat om d.m.v. de Koning in een rampscenario snel te kunnen optreden. Zo zou dus eventueel,

wanneer uiteindelijk een vaccin op de markt zal worden gebracht m.b.t. het coronavirus, een beroep kunnen

worden gedaan op de Gezondheidswet om niet-inenting vlot te kunnen bestraffen met een geldboete via het

uitvaardigen van een KB.

Er kan dan ook makkelijk besloten worden dat het wettelijk verplichte poliovaccin niet wenselijk is vanuit

ethisch-rechtsfilosofisch oogpunt, gelet op de geringe actualiteit van de ziekte. Anderzijds moet wel worden

toegegeven dat het voor de wetgever niet evident is om het verplichte poliovaccin en de daarbij horende

sancties af te schaffen. Dit zou immers een verkeerd signaal naar de bevolking kunnen geven, namelijk dat

het poliovaccin helemaal niet meer nodig is. Toch is de ziekte nog niet helemaal uitgeroeid en kan zelfs het

argument gemaakt worden dat net nú zoveel mogelijk moet worden ingezet op vaccinatie opdat poliomyelitis

effectief wereldwijd kan worden uitgeroeid. In het beste geval verdwijnt de ziekte in de nabije toekomst en

kan dan ook een einde worden gemaakt aan het verplichte poliovaccin en de sanctionering ervan. In

afwachting hiervan is het alvast niet wenselijk om daadwerkelijk over te gaan tot het strafrechtelijk vervolgen

van niet-inenting. Hoewel dit verre van een prioriteit voor het parket vormt, is het toch duidelijk dat er

inderdaad een handvol zaken te vinden zijn waar wel degelijk tot vervolging werd overgegaan en waarbij

soms zelfs een gevangenisstraf werd opgelegd, al dan niet voorlopig of met uitstel. Op lange termijn en dus

in de hypothese dat de ziekte niet binnenkort verdwijnt, lijkt het in stand houden van de huidige regeling rond

poliomyelitis alvast niet haalbaar. Zelfs wanneer het parket ophoudt om effectief tot vervolging over te gaan,

90

lijkt het met oog op consistentie en rechtszekerheid niet wenselijk dat iets langdurig strafbaar gesteld is

zonder evenwel daadwerkelijk te worden afgedwongen.

Het weigeren van niet-ingeënte kinderen uit kinderopvangcentra in de Franse Gemeenschap dan weer is veel

minder ingrijpend. Toch mag ook deze maatregel niet getrivialiseerd worden. Zowel het belang van het kind

als het schadebeginsel lijken opnieuw buiten het kader van onder meer een epidemie in een land als België

met een dermate hoge vaccinatiegraad geen basis tot legitimering te bieden. Bovendien kan niet alleen de

proportionaliteit van de maatregel worden betwist, daarnaast blijken vooral ook de voorwaarden van

pertinentie en noodzakelijkheid problematisch te zijn. Zo bestaat er een reëel risico dat het recht op onderwijs

in het gedrang kan komen. Opnieuw lijkt deze maatregel dan ook niet wenselijk.

Een laatste bemerking dan nog is dat het wel wenselijk is dat er een specifiek regime zou worden ingevoerd

ter compensatie van de uitzonderlijke schadegevallen die kunnen optreden ingevolge inenting. Art. 1382-

1384 BW blijken geen grond tot vergoeding te bieden gezien er vaak geen sprake is van enige fout en een

causaal verband quasi onmogelijk aan te tonen is. Het is dan ook niet ideaal dat de betrokkenen een beroep

moeten doen op de bevoegdheid inzake buitengewone schade van de Raad van State, veruit één van de minst

toegankelijke rechtscolleges. Een specifiek regime dat kan worden afgedwongen voor de gewone burgerlijke

rechter zou niet alleen het bekomen van zo’n schadevergoeding vergemakkelijken, ook het vertrouwen van

de burger in de gezondheidszorg en de overheid zou potentieel versterkt kunnen worden door de eerlijkere

en meer open communicatie.

91

Titel VI. Bibliografie

Hoofdstuk I. Wetgeving

Afdeling I. Nationaal

Subafdeling I. Grondwet

Art. 22, 22bis, 24, 128, 130 en 135 Gw.

Subafdeling II. Wetten

Strafwetboek van 8 juni 1867, BS 15 oktober 1867, art. 71, 196, 197 en 416 en 422bis.

Gezondheidswet van 1 september 1945, BS 10 oktober 1945, Art. 1.

Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf

omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965, art. 31, 32

en 33.

Gecoördineerde wetten van 12 januari 1973 op de Raad van State, BS 12 januari 1973, art. 11.

Bijzondere Wet tot Hervorming der Instellingen, BS 8 augustus 1980, art. 5.

Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en

bestuursrechtelijke bepalingen der Lid-Staten inzake de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken. Omgezet in

Belgisch recht bij Wet van 25 februari 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor produkten met gebreken, BS 22 maart

1991.

Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002, art. 8, 10, 12 en 15.

Subafdeling III. Decreten

Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding, BS 10 april 1999, art. 18.

Decreet van 17 juli 2002 houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de l’Enfance”, afgekort “O.N.E.”, BS

2 augustus 2002, art. 6.

Decreet van 21 november 2003 op het preventief gezondheidsbeleid, BS 3 februari 2004, art. 8 en 11.

Decreet van 30 april 2004 tot oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap met rechtspersoonlijkheid Kind en

Gezin, BS 7 juni 2004, art. 7.

92

Subafdeling IV. Besluiten

KB van 26 oktober 1966 waarbij de inenting tegen poliomyelitis verplicht gesteld wordt, BS 6 december 1966.

KB van 2 december 2015 houdende verlenging van de maatregel tot schorsing van de toepassing van het besluit van de

Regent van 6 februari 1946 waarbij de koepokinenting verplicht gemaakt wordt, BS 22 december 2015.

Besluit van de Regering van 27 februari 2003 van de Franse Gemeenschap houdende algemene reglementering inzake

opvangvoorzieningen, BS 21 mei 2003.

Besluit van de Regering van de Duitstalige Gemeenschap van 22 mei 2014 betreffende de kinderopvangdiensten en

andere vormen van kinderopvang, BS 24 september 2014.

Subafdeling V. Overig

Antwoord op de parlementaire vraag nr. 924 van de heer volksvertegenwoordiger Luk Van Biesen van 20 maart 2013

(N.) aan de vice eerste minister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, belast met Beliris en de Federale

Culturele Instellingen (“Verplichte vaccinatie tegen polio” - MV 15774 - DO 2012201312135).

NATIONALE RAAD VAN DE ORDE DER ARTSEN, art. 18 Code van medische deontologie, 3 mei 2018,

https://www.ordomedic.be/nl/code-2018/inhoud/.

Afdeling II. Internationaal

Resolutie 428 van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa (23 januari 1970).

Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten, BS 6 juli 1983, art. 12 en 13.

Verdrag van 20 november 1989 inzake de rechten van het kind, BS 17 januari 1992, art. 3, 6, 16, 24 en 28.

Het Herziene Europees sociaal handvest, BS 10 mei 2004, art. 11.

Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, BS 19 augustus 1955, art. 2, 8,

9, 14 en art. 2 van het Aanvullend Protocol.

93

Hoofdstuk II. Rechtspraak

Afdeling I. Nationaal

Subafdeling I. Hof van Cassatie

Cass. 1 oktober 1997, Arr. Cass. 1997, 876.

Cass. 28 november 1997, Arr. Cass. 1997, 1251 en RvS (3e k.) 12 januari 1973, nr. 60.362.

Cass. 18 december 2013, AR P.13.0708.F/1.

Cass. 25 maart 2014, AR P.13.0142.N/2.

Cass. 16 mei 2017, AR P.14.1799.N/3.

Subafdeling II. Raad van State

RvS 16 december 1992, JT 1993, 333, noot SOHIER, J.

RvS 21 juni 1996, nr. 60.362.

Subafdeling III. Gerechtelijke rechtscolleges

Gent 20 maart 1996, RW 1996-97, 1257.

Corr. Luik 11 september 1996, JLMB 1996, 1300.

Luik 9 april 1986, JL 1986, 409, noot GENET, L.

Bergen 25 maart 2013, Rev. dr. santé 2013-14, afl. 5, 298, noot DALESSANDRO, S.

Rb. Tongeren 11 juni 2014, Limb.Rechtsl. 2015, afl. 1, 42.

94

Afdeling II. Internationaal

Subafdeling I. EHRM en ECRM

EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, Sunday Times/Verenigd Koninkrijk.

EHRM 25 maart 1992, nr. 13590/88, Campbell en Cosans/United Kingdom.

ECRM 16 januari 1996, nr. 23380/94, C.J., J.J. en E.J./Polen.

ECRM 2 juli 1997, nr. 27868/95, Salonen/Finland.

EHRM 15 januari 1998, nr. 26536/95, Boffa e.a./San Marino.

EHRM 9 juli 2002, nr. 42197/98, Salvetti/Italië.

EHRM 22 juli 2003, nr. 24209/94, Y.F./Turkije.

EHRM 29 juni 2007, nr. 15472/02, Folgero e.a./Noorwegen.

EHRM 10 juni 2010, nr. 302/02, Jehovah Getuigen van Moscow e.a./Rusland.

EHRM 15 maart 2012, nr. 24429/03, Solomakhin/Oekraïne.

EHRM 30 oktober 2012, nr. 57375/08, P. en S./Polen.

EHRM ingediend op 23 juli 2013, nr. 47621/13, Vavřička/Tsjechische Republiek.

EHRM ingediend op 16 november 2014, nr. 73094/14, Hornych/Tsjechische Republiek.

EHRM ingediend op 9 januari 2015, nr. 3867/14, Novotna/Tsjechische Republiek.

EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19306/15, Brozik/Tsjechische Republiek.

EHRM ingediend op 16 april 2015, nr. 19298/15, Dubsky/Tsjechische Republiek.

EHRM ingediend op 31 augustus 2015, nr. 43883/15, Roleček/Tsjechische Republiek.

EHRM 6 oktober 2015, nr. 37991/12, Memlika/ Griekenland.

Subafdeling II. Hof van Justitie

HvJ 21 juni 2017, nr. C-621/15, ECLI:EU:C:2017:484.

95

Hoofdstuk III. Rechtsleer

Afdeling I. Boeken

BRENNAN, J., The ethics of voting, Princeton, N.J, Princeton University Press, 2011, 72-77.

BUCHANAN, A., BROCK, D., Deciding for others: the ethics of surrogate decision making, Cambridge, Cambridge

University Press, 1990, 232-240.

DAWSON, A., “Herd Protection as a Public Good: Vaccination and our Obligations to Others” in Ethics, Prevention

and Public Health, Oxford University Press, 160-178.

LUYTEN, J., “Mutual Moral Obligations in the Prevention of Infectious Diseases” in DENIER, Y., GASTMANS, C.

en VANDEVELDE, A. (eds.), Justice, Luck & Responsibility in Health Care, XXX, Dordrecht, Springer Netherlands,

2013, 85–100.

PARFIT, D., Reasons and persons, Oxford [Oxfordshire], Clarendon Press, 1984, 73.

RENUCCI, J., Article 9 of the European Convention On Human Rights: Freedom of thought, Conscience and Religion,

2005 Straatsburg, Raad van Europa, 116p.

RINGELHEIM, J., “Chapter 12. Rights, Religion and the Public Sphere: The European Court of Human Rights in

Search of a Theory?”, A European Dilemma: Religion and the Public Sphere, Cambridge, Cambridge University Press,

2012, 283-304.

THALER, R.H. en SUNSTEIN, C.R., Nudge: improving decisions about health, wealth, and happiness, New Haven,

Yale University Press, 2008, 1-14.

VERPLAETSE, J., DELMOTTE, C., Basisboek ethiek en rechtsfilosofie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2015, 243p.

Afdeling II. Bijdragen in tijdschriften

ASVELD, L., “MASS-VACCINATION PROGRAMMES AND THE VALUE OF RESPECT FOR AUTONOMY”,

Bioethics juni 2008, 22, afl. 5, 245–257.

BESTER, J.C., “Measles Vaccination is Best for Children: The Argument for Relying on Herd Immunity Fails”, Journal

of Bioethical Inquiry september 2017, 14, afl. 3, 375–384.

BESTER, J.C., “The Harm Principle Cannot Replace the Best Interest Standard: Problems With Using the Harm

Principle for Medical Decision Making for Children”, The American Journal of Bioethics 8 maart 2018, 18, afl. 8, 9–

19.

BESTER, J.C., “Not a matter of parental choice but of social justice obligation: Children are owed measles vaccination”,

Bioethics november 2018, 32, afl. 9, 611-619.

BIRCHLEY, G., “Harm is all you need? Best interests and disputes about parental decision-making”, Journal of Medical

Ethics februari 2016, 42, afl. 2, 111–115.

96

BLUMENTHAL-BARBY, J.S. en BURROUGHS, H., “Seeking Better Health Care Outcomes: The Ethics of Using the

‘Nudge’”, The American Journal of Bioethics februari 2012, 12, afl. 2, 1–10.

BRENNAN, J., “A libertarian case for mandatory vaccination”, Journal of Medical Ethics januari 2018, 44, afl. 1, 37-

43.

CAMILLERI, F., “Compulsory vaccinations for children: Balancing the competing human rights at stake”, Netherlands

Quarterly of Human Rights september 2019, 37, afl. 3, 245–267.

CAPLAN, A.L., HOKE, D., DIAMOND, N.J. en KARSHENBOYEM, V., “Free to Choose but Liable for the

Consequences: Should Non-Vaccinators Be Penalized for the Harm They Do?”, The Journal of Law, Medicine & Ethics

oktober 2012, 40, afl. 3, 606–611.

CAPLAN, A., “Liberty has its responsibilities”, Human Vaccines 2013, 2666-2667.

CHANTLER, T., KARAFILLAKIS, E. en WILSON, J., “Vaccination: Is There a Place for Penalties for Non-

compliance?”, Applied Health Economics and Health Policy juni 2019, 17, afl. 3, 265–271.

CHAPMAN, G.B., LI, M., YOON, H., “Opting In vs Opting Out of Influenza Vaccination”, JAMA 2010, 304, afl. 1,

43–44.

CLARKE, S., GIUBILINI, A. en WALKER, M.J., “Conscientious Objection to Vaccination: Conscientious objection

to vaccination”, Bioethics maart 2017, 31, afl. 3, 155–161.

COLLIER, R., “No-fault compensation program overdue, experts say”, Canadian Medical Association Journal 22 maart

2011, 183, afl. 5, E263–E264.

CONSTABLE, C., BLANK, N.R. en CAPLAN, A.L., “Rising rates of vaccine exemptions: Problems with current

policy and more promising remedies”, Vaccine april 2014, 32, afl. 16, 1793–1797.

CULLITY, G., “Moral Free Riding”, Philosophy & Public Affairs januari 1995, 24, afl. 1, 34.

D’ANCONA, F., D’AMARIO, C., MARAGLINO, F., REZZA, G. en IANNAZZO, S., “The law on compulsory

vaccination in Italy: an update 2 years after the introduction”, Eurosurveillance 27 juni 2019, 24, afl. 26.

DAWSON, A., “THE DETERMINATION OF THE BEST INTERESTS IN RELATION TO CHILDHOOD

IMMUNISATION*”, Bioethics februari 2005, 19, afl. 1, 72–89.

DAWSON, A., “The Moral Case For The Routine Vaccination Of Children In Developed And Developing Countries”,

Health Affairs juni 2011, 30, afl. 6, 1029–1033.

DIEKEMA, D., “Parental refusals of medical treatment: the harm principle as threshold for state intervention”,

Theoretical Medicine and Bioethics 2004, 25, afl. 4, 243–264.

DIEKEMA, D, “Revisiting the Best Interest Standard: Uses and Misuses”, The Journal of Clinical Ethics 2011, 22, afl.

2, 128-133.

DE KEZEL, E., “Hof van Justitie versoepelt bewijslast bij schade door gebrekkig geneesmiddel”, Juristenkrant 2017,

afl. 353, 3.

97

DUBOV, A. en PHUNG, C., “Nudges or mandates? The ethics of mandatory flu vaccination”, Vaccine mei 2015, 33,

afl. 22, 2530–2535.

FLAHERTY, D.K., “The Vaccine-Autism Connection: A Public Health Crisis Caused by Unethical Medical Practices

and Fraudulent Science”, Annals of Pharmacotherapy oktober 2011, 45, afl. 10, 1302–1304.

FLANIGAN, J., “A Defense of Compulsory Vaccination”, HEC Forum maart 2014, 26, afl. 1, 5–25.

GIUBILINI, A., DOUGLAS, T. en SAVULESCU, J., “The moral obligation to be vaccinated: utilitarianism,

contractualism, and collective easy rescue”, Medicine, Health Care and Philosophy december 2018, 21, afl. 4, 547–

560.

HAIRE, B., KOMESAROFF, P., LEONTINI, R. en RAINA MACINTYRE, C., “Raising Rates of Childhood

Vaccination: The Trade-off Between Coercion and Trust”, Journal of Bioethical Inquiry juni 2018, 15, afl. 2, 199–209.

HERRING, J., “Respecting family life”, Amicus Curiae herfst 2008, afl. 75, 21-26.

ISAACS, D., KILHAM, H. en MARSHALL, H., “Should routine childhood immunizations be compulsory?”, Journal

of Paediatrics and Child Health juli 2004, 40, afl. 7, 392–396.

JAMROZIK, E., HANDFIELD, T. en SELGELID, M.J., “Victims, vectors and villains: are those who opt out of

vaccination morally responsible for the deaths of others?”, Journal of Medical Ethics december 2016, 42, afl. 12, 762–

768.

KNOL, M., URBANUS, A., SWART, E., MOLLEMA, L., RUIJS,W., VAN BINNENDIJK, R., TE WIERIK, M., DE

MELKER, H., TIMEN, A. en HAHNÉ, S., “Large ongoing measles outbreak in a religious community in the

Netherlands since May 2013”, Eurosurveillance 5 september 2013, 18, afl. 36.

KOPELMAN, L.M., “The Best-Interests Standard as Threshold, Ideal, and Standard of Reasonableness”, Journal of

Medicine and Philosophy 6 januari 1997, 22, afl. 3, 271–289.

LARSON, H.J., DE FIGUEIREDO, A., XIAHONG, Z., SCHULZ, W.S., VERGER, P., JOHNSTON, I.G., COOK,

A.R. en JONES, N.S., “The State of Vaccine Confidence 2016: Global Insights Through a 67-Country Survey”,

EBioMedicine oktober 2016, 12, 295–301.

LUYTEN, J., DORGALI, V., HENS, N. en BEUTELS, P., “Public preferences over efficiency, equity and autonomy

in vaccination policy: An empirical study”, Social Science & Medicine januari 2013, 77, 84–89.

LUYTEN, J. en BEUTELS, P., “The Social Value Of Vaccination Programs: Beyond Cost-Effectiveness”, Health

Affairs februari 2016, 35, afl. 2, 212–218.

MCDOUGALL, R.J. en NOTINI, L., “Overriding parents’ medical decisions for their children: a systematic review of

normative literature”, Journal of Medical Ethics juli 2014, 40, afl. 7, 448–452.

MITON, H. en MERCIER, H., “Cognitive Obstacles to Pro-Vaccination Beliefs”, Trends in Cognitive Sciences

november 2015, 19, afl. 11, 633–636.

NAVIN, M.C. en LARGENT, M.A., “Improving Nonmedical Vaccine Exemption Policies: Three Case Studies”, Public

Health Ethics 14 februari 2017, 10, afl. 3, 225-234.

98

NAVIN, M.C., “The Ethics of Vaccination Nudges in Pediatric Practice”, HEC Forum maart 2017, 29, afl. 1, 43–57.

PIERIK, R., “Mandatory Vaccination: An Unqualified Defence”, Journal of Applied Philosophy mei 2018, 35, afl. 2,

381-398.

PIERIK, R., “Past een vaccinatieplicht binnen het EVRM-regime?”, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht augustus 2019,

43, afl. 4, 322–339.

POPE, T.M., “The Best Interest Standard: Both Guide and Limit to Medical Decision Making on Behalf of Incapacitated

Patients” 2011, 22, afl. 2, 134-138.

RITOV, I. en BARON, J., “Reluctance to Vaccinate: Omission Bias and Ambiguity”, Journal of Behavioral Decision

Making, afl. 3, 263-277.

SCHWARTZ, J.L. en CAPLAN, A.L., “Ethics of vaccination programs”, Current Opinion in Virology oktober 2011,

1, afl. 4, 263–267.

SINGER, P., “Famine, Affluence, and Morality”, Philosophy and Public Affairs 1972, 1, afl. 3, 229–243

STAFFORD, N., “Parents are sentenced to prison for not vaccinating children”, British Medical Journal 16 februari

2008, vol. 336, 348.

VAN DEN HOVEN, M., “Why One Should Do One’s Bit: Thinking about Free Riding in the Context of Public Health

Ethics”, Public Health Ethics 7 januari 2012, 5, afl. 2, 154–160.

VAN VELZEN, E., DE COSTER, E., VAN BINNENDIJK, R., HANHÉ, S., “Measles outbreak in an anthroposophic

community in The Hague, The Netherlands, June-July 2008”, Eurosurveillance 31 juli 2008, 13, afl. 31.

WALKINSHAW, E., “Mandatory vaccinations: The international landscape”, Canadian Medical Association Journal

11 augustus 2011, 183, afl. 16, E1167–E1168.

WANG, E., CLYMER, J., DAVIS-HAYES, C. en BUTTENHEIM, A., “Nonmedical Exemptions From School

Immunization Requirements: A Systematic Review”, American Journal of Public Health november 2014, 104, afl. 11,

e62–e84.

WARREN, D. en BRANDEIS, D., “The Right to Privacy”, Harvard Law Review 15 december 1890, 4, afl. 5, 193-220.

Παναγιώτα, K., “Religious objections to compulsory vaccination: the ECtHR approach”, Expressis Verbis Law Journal,

2018, 149-154.

Afdeling III. Masterproeven en doctoraatsthesissen

LUYTEN, J., Billijkheid, efficiëntie en volksgezondheid, onuitg. doctoraatsthesis Medische Wetenschappen

UAntwerpen en Wijsbegeerte KU Leuven, 2014, 31-33.

TRIPS, J., Inventarisatie en analyse van vaccinkritische bewegingen in het Nederlandse taalgebied, onuitg. masterproef

Geneeskunde UGent, 2011, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/826/RUG01-001787826_2012_0001_AC.pdf.

99

Hoofdstuk IV. Overig

Onderstaande links werden ten laatste geverifieerd op 08/05/2020.

Afdeling I. Internetbronnen

AGENTSCHAP ZORG EN GEZONDHEID, Basisvaccinatieschema,

https://www.laatjevaccineren.be/basisvaccinatieschema.

CDC, Our Progress Against Polio, 2017, https://www.cdc.gov/polio/progress/index.htm.

COMMITTEE ON THE RIGHTS OF CHILDREN, General comment No. 14 (2013) on the right of the child to have

his or her best interests taken as a primary consideration (art. 3, para. 1), 29 mei 2013,

https://www.refworld.org/docid/51a84b5e4.html.

ECDC, Monthly measles and rubella monitoring report, september 2019,

https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/measles-monthly-report-september-2019.pdf.

EVANS, G., “Vaccine injury compensation programs worldwide”, Vaccine oktober 1999, 17, S25–S35.

HOGE GEZONDHEIDSRAAD, Vaccinatie tegen poliomyelitis, 2016, https://www.zorg-en-

gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/hgr_9208b_polio_volwassenen.pdf.

LARSON, H., DE FIGUEIREDO, A., KARAFILLAKIS, E., RAWAL, M., State of vaccine confidence in the EU 2018,

2018, https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/vaccination/docs/2018_vaccine_confidence_en.pdf.

LOMBA, N., EUROPEAN PARLIAMENT, EUROPEAN PARLIAMENTARY RESEARCH SERVICE en

EUROPEAN VALUE ADDED UNIT, The benefit of EU action in health policy: the record to date : European added

value in action, maart 2019,

http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2019/631729/EPRS_STU(2019)631729_EN.pdf.

MURDOCH, J., “Freedom of thought conscience and religion – A guide to the implementation of Article of the

European Convention on Human Rights”, Human rights handbooks no. 9, Raad van Europa, juni 2007,

https://rm.coe.int/168007ff4f.

RAAD VAN EUROPA, Guide on Article 2 of Protocol No. 1 to the European Convention on Human Rights – Right to

education, 31 augustus 2019, https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_2_Protocol_1_ENG.pdf.

VANDERMEULEN, C., HOPPENBROUWERS, K., ROELANTS, M., THEETEN, H., BRAECKMAN, T.,

MAERTENS, K., BLAIZOT, S., VAN DAMME, P., Studie van de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016, maart 2017,

https://www.zorg-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/Vaccinatiegraadstudie%202016.pdf.

WELLCOME, Wellcome Global Monitor How does the world feel about science and health?, juni 2019,

https://wellcome.ac.uk/sites/default/files/wellcome-global-monitor-2018.pdf.

WHO, Measles – European Region, https://www.who.int/csr/don/06-may-2019-measles-euro/en/.

WHO, Strategic Response Plan for the measles emergency in the WHO European Region September 2019–December

2020, http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/vaccines-and-

100

immunization/publications/2019/strategic-response-plan-for-the-measles-emergency-in-the-who-european-region-

september-2019december-2020.

WHO, Ten threats to global health in 2019, https://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019.

WHO, Vaccine hesitancy: A growing challenge for immunization programmes, https://www.who.int/news-room/18-08-

2015-vaccine-hesitancy-a-growing-challenge-for-immunization-programmes.

Afdeling II. Nieuwsbronnen

CASTERS, J., “Antivaccinatiebeweging groeit in VS: hoe zit het in Vlaanderen?”, De Morgen 4 februari 2015,

https://www.demorgen.be/tech-wetenschap/antivaccinatiebeweging-groeit-in-vs-hoe-zit-het-in-vlaanderen~b0ac1e0a/.

DORAN, M., “Vaccination rates in children up since ‘no jab, no pay’ introduced, Federal Government says”, ABC News

30 juli 2016, https://www.abc.net.au/news/2016-07-31/government-labels-no-jab,-no-pay-policy-a-success/7675172.

HEYLEN, K., “Coronavirus houdt wereldwijd nu al 290 miljoen kinderen van school: ‘recht op onderwijs in gevaar’”,

vrt nws 5 maart 2020, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/03/05/coronavirus-houdt-wereldwijd-290-miljoen-kinderen-

van-school/.

MARTIN, M., “Hoewel vaccinaties een overduidelijk succesverhaal zijn, blijft de antivaccinatiebeweging twijfel zaaien

over het ‘prikje’. Ook in ons land maakt een groep antivaxxers gretig gebruik van een luide megafoon. Wie zijn ze en

hoe groot is de beweging in Vlaanderen?”, De Morgen 14 april 2019, https://www.demorgen.be/nieuws/wie-zit-achter-

de-antivaccinatiebeweging-in-ons-land~b45055b2/.

STRUYVE, S., “Man sterft op Grote Markt in Kortrijk, lieten voorbijgangers hem aan zijn lot over? Politie voert

onderzoek”, vrt nws 8 oktober 2019, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/10/08/lieten-voorbijgangers-man-sterven-op-

grote-markt-kortrijk/.

WOODYATT, A., “Germany makes measles vaccination compulsory for children”, CNN 15 november 2019,

https://edition.cnn.com/2019/11/15/health/germany-measles-fine-intl-scli-grm/index.html.

VOSSEN, S., “Ouders krijgen celstraf voor niet-gevaccineerde kinderen”, Het Laatste Nieuws 6 maart 2013,

https://www.hln.be/nieuws/binnenland/ouders-krijgen-celstraf-voor-niet-vaccinatie-van-kinderen~aa1b832e/.

X. “Hasselts koppel veroordeeld voor weigering polio-inenting”, Gazet van Antwerpen 3 april 2006,

https://www.gva.be/cnt/oid390590/archief-hasselts-koppel-veroordeeld-voor-weigering-polio-inenting.

X. “Boete en celstraf omdat kind niet ingeënt is tegen polio”, Het Nieuwsblad 23 december 2013,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20131223_00901010.

X. “Geen straf voor ouders die vaccinatie voor hun kind weigerden”, Het Nieuwsblad 11 juni 2014,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20140611_01136458.

X. “Europees Hof: vaccins kunnen oorzaak zijn van ziekte, ook zonder wetenschappelijk bewijs”, De Morgen 22 juni

2017, https://www.demorgen.be/nieuws/europees-hof-vaccins-kunnen-oorzaak-zijn-van-ziekte-ook-zonder-

wetenschappelijk-bewijs~b4b6b3b0/.

X. “Celstraf na weigering poliovaccin voor kind”, Het Nieuwsblad 5 oktober 2017,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171004_03112919.

101

X, “Mazelen bezig met forse opmars in België en rest van de wereld”, De Morgen 14 augustus 2019,

https://www.demorgen.be/nieuws/mazelen-bezig-met-forse-opmars-in-belgie-en-rest-van-de-wereld~bf443bbf/.

X. “Crisisplan moet twijfels over vaccinatie wegnemen”, Het Nieuwsblad 2 december 2019,

https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191202_04746840.

Afdeling III. Quote vooraan de thesis

VERMEERSCH, E., “Individual rights versus societal duties”, Vaccine oktober 1999, 17, afl. 3, S14-S17.

102

Titel VII. Bijlagen

Hoofdstuk I. Wetgeving

Afdeling I. Nationaal

Art. 128, 130 en 135 Grondwet.

Art. 128 (wijziging van de terminologie)

§ 1. De Parlementen van de Vlaamse en de Franse Gemeenschap regelen, elk voor zich, bij decreet, de

persoonsgebonden aangelegenheden, alsook, voor deze aangelegenheden, de samenwerking tussen de

gemeenschappen en de internationale samenwerking, met inbegrip van het sluiten van verdragen.

Een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde meerderheid, stelt deze persoonsgebonden

aangelegenheden vast, alsook de vormen van samenwerking en de nadere regelen voor het sluiten van verdragen.

§ 2. Deze decreten hebben kracht van wet respectievelijk in het Nederlandse taalgebied en in het Franse taalgebied,

alsmede, tenzij wanneer een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde meerderheid er anders over

beschikt, ten aanzien van de instellingen gevestigd in het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad die, wegens hun

organisatie, moeten worden beschouwd uitsluitend te behoren tot de ene of de andere gemeenschap.

Art. 130 (wijziging van de terminologie)

§ 1. Het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap regelt bij decreet :

1° de culturele aangelegenheden;

2° de persoonsgebonden aangelegenheden;

3° het onderwijs, binnen de grenzen bepaald in artikel 127, § 1, eerste lid, 2°;

4° de samenwerking tussen de gemeenschappen, alsmede de internationale samenwerking, daarin begrepen het sluiten

van verdragen, voor de in 1°, 2° en 3° bedoelde aangelegenheden.

5° het gebruik van de talen voor het onderwijs in de door de overheid opgerichte, gesubsidieerde of erkende

instellingen.

De wet stelt de in 1° en 2° vermelde culturele en persoonsgebonden aangelegenheden vast, alsook de in 4° vermelde

vormen van samenwerking en de wijze waarop de verdragen worden gesloten.

§ 2. Deze decreten hebben kracht van wet in het Duitse taalgebied.

Art. 135

Een wet aangenomen met de in artikel 4, laatste lid, bepaalde meerderheid wijst de overheden aan die voor het

tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad de bevoegdheden uitoefenen die niet zijn toegewezen aan de gemeenschappen

voor de aangelegenheden bedoeld in artikel 128, § 1.

Art. 5, § 1, I, 1e lid, 8° en 2e lid, 2° bijzondere wet tot hervorming der instellingen.

Art. 5.§ 1. De persoonsgebonden aangelegenheden bedoeld in artikel [10 128, § 1]10 , van de Grondwet, zijn :

I. [2 Wat het gezondheidsbeleid betreft :

1° onverminderd datgene wat bepaald is in het eerste lid, 2°, 3°, 4°, 5° en 6°, het beleid betreffende de

zorgverstrekkingen in en buiten de verplegingsinrichtingen met uitzondering van :

a) de organieke wetgeving, met uitzondering van de investeringskost van de infrastructuur en de medisch-technische

diensten;

b) de financiering van de exploitatie, wanneer deze geregeld is door de organieke wetgeving en dit onverminderd de

103

bevoegdheden van de gemeenschappen bedoeld onder a);

c) de basisregelen betreffende de programmatie;

d) de bepaling van de voorwaarden en de aanwijzing tot universitair ziekenhuis overeenkomstig de wetgeving op de

ziekenhuizen;

2° het beleid betreffende de verstrekkingen van geestelijke gezondheidszorg in de verplegingsinrichtingen buiten de

ziekenhuizen;

3° het beleid betreffende de zorgverstrekkingen in oudereninstellingen, met inbegrip van de geïsoleerde

geriatriediensten;

4° het beleid betreffende de zorgverstrekkingen in geïsoleerde diensten voor behandeling en revalidatie;

5° het beleid inzake long term care revalidatie;

6° de organisatie van de eerstelijnsgezondheidszorg en de ondersteuning van de gezondheidszorgberoepen van de

eerste lijn;

7° wat betreft de gezondheidszorgberoepen :

a) hun erkenning met naleving van de door de federale overheid bepaalde erkenningsvoorwaarden;

b) hun contingentering, rekening houdende, in voorkomend geval, met het globale aantal dat de federale overheid

per gemeenschap jaarlijks kan vastleggen voor de toegang van elk van de gezondheidszorgberoepen;

8° de gezondheidsopvoeding alsook de activiteiten en diensten op het vlak van de preventieve gezondheidszorg,

evenals alle initiatieven inzake de preventieve gezondheidszorg.

De federale overheid blijft evenwel bevoegd voor :

1° de ziekte- en invaliditeitsverzekering;

2° de nationale maatregelen inzake profylaxis.

KB van 26 oktober 1966.

Artikel 1.[De inenting tegen poliomyelitis wordt verplicht gesteld. De handelingen die zij omvat nemen een aanvang

[1 na de tweede levensmaand]1 en moeten vóór de leeftijd van achttien maanden beëindigd zijn, behalve zo er

geneeskundige tegenaanduiding is, in welk geval zij moeten verricht worden tijdens de achttien maanden volgend op

het einde van deze tegenaanduiding.] (KB 02-04-1968, art. 1)

----------

(1)<KB 2000-09-22/33, art. 1, 002; Inwerkingtreding : 07-11-2000>

Art. 2. De Minister van Volksgezondheid bepaalt de aard van de te gebruiken entstof.

Art. 3. Door de burgemeesters wordt de lijst opgesteld en bijgehouden van de kinderen die aan de verplichte inenting

zijn onderworpen.

Zij wijzen de in artikel 7 bedoelde personen op hun verplichtingen dienaangaande. Zij houden eveneens toezicht op

de naleving van die verplichting en delen de gezondheidsinspecteur de vastgestelde nalatigheden mede.

Art. 4. De burgemeesters dienen alle voorzieningen te treffen om de kosteloze inenting te doen plaatsvinden binnen

de termijnen bepaald in artikel 1.

De in artikel 7 bedoelde personen kunnen echter de in hun bewaring gestelde of onder hun voogdij staande kinderen

op hun kosten door een geneesheer naar keus doen inenten, binnen de termijnen bepaald in artikel 1.

Art. 5. Ter gelegenheid van de laatste toediening van de entstof wordt aan de in artikel 7 bedoelde personen een

vaccinatiebewijs afgeleverd waarvan het model bij dit besluit gevoegd is.

Dit attest dient binnen vijftien dagen na zijn aflevering toegezonden aan het gemeentebestuur waar het ingeënte kind

gedomicilieerd is.

Art. 6. Het bestaan van een contra-indicatie moet blijken uit een omstandig geneeskundig attest, dat de

waarschijnlijke duur van de contra-indicatie vermeldt en aan de gezondheidsinspecteur van het ambtsgebied

toegestuurd wordt. Deze verwittigt de burgemeester van de gemeente waar het betrokken kind gedomicilieerd is.

104

Art. 7. Ieder die het recht van bewaring of de voogdij uitoefent over kinderen, die aan de verplichte inenting zijn

onderworpen, is persoonlijk gehouden de in de artikels 1, 5, lid 2, en 6, bepaalde voorschriften na te komen.

Art. 8. De overtredingen van dit besluit worden bestraft met de in de gezondheidswet van 1 september 1945 gestelde

straffen.

Art. 9. Dit besluit treedt in werking op 1 januari 1967.

Art. 10. Onze Minister van Volksgezondheid is belast met de uitvoering van dit besluit.

BIJLAGE.

Art. N. Model van vaccinatiebewijs, bedoeld bij artikel 5

De ondergetekende, ......................................, doctor in de geneeskunde,

verklaart dat het kind (naam en voornamen)

..........................................................................................................

geboren te.........................................., de.............................

woonachtig te ...................................................straat, nr. ............,

de volledige inenting tegen poliomyelitis heeft ondergaan.

1° inname, de ..............................

2° inname, de ..............................

3e inname, de ..............................

..................................................................., de.......................

De geneesheer-inenter,

Art. 1, 1° en art. 5 Gezondheidswet.

Artikel 1. De Koning is er toe gemachtigd om, bij algemeene reglementen en na het advies ingewonnen te hebben van

den hoogen gezondheidsraad, de noodige maatregelen van voorbehoeding en assaineering, alsook alle inrichtings- en

contrôlemaatregelen voor te schrijven:

1° Om de besmettelijke ziekten te voorkomen of te bestrijden, welke een algemeen gevaar opleveren en waarvan een

lijst zal opgemaakt worden, op het eensluidend advies van den hoogen gezondheidsraad;

(…)

Art. 5. De inbreuken op de bepalingen van deze wet en op de reglementen, uitgevaardigd om de uitvoering er van te

verzekeren, worden gestraft met een geldboete van 26 tot 100 frank en met gevangenisstraf van acht dagen tot een

maand, of met een van deze straffen.

Bij hervalling binnen de twee jaren na de laatste veroordeeling, kunnen deze straffen tot het dubbel worden

opgevoerd.

(…)

KB van 2 december 2015.

FILIP, Koning der Belgen,

Aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, Onze Groet.

Gelet op de Gezondheidswet van 1 september 1945, artikel 1, 1°, gewijzigd bij de wet van 10 april 2014;

Gelet op het besluit van de Regent van 6 februari 1946 waarbij de koepokinenting verplicht wordt gemaakt;

Gelet op het eensluidend advies van de Hoge Gezondheidsraad van 24 juni 2015;

Gelet op het advies 58.275/3 van de Raad van State, gegeven op 6 november 2015, met toepassing van artikel 84, § 1,

eerste lid, 2°, van de gecoördineerde wetten op de Raad van State;

Op de voordracht van Onze Minister van Volksgezondheid,

105

Hebben Wij besloten en besluiten Wij :

Artikel 1. De toepassing van het besluit van de Regent van 6 februari 1946, waarbij de koepokinenting verplicht

gemaakt wordt, wordt geschorst tot 31 december 2026 inbegrepen.

Art. 2. Dit besluit treedt in werking op 1 januari 2016.

Art. 3. De minister bevoegd voor Volksgezondheid is belast met de uitvoering van dit besluit.

Gegeven te Brussel, 2 december 2015.

Art. 196 en 197 Strafwetboek.

Art. 196. Met (opsluiting van vijf jaar tot tien jaar) worden gestraft de andere personen die in authentieke en

openbare geschriften valsheid plegen en alle personen die in handels- of bankgeschriften of in private geschriften

valsheid plegen, <W 2003-01-23/42, art. 49, 040; Inwerkingtreding : 13-03-2003>

Hetzij door valse handtekeningen,

Hetzij door namaking of vervalsing van geschriften of handtekeningen,

Hetzij door overeenkomsten, beschikkingen, verbintenissen of schuldbevrijdingen valselijk op te maken of achteraf

in de akten in te voegen,

Hetzij door toevoeging of vervalsing van bedingen, verklaringen of feiten die deze akten ten doel hadden op te

nemen of vast te stellen.

Art. 197. In alle gevallen in deze afdeling vermeld, wordt hij die gebruik maakt van de valse akte of van het valse

stuk, gestraft alsof hij de dader van de valsheid was.

Art. 18, 2° en 3° decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding.

Artikel 18 “Het centrum neemt initiatieven om de gezondheid, groei en ontwikkeling van de leerlingen te bevorderen,

te bewaken en te behouden. Dit impliceert naast de multidisciplinaire werking, dat:

2° het centrum ten aanzien van de leerlingen maatregelen neemt om het ontstaan van sommige besmettelijke ziekten

te beletten. De regering bepaalt hiertoe de maatregelen en legt het vaccinatieschema vast;

3° het centrum ten aanzien van de leerlingen en het schoolpersoneel profylactische maatregelen neemt om het

verspreiden van besmettelijke ziekten tegen te gaan. De regering bepaalt hiervoor nadere regels.

Art. 7, § 1, 3° decreet van 30 april 2004 tot oprichting van het intern verzelfstandigd agentschap met

rechtspersoonlijkheid Kind en Gezin.

§ 1. De taak van het agentschap inzake de organisatie van de preventieve gezinsondersteuning omvat in elk geval:

3° de preventieve gezondheidszorg met betrekking tot het jonge kind, in het bijzonder het promoten, toedienen en

opvolgen van vaccinaties.

Art. 8 en 11 decreet betreffende het preventieve gezondheidsbeleid.

Art. 8. Iedere persoon heeft, binnen het toepassingsgebied van dit decreet, een individuele verantwoordelijkheid ten

opzichte van zijn eigen gezondheid en, door de daden die hij vrijwillig en bewust stelt of nalaat te stellen, ook ten

opzichte van de gezondheid van zijn medemens. Deze verantwoordelijkheid omvat het in acht nemen van

veiligheidsvoorschriften, het aannemen van een gezonde leefstijl en het nemen van andere voorzorgsmaatregelen die

haalbaar en doeltreffend zijn om ziekten en aandoeningen bij de mens te voorkomen.

Art. 11. Iedere persoon heeft de verplichting om zich te onderwerpen aan een tussenkomst van preventieve

gezondheidszorg die noodzakelijk is om de gezondheid van andere personen niet in gevaar te brengen, als hij :

1° zich bevindt op het grondgebied van het Vlaamse Gewest en deze tussenkomst in het Vlaamse Gewest verstrekt

wordt door een partnerorganisatie, een organisatie met terreinwerking of een individuele zorgverstrekker;

106

2° a) zich bevindt op het grondgebied van het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad en deze tussenkomst in het

tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad verstrekt wordt door een voorziening die wegens haar organisatie beschouwd

moet worden als uitsluitend ressorterend onder de bevoegdheid van Vlaamse Gemeenschap en voorzover hij op deze

voorziening vrijwillig beroep heeft gedaan;

b) zich bevindt op het grondgebied van het tweetalig gebied Brussel-Hoofdstad en deze tussenkomst in het tweetalig

gebied Brussel-Hoofdstad verstrekt wordt door een individuele zorgaanbieder die op vrijwillige basis is toegetreden

tot een verband dat zelf georganiseerd is op een zodanige wijze dat blijk gegeven wordt van een band met de Vlaamse

Gemeenschap en voor zover de persoon op deze individuele zorgaanbieder vrijwillig beroep heeft gedaan.

Art. 6, §1 en §2 van het decreet van 17 juli houdende hervorming van de “Office de la Naissance et de

l’Enfance”.

Art. 6. § 1. Geen persoon die niet behoort tot het familiaal leefmilieu van het kind mag de opvang van kinderen die

jonger zijn dan twaalf jaar regelmatig organiseren zonder dit vooraf aan de Dienst mee te delen en zonder zich te

schikken naar regels in verband met de kwaliteit van de opvang die door de Regering na advies van de Dienst worden

vastgesteld.

Het gebrek aan een voorafgaande mededeling aan de Dienst wordt bestraft met een geldboete van zeventig cent tot

dertien euro.

De Dienst reikt een kwaliteitsattest uit aan de instellingen en diensten die zich schikken naar de regels in verband met

de kwaliteit van de opvang en die zich onderwerpen aan het toezicht van de Dienst.

Het kwaliteitsattest wordt uitgereikt binnen de zestig dagen die volgen op de indiening van de aanvraag

overeenkomstig de bepalingen vastgesteld door de Dienst. De Dienst kan het kwaliteitsattest intrekken wanneer de

instelling of de dienst zich niet meer aan zijn toezicht onderwerpt of zich niet schikt naar de regels inzake de kwaliteit

van de opvang. Na het advies van de Dienst te hebben ingewonnen, dat binnen een termijn van één maand wordt

gegeven, stelt de Regering de procedure vast die door de Dienst te volgen is bij afwijzing of intrekking van het

kwaliteitsattest. De Dienst zendt aan het College van Burgemeester en Schepenen van de betrokken gemeente een

afschrift over van elke beslissing met betrekking tot een kwaliteitsattest in het voordeel van een instelling of een

dienst die daar activiteiten uitoefent.

§ 2. Geen persoon die niet tot het familiaal leefmilieu van het kind behoort, mag, behalve bij gelegenheid, kinderen

opvangen die minder dan zes jaar oud zijn, zonder de voorafgaande toestemming van de Dienst te hebben bekomen op

grond van de criteria die hij bepaalt en die door de Regering worden goedgekeurd. Die toestemming wordt uitgereikt

binnen de zestig dagen die volgen op de aanvraag die werd ingediend overeenkomstig de door de Dienst bepaalde

regels. De Dienst wint het advies van het College van Burgemeester en Schepenen in binnen het gebied van de

gemeentebevoegdheden. Het College van Burgemeester en Schepenen brengt zijn advies uit binnen de dertig dagen na

de ontvangst van die adviesaanvraag. Als geen antwoord binnen de bepaalde termijn wordt gegeven, dan wordt het

advies als gunstig geacht. De Dienst zendt aan het betrokken College van Burgemeester en Schepenen een afschrift

van zijn beslissing over. Die toestemming kan door de Dienst worden geweigerd of ingetrokken op grond van door

hem vast te stellen criteria, die door de Regering worden goedgekeurd. Eenieder die een kind dat jonger dan zes jaar

is, heeft opgevangen in overtreding van deze paragraaf, wordt gestraft met gevangenisstraf van acht dagen tot zes

maanden en met geldboete van één euro tot honderd vierentwintig euro of met één van die straffen alleen.

Art. 17 en art. 31 Besluit van de Regering van de Franse Gemeenschap van 27 februari 2003.

Art. 17. De opvangvoorziening stelt een huishoudelijk reglement op volgens het type-model aangeraden door de

Dienst, met nadere bepaling van de wederzijdse rechten en de plichten van de ouders en de opvangvoorziening.

Dit huishoudelijk reglement wordt ter goedkeuring aan de Dienst voorgelegd die de overeenstemming met de

reglementering naziet. Het wordt voor akkoord door de ouders ondertekend wanneer het kind wordt ingeschreven.

Art. 31. Behoudens medische beslissing, welke op het verzoek van de opvangvoorziening bevestigd wordt door de

medisch adviseur van de subregio, wordt ieder kind gevaccineerd volgens de door de Dienst bepaalde nadere regels in

het kader van het schema opgemaakt door de Franse Gemeenschap. De vaccinaties worden door de geneesheer van de

107

consultatie voor zuigelingen gedaan of door een door de ouders gekozen geneesheer. In dat geval bezorgen de ouders

aan de opvangvoorziening het bewijs van de vaccinaties.

Art. 67-69 en 89 besluit 22 mei 2014.

Art. 67. Om aanspraak te kunnen maken op opvang, dienen de personen belast met de opvoeding een opvangaanvraag

in bij de dienst voor onthaalouders.

Elke opvangaanvraag wordt opgenomen in een register van de dienst voor onthaalouders dat minstens de volgende

gegevens bevat: de identiteit en de leeftijd van het kind, de datum van de opvangaanvraag, de opvangtijden, het aantal

opvangdagen per maand, de aangevraagde begindatum voor de opvang en eventueel het vastgelegde einde van de

opvang.

Ten laatste acht weken vóór de aangevraagde opvang deelt de dienst voor onthaalouders de persoon belast met de

opvoeding mee of de opvang vanaf de aangevraagde datum al dan niet mogelijk is.

Indien geen opvang kan worden aangeboden, wordt dit in het register vermeld, met vermelding van de reden waarom.

Art. 68. § 1 - Zieke kinderen kunnen opgevangen worden voor zover er geen gevaar bestaat voor de andere

opgevangen kinderen.

In twijfelgevallen kan de dienst voor onthaalouders een medisch attest verlangen.

Als een kind om gezondheidsredenen langer dan twee dagen afwezig is, kan de dienst voor onthaalouders, voordat hij

het kind weer opvangt, een medisch attest verlangen dat bewijst dat het betrokken kind geen besmettingsgevaar

inhoudt voor de andere opgevangen kinderen.

§ 2 - De dienst voor onthaalouders beveelt de personen belast met de opvoeding van de opgevangen kinderen aan om

die overeenkomstig de richtlijnen van het centrum voor de gezonde ontwikkeling van kinderen en jongeren te laten

inenten.

Art. 69. De dienst voor onthaalouders nodigt alle personen belast met de opvoeding minstens alle twee jaar samen uit

om hun standpunten in het opvangconcept te kunnen inbouwen.

Art. 89. Artikel 64 en de artikelen 67 tot 69 gelden mutatis mutandis ook voor de crèches.

Art 372, 373 en 374 Burgerlijk Wetboek.

Art. 372. Een kind blijft onder het gezag van zijn ouders tot aan zijn meerderjarigheid of zijn ontvoogding.

Art. 373. Wanneer de ouders samenleven, oefenen zij het gezag over de persoon van het kind gezamenlijk uit.

Ten opzichte van derden die te goeder trouw zijn, wordt elke ouder geacht te handelen met de andere ouder wanneer

hij, alleen, een handeling stelt die met gezag verband houdt behouden de bij de wet bepaalde uitzonderingen.

Bij gebreke van instemming kan één van beide ouders de zaak bij de [1 familierechtbank]1 aanhangig maken.

De rechtbank kan één van de ouders toestemming verlenen alleen op te treden voor één of meer bepaalde

handelingen.

Art. 374. (§ 1.) Wanneer de ouders niet samenleven, blijven zij het ouderlijk gezag gezamenlijk uitoefenen en geldt

het in artikel 373, tweede lid, bepaalde vermoeden.

Bij gebreke van overeenstemming over de organisatie van de huisvesting van het kind, over de belangrijke

beslissingen betreffende zijn gezondheid, zijn opvoeding, zijn opleiding en zijn ontspanning en over de godsdienstige

of levensbeschouwelijke keuzes of wanneer deze overeenstemming strijdig lijkt met het belang van het kind, kan de

bevoegde [1 familierechtbank]1 de uitoefening van het ouderlijk gezag uitsluitend opdragen aan één van beide ouders.

Hij kan eveneens bepalen welke beslissingen met betrekking tot de opvoeding alleen met instemming van beide

ouders kunnen worden genomen.

108

Hij bepaalt de wijze waarop de ouder die niet het ouderlijk gezag uitoefent, persoonlijk contact met het kind

onderhoudt. Dat persoonlijk contact kan enkel om bijzonder ernstige redenen worden geweigerd. De ouder die niet het

ouderlijk gezag uitoefent, behoudt het recht om toezicht te houden op de opvoeding van het kind. Hij kan bij de

andere ouder of bij derden alle nuttige informatie hieromtrent inwinnen en zich in het belang van het kind tot de

[1 familierechtbank]1 wenden.

In elk geval bepaalt de rechter de wijze waarop het kind wordt gehuisvest en de plaats waar het in het

bevolkingsregister wordt ingeschreven als hebbende aldaar zijn hoofdverblijf.

(§ 2. Ingeval de ouders niet samenleven en hun geschil [1 bij de familierechtbank]1 aanhangig wordt gemaakt, wordt

het akkoord over de huisvesting van de kinderen door de rechtbank gehomologeerd, tenzij het akkoord kennelijk

strijdig is met het belang van het kind.

Bij gebrek aan akkoord, in geval van gezamenlijk ouderlijk gezag, onderzoekt de rechtbank op vraag van minstens

één van de ouders bij voorrang de mogelijkheid om de huisvesting van het kind op een gelijkmatige manier tussen de

ouders vast te leggen.

Ingeval de rechtbank echter van oordeel is dat de gelijkmatig verdeelde huisvesting, niet de meest passende

oplossing is, kan zij evenwel beslissen om een ongelijk verdeeld verblijf vast te leggen.

De rechtbank oordeelt in ieder geval bij een met bijzondere redenen omkleed vonnis, en rekening houdend met de

concrete omstandigheden van de zaak en het belang van de kinderen en de ouders.)

Art. 31, 32 en 33 Jeugdbeschermingswet.

Art. 31. De opvoedingsbijstand verzekert aan de personen die de minderjarige onder hun bewaring hebben, de hulp

van het jeugdbeschermingscomité of van een afgevaardigde bij de jeugdbescherming.

Die maatregel kan, daarenboven, naar gelang van de omstandigheden, voor dezelfde personen een of meer van de

volgende verplichtingen inhouden :

1° de minderjarige onderwerpen aan het toezicht van het jeugdbeschermingscomité of van een afgevaardigde bij de

jeugdbescherming;

2° hem onderwerpen aan de pedagogische of medische richtlijnen van een centrum voor opvoedkundige voorlichting

of geestelijke hygiëne;

3° hem geregeld een school voor gewoon of bijzonder onderwijs doen bezoeken;

4° uitzonderlijk, hem plaatsen bij een betrouwbaar persoon of in een geschikte inrichting met het oog op zijn

huisvesting, behandeling, opvoeding, onderrichting of beroepsopleiding.

Het jeugdbeschermingscomité of de afgevaardigde bij de jeugdbescherming belast met de opvoedingsbijstand, waakt

voor de vervulling van deze verplichtingen onder het toezicht van de jeugdrechtbank.

Tot opvoedingsbijstand kan worden besloten afgezien van enigerlei rechtspleging ten opzichte van de minderjarige.

Art. 32. Van (het ouderlijk gezag) ten aanzien van alle kinderen, of van één of meer onder hen, kan geheel of ten dele

worden ontzet :

1° de vader of de moeder die is veroordeeld tot een criminele of correctionele straf wegens enig feit gepleegd op de

persoon of met behulp van een van de kinderen of afstammelingen;

2° de vader of de moeder die, door slechte behandeling, misbruik van gezag, kennelijk slecht gedrag of erge

nalatigheid, de gezondheid, de veiligheid of de zedelijkheid van het kind in gevaar brengt.

Hetzelfde geldt voor de vader of de moeder die huwt met een persoon die van (het ouderlijk gezag) is ontzet. <W 31-

03-1987, art. 105>

De ontzetting wordt uitgesproken door de jeugdrechtbank, op vordering van het openbaar ministerie.

Art. 33. Volledige ontzetting slaat op alle rechten die uit (het ouderlijk gezag) voortvloeien.

(Ze slaat evenwel enkel op het recht om toe te stemmen in de adoptie van het kind wanneer het vonnis dit

uitdrukkelijk bepaalt.)

Voor degene die erdoor getroffen wordt, betekent ze ten aanzien van het betrokken kind en van diens

afstammelingen :

109

1° uitsluiting van het recht van bewaring en opvoeding;

2° onbekwaamheid om ze te vertegenwoordigen, tot hun handelingen toestemming te verlenen en hun goederen te

beheren;

3° uitsluiting van het recht van genot bedoeld in artikel 384 van het Burgerlijk Wetboek;

4° uitsluiting van het recht om levensonderhoud te vorderen;

5° uitsluiting van het recht om hun nalatenschap geheel of ten dele te verkrijgen overeenkomstig artikel 746 van het

Burgerlijk Wetboek.

(Volledige ontzetting brengt bovendien algemene onbekwaamheid mede om voogd, pleegvoogd, toeziend voogd of

curator te zijn.)

Gedeeltelijke ontzetting slaat op de rechten die de rechtbank bepaalt.

Art. 2, 3°, 8, 10, 12 en 15 Wet Patiëntenrechten.

Art. 2.Voor de toepassing van deze wet moet worden verstaan onder :

3° beroepsbeoefenaar : de beoefenaar bedoeld in het koninklijk besluit nr. 78 van 10 november 1967 betreffende de

uitoefening van de gezondheidszorgberoepen alsmede de beroepsbeoefenaar van een niet-conventionele praktijk

bedoeld in de wet van 29 april 1999 betreffende de niet-conventionele praktijken inzake de geneeskunde, de

artsenijbereidkunde, de kinesitherapie, de verpleegkunde en de paramedische beroepen.

Art. 8. § 1. De patiënt heeft het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere

tussenkomst van de beroepsbeoefenaar.

Deze toestemming wordt uitdrukkelijk gegeven behalve wanneer de beroepsbeoefenaar, na de patiënt voldoende te

hebben geïnformeerd, uit de gedragingen van de patiënt redelijkerwijze diens toestemming kan afleiden.

Op verzoek van de patiënt of van de beroepsbeoefenaar en met de instemming van de beroepsbeoefenaar of van de

patiënt, wordt de toestemming schriftelijk vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier.

§ 2. De inlichtingen die aan de patiënt verstrekt worden, met het oog op het verlenen van diens toestemming bedoeld

in § 1, hebben betrekking op het doel, de aard, de graad van urgentie, de duur, de frequentie, de voor de patiënt

relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico's verbonden aan de tussenkomst, de nazorg, de mogelijke

alternatieven en de financiële gevolgen. Ze betreffen bovendien de mogelijke gevolgen ingeval van weigering of

intrekking van de toestemming, en andere door de patiënt of de beroepsbeoefenaar relevant geachte verduidelijkingen,

desgevallend met inbegrip van de wettelijke bepalingen die met betrekking tot een tussenkomst dienen te worden

nageleefd.

§ 3. De in § 1 bedoelde informatie wordt voorafgaandelijk en tijdig verstrekt en onder de voorwaarden en volgens de

modaliteiten voorzien in § 2 en § 3 van artikel 7.

§ 4. De patiënt heeft het recht om de in § 1 bedoelde toestemming voor een tussenkomst te weigeren of in te trekken.

Op verzoek van de patiënt of de beroepsbeoefenaar wordt de weigering of intrekking van de toestemming schriftelijk

vastgelegd en toegevoegd aan het patiëntendossier.

De weigering of intrekking van de toestemming heeft niet tot gevolg dat het in artikel 5 bedoelde recht op

kwaliteitsvolle dienstverstrekking jegens de beroepsbeoefenaar ophoudt te bestaan.

Indien de patiënt toen hij nog in staat was de rechten zoals vastgelegd in deze wet uit te oefenen, schriftelijk te

kennen heeft gegeven zijn toestemming tot een welomschreven tussenkomst van de beroepsbeoefenaar te weigeren,

dient deze weigering te worden geëerbiedigd zolang de patiënt ze niet herroept op een moment dat hij in staat is om

zijn rechten zelf uit te oefenen.

§ 5. Wanneer in een spoedgeval geen duidelijkheid aanwezig is omtrent de al dan niet voorafgaande wilsuitdrukking

van de patiënt of zijn vertegenwoordiger zoals bedoeld in hoofdstuk IV, gebeurt iedere noodzakelijke tussenkomst van

de beroepsbeoefenaar onmiddellijk in het belang van de gezondheid van de patiënt. De beroepsbeoefenaar maakt

hiervan melding in het in artikel 9 bedoelde patiëntendossier en handelt van zodra dit mogelijk is overeenkomstig de

bepalingen van de voorgaande paragrafen.

110

Art. 10. § 1. De patiënt heeft recht op bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer bij iedere tussenkomst van de

beroepsbeoefenaar en inzonderheid betreffende de informatie die verband houdt met zijn gezondheid.

De patiënt heeft recht op respect voor zijn intimiteit. Behoudens akkoord van de patiënt, kunnen enkel de personen

waarvan de aanwezigheid is verantwoord in het kader van de dienstverstrekking van de beroepsbeoefenaar, aanwezig

zijn bij de zorg, de onderzoeken en de behandelingen.

§ 2. Geen inmenging is toegestaan met betrekking tot de uitoefening van dit recht dan voor zover het bij wet is

voorzien en nodig is voor de bescherming van de volksgezondheid of voor de bescherming van de rechten en de

vrijheden van anderen.

Art. 12. § 1. Bij een patiënt die minderjarig is, worden de rechten zoals vastgesteld door deze wet uitgeoefend door

de ouders die het gezag over de minderjarige uitoefenen of door zijn voogd.

§ 2. De patiënt wordt betrokken bij de uitoefening van zijn rechten rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit.

De in deze wet opgesomde rechten kunnen door de minderjarige patiënt die tot een redelijke beoordeling van zijn

belangen in staat kan worden geacht, zelfstandig worden uitgeoefend.

Art. 15.§ 1. Met het oog op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt zoals bedoeld in artikel

10, kan de betrokken beroepsbeoefenaar het verzoek van de in artikel 12 [1 ...]1 en 14 bedoelde persoon om inzage of

afschrift zoals bedoeld in artikel 9, § 2, of § 3, geheel of gedeeltelijk weigeren. In dergelijk geval wordt het recht op

inzage of afschrift uitgeoefend door een door de vertegenwoordiger aangewezen beroepsbeoefenaar.

§ 2. In het belang van de patiënt en teneinde een bedreiging van diens leven of een ernstige aantasting van diens

gezondheid af te wenden, wijkt de betrokken beroepsbeoefenaar, in voorkomend geval in multidisciplinair overleg, af

van de beslissing genomen door de in artikel 12, [1 14, § 2 of 3]1 bedoelde persoon. Indien de beslissing genomen

werd door een in artikel 14, § 1, bedoelde persoon, wijkt de beroepsbeoefenaar hiervan slechts af voor zover die

persoon zich niet kan beroepen op de uitdrukkelijke wil van de patiënt.

§ 3. In de gevallen van § 1, en § 2, voegt de beroepsbeoefenaar een schriftelijke motivering toe aan het

patiëntendossier.

Art. 18 Code van medische deontologie.

Art. 18 De arts betrekt de minderjarige en de wilsonbekwame patiënt overeenkomstig hun begripsvermogen bij de

zorgverstrekking.

Art. 22 en 22bis Gw.

Art. 22 Ieder heeft recht op eerbiediging van zijn privé-leven en zijn gezinsleven, behoudens in de gevallen en onder

de voorwaarden door de wet bepaald.

De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen de bescherming van dat recht.

Art. 22bis Elk kind heeft recht op eerbiediging van zijn morele, lichamelijke, geestelijke en seksuele integriteit.

Elk kind heeft het recht zijn mening te uiten in alle aangelegenheden die het aangaan; met die mening wordt rekening

gehouden in overeenstemming met zijn leeftijd en zijn onderscheidingsvermogen.

Elk kind heeft recht op maatregelen en diensten die zijn ontwikkeling bevorderen.

Het belang van het kind is de eerste overweging bij elke beslissing die het kind aangaat.

De wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel waarborgen deze rechten van het kind.

111

Afdeling II. Internationaal

Art. 168, §1 en 6 VWEU.

Artikel 168 (oud artikel 152 VEG) 1. Bij de bepaling en de uitvoering van elk beleid en elk optreden van de Unie

wordt een hoog niveau van bescherming van de menselijke gezondheid verzekerd. Het optreden van de Unie, dat een

aanvulling vormt op het nationale beleid, is gericht op verbetering van de volksgezondheid, preventie van ziekten en

aandoeningen bij de mens en het wegnemen van bronnen van gevaar voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid.

Dit optreden omvat de bestrijding van grote bedreigingen van de gezondheid, door het bevorderen van onderzoek naar

de oorzaken, de overdracht en de preventie daarvan, alsmede door het bevorderen van gezondheidsvoorlichting en

gezondheidsonderwijs, en de controle van, de alarmering bij en de bestrijding van ernstige grensoverschrijdende

bedreigingen van de gezondheid. De Unie vult het optreden van de lidstaten aan ter vermindering van de schade aan

de gezondheid door drugsgebruik, met inbegrip van voorlichting en preventie.

Artikel 6

De Unie is bevoegd om het optreden van de lidstaten te ondersteunen, te coördineren of aan te

vullen. Dit geldt voor de volgende gebieden wat hun Europese dimensie betreft:

a) bescherming en verbetering van de menselijke gezondheid;

b) industrie;

c) cultuur;

d) toerisme;

e) onderwijs, beroepsopleiding, jongeren en sport;

C 326/52 NL Publicatieblad van de Europese Unie 26.10.2012

f) civiele bescherming;

g) administratieve samenwerking.

Art. 12 IVESCR.

Art. 12. 1. De Staten die partij zijn bij dit Verdrag erkennen het recht van een ieder op een zo goed mogelijke

lichamelijke en geestelijke gezondheid.

2. De door de Staten die partij zijn bij dit Verdrag te nemen maatregelen ter volledige verwezenlijking van dit recht

omvatten onder meer die welke nodig zijn om te komen tot:

a) Vermindering van het aantal doodgeborenen en van de kindersterfte, alsmede een gezonde ontwikkeling van het

kind;

b) Verbetering van alle aspecten betreffende de hygiëne van het gewone milieu van de mens en van het arbeidsmilieu;

c) Voorkoming, behandeling en bestrijding van epidemische en endemische ziekten, alsmede van beroepsziekten en

andere ziekten;

d) Het scheppen van omstandigheden die een ieder in geval van ziekte geneeskundige bijstand en verzorging

waarborgen.

Art. 11 Europees sociaal handvest.

Art. 11. Recht op bescherming van de gezondheid.

Ten einde de onbelemmerde uitoefening van het recht op bescherming van de gezondheid te waarborgen, verplichten

de Overeenkomstsluitende Partijen zich, hetzij rechtstreeks, hetzij in samenwerking met openbare of particuliere

organisaties, passende maatregelen te nemen o.a. met het oogmerk:

1. de oorzaken van een slechte gezondheid zoveel mogelijk weg te nemen;

2. ter bevordering van de volksgezondheid en de persoonlijke verantwoordelijkheid op het gebied van de gezondheid

112

voorzieningen te treffen op het terrein van voorlichting en onderwijs;

3. epidemische, endemische en andere ziekten zoveel mogelijk te voorkomen.

Art. 3, 6, 16 en 24 IVRK.

Artikel 3

1. Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden

genomen door openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk

welzijn of door rechterlijke instanties, bestuurlijke autoriteiten of

wetgevende lichamen, vormen de belangen van het kind de eerste

overweging.

2. De Staten die partij zijn, verbinden zich ertoe het kind te verzekeren van

de bescherming en de zorg die nodig zijn voor zijn of haar welzijn,

rekening houdend met de rechten en plichten van zijn of haar ouders,

wettige voogden of anderen die wettelijk verantwoordelijk voor het kind

zijn, en nemen hiertoe alle passende wettelijke en bestuur maatregelen.

3. De Staten die partij zijn, waarborgen dat de instellingen, diensten en

voorzieningen die verantwoordelijk zijn voor de zorg voor of de

bescherming van kinderen voldoen aan de door de bevoegde autoriteiten

vastgestelde normen, met name ten aanzien van de veiligheid, de

gezondheid, het aantal personeelsleden en hun geschiktheid, alsmede

bevoegd toezicht.

Artikel 6

1. De Staten die partij zijn, erkennen dat ieder kind het inherente recht op

leven heeft.

2. De Staten die partij zijn, waarborgen in de ruimst mogelijke mate de

mogelijkheden tot overleven en de ontwikkeling van het kind.

Artikel 16

1. Geen enkel kind mag worden onderworpen aan willekeurige of

onrechtmatige inmenging in zijn of haar privé-leven, in zijn of haar

gezinsleven, zijn of haar woning of zijn of haar correspondentie, noch

aan enige onrechtmatige aantasting van zijn of haar eer en goede naam.

2. Het kind heeft recht op bescherming door de wet tegen zodanige

inmenging of aantasting.

Artikel 24

1. De Staten die partij zijn, erkennen het recht van het kind op het genot

van de grootst mogelijke mate van gezondheid en op voorzieningen voor

de behandeling van ziekte en het herstel van de gezondheid. De Staten

die partij zijn, streven ernaar te waarborgen dat geen enkel kind zijn of

haar recht op toegang tot deze voorzieningen voor gezondheidszorg

wordt onthouden.

2. De Staten die partij zijn, streven de volledige verwezenlijking van dit

recht na en nemen passende maatregelen, met name:

a) om baby- en kindersterfte te verminderen;

b) om de verlening van de nodige medische hulp en gezondheidszorg

aan alle kinderen te waarborgen met nadruk op de ontwikkeling van

de eerste-lijnsgezondheidszorg;

113

c) om ziekte, ondervoeding en slechte voeding te bestrijden, mede

binnen het kader van de eerste-lijnsgezondheidszorg, door onder

andere het toepassen van gemakkelijk beschikbare technologie en

door het voorzien in voedsel met voldoende voedingswaarde en

zuiver drinkwater, de gevaren en risico's van milieuverontreiniging

in aanmerking nemend;

d) om passende pre- en postnatale gezondheidszorg voor moeders te

waarborgen;

e) om te waarborgen dat alle geledingen van de samenleving, met

name ouders en kinderen, worden voorgelicht over, toegang hebben

tot onderwijs over, en worden gesteund in het gebruik van de

fundamentele kennis van de gezondheid en de voeding van

kinderen, de voordelen van borstvoeding, hygiëne en sanitaire

voorzieningen en het voorkomen van ongevallen;

f) om preventieve gezondheidszorg, begeleiding voor ouders, en

voorzieningen voor en voorlichting over gezinsplanning te

ontwikkelen.

3. De Staten die partij zijn, nemen alle doeltreffende en passende

maatregelen teneinde traditionele gebruiken die schadelijk zijn voor de

gezondheid van kinderen af te schaffen.

4. De Staten die partij zijn, verbinden zich ertoe internationale

samenwerking te bevorderen en aan te moedigen teneinde geleidelijk de

algehele verwezenlijking van het in dit artikel erkende recht te

bewerkstelligen. Wat dit betreft wordt in het bijzonder rekening

gehouden met de behoeften van ontwikkelingslanden.

Art. 2, 8, 9, 14 EVRM en art. 2 van het eerste Aanvullend Protocol.

Artikel 2.

Recht op leven

1. Het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet. Niemand mag opzettelijk van het leven worden

beroofd, behoudens door de tenuitvoerlegging van een gerechtelijk vonnis wegens een misdrijf waarvoor de wet in de

doodstraf voorziet.

2. De beroving van het leven wordt niet geacht in strijd met dit artikel te zijn geschied ingeval zij het gevolg is van het

gebruik van geweld, dat absoluut noodzakelijk is: (a) ter verdediging van wie dan ook tegen onrechtmatig geweld; (b)

teneinde een rechtmatige arrestatie te bewerkstelligen of het ontsnappen van iemand die op rechtmatige wijze is

gedetineerd, te voorkomen; (c) teneinde in overeenstemming met de wet een oproer of opstand te onderdrukken.

Artikel 8.

Recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven

1. Een ieder heeft recht op respect voor zijn privé leven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn

correspondentie.

2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij de wet is

voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare

veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, de

bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.

Artikel 9.

Vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst

114

1. Een ieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van

godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen, zowel in het openbaar

als privé zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uitdrukking te brengen in erediensten, in onderricht, in

practische toepassing ervan en in het onderhouden van geboden en voorschriften.

2. De vrijheid zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uiting te brengen kan aan geen andere beperkingen worden

onderworpen dan die die bij de wet zijn voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk zijn in het belang

van de openbare veiligheid, voor de bescherming van de openbare orde, gezondheid of goede zeden of voor de

bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.

Artikel 14.

Verbod van discriminatie

Het genot van de rechten en vrijheden die in dit Verdrag zijn vermeld, moet worden verzekerd zonder enig

onderscheid op welke grond ook, zoals geslacht, ras, kleur, taal, godsdienst, politieke of andere mening, nationale of

maatschappelijke afkomst, het behoren tot een nationale minderheid, vermogen, geboorte of andere status.

Aanvullend Protocol art. 2.

Recht op onderwijs

Niemand mag het recht op onderwijs worden ontzegd. Bij de uitoefening van alle functies die de Staat in verband met

de opvoeding en het onderwijs op zich neemt, eerbiedigt de Staat het recht van ouders om zich van die opvoeding en

van dat onderwijs te verzekeren, die overeenstemmen met hun eigen godsdienstige en filosofische overtuigingen.