DA ZBORUVAME ZA · 2020. 1. 24. · Dr`avite {to se ~lenki }e treba ovie sredstva od fondovite na unijata da gi iskoristat za soo~uvawe so prediz-vicite kako {to se: namaluvawe na

DA ZBORUVAME ZA @IVOTNATA SREDINA

Da zboruvame za @ivotnata sreDina

izdava: Fondacija institut otvoreno op{ testvo - makedonija

za izdava~ ot: vladimir mil~ in, izvr{ en direktor

avtor: makedonski centar za evropsko obrazovanie

Lektura: aneta vasilevska - Qubeckij

Likovno-grafi~ ko oblikuvawe: brigada dizajn

Pe~ at: ProPoint

tira` : 2000 primeroci

CIP - Katalogizacija vo publikacija

nacionalna i univerzitetska biblioteka “sv. Kliment ohridski”, skopje

502/504

Da zboruvame za ` ivotnata sredina. - skopje:

Fondacija institut otvoreno op{ testvo - makedonija, 2010. - 48 str. : ilustr. ; 20sm.

ISBN 978-608-218-093-9

a) @ivotna sredina COBISS.MK- ID 83147274

DA ZBORUVAME ZA @IVOTNATA SREDINA

Sodr` ina1. EKOLO[ KATA POLITIKA KAKO VRVEN PRIORITET 07

2. EKOLO[ KI AKCISKI PLAN NA EVROPSKATA UNIJA 09

3. VOZDUH 11

3.1 Klimatski promeni 12

3.1.1 Poobi~ aeniot efekt na stakleni~ ki gasovi 13

3.1.2. nevoobi~ aeniot efekt na stakleni~ ki gasovi 13

3.2 efekti od globalnoto zatopluvawe 14

3.3 iznao| awe re{ enija 16

3.4 [ to pravi evropskata unija za re{ avawe na problemot? 18

3.5 [ to mo` eme da storime nie? 20

4. VODA 21

4.1 se za vodata 22

4.1.1. voda za piewe 22

4.1.2 morski breg 24

4.1.3.voda za kapewe 24

4.2 soo~ uvawe so problemite 24

4.3 [ to prezema evropskata unija? 26

4.4 [ to mo` eme da storime nie? 28

5. OTPAD 29

5.1. Prevencija 30

5.1.1 îsta tehnologija 30

5.2. reciklirawe na otpad 31

5.2.1. reciklirani materijali 32

5.2.2. Kompostirawe 33

5.3. [ to e toa tretman na otpadot? 33

5.3.1. Deponija 34

5.3.2. sogoruvawe 35

5.4. [ to pravi evropskata unija? 36

5.5. [ to mo` eme da storime nie? 38

6. PRIRODA 39

6.1. za{ tita i obnovuvawe na prirodnite ekosistemi 40

6.1.1. @iveali{ tata vo evropa 40

6.1.2. zagrozeni vidovi 41

6.2. o{ tetuvawe na prirodnite ` iveali{ ta 42

6.3. [ to pravi evropskata unija? 43

6.4. [ to mo` e da storime nie? 45

7. KAKO RABOTI EVROPSKATA UNIJA - INDIKATORI ZA @IVOTNATA SREDINA? 47

8. [TO PRAVI REPUBLIKA MAKEDONIJA 49

9. INSTRUMENT ZA PRETPRISTAPNA POMO[ - IPA 51

9.1. iPa – II komponenta (Prekugrani~ na sorabotka) 52

9.1.1. Glavni prioriteti i celi 52

9.1.1.1 Prekugrani~ na sorabotka so bugarija 52

9.1.1.2. Prekugrani~ na sorabotka so Grcija 53

9.1.1.3. Prekugrani~ na sorabotka so albanija 53

19.1.2. Finansiski pokazateli 53

9.2. iPa Komponenta III 54

9.2.1. Glavni prioriteti i celi 54

10. @IVOT+ 55

10.1. @ivot+ (2007 – 2013) 56

10.1.1. @ivot+ Priroda i biolo{ ka raznovidnost 56

10.1.2. @ivot+ ekolo{ ka politika i upravuvawe 56

10.1.3. @ivot+ informirawe i komunikacii 56

10.1.3.1. Kriteriumi za izbor na prifatlivi proekti 57

10.1.3.2. Potencijalni korisnici 57

10.1.3.3. izbor na proektite 58

10.1.3.4. Pravila za kofinansirawe 58

11. USPE[NI PRIMERI NA @IVOT+ 59

12. PROGRAMA ZA KONKURENTNOST I ZA INOVACII/EKOINOVACII 65

13. KONTAKTI 67

Potrebata od za{ tita na ` ivotnata sredina i od obezbeduvawe kvaliteten ` ivot na gra| anite na eu; obezbeduvawe pravilno funkcio nirawe na edinstveniot evropski pazar; kako i vgradu-vawe na principot na odr` liv razvoj vo pos-tojnoto zakonodavstvo dovede do zasilena sorabotka vo sektorot, a podocna i do razvivawe zaedni~ ka ekolo{ ka politika.

ekolo{ kata politika pove} e ne e na spored-niot kolosek, tuku se nao| a na vrvot na listata prioriteti na site pretsedatelstva na ev-ropskata unija. Duri 96% od ispitanicite, dr` avjani na evropskata unija se izjasnile deka za{ titata na ` ivotnata sredina e va` na za niv

i deka gi zasegaat pra{ awata kako { to se kli-matskite promeni i zagaduvaweto.

s# pove} e merki na ekolo{ kata politika se prelevaat vo drugata politika i vo sektorite kako { to se transport, energetika, zemjodelstvo, industrija, istra` uvawe, razvojna i reg ionalna politika. na primer, energetskata politika zboruva za celi kako { to se namaluvawe na ispu{ taweto gasovi { to predizvikuvaat efekt na staklena gradina, ili za postignuvawe „zelena ekonomija” (ekonomija so namaleno ispu{ tawe na CO2). Poslednata ekonomska kriza be{ e naj-dobroto predupreduvawe za unijata da raboti na postignuvaweto zelena ekonomija i na toj na~ in

1EKOLO[ KATA POLITIKA KAKO VRVEN PRIORITET

8

Ekolo{ kata politika kako vrven prioritet

da obezbedi pottiknuvawe na ekonomskata ob-nova i po~ nuvawe nov razvoen ciklus, koj } e ja garantira konkurentnosta na evropskata unija.

Pra{ awata kako { to e odr` liviot razvoj se klu~ ni pri koristeweto na strukturnite fon-dovi. zemjodelskata politika zasileno gi pro-movira odr` livoto koristewe na zemji{ teto i upravuvaweto na resursite. reformata { to ja pre zema unijata vo zaedni~ kata zemjodelska poli-tika s# pove} e gi naso~ uva evropskite fondovi vo poddr{ ka na ruralniot razvoj. Dr` avite { to

se ~ lenki } e treba ovie sredstva od fondovite na unijata da gi iskoristat za soo~ uvawe so prediz-vicite kako { to se: namaluvawe na biolo{ kata raznovidnost, za{ tita na prirodata, obnovliva energija, upravuvawe na vodite i na otpadot, po~ ist transport i klimatski promeni.

iako trendot na degradirawe na ` ivotnata sredina ne mo` e da se zavrti vo obratna nasoka, sepak faktot deka se pravat seriozni napori i se vlo` uvaat golemi sredstva pomaga vo negovoto zapirawe.

EKOLO[ KI AKCISKI PLAN NA EVROPSKATA UNIJA

evropskata unija gi planira svoite aktivnos-ti vo odnos na za{ titata na ` ivotnata sredina i o~ ekuva deka } e mo` e da prerasne vo globalen lider koga stanuva zbor za zelenata ekonomija i za za{ titata na ` ivotnata sredina. Glaven in-strument na ekolo{ kata politika na unijata za postignuvawe konkretni rezultati vo za{ titata na ` ivotnata sredina e t.n. ekolo{ ki akciski plan. vo sila e [ estiot ekolo{ ki akciski plan na evropskata zaednica, koj go opfa} a periodot 2002-2012 godina. i pokraj postojaniot porast na ispu{ taweto gasovi { to sozdavaat efekt na staklena gradina vo svetot, nekontroliranoto namaluvawe na biolo{ kata raznovidnost, za-gaduvaweto i zgolemuvaweto na koli~ estvoto otpad, unijata postignala odreden napredok vo

za{ titata na ` ivotnata sredina. Posvetenosta na unijata e klu~ ot za uspehot, a ekolo{ kiot akciski plan gi fokusira naporite i im dava strategiska ramka.

[ estiot ekolo{ ki akciski plan na unijata be{ e usvoen so odluka na evropskiot parla-ment i na sovetot na eu na 22 juli 2002 godina i go opfa} a periodot od 2002 godina do 2012 go-dina. revizijata na planot be{ e napravena vo tekot na 2006 godina, a toj be{ e kone~ no usvoen po { irokata javna debata vo april 2007 godina. Planot utvrduva ~ etiri prioritetni oblasti, i toa: klimatski promeni, priroda i biolo{ ka raznovidnost, zagaduvawe i javno zdravje, i prirodni resursi i otpad. so planot se pro-

2

10

Ekolo{ ki akciski plan na evropskata unija

movira celosno vklu~ uvawe na za{ titata na ` ivotnata sredina vo site sektorski politiki na unijata odrazuvaj} i ja taka ekolo{ kata ili zelena komponenta na strategijata za odr` liv razvoj na evropskata unija. na ovoj na~ in, me| u drugoto, se obezbeduva i vrskata me| u za{ titata na ` ivotnata sredina i celite od Lisabon-skata strategija za porast, konkurentnost i za vrabotuvawe. Pokraj utvrdenite prioriteti { to se odnesuvaat na evropskata unija i na sek-torskata politika, unijata so planot ima ut-vrdeno prioriteti i za pra{ awa od globalno zna~ ewe.

[ estiot ekolo{ ki akciski plan predviduva izrabotuvawe sedum tematski strategii kako obid za modernizacija na ekolo{ kata politika na unijata i obezbeduvawe eden po{ irok stra-tegiski pristap. tematskite strategii se nad-graduvaat nad postojnata pravna i regulatorna ramka i vklu~ uvaat novi poznavawa za zakanite vrz zdravjeto na lu| eto i na ` ivotnata sredi-na. Preku tematskite strategii se obezbeduva ne samo vklu~ uvawe na ekolo{ kata politika vo drugite sektorski politiki, tuku se pos-vetuva vnimanie i na nivnoto sproveduvawe. voedno, preku tematskite strategii se odgovara na potrebata od realizirawe na strategijata za podobro regulirawe. tematskite strategii vo taa smisla se pridru` eni so analiza na vli-janieto so koja se procenuva ekonomskoto vli-janie, socijalnoto vlijanie i vlijanieto vrz ` ivotnata sredina na razli~ nite alternativ-ni re{ enija na politikata; pri nivnoto done-suvawe se sproveduvaat { iroki konsultacii so site u~ esnici vo politikata, a nivnata cel e da se poednostavi regulatornata ramka.

tematskite strategii se odnesuvaat na sled-nive podra~ ja:

Vozduh; �

Prevencija na nastanuvaweto otpad i ne- �govo reciklirawe;

Pomorski ekosistemi; �

Po~ va; �

Pesticidi; �

Prirodni resursi; �

Urbani podra~ ja. �

VOZDUH evropskata unija ve} e podolgo vreme pos-

vetuva golemo vnimanie na podobruvaweto i na za{ titata na kvalitetot na vozduhot. Kako rezultat na tie napori denes mo` e da se zbo-ruva za odredena uspe{ nost vo soo~ uvaweto so predizvikot i za podobruvawe na kvalitetot na vozduhot. iako kvalitetot na vozduhot e podo-bren, sepak toa ne zna~ i deka nema problemi { to i ponatamu treba da se re{ avaat. Prvo, slabiot kvalitet na vozduhot vo golemite gra-dovi e { teten za zdravjeto na lu| eto i go pra-

vi ` ivotot neprijaten. Ponatamu, problem e osiroma{ uvaweto na ozonskata obvivka i, sekako, klimatskite promeni. site ovie prob-lemi se javuvaat poradi toa { to lu| eto preku svoite aktivnosti ispu{ taat { tetni materii vo vozduhot, koi gi ima premnogu, isto kako { to ima i pove} e re{ enija vo zavisnost od ispu{ tenata materija.

evropskata unija mo` e da napravi mnogu i ve} e pravi mnogu za podobruvawe na sostojbata.

3

12

Vozduh

3.1. Klimatski promenivo posledniot eden vek prose~ nata tem-

peratura na zemjata se zgolemi za 0,3 - 0,6ºC, a nau~ nicite o~ ekuvaat da prodol` i pojavata na globalno zatopluvawe. Globalnoto zatoplu-vawe } e ima su{ tinsko vlijanie vrz klimata predizvikuvaj} i topewe na ve~ niot mraz na

polovite, poka~ uvawe na nivoto na moreto predizvikuvaj} i ekstremni vremenski uslovi, buri i poplavi na krajbre` nite podra~ ja. Kli-matskite promeni i soo~ uvaweto so predizvic-ite od ovaa pojava za evropskata unija pretsta-vuva prioritetno podra~ je na aktivnost.

13

Da zboruvame za ìvotnata sredina

3.1.1 Voobi~ aeniot efekt na stakleni~ ki gasovi

toa { to go znaeme site e deka sonceto ja zagreva zemjata! zo{ to toga{ na zemjata e potoplo otkolku vo vselenata? za da go razbereme seto ova mora da go razbereme efektot na staklena gradina. son~ evata svetlina (vidlivata radijacija) pominuva preku stakloto na staklenata gradina i se apsorbira vo rastenijata vo staklenata gradina.

rastenijata vo staklenata gradina vra} aat del od toplinata (infracrvena radijacija). vak-vata toplina ne e vidliva, no lu| eto mo` e da ja po~ uvstvuvaat. Del od ovaa toplina izleguva od staklenata gradina, no del od nea ostanuva vo nea. stakloto od staklenata gradina povtorno ja odrazuva ovaa infracrvena radijacija kon ras-tenijata i gradinata se zagreva vnatre. tokmu ova e toa { to se slu~ uva so zemjata bidej} i nejzinata atmosfera e kako staklena gradina i go ima is-tiot efekt. son~ evite zraci pominuvaat niz at-mosferata i stignuvaat do zemjata. nevidlivata infracrvena radijacija se odrazuva kon vselena-ta, a nekoi od atmosferskite gasovi { to prediz-vikuvaat efekt na staklena gradina ne dozvolu-vaat ovaa radijacija da pobegne nazad vo vsele-nata i se odrazuvaat nazad kon zemjata zagrevaj} i ja. na toj na~ in zemjata se odr` uva zagreana. Dokolku normalniot efekt na radijacijata ne funkcionira{ e na ovoj na~ in zemjinata kora i atmosferata } e bea postudeni za 33°C odo{ to se sega, odnosno so prose~ na temperatura od -18°C. so vakva prose~ na temperatura celokupnite iz-vori na voda na planetata } e bea zamrznati.

ovoj primer bi mo` el da ni pomogne da go razbereme zna~ eweto na gasovite { to prediz-vikuvaat efekt na staklena gradina.

3.1.2. Nevoobi~ aeniot efekt na gasovite { to predizvikuvaat efekt na staklena gradina

ako voobi~ aeniot efekt na gasovite { to predizvikuvaat efekt na staklena gradina e polezen za zemjata, zo{ to toga{ site nau~ nici se tolku zagri` eni? zatoa { to mnogumina od niv se pla{ at deka zemjata premnogu se zagreva tokmu poradi nevoobi~ aeniot efekt na ovie gasovi. spored niv, vo poslednoto stoletie koncentracijata na ovie gasovi vo atmosfera-ta e enormno zgolemena i poradi toa nastanuva globalno zatopluvawe.

Poznati se { est glavni gasovi { to prediz-vikuvaat efekt na staklena gradina. Jaglerod-dioksid (CO2) e najpoznatiot i najzastapeniot od niv. Drugite pet se:

Nitrogenoksid ( � N2O);

Metan ( � CH4)

Hidrofluorokarbonati � (HFCs)

Sulfurheksafluorid ( � SF6)

Perfluorokarbonati ( � PFCs)

ako se fokusirame samo na jagleroddiok-sidot, koj e najzastapeniot vo atmosferata, } e vidime deka ovoj gas postojano se ispu{ ta i prima. Koga lu| eto di{ at tie zemaat kislorod i ispu{ taat jagleroddioksid. istoto se slu~ uva i kaj site drugi ` ivi su{ testva i tie vdi{ uvaat kislorod, a izdi{ uvaat jagleroddioksid, otta-mu, tie se poznati kako ispu{ ta~ i (emituva~ i), dodeka okeanite i moriwata, kako i site ras-tenija se poznati kako prima~ i (apsorbira~ i)

14

na jagleroddioksid. mnogu od izvorite, ili ispu{ tawata na jagleroddioksid se napraveni od ~ ovekot. vo niv spa| aat pe~ kite na drvja, gas, jaglen i na nafta, koi so sogoruvaweto soz-davaat jagleroddioksid.

vo minatoto, koga nema{ e elektri~ na ener-gija, naj~ estoto transportno sredstvo be{ e kowot, ottamu koli~ estvoto na ispu{ ten i koli~ estvoto na primen jagleroddioksid bea pribli` no ednakvi, pa prose~ noto koli~ estvo vo atmosferata se odr` uva{ e na stabilno nivo.

Denes, koli~ estvoto na ispu{ ten jagle-roddioksid vo vozduhot na godi{ no nivo e pribli` no 7 milijardi toni, glavno od en-ergetsko sogoruvawe vo industrijata, trans-portot, gasni centrali i drugi izvori vo doma} instvata i sli~ no. Poradi toa izvorite na jagleroddioksid se zgolemija drasti~ no. za da bide problemot u{ te pogolem, istovremeno se slu~ uva namaluvawe na prima~ ite. tradi-cionalnite golemi povr{ ini se prima~ i, kako { to se { umite vo Ju` na amerika i Jugo-zapadna azija bea ise~ eni ili zapaleni i na toj na~ in ne samo { to se namalija prima~ ite, tuku se zgolemi i koli~ estvoto na ispu{ ten CO2 vo vozduhot. Posledicata od ovoj proces e zgolemenoto koli~ estvo na jagleroddioksid vo atmosferata, koj dopolnitelno go spre~ uva propu{ taweto na infracrvenata radijacija, odnosno ja odrazuva nazad na zemjata i so toa dopolnitelno ja zagreva.

3.2. Efekti od globalnoto zatopluvawe

Lu| eto se zagri` eni bidej} i temperaturata na zemjata porasna vo prili~ no kratok period, pribli` no eden vek, { to vo sporedba so mi-lionite godini kolku { to e stara planetata e, navistina, kratok period. nikoj ne mo` e da predviduva { to } e se slu~ uva vo idninata, no nau~ nicite se obiduvaat koristej} i sovremena oprema da predvidat kako } e se odnesuva zemjata ako prodol` i ponatamu nejzinoto zagrevawe.

[ to mo` eme da o~ ekuvame? verojatno nema da bide premnogu te{ ko da pretpostavime deka podra~ jata { to i taka se ` e{ ki } e stanat u{ te potopli, dodeka tie { to imaat poume-rena ili postudena klima } e prodol` at da se zagrevaat. reakcijata na lu| eto, isto taka, } e bide razli~ na. tie { to ̀ iveat vo podra~ jata so studena klima } e si pomislat „super! Kone~ no, malku potoplo vreme”. no, faktot deka vakvo-to zagrevawe } e bide na site strani, } e zna~ i deka efektot na opustinuvawe } e bide u{ te posilen. Pra{ aweto e kako } e se soo~ at so toa rastenijata, ` ivotnite i lu| eto { to ` iveat vo podra~ jata { to } e opustinat? nekoi lu| e } e uspeat da se soo~ at so gore{ tinite, duri, mo` ebi, } e uspeat da se prisposobat na po-visokite temperaturi; ` ivotnite i rasteni-jata se prisposobuvaat na odredeni promeni vo klimatski uslovi i ` iveali{ ta, no ne mo` e da se o~ ekuva da se prisposobat na olku drasti~ na promena.

Vozduh

15


so zagrevaweto na odreden region, del od ` ivotnite } e se obidat da se preselat kon postudeni podra~ ja, na toj na~ in sozdavaj} i se-riozna konkurencija za ograni~ eniot prostor vo toa podra~ je na ve} e postojnata populacija. Del od rastenijata } e is~ eznat predizvikuvaj} i izumirawe i na del od ` ivotnite { to se hranat so niv i taka ponatamu kon vrvot na sinxirot na ishrana. efektot } e bide sli~ en i vrz kultivi-ranite rastenija { to poradi toplinata nema da mo` at da se odgleduvaat pove} e, a so toa } e se na-mali koli~ inata hrana itn. Domino-efektot } e bide pove} e od zabele` itelen i seriozen poradi faktot { to vo prirodata s# e povrzano.

so zatopluvaweto na studenite podra~ ja } e po~ ne i topeweto na ve~ niot mraz na polovite,

{ to } e predizvika porast na nivoto na svetskite moriwa. nekoi nau~ nici predviduvaat deka temperaturata } e se poka~ i za 1,4-5,8°C, a nivoto na moreto } e se poka~ i me| u 9 i 88 santimetri vo tekot na narednite 100 godini. mnogu od ostro-vite i krajbre` nite gradovi } e bidat poplaveni ili } e is~ eznat. Kade vo takvi uslovi } e odat lu| eto od poplavenite podra~ ja?

spored mnogu nau~ nici zatopluvaweto na zemjata } e dovede do isklu~ itelno lo{ i vre-menski uslovi, mnogu silni uragani, buri, u{ te pove} e poplavi itn. spored niv, vakvite vremenski uslovi ve} e se zabele` uvaat vo evro-pa. evropskata unija i pokraj dramati~ nosta na predviduvawata veruva deka mo` e da gi prome-ni ne{ tata i raboti da go postigne toa.

16

3.3 Nao| awe re{ enijaPredviduvawata za posledicite od kli-

matskite promeni se, navistina, zagri` uva~ ki. nau~ nicite presmetale deka zemjata, kako eko-sistem, mo` e da se prisposobi na varijacija i zatopluvawe od 0,1°C i poka~ uvawe na nivoto na svetskite moriwa za 2 santimetra vo tekot na edna godina. ako sakame da ostaneme vo ram-kite na ovie granici e potrebno vedna{ da se namalat ispu{ tawata gasovi { to predizvi-kuvaat efekt na staklena gradina za 60%! ova e nevozmo` no, no tokmu poradi toa, nè pri-nuduva da najdeme re{ enija vedna{ , osobeno poradi faktot deka gasovite { to predizviku-vaat efekt na staklena gradina se zadr` uvaat vo atmosferata dolg vremenski period.

tri ~ etvrtini od gasovite { to predizviku-vaat efekt na staklena gradina se ispu{ taat od edna ~ etvrtina od svetskoto naselenie, vo saD, evropa i vo Japonija. ottuka, obvrskata e prete` no na industriski razvienite dr` avi da se promenat. Postojaniot ekonomski razvoj vo dr` avite kako { to se Kina i indija } e dovede

samo do pove} e ispu{ tawa, no nema da bide fer ako se pobara od niv da go zaprat svojot razvoj. naporite da se namali globalnoto zatopluvawe mora da bide spodelen ednakvo i pravi~ no, vo soglasnost so potrebite na dr` avite i nivnata odgovornost za sozdavawe na problemot.

Glavniot problem na unijata e usoglasu-vaweto na dr` avite { to se ~ lenki. na primer, ispu{ taweto gasovi { to sozdavaat efekt na staklena gradina se namali za 2,5 % vo peri-odot me| u 1990 godina i 1998 godina. ova na-maluvawe najmnogu se dol` e{ e na zatvoraweto na golem del od rudarsko-geolo{ kata industri-ja vo obedinetoto Kralstvo, kako i na namalu-vaweto na kapacitetite od te{ kata industrija po obedinuvaweto na Germanija. Pove} eto od drugite dr` avi { to se ~ lenki, pak, go zgolemija ispu{ taweto gasovi { to predizvikuvaat efekt na staklena gradina.

ako se pra{ ame od kade doa| aat poedine~ nite gasovi, } e vidime deka imaat razli~ ni izvori:

Jagleroddioksid (CO2)se ispu{ ta najmnogu od energetskata industrija i od se~ eweto drvja (deforestacija)

Metan (CH4)se ispu{ ta najmnogu od sogoruvaweto i od proizvodstvoto na energija, od fermentacijata vo orizovite poliwa

Nitrogenoksid (N2O)Poteknuva najmnogu od ve{ ta~ kite | ubriva i od se~ eweto drvja (deforestacija)

Hidrofluorokarbonati (HFCs)Sulfurheksafluorid (SF6)Perfluorokarbonati (PFCs)

vo celost poteknuvaat od industrijata

Vozduh

17


Koli~ estvoto na emisijata na ovie gasovi vo evropskata unija:

Jagleroddioksid (CO2) 78%

Metan (CH4) 11%

Nitrogenoksid (N2O) 9%

Hidrofluorokarbonati (HFCs)Sulfurheksafluorid (SF6)Perfluorokarbonati (PFCs)

1,6%

re{ enijata mo` e da se obideme da gi najdeme vrz osnova na ovie podatoci. Jasno e deka sektorot energetika, odnosno tradicionalnite izvori na energija najmnogu pridonesuvaat za globalnoto zatopluvawe, ottamu glavnoto re{ enie treba da bide namaluvawe na ispu{ tawata kako posledica na potro{ uva~ kata na energija.

mo` nite re{ enija se:

da se odano~ i potro{ uva~ kata na energija �- odano~ uvaweto na potro{ uva~ kata na ene rgija } e ja napravi cenata na energijata povisoka { to kako posledica na toa } e ima namaluvawe na potro{ uva~ kata. Sekako, ova } e ima i negativen efekt ako cenata na energijata porasne, } e porasne i cenata na proizvodstvoto, kako i cenata na proiz-vodite { to } e predizvika namaluvawe na konkurentnosta na evropskite kompanii za smetka na tie vo drugite dr` avi. Ot-tuka, odano~ uvaweto e edno od re{ enija, no } e treba da se vnimava so visinata na danocite { to } e se napla} aat.da se zgolemi proizvodstvoto na energija �od obnovlivi resursi - proizvodstvoto na energija od obnovlivi izvori e prioritet za Evropskata unija. Pove} e od programite

na zaednicata se fokusirani na poddr{ ka na proizvodstvoto na energija od obnov-livi izvori, a se poddr` uvaat i nau~ ni istra` uvawa vo istata nasoka.da se zgolemi energetskata efikasnost �na proizvodstvoto - proizvodstvo na is-toto koli~ estvo proizvodi so namalena potro{ uva~ ka na energija zna~ i zgolemu-vawe na efikasnosta na procesot na proiz-vodstvo. Zabele` an be{ e uspeh vo nasoka na zgolemuva na energetskata efikasnost na proizvodstvoto vo periodot me| u 1980 go-dina i 1989 godina, koga potro{ uva~ kata na energija padna za 30 %, iako vo istiot peri-od proizvodstvoto porasna za 50 % { to pri-donese za anulirawe na pozitivniot efekt.da se zgolemi energetskata efikasnost na �potro{ uva~ kata - poefikasni avtomobili bi rabotele podolgo za pomalku potro{ eno gorivo. Problemot e deka toa nema da bide dovolno. Ako ja sporeduvate potro{ uva~ kata na gorivo na avtomobilite denes i pred 10 godini, } e zabele` ite deka se namalila, no denes sè pove} e lu| e koristat avtomobili za transport, taka { to povtorno doa| a do anu-lirawe na pozitivniot efekt.

o~ igledno, re{ enieto e vo kombinirana pri-mena na site mo` ni re{ enija. mora da se namali potro{ uva~ kata na energija, na primer, sekoga{ koga e vozmo` no da go koristime javniot transport mesto da patuvame so sopstvenite avtomobili, da vnimavame kakvi aparati za doma} instvo koris-time bidej} i i tie imaat oznaka za potro{ uva~ kata na energija. Pokraj toa, isklu~ itelno se va` ni i vlo` uvaweto i istra` uvaweto vo razvivawe i ot-krivawe novi, ~ isti, obnovlivi izvori na energi-ja i/ili poefikasni procesi na proizvodstvo.

18

3.4. [ to pravi Evropskata unija za re{ avawe na problemot?

zagaduvaweto na vozduhot e eden od glavnite politi~ ki prioriteti na unijata u{ te od po~ etokot na sedumdesettite godini na mina-tiot vek. napraveni se pove} e obidi za namalu-vawe na zagaduvaweto, a kvalitetot na vozduhot se podobruva, iako mora da prodol` ime da se obiduvame da napravime pove} e.

evropskata unija e potpisnik na pove} e zna~ ajni me| unarodni dogovori za da se podo-bri kvalitetot na vozduhot na globalno nivo i da se namali zagaduvaweto.

Vozduh

19


1979

@enevskata konvencija za dalekuse` no prekugrani~ no zagaduvawe na vozduhot postavuva celi za namaluvawe na ispu{ taweto jagleroddioksid i sulfurmonoksid. od po~ etokot na nejzinoto sproveduvawe, ispu{ tawata sulfur niz evropa se zna~ itelno namaleni, iako poradi zasiluvaweto na intenzitetot na patniot transport efektot na konvencijata vrz ispu{ tawata na nitrogenoksid e nezabele` itelen.

1985

Pove} eto od dr` avite { to se ~ lenki na evropskata unija go potpi{ aa Protokolot za namaluvawe na ispu{ taweto sulfur za da go namalat ispu{ taweto sulfurdioksid (so

2) za 30 % do 1993 godina (vo sporedba

so nivoto od 1980 godina). ovoj dogovor be{ e poznat kako osnovawe na „Klubot na 30%” i so nego site dr` avi { to go potpi{ aa, kako i mnogumina { to ne go potpi{ aa gi postignaa predvidenite namaluvawa.

1987montrealskiot protokol utvrduva celi i krajni rokovi za namaluvawe na gasovite { to ja namaluvaat ili o{ tetuvaat ozonskata obvivka. Kako rezultat na ovoj protokol, hlorofluorokarbonatite (CFCs) - naj{ tetnite od site gasovi - ednostavno prestanaa da se proizveduvaat i da se emituvaat vo evropskata unija.

1988

evropskata unija usvoi direktiva so koja gi obvrza energetskite postrojki, kako i instalaciite od metalskata, hemiskata i drvo-prerabotuva~ kata industrija, kako i postrojkite za postapuvawe so otpad da gi namalat svoite ispu{ tawa sulfurdioksid (so

2) i nitrogenoksid (N20), a sli~ ni ograni~ uvawa bea

primeneti i na sogoruvaweto na otpadot, transportot, toplanite i energetskite centrali.

1992

na samitot na planetata zemja vo rio de @aneiro, vo brazil, evropskata unija ja poddr` a Konvencijata na obedinetite nacii za klimatski promeni voveduvaj} i go istovremeno principot na odr` liv razvoj. Principot, prakti~ no, zna~ i podobruvawe na kvalitetot na ` ivotot preku zadovoluvaweto na potrebite na lu| eto bez da se predizvikuvaat { tetni vlijanija vrz ` ivotnata sredina i da se spre~ uvaat idnite generacii da gi zadovolat svoite potrebi.

1994Grupa od dr` avi { to se ~ lenki na evropskata unija potpi{ aa vtor protokol za sulfurot i ottoga{ site dr` avi { to se ~ lenki na unijata ja postignaa celta namaluvawe na ispu{ taweto sulfur za 35% vo sporedba so nivoto vo 1990 godina. Dopolnitelni namaluvawa na ispu{ taweto se o~ ekuvaat vo narednite dekadi.

1996be{ e lansirana programata za masla za avtomobili so koja se utvrdija postrogi energetski standardi za privatnite avtomobili.

1997

vo Kjoto, Japonija, evropskata unija se obvrza do 2010 godina da go namali ispu{ taweto sulfurdioksid (so

2) za 50 %, vo sporedba so nivoto vo 1990 godina, a ispu{ taweto amonijak za 30 %. spored stru~ wacite,

namaluvaweto na ispu{ taweto sulfurdioksid e dosti` no, dodeka situacijata so nitrogenoksid i so amonijak e malku poinakva bidej} i malkumina napravile ne{ to za da se soo~ at so nego.

2001be{ e lansirana programata za ~ ist vozduh za evropa, ~ ija{ to cel be{ e da go pottiknuva nao| aweto na~ ini za zapirawe na zagaduvaweto na vozduhot i negovoto { tetno dejstvo vrz zdravjeto na lu| eto i na ` ivotnata sredina.

2005

Komisijata ja lansira{ e strategijata za namaluvawe na zagaduvaweto na vozduhot vo evropa so cel do 2020 godina da ja namali smrtnosta kaj lu| eto od bolesti { to se javuvaat kako posledica na zagaduvaweto na vozduhot za 40%, vo sporedba so nivoto od 2000 godina. Cel na strategijata e spre~ uvawe na namaluvaweto na podra~ jata so { umi i na drugite ekosistemi, kako i namaluvawe na { tetnoto vlijanie od zagaduvaweto na vozduhot, a posebno vnimanie se posvetuva na sitniot prav ili ~ esticite { to imaat najgolemo { tetno dejstvo vrz zdravjeto na lu| eto.

20

3.5. [ to mo` eme da napravime nie?

ako se ima predvid deka fabrikite go proizveduvaat toa { to ni e potrebno, prvi~ niot pristap bi bil koristewe reci-klirana hartija ili proizvodi { to mo` at da se

reupotrebat ili da se koristat proizvodi { to imaat ekooznaka, na primer besfosfaten de-tergent; proizvodi so najmalku ambala` a itn.

Site mo` eme da re{ ime da go koristime pove} e velosipedot kako prevozno sredstvo (dobar e �za ` ivotnata sredina i za na{ eto zdravje) ili, pak, da koristime javen gradski prevoz tamu i toga{ koga e vozmo` no.Da gi isklu~ ime site elektri~ ni uredi koga ne gi koristime. �Da zasadime { to pove} e drvja! Tie go apsorbiraat jagleroddioksidot ( � C02).Zagaduvaweto na vozduhot nastanuva najmnogu kako posledica na transportot i osobeno na kar- �go-transportot. Da kupuvame proizvodi { to se proizvedeni blizu do mestoto vo koe ` iveeme, odnosno proizvodi { to se soodvetni na godi{ noto vreme.Da koristime proizvodi { to imaat oznaka deka ne ja o{ tetuvaat ozonskata obvivka. �Da gi reciklirame starite fri` ideri ili klima-uredi, a hidrofluorokarbonatite od starite �fri` ideri i klima-uredi da ne gi ispu{ tame vo atmosferata.

Vozduh

VODAtihi okean pokriva edna polovina od teri-

torijata na zemjata - toa e podra~ je { to e do-volno golemo za da gi sobere site kontinenti. vsu{ nost, duri 75% od povr{ inata na zemjata se pokrieni so voda. ironijata na ne{ tata e deka na{ ata planeta ja narekuvame „zemja”. Pogolemiot del od vodata na planetata e so-lena, odnosno samo okolu 3 % e slatka voda od

koja eden pogolem del e zamrznat vo polarnite kapi i vo drugite gle~ eri. vodata e su{ tinska za opstanokot na planetata, a bidej} i ima mnogu ograni~ eni izvori, stanuva s# poskapocena. mora da bideme povnimatelni kon ovoj resurs. za{ titata i upravuvaweto na vodata e eden od prioritetite na ekolo{ kata politika na ev-ropskata unija.

4

22 4.1. S# za vodataslatkata i solenata voda se me| usebno pov-

rzani. ako rekite se zagadeni, toga{ i mori-wata i vodnite ekosistemi } e bidat zagadeni i o{ teteni. iako dobar del od vodata { to ja

koristime za piewe, kako i taa za kapewe e po~ ista od porano, evropskata unija, sepak, ima u{ te mnogu da napravi za za{ tita na nejziniot kvalitet.

4.1.1. Voda za piewe

Prirodniot proces { to go poznavame kako ciklus na vodata gi povrzuva site vodi na pla-netata. zamislete go patot na kapkata do` d... mo` e da padne na zemjata ili, pak, vo voda. Pribli` no edna tretina od do` dovite { to pa| aat na zemjata odat direktno vo vodata. Drugite dve tretini se vpivaat vo po~ vata. Del od vodite vo moriwata i vo okeanite isparuvaat pod ` e{ tinata na sonc-eto i gi sozdavaat oblacite na neboto. Koga obla-

cite se prepolneti, toga{ vrne i na toj na~ in kapkata do` d go zatvora krugot na ciklusot.

ako, pak, se obideme da gi sledime onie dve tretini od do` dot { to se vpivaat vo po~ vata } e mo` eme da utvrdime deka se vpivaat vo po~ vata so brzina od pribli` no eden metar vo tekot na edna godina. Krajot na nivnoto pate{ estvie go ozna~ uva nekoja podzemna voda.

Voda

23


so stotici, ili iljadnici godini, ovaa podzemna voda gi apsorbira atmosferskite vodi { to se vpivaat vo po~ vata dodavaj} i specifi~ en vkus ili kvalitet. vodata od okeanite mo` e da bide podlo` ena na tretman na desalinizacija so { to bi mo` ela da se koristi i za piewe. za ` al, ovoj proces e skap i pri negovata primena ima ogromna potro{ uva~ ka na energija. Poradi toa, pribli` no 65 % od vodata { to ja koristime za piewe doa| a od podzemnite vodi. otpadnata voda i upotrebenata voda na krajot zavr{ uvaat vo rekite, ottamu vo moriwata i ottuka odnovo po~ nuva cik-

lusot na vodata. Koli~ estvoto na vodata na zem-jata i denes e isto kako i pred 100, 1.000 ili 10.000 godini. zamislete si samo vodata { to ja pieme denes, mo` ebi, e istata taa { to ja piele dinosau-rusite pred milioni godini. Koga se ispumpuva od podzemni izvori ili od rekite, vodata sodr` i razni ~ estici prav, bakterii i sl., koi moraat da bidat otstraneti pred vodata da bide pogodna za piewe. Procesot za nejzinoto pro~ istuvawe ima pove} e fazi, za ilustracija } e ja iskoristime vo-data od sena i nejzinoto pro~ istuvawe do fazata vo koja odi do gra| anite na Pariz za piewe.

Prva fazavodata se filtrira i od nea se izvlekuvaat site pokrupni ~ estici, kako { to se pesokot i padnatite lisja.

Vtora fazavodata pominuva niz u{ te eden filter na aktiven jaglen za da se is~ istat sitnite ~ estici i nekoi mikroorganizmi.

Treta fazavodata se tretira so ozon - vo proces { to li~ i na duvawe so vozduh. so ovoj tretman se ubivaat najgolemiot del od patogenite mikroorganizmi.

êtvrta fazavodata pominuva niz mikronski filter za nejzino perfektno i celosno pro~ istuvawe.

24

otkako } e pomine eden olku dolg proces na pro~ istuvawe, vodata od ~ e{ ma nasekade vo evropskata unija e ~ ista i bezbedna za piewe. sepak, mnogu lu| e pretpo~ itaat pakuvana mi-neralna voda za{ to vo nea kompaniite dodavaat hlor za zadr` uvawe na vkusot i za odr` uvawe na ~ istinata za vreme na nejziniot transport od mestoto na polnewe do na{ iot dom.

4.1.2. Morski breg

evropskata unija ima pribli` no 95.000 kilo-metri morski breg. silata na branovite mo` e da gi razurne bregovite predizvikuvaj} i erozija na po~ vata, dodeka na druga strana moreto talo` i sediment sozdavaj} i nova po~ va. vo blizina na neapol, prekrasnata „Costa Amalfitana” sekoja godina gubi po malku od svoeto kopno poradi silata na branovite, no na drugo mesto sedi-mentot od urnatiot breg se talo` i, na toj na~ in oddale~ uvaj} i nekoe krajbre` no selo na „Costa Brava” kaj barselona vo [ panija.

4.1.3. Voda za kapewe

Prviot praven akt so koj se ureduva za{ titata na vodata vo evropskata unija se odnesuva{ e tokmu na vodata za kapewe i be{ e donesen pred pribli` no 25 godini. Krajbre` nite vodi bea zagadeni od otpadni vodi i od tiwa od domo-vite i od industrijata, kako i od ve{ ta~ ki | ubriva i od { talsko | ubre, koe se koriste{ e vo zemjodelstvoto.

otpadnite vodi ne smee da bidat ispu{ tani vo rekite ili vo moriwata pred prethodno da bidat pre~ isteni. ova e glavnoto pravilo, koe treba da se sledi, sepak vo minatoto toa ne be{ e voobi~ aena praktika, a za nekoi gradovi da se prisposobat na vaka postavenata obvrska vo zakonodavstvoto na eu treba{ e da pominat pove} e godini i da se izgradat novi sistemi za tretman na otpadnite vodi.

Kapeweto vo zagadena voda mo` e da bide osobe-no { tetno za zdravjeto na lu| eto, golem broj lu| e vo evropa po~ inaa poradi kapeweto vo zagadeni vodi otkako progoltaa nekoi smrtonosni bak-terii vo moriwata. Glavniot uslov za dobar leten odmor e ~ ista krajbre` na voda, ottamu ~ istata voda za kapewe e va` na i za razvoj na turizmot.

4.2. Soo~ uvawe so problemite

vo evropskata unija za industrijata, zemjodel-stvoto i za doma{ ni potrebi se koristat me| u 200 i 1.000 kubni metri voda po ̀ itel godi{ no. Kako se raspredeluva ova koli~ estvo?

Industrija pribli` no 53 %

Zemjodelstvo pribli` no 26 %

Doma} instvo pribli` no 19 %

Voda

25


Denes na godi{ no nivo se koristi pogo-lemo koli~ estvo podzemni vodi od { to mo` e vo tekot na edna godina da se nadomesti preku ciklusot na vodata. ottamu pra{ aweto { to treba da si go postavime e slednovo, kako } e se snao| ame vo idnina? za da se napolnat podzem-nite rezervoari so voda e potrebno istata voda da pomine niz pove} e sloevi od zemjinata kora. za ` al, koga vo na{ ite urbani centri gradime parking-prostori, trgovski centri, ili golemi mre` i na pati{ ta nie go presekuvame patot na do` dovnicata i ja zadr` uvame na povr{ inata na zemjinata kora, kade { to sonceto brzo ja zagreva i taa isparuva. sli~ no na ova, intenzivnoto zemjodelstvo doveduva do pokompakten goren sloj na zemjinata kora, koj do` dot ne mo` e da go probie za da stigne do podzemnata voda.

Glavniot efekt na ova zapirawe na do` dovnicata da stigne vo podzemnata voda e deka mnogu po-brzo se sleva vo rekite, ottamu vo moriwata i go zatvora ciklusot bez ~ ove{ tvoto da ima polza

od toa, naprotiv duri ima i pogolemi problemi bidej} i ponekoga{ rekite ne mo` at da se soo~ at so tolku mnogu voda i doa| a do izlevawa od seriozni razmeri prosledeni so materijalni i so ~ ove~ ki zagubi. Kako dopolnuvawe na ova, del od isprazne-tite podzemni rezervoari za voda vo krajbre` nite podra~ ja otkako } e se ispraznat od ~ istata voda za piewe se polnat so solena voda od moriwata, { to vo su{ tina go zasiluva problemot.

vo prodol` enie na listata na problemi e za-gaduvaweto na vodata. zagaduvaweto ne gi zagro-zuva samo slatkite vodi, tuku i solenite, mor-skite vodi, a gi zagrozuva ` ivotnite, rasteni-jata i lu| eto. mo` ebi } e zvu~ i zbunuva~ ki, no najgolemite problemi vo odnos na zagaduvaweto ne gi predizvikuva industrijata bidej} i taa mo` e odli~ no da se regulira. najgolemoto za-gaduvawe go pravi zemjodelstvoto, osobeno preku koristeweto ve{ ta~ ki i { talski | ubriva, pes-ticidi i drugi hemiski proizvodi za podobru-vawe na procesot na zemjodelsko proizvodstvo.

MESTO ZAKLUÔK

Vodite se zagaduvaat od pove} e izvori:

Ispu{ tawe zagaduva~ i � Organski zagaduva~ i �

Ispu{ tawe toplina � Ispu{ tawe i isfrlawe nedozvoleni gasovi �

Voznemiruvawe na morskoto dno � Isfrlawe cvrst otpad �

Is~ eznuvawe na prirodnite ` iveali{ ta � Preterano iskoristuvawe odredeni vidovi �

Talo` ewe sediment � Isfrlawe otpad vo moriwata �

26

4.3. [ to prezema Evropskata unija?

Kvalitetot na vodata otsekoga{ bil va` no pra{ awe za evropskata unija i za nejzinata ekolo{ ka politika. vo poslednite 30 godini, kolku { to se razviva politikata, postignat e zabele` itelen napredok, me| utoa gri` ata mora da prodol` i, osobeno koga stanuva zbor za ko-risteweto na vodata i za koli~ estvoto voda { to go koristime.

Glavnata cel { to saka da ja postigne unijata vo ovoj sektor e dobriot ekolo{ ki status na „evrop-skite vodi” do 2015 godina za da mo` at da profi-tiraat site lu| e, diviot svet i ` ivotnata sredina voop{ to. ostvaruvaweto na ovaa cel e vozmo` no samo preku zaedni~ ki pristap i tretman na celiot ciklus na vodata { to za evropskata unija zna~ e{ e kompletno nov pristap vo istra` uvaweto, no i vo zakonodavstvoto. zaedni~ kiot pristap, prakti~ no, zna~ i deka } e se tretiraat celi re~ ni slivovi, mesto da se razdeluvaat vodite spored ad-ministrativni ili politi~ ki granici.

iako industrijata e golem potro{ uva~ , taa e voedno najlesniot sektor za regulirawe. se propi{ uvaat i poednostavno se primenuvaat pravila i sovremena tehnika { to go spre~ uvaat industriskoto zagaduvawe, a pritoa ovozmo` uvaat koristewe na pomalo koli~ estvo voda. Glavniot zagaduva~ i ponatamu ostanuva zemjodelstvoto. a, individualno, vo domovite koristime s# pove} e i pove} e voda. vo prosek, za navodnuvawe na privat-noto zelenilo se koristat 17 kubni metri voda za sekoj kvadraten metar zelenilo, ili dvorno mesto od 100 kvadratni metri pobaruva potro{ uva~ ka od 1.700 kubni metri voda! mieweto na avtomo-bilot pobaruva pribli` no 200 litri voda, dode-ka ma{ inata za perewe tro{ i 100 litri voda za sekoi 5 kilogrami ali{ ta.

Voda

27


Evropskite direktivi

evropskata unija ima usvoeno golem broj direktivi so koi se obiduva da gi razre{ i problemite so koi se soo~ uva vo koristeweto ~ ista voda, no i so odveduvaweto otpadna voda.

Direktivata za voda za piewe od 1998 godina utvrduva standardi za zdravstvena ispravnost na vodata (na primer, mikrobiolo{ ka is-pravnost, zagaduvawe so olovo i sl.).

vo 1991 godina Direktivata za tretman na ur-banite otpadni vodi utvrdi pravila za za{ tita na ` ivotnata sredina od { tetnoto dejstvo na urbanite otpadni vodi { to gi ispu{ tame vo ` ivotnata sredina, osobeno od industrijata, no, sekako, i od domovite.

vo istata godina be{ e donesena i Direkti-vata za nitrati, koja ima za cel namaluvawe na iskoristenoto koli~ estvo ve{ ta~ ki | ubriva, kako { to se nitratite i fosfatite.

Direktivata za voda za kapewe od 1976 godina gi za{ tituva kapa~ ite, me| utoa i ` ivotnata sre-dina, preku utvrduvawe standardi za zdravstvena ispravnost na slatkata voda, no i na krajbre` nata morska voda. ovaa direktiva ne se odnesuva na standardite za zdravstvena ispravnost na bazeni te za kapewe. so izmenite i so dopolnuva-wata na ovaa direktiva napraveni vo 2006 godina se poednostavuvaat zdravstvenite standardi so cel da se podobri upravuvaweto na pla` ite i da se obezbedi pravilno informirawe na kapa~ ite i se pravat kvalitetni programi za sledewe na ispolnuvaweto na standardite.

so ramkovnata direktiva za vodi od 2000 godina se predviduva izrabotuvawe planovi za upravuvawe na re~ nite slivovi, dodeka so Direktivata za za{ tita od poplavi od 2006 go-dina se sozdava sistem preku koj treba da se obez-bedi namaluvawe i upravuvawe na rizicite od poplavite vrz zdravjeto na lu| eto, ` ivotnata sredina, infrastrukturata i li~ niot imot.

evropskata komisija, paralelno so golemiot broj direktivi, predlo` i i ambiciozna strategi-ja za za{ tita na morskite ekosistemi. tematskata strategija za za{ tita i za za~ uvuvawe na pomor-skite ekosistemi ima za cel postignuvawe dobar ekolo{ ki status na morskite vodi do 2021 godina, kako i za{ tita na resursite od koi zavisat pomor-skite ekonomski i socijalni aktivnosti.

Evropskata unija raboti zaedno so svoite gra| ani

sledej} i go svojot pove} enaso~ en pristap, evropskata unija ne donesuva samo novo zakono-davstvo, tuku vo 2002 godina na svetskiot samit za odr` liv razvoj po~ na inicijativa za vodata (EU Water Initiative - EUWI). inicijativata ima za cel da utvrduva celi (mileniumski razvoj-ni celi) { to se odnesuvaat na upotrebata i na pro~ istuvaweto na vodite. Glavnata cel e da se namali za edna polovina koli~ estvoto voda { to go koristat lu| eto.

28

unijata razviva golem broj instrumenti za naso~ uvawe i za menuvawe na navikite na lu| eto za koristeweto na vodata. na primer, kaj de-tergentite evropskata unija ne samo { to us-voila direktiva za namaluvawe na koristenoto koli~ estvo detergent, tuku promovira nivno re-ciklirawe i reupotreba na ambala` ata, namalu-vawe na { tetnite sostojki, a prepora~ uva i ko-ristewe detergenti { to koristat pomalku ene-rgija za postignuvaweto na vistinskiot efekt.

vo unijata se koristi i ekoetiketirawe za odredeni proizvodi { to ne predizvikuvaat { teti vrz ` ivotnata sredina. Postojat, navis-tina, strogi pravila { to mora da se po~ ituvaat za da mo` e da se dobie ekoetiketa, a obedinuvaat visoki standardi na procesot na proizvod-stvo, koristewe prirodni resursi, energija, skladirawe na otpadot sozdaden vo procesot, sozdavawe bu~ ava, ispu{ tawe { tetni gasovi vo vozduhot, vodata i vo po~ vata itn. vo 1999 godina be{ e utvrden standardot za detergenti, a denes ima standardi za ekoetiketirawe za pove} e od 19 grupi razli~ ni proizvodi.

unijata organizira javni raspravi vo koi go slu{ a misleweto na site lu| e i na razli~ nite sektori: industrijata, golemite sopstvenici na zemja, grade` ni{ tvoto, ribarite, hotelie-rite, turistite, lokalnite vlasti, ekologis-tite, istra` uva~ ite, transportnite dru{ tva, sportistite itn.

Me| unarodni dogovori

evropskata unija potpi{ a i ratifikuva golem broj me| unarodni dogovori za za{ tita na moriwata i na okeanite, kako na primer:

Konvencijata od Helsinki od 1974 godina �za za{ tita na pomorskite balti~ ki eko-sistemi;

Konvenciite od Oslo i od Pariz od 1974 �godina i od 1978 godina za za{ tita na severoisto~ niot del na Atlantski Okean;

Konvencijata od Barselona od 1976 godina �za za{ tita na Sredozemno More;

Konvencijata od Bukure{ t od 1992 godina za �za{ tita na Crno More od zagaduvawe; itn.


ako samo se setime deka samite sme odgovor-ni za sè { to se slu~ uva vo ` ivotnata sredina, toga{ mora da vnimavame da ne gi ostavime ~ e{ mite da ni kapat ili da ja ostavame vodata da te~ e dodeka si gi mieme zabite ili gi mi-eme sadovite, da ne gi koristime ma{ inite za perewe i za sadovi premnogu, da ne navodnuvame i da ne gi mieme avtomobilite so ~ istata voda za piewe itn.

za da postigneme namaluvawe na zagaduvawe-to, najdobroto ne{ to e da izbirame detergenti { to imaat ekoetiketa.

Voda

OTPAD5

sekojdnevno frlame s# pove} e i pove} e otpad. me| u 1995 godina i 1998 godina, koli~ estvoto frlen otpad se poka~ i za 15%. ako prodol` ime so istoto tempo, toga{ vo 2020 godina, vero-jatno, } e isfrlame pove} e od 45% pove} e otpad otkolku vo 1995 godina. Koli~ estvoto otpad od elektronska i od elektri~ na oprema - eden od

najbrzoraste~ kite tipovi otpad - mo` e dvojno da se zgolemi za period od samo 12 godini. zagro-zuvaweto na ` ivotnata sredina i na zdravjeto na lu| eto od raste~ koto koli~ estvo otpad stanuva s# poseriozno i ottamu evropskata unija re{ i da prezeme merki za soo~ uvawe so problemot.

30

Otpad

5.1. Prevencija

Koj e najednostavniot, najevtiniot, najefikas-niot na~ in da se izleze na kraj so otpadot? se razbira, da ne sozdavame otpad. toa e vistinskiot na~ in na izleguvawe na kraj so otpadot. ottamu, evropskata unija gi ohrabruva proizvoditelite da dizajniraat proizvodi pri ~ ie{ to proizvod-stvo } e se sozdava pomalku otpad i zagaduvawe. Proizvodite proizvedeni na ovoj na~ in otkako } e bide upotrebeni } e bidat povtorno frleni, no razlikata e vo toa { to bile korisni i do-bri za ` ivotnata sredina za vreme na nivnoto proizvodstvo i koristewe.

ova se narekuva ~ ista tehnologija. site nie kako potro{ uva~ i igrame klu~ na uloga vo ohrabru-vaweto na primenata na ~ ista tehnologija preku odbiraweto „~ isti” proizvodi i uslugi.

5.1.1. îsta tehnologija

vo evropskata unija ` iveat pribli` no 500 milioni lu| e, koi godi{ no proizvedu-vaat pribli` no 3 milijardi toni otpad. Presmetuvaj} i go individualnoto proizvod-

stvo na otpad proizleguva deka sekoj ` itel vo eu sozdava pribli` no 6 toni otpad godi{ no. ottuka, pove} e od jasno e zo{ to imame problem da se oslobodime od otpadot.

industrijata mo` e da pridonese za soo~ uvawe so problemot preku dizajnirawe i proizvod-stvo na proizvodi { to sozdavaat pomalku otpad i se frlaat bez da sozdadat { teta na ` ivotnata sredina. Postojat golem broj na~ ini kako da se postigne toa:

Dizajnirawe proizvodi { to se energetski efikasni i pobaruvaat pomalku materijali

proizvodi { to koristat malku materijal i energija

Zamena na materijali { to predizvikuvaat { teta na ` ivotnata sredina

proizvodi { to ne $ { tetat na ` ivotnata sredina

Dizajnirawe trajni i izdr` livi proizvodi proizvodi { to traat i se koristat podolgo

Proizvodstvo na proizvodi { to se odr` uvaat poednostavno

proizvodi { to se popravaat polesno

Dizajnirawe proizvodi { to mo` at povtorno da se upotrebat i recikliraat

koristewe materijali { to mo` at da bidat reciklirani i povtorno upotrebeni

31

Da zboruvame za ` ivotnata sredina

eve nekolku prakti~ ni pri~ ini:

Poznat proizvoditel na elektri~ ni uredi, lambi i prekinuva~ i razvil grupa proizvodi nare~ ena „zelen pojas”, koja odgovara na pove} e kriteriumi za „zeleni proizvodi”.

Kompanijata { to proizveduva bele` nici, kompaktni diskovi i kaseti se obiduva da naj-de na~ in kako da go napravi proizvodstvoto poefikasno spre~ uvaj} i go zagaduvaweto i za{ teduvaj} i sredstva. vo 1996 godina kompani-jata objavi deka noviot proces za proizvodstvo na medicinska samolepliva lenta za{ teduva duri 77% od prethodno potro{ enata energija, odnosno go ima namaleno koristeweto na sol-venti za 1,1 milioni kilogrami.

Proizvoditel na kancelariska oprema razvil tehnologija za proizvodstvo na ma{ ini za fo-tokopirawe so upotreba na stari/amortizira-ni ma{ ini za fotokopirawe, kako model za povtorna upotreba na delovite. Kompanijata uspeala od povratenite 80.000 ma{ ini za fo-tokopirawe da obnovi i povtorno da proizvede 75% od niv i na toj na~ in da za{ tedi duri 93 milioni evra, koi, inaku, bi gi potro{ ila za nabavka na repromaterijali.

evropskata unija ima razvieno oznaka za iden-tifikuvawe na proizvodite vo prodavnicite { to imaat minimalno vlijanie vrz ` ivotnata sredina, nare~ ena ekoetiketa. Proizvodite dobivaat ekooznaka ako za vreme na nivnoto posto ewe (proizvodstvo, proda` ba, koristewe i skladirawe) uspe{ no gi namaluvaat:

koristeweto na prirodnite resursi i na �energijata;

ispu{ tawata vo vozduhot, vodata i vo �po~ vata;

skladiraweto otpad; �

bu~ avata i { tetnite vlijanija vrz eko- �sistemite.

5.2. Reciklirawe otpad

so reciklirawe se namaluva kvantitetot na otpad { to go skladirame vo deponijata i na toj na~ in ja polnime. Paralelno, go namaluvame koli~ estvoto energija potrebna za proizvod-stvoto na novi proizvodi, a na toj na~ in go na-maluvame zagaduvaweto i koristeweto na prirod-nite resursi. mnogu od dr` avite { to se ~ lenki na unijata ve} e recikliraat pove} e od 50% od ot-padot od pakuvawa, a naskoro unijata } e utvrdi i novi povisoki celi za reciklirawe. Dosega ima utvrdeno celi za reciklirawe za stari vozila, elektronski i elektri~ ni uredi i za baterii.

32

5.2.1. Reciklirani materijali

recikliraweto na eden ton vesnici go spre~ uva ispu{ taweto na 2,5 toni jagleroddiok-sid vo atmosferata, go spre~ uva i se~ eweto na 17 drvja i zazemaweto na pribli` no 2,5 kubni metri otpad, a sozdava dovolno toplina za da se zagree domot vo period od { est meseci. so re-cikliraweto na konzervite se za{ teduva duri 95 % od energijata potrebna za nivno proiz-vodstvo, a se spre~ uva i ispu{ taweto na toni jagleroddioksid vo atmosferata.

ovie nekolku primeri poka` uvaat deka re-cikliraweto, navistina, vredi, no } e vredi u{ te pove} e ako lu| eto kupuvaat proizvodi do-bieni od recikliran materijal.

recikliraniot karton, kako i starite vesnici, mo` at da bidat iskoristeni i po reci kliraweto da dobieme nov karton, kutii, hartija za pe~ atewe, hartieni { amiv~ iwa, bri{ a~ i za kujna, toaletna hartija, kartonska ambala` a za jajca, salfetki i sl. recikliranata plastika mo` e da se koristi za da se izrabotat novi proizvodi kako { to se novo crevo za voda ili novi cevki, podni pokrivki, izolacija za palta, vre} i za spiewe, { i{ iwa i kontejneri, delovi za vozila i ~ etki za boewe.

vo ponovo vreme, evropskata unija se obidu-va da po~ ne so reciklirawe vozila. sekoja godina, pribli` no 9 milioni toni otpad se sozdavaat poradi isfrlaweto na starite vozila. toa pretstavuva re~ isi 10% od vk u-p noto koli~ estvo opasen otpad sozdaden vo unijata. recikliraweto na motorot od edno vozilo zna~ i ispu{ tawe ogromno koli~ estvo

zagaduva~ i preku te{ kite metali, gorivoto, motornite masla, hidrauli~ nite te~ nosti, glicerinot za sopira~ ki i antifrizot. novata direktiva za otpadni vozila predlaga sopstve-nicite da dobijat sertifikat od ovlastenoto lice za skladirawe na voziloto pred da bide izbri{ ano od registarot na vozila vo upotreba i da prestanat da pla} aat danoci i drugi dava~ ki za nego. sopstvenicite } e mo` at svoite vozila da gi dostavat do ovlastenoto lice bez nikak-vi tro{ oci, a proizvoditelite na vozila } e napravat povrat na dobar del od cenata plate na za skladirawe na otpadnite vozila.

otpadot od elektronski i od elektri~ ni ure-di porasnuva za 16 do 28% na sekoi pet godini, ili tripati pobrzo otkolku komunalniot ot-pad. isto taka, ovoj otpad e eden od najgolemite izvori na te{ ki metali i organski zagaduva~ i. sakaj} i da go nadmine so ovoj problem, unija-ta donese novo zakonodavstvo so koe gi obvrza proizvoditelite da ja prezemat ve} e iskoriste-nata oprema bez pritoa da napla} aat odredena cena za toa, a potoa mo` at da ja recikliraat i da prodavaat novi proizvodi. ova mo` e da se zeme i kako motiv pove} e za da se proizveduvaat elek-tronski i elektri~ ni uredi { to proizveduvaat pomalku zagaduvawe.

Otpad

33

5.2.2. Kompostirawe

Kompostiraweto e priroden na~ in za re-ciklirawe. ako sakame da bideme tehni~ ki to~ ni, kompostiraweto e kontroliran proces na razgraduvawe na materijalite so pomo{ na razli~ ni mikroorganizmi i bezrbetnici, kako bubalki, crvi, pol` avi i sl. so drugi zborovi, kompost se dobiva koga raznite bakterii, gabi i bezrbetnici gi konsumiraat i gi razgradu-vaat organskite materijali. Pove} e od 50% od otpadot od doma} instvata mo` e da se reci-klira na ovoj na~ in. Po~ vata, trevata, lisjata i drugite otpadoci od rastenija vo na{ ite gra-dini, kako i poluraspadnato ovo{ je i zelen~ uk, staveni na kup vo vistinski uslovi po nekolku nedeli } e stanat kvaliteten kompost. Kompos-ti raweto mo` e da se sproveduva poedine~ no, no mo` e da bide i so poddr{ ka od lokalnite zae-dnici, kako i od celata dr` ava, a za toa mo` e da bidat odredeni i instrumenti za finansis-ka poddr{ ka. upotrebata na kompostot, pak, e neograni~ ena. mo` e da se koristi vo zemjodel-stvoto kako | ubrivo ili da se stava vo saksiite pri sadewe cve} iwa. Kompostot ja podobruva teksturata na po~ vata, ja zgolemuva sposobnosta na po~ vata da apsorbira pove} e vozduh i voda, ja namaluva erozijata i potrebata od dopolnitelno dodavawe ve{ ta~ ki | ubriva. Koristeweto kom-post ja zasiluva organskata sodr` ina na po~ vata vo mnogu evropski regioni, a najpolezno e po-radi faktot deka go namaluva koli~ estvoto ot-pad { to treba da se skladira i na toj na~ in ja zagaduva ` ivotnata sredina.

5.3. [ to e toa tretman na otpadot?

otpadot { to ne mo` e da bide namalen, re-upotreben ili recikliran, mora da bide tre-tiran na poinakov na~ in. evropskata unija se obiduva da gi ohrabri dr` avite { to se ~ lenki i lokalnite zaednici da se soo~ at prvo so soz-davaweto otpad, no ima nekoi materii { to ne mo` at da bidat reupotrebeni ili reciklirani, a na~ inot na nivnoto tretirawe e sogoruvawe ili skladirawe. obata na~ ina imaat { tetno vlijanie vrz ` ivotnata sredina i poradi toa mora da bidat strogo kontrolirani.


34

5.3.1. Deponija

Deponijata, ili skladiraweto na otpadot e glavniot na~ in na tretman na otpadot. vo minatoto, deponiite ne bea ni{ to pove} e od dupki vo koi be{ e skladiran otpadot. vo 1995 godina duri 67% od otpadot be{ e skladiran vo deponiite, a poradi toa nekoi te{ ki metali i drugi toksini istekuvaat i se vpivaat vo po~ vata i vo podzemnite vodi.

KAKO ZAGADUVAAT DEPONIITE?

Vozduh ispu{ tawe CO2 (jagleroddioksid) i CH4 (metan); neprijatna mirizba;

Vodaprepolna so pesticidi, organski zagaduva~ i, cijanid, te{ ki metali i nitrati se vlevaat vo podzemnite vodi;

Po~ vazafa} a prostor i go zagaduva zemji{ teto so skladirawe opasni materijali vo po~ vata.

Denes, deponiite se golemi moderni postroj-ki so za{ titni pojasi i so sistem za sobirawe i za otstranuvawe na supstanciite i na gaso-vite { to istekuvaat i se ispu{ taat od otpadot vo raspa| awe. sekoj den kompresiraniot cvrst otpad se skladira vo deponijata i se pokriva so sloj zemja. vo deponijata se skladira otpad s# do onoj moment dodeka ne se napolni, a po-toa se pokriva so zemja i podra~ jeto na deponi-jata prodol` uva da se koristi za drugi celi, ponekoga{ duri i za rekreacija.

Deponiite vo svetot se polnat sè pove} e i ispu{ taj} i metan pridonesuvaat za klimatskite promeni. edna od glavnite celi na Direktivata za deponii e namaluvawe na koli~ estvoto bio-razgradliv otpad da se skladira vo deponiite, a kako na~ in za kontrola na zagaduvaweto i ispu{ tawata metan, se utvrduva obvrskata de-poniite da imaat instalacii za sobirawe na metanot i za proizvodstvo na energija od nego.

Otpad

35

KAKO ZAGADUVA INCINERATOROT?

Vozduh ispu{ tawe so2, no

2, HCL, organski soedinenija, dioksini i te{ ki metali;

Voda skladirawe opasni supstancii na povr{ inskite vodi;

Po~ va deponirawe pepel od incineratorot i pro~ istuvawe rezidui.

5.3.2. Sogoruvawe

vo 1995 godina duri 17% od vkupnoto koli~ estvo otpad sozdaden vo evropskata unija be{ e tretiran so sogoruvawe. so sogoruvaweto se postignuva na-maluvawe na otpadot za 90 % vo zafat, odnosno 60-70 % vo te ̀ina. Preku sogoruvaweto na otpadot se osloboduva energija { to mo ̀e da se iskoristi za zagrevawe, a nekoi incineratori1 mo ̀at duri da sogoruvaat i opasen otpad spre~ uvaj} i opredeleni toksini ili organski soedinenija da gi zagaduvaat vozduhot i po~ vata. Problemot na sogoruvaweto e deka za da bide spre~ eno zagaduvaweto na vozduhot od ispu{ tawata gasovi { to sozdavaat efekt na stakle-na gradina od sogoruvaweto postrojkite moraat da postavuvaat skapi filtri, koi po nivnata upotreba i prepolnetost povtorno } e zavr{ at na deponijata.

1 incinerator e pe~ ka vo koja se sogoruva opasniot otpad i otpadot { to dokolku se skladira vo deponija mo` e da ima seriozno { tetno dejstvo vrz po~ vata, vodata i vozduhot. Po zavr{ uvaweto na procesot na sogoruvawe, od otpadot ostanuva samo pepelta, koja se skladira vo deponija.

evropskata unija utvrdi nova direktiva za sogoruvaweto na otpadot, koja utvrduva strogi granici na ispu{ taweto na ovie zagaduva~ i so cel da se namali { tetnoto dejstvo po zdravjeto na lu| eto. Posebno vnimanie se posvetuva na namaluvaweto i na kontrolata na ispu{ tawe na zagaduva~ ite vo pomorskite ekosistemi.

so direktivata eu se obiduva da postigne se-riozno namaluvawe na ispu{ tawata vo vozduhot nitrogenoksidi, sulfurdioksid i hidrohlori-di, kako i nekoi te{ ki metali.


36

5.4. [ to pravi Evropskata unija?

Otpad

evropskata unija ima uloga da pridonese kon spre~ uvaweto na nastanuvaweto na otpa-dot i da go promovira recikliraweto preku informiraweto na potro{ uva~ ite, poddr{ ka na istra` uvaweto i na tehnolo{ kiot razvoj za proizvodstvo na novi proizvodi { to imaat pomalo vlijanie vrz ` ivotnata sredina i ko-ristat pomalku energija. vrskata me| u ekonom-skiot razvoj i zgolemuvaweto na koli~ estvoto sozdaden otpad mora da bide prekinata.

Celta na unijata e vo 2010 godina da go na-mali skladiraniot otpad za 20% vo sporedba so 2000 godina, odnosno za 50 % vo 2050 godina. za postignuvaweto na ovaa cel unijata gi ima post-aveno slednive prioriteti vo svojata tematska strategija za otpad:

spre~ uvawe nastanuvawe otpad; �

namaluvawe na koli~ estvoto otpad preku �povtorna upotreba i reciklirawe kako i za{ teda na energija;

podobreni uslovi za tretman na otpadot; �

regulirawe na transportot. �

Pri soo~ uvaweto so otpadot unijata raboti spored ~ etiri osnovni principi:

Princip na prevencija: namaluvawe na otpa-1. dot u{ te od po~ etokot na negovoto nastanuvawe i pottiknuvawe na industrijata da proizvedu-va - i potro{ uva~ ite da izbiraat - proizvodi i uslugi { to sozdavaat pomalku otpad. Istovre-meno, razvivaj} i i promoviraj} i evropska strategija za reciklirawe na otpadot.

Princip korisnikot pla} a: toj { to go sozdava 2. otpadot mora da gi nadomesti tro{ ocite za ne-goviot tretman. Ottamu opasnite supstancii mora da bidat otkrieni, a proizvoditelite moraat da bidat odgovorni za pribiraweto, tretmanot i za recikliraweto na otpadot.

Princip na pretpazlivost: sekoga{ koga ima 3. potencijalen rizik treba da se prezemat merki za negovo spre~ uvawe.

Princip na bliskost: tretirawe na otpadot na 4. mestoto na koe nastanuva.

37

vlijanieto vrz izborot na potro{ uva~ ite da izbiraat proizvodi { to imaat pomalo vlija-nie vrz ` ivotnata sredina preku:

koristewe ekoetiketi; �

zamena na opasnite supstancii; �

ekodizajn na proizvodite; �

procena na ` ivotniot ciklus; �

razvoj na ~ ista tehnologija; �

informativni deklaracii; �

kampawi za podigawe na svesta na javnos- �ta;

upatstva; i �

regulativi i odano~ uvawe. �

Evropskite direktivi

Dosega bea doneseni golem broj direktivi so cel podobruvawe na sostojbata vo sektorot.

Prvo vo 1975 godina be{ e usvoena ramkov-nata direktiva za otpad, koja od dr` avite { to se ~ lenki bara{ e da upravuvaat otpad preku ohrabruvawe na prevencijata i na pravilnoto skladirawe.

vo 1991 godina Direktivata za opasen otpad gi utvrdi pravilata za upravuvawe na ovoj tip otpad.

ekoetiketata be{ e promovirana so donesu-vaweto na direktivata vo 1992 godina, a nejzi-nata cel be{ e da im olesni na potro{ uva~ ite da gi prepoznaat proizvodite so ekoetiketa.

vo 1994 godina direktivata za otpad od paku-vawa gi utvrdi celite za namaluvawe i za re-ciklirawe na otpadot od pakuvawa.

unijata prezede aktivnosti i za prevencija na nastanuvaweto otpad preku pove} e odluki za ograni~ uvawe na nastanuvaweto toksi~ en otpad, kako na primer sodr` inata na te{ kite metali vo bateriite. be{ e utvrdena i stapka za namaluvawe na dioksinite (supertoksi~ ni hemikalii) - 90 %, vo periodot me| u 1985 go-dina i 2000 godina, a vo 2005 godina be{ e usvo ena i nova direktiva so koja se ograni~ ija ispu{ tawata dioksini { to se dobivaat so so-goruvawe na otpadot.

vo 1999 godina se vovede obvrska da se sobira i tretira metanot ispu{ ten od deponiite, dode-ka za periodot 2006-2016 godina be{ e postavena cel - namaluvawe na biorazgradli viot otpad vo deponiite za 65 %, a bea doneseni i mnogu drugi direktivi { to se odnesuvaat na bateriite, upo-t rebenite masla, razli~ nite vidovi opasni materijali i sl. evropskata unija ima zabrana i za izvoz na odredeni vidovi opasen otpad vo dr` avite { to ne se ~ lenki na organizacijata za ekonomska sorabotka i razvoj.


38

Kone~ no, vo dekemvri 2005 godina, evropska-ta komisija predlo` i usvojuvawe nova tematska strategija za spre~ uvawe i za reciklirawe na otpadot. ovaa dolgoro~ na strategija ima za cel da obezbedi evropa da bide op{ testvo { to go reciklira otpadot i se obiduva da izbegne sozdavawe otpad i da go koristi otpadot kako resurs. Kako prv ~ ekor vo ispolnuvaweto na strategijata Komisijata predlo` i revizija na ramkovnata direktiva za otpad od 1975 godina i vospostavuvawe standardi za reciklirawe, koi gi obvrzuvaat dr` avite { to se ~ lenki da razvivaat nacionalni programi za spre~ uvawe na nastanuvaweto otpad.


Podgotvuvajte se za reciklirawe na otpa- �dot i podu~ uvajte gi site vo semejstvoto da go razberat procesot na reciklirawe i { to podrazbira toj.

Mnogu marketi davaat plasti~ ni kesi na �sekoj potro{ uva~ koga pazaruva. Pred da odite na pazaruvawe, vnimavajte da si zeme te so vas kesa ili torba mesto da zemete nova.

Mo` ebi ne vi e potrebna tolku golema �ambala` a za proizvodite { to gi kupuvate. Predlo` ete mu na prodava~ ot da vi dava pomalku ambala` a i da koristi pomalku ambala` a vo idnina.

Ako kupuvate refusni proizvodi } e do- �biete ist kvalitet, a } e dobiete pomalku ambala` a.

Servisirajte gi rasipanite proizvodi i �razmislete dobro pred da gi frlite.

Obidete se da # dadete vtor ` ivot na �oblekata { to ne e vo moda, prepravete ja ili podarete ja.

Informirajte se za proizvodite { to imaat �ekoetiketa, a potoa pobarajte gi vo bliskata prodavnica i prepoznajte gi po logoto.

Otpad

PRIRODA6

bogatstvoto na evropa, me| u drugoto, se nao| a i vo raznovidnosta na nejzinite predelski tipo-vi: od planini so alpski karakteristiki, preku { umi do mo~ uri{ ta i drugi vodni ̀ iveali{ ta. site ovie predelski tipovi se ` iveali{ te na

mnogu vidovi od evropskiot div svet. Golema e brojkata na vidovi { to se zagrozeni ili se pod zakana od is~ eznuvawe, a ima i mnogu vidovi { to ve} e is~ eznale.

40

6.1. Za{ tita i obnovuvawe na prirodnite ekosistemi

na evropska po~ va ima golem broj ekosiste-mi vo koi ` iveat iljadnici rastenija, ptici, ribi, ` ivotni i insekti. seto ova go nareku-vame biolo{ ka raznovidnost. za ` al, nekoi od vidovite se mnogu retki ili, pak, se pod za-kana od is~ eznuvawe. zagaduvaweto e, isto taka, { tetno po nivnoto zdravje kako { to mu { teti na zdravjeto na lu| eto, a pati{ tata i gradovite gi uni{ tuvaat nivnite prirodni ` iveali{ ta. morame da spre~ ime ova da se slu~ uva i ponatamu i da ja za{ titime biolo{ kata raznovidnost.

6.1.1. @iveali{ tata vo Evropa

ima pove} e razli~ ni nivoa vo koi mo` e da bide prou~ uvan ` iviot svet:

Rastenie ili ` ivotno { to mu pripa| a na �odreden vid e edinka;

Pove} e edinki od istiot ili od razli~ ni �vidovi { to ` iveat vo edno geografsko podra~ je i imaat razli~ ni demografski karakteristiki se narekuvaat populacija;

Grupa edinki ili razli~ ni vidovi { to �` iveat zaedno vo to~ no utvrdeno podra~ je se narekuvaat zaednica;

@ivite organizmi, nivnoto ` iveali{ te i �na~ inite na koi se povrzuvaat me| u sebe se narekuva ekosistem;

[ irokite tipovi ekosistemi so sli~ ni �karakteristiki { to gi razdeluvaat od drugi te i se rasprostraneti niz svetot se narekuvaat biomi;

Delot od Zemjinata kora, vodite i atmos- �ferata kade { to ` iveat razli~ nite ` ivi organizmi se narekuva biosfera, vo nea se vklu~ eni od nekolku santimetri do nekolku metri od Zemjinata kora na povr{ inata kako i na morskoto dno, do nekolku kilome-tri vo atmosferata;

Sredinata vo koja ̀ iveat zaedni~ ki ̀ ivot- �nite ili rastenijata, definirani spored vegetaciskite ili prirodnite karakteris-tiki, se narekuva ` iveali{ te.

vo evropskata unija se klasifikuvani pribli` no 2.500 ` iveali{ ta. vo niv se vk-lu ~ eni pasi{ ta, ezera, reki, planini, pus ti-nska tundra, peso~ ni dini, morski bregovi i u{ te mnogu drugi. Lu| eto vlijaat vrz najgole-miot del od ovie ` iveali{ ta, iako mnogu od niv, vklu~ uvaj} i tuka nekoi specifi~ ni vi-dovi { umi, treseti{ ta i mo~ uri{ ta { to se relati vno nedopreni od ~ ovekovata aktivnost. takvite ` iveali{ ta se osobeno retki.

Priroda

41

6.1.2. Zagrozeni vidovi

eve edna mala lista na zagrozeni vidovi:

Cica~ i Ptici Vle~ ugi i vodozemci Insekti Rastenija

Ris � (Lynx lynx)Kafena me~ ka � (Ursus arctos arctos)Mediteran- �ska mona{ ka foka (Monachus monachus)Saimarska prste- �nesta foka (Pusa hispida saimensis)Male~ ok delfin �(Phocoena phocoena)

Aduenov galeb � (Ich-thyaetus audouinii)Zelen gulab �(Drepanoptila ho-losericea)Siv sokol � (Falco peregrinus)Beloopa{ est �krajbre` en orel (Haliaeetus albicilla)Severen gologlav �ibis (Geronticus eremita)Azorski biqbiq �(Pyrrhula murina)Carski (imperi- �jalen) orel (Aquila heliaca)Kosa~ ka � (Crex crex)

Glavesta ` elka �(Caretta caretta)Golem kanarski �gu{ ter (Gallotia simonyi machadoi)Crvenostoma~ na �muka~ ka ` aba (Bombina bombina)

Kafena �mo~ uri{ na pepe-ruga (Euphydryas aurinia aurinia)Korzikanska pepe- �ruga so opa{ ka kako na lastovi~ ka (Papilio hospiton)

Orhideja damska �vle~ ka (Cypripedium calceolus)

tie { to mislea deka is~ eznuvaweto na vi-dovite zavr{ i so is~ eznuvaweto na dinosau-rusite, gre{ at! vo poslednite nekolku dekadi is~ eznaa duri 64 evropski rastenija (osum vo osumdesettite i devet vo tekot na devedesettite godini na minatiot vek). Prviot cica~ { to is~ ezna vo noviot milenium e pirinejskiot ibeks. Poslednata pre` iveana edinka od ovoj vid, koja ` ivee{ e na { panskite Pirinei, i pokraj site napori na { panskata vlada i na ev-ropskata unija umre na 6 januari 2001 godina.

Denes, pribli` no polovinata (45%) od cica~ ite vo evropskata unija i edna tretina (38%) od vle~ ugite, pticite i od ribite se zag-ro zeni. Postojat i vidovi { to se tolku retki { to mo` e da izumrat celosno, ima duri i nekoi voobi~ aeni vidovi ptici { to site gi prepoz-navame, a koi, isto taka, se vo rizi~ nata grupa. Dopolnitelno na ` ivotinskite vidovi, duri 3.000 vidovi rastenija se zagrozeni, a 27 vidovi se pod zakana od is~ eznuvawe.


42

6.2. O{ tetuvawe na prirodnite ` iveali{ ta

mnogu od razli~ nite divi vidovi ` iveat vo harmonija so lu| eto, no ima i takvi { to zavi-sat od prirodnite podra~ ja i od nedoprenoto ` iveali{ te, taka { to trpat seriozni vlijanija od zemjodelstvoto i od intenziviraweto na ne-goviot obem.

zagaduvaweto i golemite grade` ni proekti, kako { to se branite, imaat { tetno dejstvo vrz vodnite ` iveali{ ta i ekosistemite vo golemite estuari. vo krajbre` niot pojas zagadu-vaweto i prekumernoto ribarewe gi zagrozuvaat morskite vidovi. nekoi vidovi foki i mor-ski ` elki ponekoga{ se ` rtvi na ribarskite mre` i, a se zagrozeni i od degradacijata na

pla` ite i na krajbre` jeto. stepite, peso~ nite dini, treseti{ tata i mo~ uri{ tata na celiot evropski kontinent se namaleni me| u 60% i 90%, vo [ panija, Francija i vo italija duri 75% od peso~ nite dini is~ eznaa pred po~ etokot na minatiot vek. Golemite transportni kori-dori gi razdeluvaat populaciite { to doveduva do izolirawe na delovi od populaciite, na-maluvawe na razmenata na genetski materijal, razmno` uvawe vo ograni~ eni grupi, slabeewe na karakteristikite na vidovite i, na krajot, izumirawe na populacijata. ottamu, osobeno e va` no e da se za{ tituvaat ne samo vidovite, tuku i nivnite ` iveali{ ta.

Priroda

43

6.3. [ to pravi Evropskata unija?

na svetskiot samit za odr` liv razvoj odr` an vo Johanesburg vo 2002 godina vo ramkite na obe-dinetite nacii, vladite se obvrzaa zna~ itelno da ja namalat zagubata na biolo{ kata raznovid-nost do 2010 godina. evropskata unija ja pri-fati ovaa globalna cel, iako so svoeto zakono-davstvo se obiduva{ e da go postigne toa u{ te od sedumdesettite godini na minatiot vek.

vo 1979 godina evropskata unija ja usvoi Direktivata za divite ptici. so ovaa direkti-va unijata utvrdi lista od 194 zagrozeni vidovi ili podvidovi na koi treba{ e da im se posveti posebno vnimanie. Dr` avite { to se ~ lenki moraat da gi za{ titat i za~ uvaat ̀ iveali{ tata

i vidovite { to se od poseben interes, a pribli` no 200 vidovi ` ivotni i pribli` no 500 vidovi rastenija vo pribli` no 200 tipovi ` iveali{ ta imaat potreba od za{ tita. vo 1992 godina evropskata unija ja usvoi Direktivata za divite vidovi i za nivnite ` iveali{ ta so koja odgovori na ovaa potreba. Dr` avite { to se ~ lenki vo soglasnost so ovaa direktiva treba da utvrduvaat posebni podra~ ja za za{ tita kade { to ovie vidovi mo` at da ` iveat bezbedno, a posebnite planovi za upravuvawe na nivnata za{ tita se kombiniraat so ekonomskata ak-tivnost na lu| eto i se primenuva principot na odr` liv razvoj.


44

ovie podra~ ja na posebna za{ tita se me| usebno povrzani vo edna cvrsta ekolo{ ka mre` a, nare~ ena natura 2000. so mre` ata ve} e se pokrieni 15% od povr{ inata na evropskata unija, ili teritorija { to e pribli` no golema kolku i Germanija.

evropskata unija e del i od golem broj me| unarodni inicijativi. Dosega unijata ima ratifikuvano golem broj me| unarodni dogo-vori za za{ tita na prirodata. vo listata na ratifikuvani dogovori se vklu~ uvaat:

Ramsarskata konvencija za za{ tita na vod- �nite ` iveali{ ta (1971);

Helsin{ kata konvencija za za{ tita na �Balti~ ko More (1974);

Barselonskata konvencija za za{ tita na �Sredozemno More (1976);

Bonskata konvencija za vidovi preselnici �(1979);

Bernskata konvencija za diviot svet i za �prirodnite ` iveali{ ta (1979);

Konvencijata za za{ tita na Alpite (1991); �

Konvencijata na OON za biolo{ ka raz no- �vidnost (1993).

sproveduvaweto na ovie konvencii e klu~ no za postignuvaweto odr` liv razvoj dogovoren vo rio de @aneiro vo 1992 godina.

vakviot pristap be{ e zasilen so usvoju-vaweto na Dogovorot od mastriht vo 1992 go-dina, so koj se utvrdi obvrskata od vklu~ uvawe na za{ titata na ` ivotnata sredina vo drugata sektorska politika. ottoga{ navamu, nitu edna golema odluka { to se odnesuva na transportna-ta, energetskata ili na zemjodelskata politika ne mo` e da bide donesena bez analiza i procena na vlijanijata, koi taa odluka bi gi imala vrz ` ivotnata sredina i prirodata. vo celiot pro-ces, unijata ja ima ulogata da gi usoglasuva i sledi naporite { to gi prezemaat poedine~ no dr` avite { to se ~ lenki.

Priroda

45


6.4. [ to mo` e da napravime nie?

za{ titata na prirodata i na biolo{ kata raznovidnost od lu| eto bara po~ it i po ~ i-tuvawe. Lu| eto treba da imaat po~ it za slednive prava na prirodata:

Prirodata ima pravo na postoewe, za{ tita �i na razvoj;

Prirodata u` iva pravo na za{ tita na eko- �sistemite, ̀ iveali{ tata, vidovite i popu-laciite vo nivnata me| usebna zavisnost;

Prirodata ima pravo na za~ uvuvawe i raz- �voj na nejzinoto genetsko nasledstvo;

@ivite organizmi imaat pravo na �` ivot { to e dostoen za soodvetnite vi-

dovi, vklu~ uvaj} i go tuka i nivnoto razmno` uvawe vo ramkite na soodvetnite ekosistemi;

Mora da postoi opravduvawe za sekoe �naru{ uvawe na prirodata. Vo slu~ aj na nejzino naru{ uvawe, prirodata ima pravo na vra} awe vo porane{ na sostojba;

Retkite ekosistemi, kako i tie so isklu- �~ itelno bogata biolo{ ka raznovidnost se predmet na najstroga za{ tita. Istrebu-vaweto i natamo{ noto zagrozuvawe na vi-dovite e zabraneto.

46

vo odnos na po~ ituvaweto, potrebno e site posetiteli i u` ivateli vo prirodata da gi po~ ituvaat slednive pravila za za{ tita na zelenoto zlato - prirodata:

Dvi` eweto vo granicite na prirodnoto �nasledstvo se vr{ i samo po obele` anite pateki i planinarski pateki;

Vo granicite na prirodnoto nasledstvo ne �e dozvoleno dvi` ewe so motorni vozila nadvor od naselenite mesta i ozna~ enite pateki;

Zabraneto e sobirawe i ~ uvawe primeroci �od divi vidovi ili nivni delovi. Vnima-vajte da ne go zagrozite nivniot natamo{ en opstanok vo prirodata!

Ne voznemiruvajte gi divite ` ivotni, tie �mo` at da bidat mnogu opasni po ` ivotot. Vnimavajte na Va{ ite postapki!

Uni{ tuvaweto na pe{ terskite ukrasi, ret- �kite minerali i na fosilite e najstrogo zabraneto. Za{ titete gi za dobroto na id-nite generacii!

Pregraduvaweto na vodotecite e zabrane- �to, toa mo` e da dovede do namaluvawe na biolo{ kiot minimum i da predizvika naru{ uvawe na prirodnata ramnote` a;

Pred zaminuvawe soberete go otpadot { to �ste go napravile. Vo prirodata nema pros-tor za skladirawe otpad;

Kampuvaweto i paleweto ognovi vo grani- �ci te na prirodnoto nasledstvo e zabraneto. Vnimavajte na opasnosta od po` ari!

Va{ ite doma{ ni mileni~ iwa (ku~ iwa, �ma~ ki), vodete gi na kus povodnik tamu kade { to se granicite na prirodnoto nasledstvo;

Prijavete ja { tetata { to ste ja zabele` ale �na ~ uvarskata slu` ba ili vo upravata na za{ titenoto podra~ je.

Priroda

KAKO RAbOTI EVROPSKATA UNIJA

- POKAZATELI ZA @IVOTNATA SREDINA?2

2 izvor: evrostat

7

48

Kako raboti Evropskata unija - pokazateli za ` ivotnata sredina?

- uspe{ no; - prose~ no; - lo{ o;

1. Klimatski promeni i energija

1.1 Globalen kvalitet na vozduhot i zgolemu-vawe na temperaturata

1.2 Prirodni katastrofi povrzani so kli-matskite promeni

1.3 vkupni ispu{ tawa gasovi { to predizvi-kuvaat efekt na staklena gradina spored Kjoto

1.4 Proizvodstvo na elektri~ na energija od ob-novlivi izvori

1.5 Kombinirano proizvodstvo na toplina i na energija

1.6 intenzitet na energija 1.7 Kone~ na potro{ uva~ ka na energija

vo transportot 1.8 Prose~ na emisija na CO2 od

patni~ ki vozila 1.9 vkupna potro{ uva~ ka od

nuklearni centrali

2. Priroda i biolo{ ka raznovidnost

2.1 Ptici

2.2 Podelba na predelot 2.3 Kargo-transport

2.4 zemji{ te za organsko proizvodstvo na zemjodelski proizvodi

2.5 zemjodelsko zemji{ te na koe se primenuva ekopraktika

2.6 Podra~ ja odredeni spored Direktivata za divite vidovi i za nivnite ` iveali{ ta

2.7 Podra~ ja od natura 2000

3. @ivotna sredina i zdravje

3.1 izlo` enost na zagaden vozduh so razni ~ esti~ ki

3.2 izlo` enost na zagaden vozduh so ozon 3.3 Proekcii na ispu{ tawe na

zagaduva~ i na vozduhot

3.4 ispu{ tawe vo vozduhot na nitrogenoksidi 3.5 izlo` enost na ekosistemite

na acidifikacija 3.6 izlo` enost na ekosistemite

na eutrofikacija

3.7 indeks na eksploatacija na vodata 3.8 Proizvodstvo na toksi~ ni materijali

3.9 rezidui na pesticidi vo hranata

4. Prirodni resursi i otpad

4.1 ulov na riba pogolem od biolo{ ki maksimalno dozvolenata koli~ ina

4.2 Koli~ estvo na komunalen otpad 4.3 recikliran otpad od ambala` a

5. @ivotna sredina i ekonomija

5.1 ekotaksi

6. Sproveduvawe

6.1 Prekr{ uvawe na zakonodavstvoto na eu

[ TO PRAVI REPUbLIKA MAKEDONIJA

vo soglasnost so obvrskite prezemeni so spogodbata za stabilizacija i za asocijacija republika makedonija prezema aktivnosti za usoglasuvawe na makedonskoto zakonodavstvo so toa na evropskata unija. vo oblasta na ` ivot-nata sredina procesot go vodi ministerstvoto ` ivotna sredina i za prostorno planirawe, koe gi utvrduva kratkoro~ nite i dolgoro~ nite pri-oriteti na procesot i gi izrabotuva godi{ nite planovi vo ramkite na nacionalnata programa za prezemawe na evropskoto zakonodavstvo. Dose-ga vo nasoka na usoglasuvawe na zakonodavstvoto vo ovoj sektor se doneseni slednive zakoni:

Zakon za ` ivotna sredina; �

Zakon za za{ tita na prirodata; �

Zakon za upravuvawe otpad; �

Zakon za upravuvawe pakuvawa i otpad od �pakuvawa;

Zakon za za{ tita od bu~ ava vo ` ivotnata �sredina;

Zakon za kvalitet na ambientalniot vozduh; �

Zakon za genetski modifikuvani orga- �nizmi;

Zakon za prostorno i za urbanisti~ ko �planirawe; i

Zakon za vodi. �

8

50

[ to pravi Republika Makedonija

Dopolnitelno za sproveduvaweto na donese-nite zakoni se doneseni i pogolem broj podza-konski akti za sproveduvawe na navedenite zakoni. site ovie akti se doneseni vo ramkite na procesot za usoglasuvawe na nacionalnoto zakonodavstvo so toa na evropskata unija.

vo ramkite na procesot ministerstvoto za ` ivotna sredina i za prostorno planirawe gi odreduva evropskite propisi { to } e bidat prioritetni za nivno prezemawe vo makedon-skoto zakonodavstvo. vo ramkite na ovoj proces ministerstvoto pravi i analiza na potreb-nite izmeni vo makedonskoto zakonodavstvo, kako i potrebata od sozdavawe ili zasiluvawe na odredeni institucii vo poddr{ ka na izme-netoto zakonodavstvo. osven ministerstvoto za ` ivotna sredina i za prostorno planirawe vo procesot se vklu~ eni i site drugi organi vo sostav na ministerstvoto, drugi upravni or-ganizacii, kako i stru~ ni i nau~ ni ustanovi { to rabotat vo oblasta na ` ivotnata sredina.

od druga strana, sledej} i go procesot na pre-zemawe na evropskoto zakonodavstvo za ` ivot-na sredina vo nacionalnoto zakonodavstvo na

republika makedonija evropskata komisija utvrdila deka zakonodavstvoto za ` ivotna sre-dina na republika makedonija e usoglaseno vo pove} e od 65% so evropskoto, pritoa utvrde-niot kraen rok za postignuvawe celosna uso-glasenost e 2015 godina, odnosno za odredeni evropski propisi 2020 godina. Koga stanuva zbor za sproveduvaweto na novoto, ili usogla-seno zakonodavstvo, republika makedonija ima u{ te, navistina, mnogu da napravi, a uspehot } e zavisi od pravilnoto koristewe na finan-siskata pomo{ na unijata, kako i na drugite instrumenti dostapni vo procesot, me| utoa i od uspe{ nosta vo procesot na pregovori za pristapuvawe vo ~ lenstvo. sproveduvaweto, me| u drugoto, zavisi i od primenata na do-nesenite zakoni, a vo ovoj moment makedonija uspe{ no se obiduva da ja odol` i primenata na oddelni propisi, me| u koi i zakonot za vodi3 ` rtvuvaj} i go ne samo procesot i kvalitetot na ` ivotot na svoite gra| ani, tuku i evropskite sredstva { to ve} e bea isprogramirani vo na-soka na sproveduvaweto na ovoj zakon.

3 Primenata na zakonot za vodi e oddlo ̀ena za 1.1.2014 godina

INSTRUMENT ZA PRETPRISTAPNA POMO[ - IPA

instrumentot za pretpristapna pomo{ (iPa) e vospostaven od strana na evropskata unija so donesuvaweto na regulativata (ez) 1085/2006 od 17 juli 2006 godina. Celta na in-strumentot e da obezbedi naso~ ena pomo{ na dr` avite { to se kandidati i za potencijalnite kandidati vo nivnoto postapno usoglasuvawe so standardite i politikata na evropskata unija, kako i so nejzinoto zakonodavstvo.

instrumentot za pretpristapna pomo{ e sostaven od slednive 5 komponenti:

Pomo{ vo periodot na tranzicija i na in- �stitucionalna nadgradba;

Prekugrani~ na sorabotka; �

Regionalen razvoj; �

Razvoj na ~ ove~ ki resursi; i �

Ruralen razvoj. �

9

52

Instrument za pretpristapna pomo[ - IPA

9.1. IPA - komponenta II (Prekugrani~ na sorabotka)

Pomo{ ta za prekugrani~ nata sorabotka spored komponentata II od iPa e naso~ ena kon unapreduvawe na dobrite odnosi me| u regioni-te i dr` avite. ovaa pomo{ , glavno, } e se foku-sira na sozdavawe vrski me| u pograni~ nite re-gioni, poddr{ ka na zaedni~ kite aktivnosti za za{ tita na ` ivotnata sredina i podobruvawe na kvalitetot na ` ivotot.

regioni { to mo` at da konkuriraat od obete strani na granicite spored podelbata na re-gioni (t.n. NUTS) se slednive:

Prekugrani~ na sorabotka me| u Makedonija i 1. Bugarija:

Makedonija: severoisto~ en, isto~ en i �jugoisto~ en region;

Bugarija - ] ustendil, Blagoevgrad; �

Prekugrani~ na sorabotka me| u Makedonija i 2. Grcija:

Makedonija - jugoisto~ en, vardarski i pela- �goniski region;

Grcija - Pela, Seres, Lerin, Kuku{ ; �

Prekugrani~ na sorabotka me| u Makedonija i 3. Albanija:

Makedonija - pelagoniski, jugozapaden i �polo{ ki region;

Albanija - Kor~ a, Diber, Elbasan; �

9.1.1 Glavni prioriteti i celi

Prekugrani~ nite programi se naso~ eni kon toa da dadat svoj pridones za odr` liviot razvoj, stabilnosta i za prosperitetot na grani~ nite oblasti za zaedni~ ki interes na ` itelite i na instituciite vo dvete dr` avi. Dr` avite { to se u~ esni~ ki gi dogovorija slednive celi:

9.1.1.1. Prekugrani~ na sorabotka so Bugarija

Da se prodol` at postojnite ili da se soz- �dadat novi vrski me| u lokalnite/regiona-lnite administracii, asocijacii, nevla-dini organizacii ili pretprijatija za da se zasili ekonomskiot i socijalen razvoj na pograni~ nite regioni;

da se podobri turisti~ kata i transport- �nata infrastruktura so cel da se zgolemi potencijalot za razvoj na turizmot, kako i da se pridonese za za{ tita na ` ivotnata sredina;

da se intenziviraat kontaktite na lokalno �nivo me| u ` itelite { to ` iveat vo EU i nad vor od nea, i

da se pomogne so sproveduvaweto na progra- �mata i da se pridonese za navremena ispo-raka na rezultatite.

53


9.1.1.2. Prekugrani~ na sorabotka so Grcija

Da se namali jazot vo ekonomskiot razvoj �me| u pograni~ nite regioni i drugite de-lovi od dr` avata so pomagawe da se sozda-dat novi rabotni mesta, kako rezultat na sorabotkata me| u ekonomskite u~ esnici;

da se zgolemi potencijalot za turizam na �pograni~ niot region i da se zgolemi brojot na stranski posetiteli, kako i da se za{ titi javnoto zdravje preku prekugrani~ ni ak-tivnosti;

da se promoviraat zaedni~ ki aktivnosti �za za{ tita na prirodnata i na kulturnata sredina;

da se intenziviraat kontaktite na lokalno �i na regionalno nivo me| u ` itelite { to ` iveat vo EU i nadvor od nea, i

da se pomogne vo sproveduvaweto na progra- �mata i da se pridonese za navremena ispo-raka na rezultatite.

9.1.1.3. Prekugrani~ na sorabotka so Albanija

Da se poddr` i ekonomskiot razvoj so poseben �akcent na turizmot: prodol` eni turisti~ ki aktivnosti, alternativni vidovi turizam i razvoj na mala infrastruktura;

da se promovira odr` liviot razvoj so pose- �ben akcent na za{ titata, promocijata i na upravuvaweto na prirodnite resursi i ekosistemi: da se vospostavi zaedni~ ka politika za ` ivotna sredina; da se vklu~ i gra| anskoto op{ testvo vo donesuvaweto politika; da se garantira odr` livo upra-vuvawe na prirodnite resursi;

da se intenzivira kulturnata razmena preku �aktivnosti ~ ovek na ~ ovek i institucija na institucija, i

da se pomogne vo sproveduvaweto na progra- �mata i da se pridonese za navremena ispo-raka na rezultatite.

9.1.2. Finansiski pokazateli

spored komponentata II, rasporedot za koristewe na sredstvata e spored prikazot vo tabelata.

Programa Albanija Bugarija Grcija

Ekonomski razvoj

90%

40% - 60% 30% - 50%

Turizam/ Infrastruktura

30% - 50% 20% - 40%

Gradewe prekugrani~ ni mre` i

10% - 20% 10% - 20%

Tehni~ ka pomo{ maksimum 10% maksimum 10% maksimum 10%

vo odnos na programite za prekugrani~ na sorabotka so srbija i so Kosovo, zemjite { to se koris-nici, zaedno so evropskata komisija, } e re{ at koga } e po~ ne procesot na programirawe i kako } e izgleda preraspredelbata na sredstvata.

54

9.2. IPA - komponenta III (Regionalen razvoj)

Pomo{ ta od komponenta III e otvorena samo za dr` avite { to se kandidati, a e naso~ ena kon una-preduvaweto na regionalniot razvoj preku povr-zuvaweto na razli~ nite regioni (razvoj na trans-portnata mre` a) i izgradba i rekonstrukcija na infrastrukturata so cel poddr{ ka na ekonom-skiot razvoj. Paralelno so toa pomo{ ta od ovaa kompo nenta pomaga i vo gri` ata da se za{ titi ` ivotnata sredina od vlijanijata { to gi ima

vrz nea ekonomskiot razvoj. Preku pomo{ ta od ovaa komponenta na iPa se obezbeduva i tehni~ ka pomo{ za ministerstvoto za za{ tita na ` ivotnata sredina i za prostorno planirawe za sproveduvawe na usoglasenoto nacionalno zakonodavstvo so evropskoto zakonodavstvo za ` ivotna sredina, kako i obuka za idnoto mena-xirawe na sredstvata od evropskiot fond za re-gionalen razvoj i zaedni~ kiot fond.

9.2.1. Glavni prioriteti i celi

Glavna cel na komponentata III na iPa za regionalen razvoj e poddr{ ka na regional-niot razvoj preku ispolnuvawe na potrebnite ekolo{ ki uslovi za obezbeduvawe kvaliteten ` ivot i ekonomski razvoj, kako i postignuvawe usoglasenost so zakonodavstvoto za sektorot ` ivotna sredina preku soodvetni investicii.

specifi~ nite celi na ovaa komponenta vklu~ uvaat:

Promocija na odr` liviot razvoj preku �namaluvawe na minimum na { tetnite vli-janija vrz ` ivotnata sredina, tuka osobeno { tetnoto vlijanie na transportot vrz ` ivotnata sredina;

Namaluvawe na koli~ estvoto otpadna voda �ispu{ tena vo pogolemi aglomeracii, koga ne postojat postrojki za tretman na otpad-ni vodi, a zakonodavstvoto za vodi e usogla-seno so evropskoto;

Namaluvawe na naru{ uvawata na ` ivotna- �ta sredina preku nesoodvetno skladirawe otpad i voveduvawe infrastruktura za up-ravuvawe cvrst otpad vrz osnova na zakono-davstvo usoglaseno so evropskoto;

Zgolemuvawe na brojkata na gra| ani { to } e �dobivaat ~ ista voda preku postrojkite za tretman na otpadnite vodi vo soglasnost so evropskoto zakonodavstvo.

vrz osnova na vaka utvrdenite celi i pri-oriteti, evropskata komisija i vladata na republika makedonija go dogovorile kako pri oritetna aktivnost za ovaa komponenta na instrumentot podobruvaweto na infrastruk-turata za upravuvawe na ` ivotnata sredina i proektot „izgradba na sistem za sobirawe i za tretman na otpadni vodi vo Prilep” vo vkupna vrednost od 13 milioni evra.

Instrument za pretpristapna pomo[ - IPA

Programata @ivot+ e finansiskiot in-strument na evropskata unija za poddr{ ka na ekolo{ kata politika. op{ tata cel na @ ivot+ e da pridonese za sproveduvaweto, reformata i za razvojot na ekolo{ kata politika i zakono-davstvo na evropskata unija. Postignuvaweto na op{ tata cel na programata se vr{ i preku kofinansirawe proekti { to imaat dodadena evropska vrednost.

Programata @ivot po~ na vo 1992 godina i dosega be{ e sprovedena vo tekot na tri finan-siski periodi: @ivot-I (1992-1995); @ivot-II (1996-1999); i @ivot-III (2000-2006). vo dosega{ niot period so programata @ivot bea kofinansirani 3.014 proekti, so pribli` no 2,2 milijardi evra.

@IVOT+10

56

@ivot+

10.1. @IVOT+ (2007 - 2013)

vo aktuelniot finansiski period programata @ivot+ } e funkcionira za celoto vreme na va` nost na finansiskata perspektiva od 2007 go-dina do 2013 godina so buxet od 2,143 milijardi evra. Pravnata osnova na programata e regulati-vata (ez) 614/2007 i so nea se reguliraat opera-tivnite tro{ oci na Generalniot direktorat za ` ivotna sredina za upravuvawe na programata, dodeka barem 78% od vkupniot buxet se tro{ at za finansirawe proekti vo trite komponenti na programata: @ivot+ Priroda i biodiverzitet; @ivot+ ekolo{ ka politika i upravuvawe; i @ ivot+ informirawe i komunikacii.

10.1.1. @IVOT+ Priroda i biolo{ ka raznovidnost

Komponentata od programata nameneta za za{ tita na prirodata i na biolo{ kata raz-no vidnost pretstavuva prodol` enie na pre-thodnata programa @ivot - Priroda. so ovaa komponenta se kofinansiraat proekti { to pridonesuvaat za sproveduvaweto na direk-tivite za divite ptici i za divite vidovi i za nivnite prirodni ` iveali{ ta, kako i proekti za vospostavuvawe na podra~ jata od mre` ata natura 2000. Prifatlivi za kofinansirawe se i proekti { to pretstavuvaat sproveduvawe na Komunikacijata na Komisijata (Kom) 216/2006 godina za „zapirawe na zagubata na biolo{ kata raznovidnost do 2010 godina i ponatamu”. ba-rem 50% od vkupniot buxet na @ivot+ mora da bide potro{ en na kofinansirawe proekti od ovaa komponenta.

10.1.2. @IVOT+ Ekolo{ ka politika i upravuvawe

Komponentata za ekolo{ ka politika i up-ravuvawe, vsu{ nost, pretstavuva prodol` enie na porane{ nata programa @ivot - ekolo{ ka programa. so ovaa komponenta se kofinansiraat proekti za sproveduvawe na evropskata ekolo{ ka politika i za razvoj na inovativni idei, teh-nologii, metodi i instrumenti za politikata. Paralelno, kofinansirawe mo` at da obezbedat i proekti za sledewe na ekolo{ kite problemi.

10.1.3. @IVOT+ Informirawe i komunikacii

ovaa nova komponenta obezbeduva sredstva za kofinansirawe kampawi za podigawe na jav-nata svest za ` ivotnata sredina, prirodata i za biolo{ kata raznovidnost, kako i drugi proek-ti so koi se ustanovuvaat informativni cen-tri ili, pak, se organiziraat specijalizirani obuki za lica vraboteni vo sektorot.

57


10.1.3.1. Kriteriumi za izbor na prifatlivi proekti

Proektite { to se kofinansiraat so sredstva od programata @ivot+ mora da gi ispolnu-vaat slednive kriteriumi:

Proektite mora da bidat od interes za Ev- �ropskata unija pridonesuvaj} i za ostvaru-vaweto na op{ tata cel na programata;

Proektite mora da bidat tehni~ ki i finan- �siski cvrsti, ostvarlivi i da poka` uvaat soodveten rezultat za vlo` enite sredstva;

Proektite treba da mo` at da poka` at sin- �ergija me| u razli~ nite prioriteti na [ es-tiot ekolo{ ki akciski plan.

Dopolnitelnite kriteriumi spored koi se �odbiraat prifatlivite proekti opfa} aat:

Proektite da pretstavuvaat najdobra prak- �tika vo sproveduvaweto na direktivite za divite ptici i za divite vidovi i nivnite ` iveali{ ta;

Proektite da pretstavuvaat inovativen �pristap kon ostvaruvaweto na celite na ekolo{ kata politika, razvoj i promo-cija na najdobra tehnika i tehnologija za za{ tita na ` ivotnata sredina;

Proektite da predviduvaat i kampawi za �podigawe na svesta kaj javnosta za za{ titata na ` ivotnata sredina i specifi~ ni obuki za potrebite na za{ titata na ` ivotnata sredina; i sl.

10.1.3.2. Potencijalni korisnici

Programata @ivot+ e otvorena za javni ustanovi i za privatni organizacii i dru{ tva, kako i za institucii od evropskata unija, no i drugi dr` avi od evropa, me| u koi i repu-blika makedonija. Proektite gi podnesuvaat korisnicite povrzani vo partnerstvo, koe go koordinira eden od partnerite od pove} eto dr` avi { to se korisni~ ki. za ` al, republika makedonija vo posleden moment re{ i da ne go plati vlezniot bilet za u~ estvo vo programata i na toj na~ in re{ i samata da go finansira usoglasuvaweto so evropskoto zakonodavstvo i aktivnostite za za{ tita na prirodata i na biolo{ kata raznovidnost.

58

10.1.3.3. Izbor na proektite

Predlog-proektite se na nacionalnata vlast odgovorna za @ivot+, niv gi registrira ev-ropskata komisija, a potvrda za priemot na proektot mu se izdava na koordinatorot od partnerskata mre` a. oddelenieto za @ivot+ od Generalniot direktorat za ` ivotna sre-dina e zadol` eno za postapkata na evaluacija. oddelenieto } e go utvrdi ispolnuvaweto na uslovite za isklu~ uvawe ili za prifatlivost na proektot i za dodeluvawe finansii i } e mu predlo` i na Komitetot na @ivot+ lista na predlog-proekti { to mo` at da se kofinansira-at za soodvetnata buxetska godina.

Komitetot na @ivot+ e sostaven od pret-stavnici na dr` avite { to se ~ lenki, a pretse-dava pretstavnikot na evropskata komisija. ako ovoj komitet dade pozitivno mislewe, toga{ evropskata komisija srazmerno na sred-stvata odredeni za soodvetnata buxetska godina } e ja utvrdi listata so proekti { to } e bidat kofinansirani za soodvetnata godina. otkako listata so proekti za kofinansirawe } e dobie odobrenie od evropskiot parlament, koordi-natorot na korisni~ kata partnerska mre` a } e bide povikan da go potpi{ e dogovorot.

10.1.3.4. Pravila za kofinansirawe

najgolemiot iznos na sredstva za kofinan-sirawe utvrden so regulativata na @ivot+ e 50% od prifatlivite tro{ oci. Kako isklu~ ok, kofinansirawe od maksimum 75% } e mo` at da dobijat proekti vo komponentata @ivot+ Priroda i biolo{ ka raznovidnost, koi imaat konkretni aktivnosti za za{ tita na odredeni prioritetni vidovi ili tipovi ` iveali{ ta od direktivite za divite ptici i za divite vi-dovi i za prirodnite ` iveali{ ta.

@ivot+

USPE[ NI PRIMERI

NA @ IVOT+11

60

Uspe{ ni primeri na @ivot+

OPTIMIZAGUA - Za{ teda na voda za navod-nuvawe preku eksperimentirawe so kompju - te r ski i so avtomatski sistemi za operirawe so navodnuvaweto.

Korisnik:

Fondacija „san valero”

Vkupen buxet:

1.452.000 evra (692 000 evra pridones na LIFE+)

Veb-stranica:

www.life-optimizagua.org

Lice za kontakt:

Nieves Subales Marko

E-po{ ta:

[email protected]

navodnuvaweto na zemjodelskoto zemji{ te, rekreativnite zoni i na gradskoto zelenilo i na dvorovite e najgolemiot potro{ uva~ na voda vo evropa. zemjodelstvoto e osobeno golem potro{ uva~ na voda i koristi pribli` no 70% od vodite vo evropa.

Korisnikot na proektot e Fondacijata „san valero” od saragosa, [ panija, koja zaklu~ i deka ne samo { to e potrebno golemo koli~ estvo voda za navodnuvawe na zemjodelskite povr{ ini, tuku deka odgovornite za vr{ eweto na dejnos-ta nemaat podatoci koga treba da navodnuvaat, koga na plodovite im treba najmnogu voda i koga postojat optimalni uslovi za navodnuvawe.

novozdobienite znaewa od fiziologijata na rastenijata uka` uvaat na to~ noto koli~ estvo voda { to im e potrebno na plodovite, odnosno vremeto koga treba da se navodnuvaat. ovie znae-wa vmetnati vo sistem za presmetka i za sledewe } e im ka` e na sopstvenicite na zemji{ teto kako najefikasno da gi koristat vodite i pritoa da postignat najdobar rezultat.

Proektot istovremeno primeni nekolku vode~ ki svetski tehnologii i go sozdade sis-temot OPTIMIZAGUA vo ramkite na koj na po-liwata so p~ enka i so p~ enica vo sorija i vo monte Hulija, dva javni parka vo saragosa i na gradinite na nekolku rezidencii od Logrowo bea postaveni senzori za vla` nost na pove} e razli~ ni dlabo~ ini vo po~ vata, a bea insta-lirani i klimatski senzori, koi uka` uvaa na vremenskite uslovi i nivnata pogodnost za navodnuvawe. sistemot so podatocite { to gi obezbeduva go hrani centralniot kompjuter, koj so presmetki utvrduva koga e najpogodniot pe-riod za navodnuvawe i za toa go izvestuva ope-ratorot, koj povtorno elektronski go po~ nuva navodnuvaweto so koli~ estvoto voda { to go do-bil kompjuterot so presmetkite.

61


sistemot bil namesten na takov na~ in da mo` e da obezbedi i alarmirawe za nekoi drugi aktivnosti { to se itno potrebni.

za{ tedata na voda so koristeweto na sistemot bila impresivna:

60% na javnite zeleni povr{ ini; �

50% za doma{ nite gradini; i �

40% za poliwata so p~ enka i so p~ enica. �

zaklu~ okot e deka sistemot OPTIMIZAGUA koristel 54% pomalku voda za kontrolnite podra~ ja ili za vreme na probniot period na podra~ jeto od samo 4 ha uspeal da za{ tedi 22.000 kubni metri voda.

Dopolnitelen proizvod na proektot usogla-sen so sistemot za navodnuvawe bil i sistemot za sobirawe do` dovnica i za nejzino koristewe za navodnuvawe, pritoa namaluvaweto na ko-risteweto ~ ista voda bilo za 50%.

Gradot saragosa i javnata ustanova { to go up-ravuva sistemot za navodnuvawe vo okolinata na saragosa go prifatija proektot i re{ ija da gi napravat prvi~ nite investicii za instalirawe i za koristewe na sistemot.

URBANBAT - Sistem za integralno upravu-vawe otpad od javniot gradski transport.

Korisnik:

op{ tinsko transportno pretprijatie na valensija

Vkupen buxet:

1.721.000 evra (833.000 evra pridones na LIFE+)

Veb-stranica:

www.urbantbat.com

Kontakt-lice:

Hesus Herero Gamon

E-po{ ta:

[email protected]

op{ tinskoto transportno pretprijatie od valensija upravuva ekstenzivna flota od 480 avtobusi, koi godi{ no pominuvaat po 22 mili-oni kilometri, kako i gara` a { to e locirana vo gradot valensija.

sekojdnevnite aktivnosti na odr` uvawe na avtobusite proizveduvaat golemo koli~ estvo efluenti, koi bi mo` ele da bidat mnogu opas-ni za ` ivotnata sredina. na primer, akumu-latorskata kiselina sodr` i 15-20% sulfurna kiselina i rastvoreno olovo vo koloidna sos-tojba, koe se nasobira za vreme na koristeweto.

Proektot re{ i da sozdade sistem za zaedni~ ko upravuvawe na { est razli~ ni tipovi te~ en otpad: voda od mieweto na avtobusite; voda od mieweto na motorite i na drugite delovi; iskoristena kiselina od akumulatorite i voda od mieweto na akumulatorite i na podovite na avtobusite; iskoristeniot antifriz; voda od ~ isteweto na sistemot za ladewe i za greewe i iskoristenoto maslo za sopira~ kite.

sistemot se zasnova na koristeweto na naj-dobrata dostapna tehnika kako ultrafiltrirawe; mikrofiltrirawe; vakuumska evaporizacija i elektroliza, koi se mnogu poznati i koristeni vo drugi sektori, no ne i vo sektorot transport.

Proektot uspea vo utvrduvaweto model za najgolemiot del od otpadnite vodi: preku vozdu{ na flotacija i tangenciska ultrafil-tracija go ovozmo` i koristeweto na 98 % od vodata za miewe na avtobusite. Koristeweto druga tehnika ovozmo` i iskoristuvawe na 96 % od vodata za miewe na akumulatorite i na podovite. istiot uspeh ne be{ e zabele` an kaj povtornata upotreba na kiselinata od aku-mulatorite, nitu kaj iskoristenoto maslo za sopira~ ki iako be{ e postignato visoko nivo na nivno pre~ istuvawe.

Povtornata primena na rezultatite od ovoj proekt e vozmo` na i prenosliva vo site pogolemi evropski gradovi { to imaat sistem za javen transport i pritoa se raspolo` eni da u~ estvuvaat vo negovo kofinansirawe.


63


DIONYSOS - Razvoj na ekonomski izdr` an proces na zaedni~ ko upravuvawe otpad od vinarskata industrija i proizvodstvoto na prirodni proizvodi so visok kvalitet i so golema upotrebna vrednost, kako i | ubrivo { to mo` e da se reupotrebi.

Korisnik:

zemjodelskiot univerzitet od atina

Vkupen buxet:

1.310.000 evra (641.000 evra pridones na LIFE+)

Veb-stranica:

http://www.pharm.uoa.gr/dionysos/index.htm

Kontakt-lice:

prof. d-r Serkos Harutunijan

E-po{ ta:

[email protected]

Gr~ kite vinarski vizbi proizveduvaat go-di{ no okolu 400 milioni litri vino i ko-ristat pribli` no 500.000 toni grozje vo celiot proces. najgolemiot del od 400 vinarski vizbi se mali i sredni pretprijatija { to ja odgledu-vaat i koristat istata doma{ na sorta grozje.

Proizvodstvoto na vino sozdava golemo koli~ estvo cvrst otpad bidej} i re~ isi 17% od vkup noto koli~ estvo grozje se sobira vo tankerite i ne mo` e da bide iskoristeno za proizvodstvo na alkohol poradi strogoto zakonodavstvo. Duri i tiwata { to se sozdava ne mo` e da bide iskoris-tena i ispu{ tena nitu vo voda nitu na po~ vata poradi visokiot procent na organski materii { to mo` at da bidat mnogu { tetni za rastenijata, ` ivotnite vo vodata i za kvalitetot na vodata, a so biorazgraduvaweto sozdavaat toksini { to podocna gi zagaduvaat po~ vata i vodata.

Preku partnerstvo na dva univerziteta se pri-stapi kon istra` uvawe i sozdavawe sistem za zaedni~ ko upravuvawe otpad od vinarskata in-dustrija. Proektot se koncentrira na otkrivawe i promocija na bilo{ kite svojstva na otpadot od grozjeto. Preku koristewe hemiski metodi od otpadot od grozjeto se dobivaat soedi nenija polifenoli, koi kako antioksidansi imaat up-otrebna vrednost vo kozmeti~ kata industrija, kako hrana, i vo farmacijata. Preku proektot bea sprovedeni istra` uvawa { to uspeaja da gi izdvojat polifenolite i kako proizvod da gi testiraat vo pove} e industriski granki. Polifenolot DIONYSOS se poka` a kako sol-idna krema za lice, koja ne poka` uva{ e nuspo-javi, a vo mle~ nata industrija se upotrebuva{ e

64

probno vo proizvodstvoto na jogurt. Kremata i jogurtot bea oceneti od stru~ wacite LIFE+ i nivnoto proizvodstvo mo` e da po~ ne otkako } e se obezbedat site dopolnitelni investicii.

edna doza od polifenolot DIONYSOS poka` a deka za medicinski potrebi zamenuva eden ki-logram crno grozje spored negovata hranliva vrednost. treba da bide sprovedeno dopol-nitelno istra` uvawe za da se utvrdi mo` nosta za koristewe vo farmacevtskata industrija.

Kone~ no, koristeweto na procesiranoto komiwe kako hrana za kozi i za ovci poka` a deka nivoto na najaktivnite sostojki na mle~ nite lipidi e poka~ eno za 50%, dodeka preku kompo-stirawe se sozdava odli~ no | ubrivo, koe dosega se koristi od dve vinarski vizbi za sopstveni-te lozovi nasadi.

ekonomskoto modelirawe na LIFE+ utvrdi deka osnovaweto postrojka za izdvojuvawe po-lifenol, koja mo` e da preraboti 2.000 kilogra-mi komiwe, } e pretstavuva ekonomski izdr` an proekt, koj mo` e da dobie i nova dimenzija ako se prenese na prerabotka na maslinki i na dru-gi rastenija.


PROgRAMA ZA KONKURENTNOST I ZA INOVACII - EKOINOVACII

inovaciite vo ekologijata (ekoinovacii) ja odrazuvaat potrebata za odr` liv porast, koj vodi smetka za za~ uvuvawe i za odr` uvawe na ̀ ivotna-ta sredina, za{ titata od zagaduvawe i za efikas-noto koristewe na prirodnite resursi.

so fondovite na ekoinovacii (Eco-Innova-tion), eu kofinansira proekti { to pretstavu-vaat razli~ na tehnika, metodi, uslugi, proizvodi, procesi ili tehnologija, koi se poka` ale kako

tehni~ ki izvodlivi i uspe{ ni, no poradi povrza-nite rizici ne uspeale da se vovedat ili da prod-rat na pazarot, a imaat golem potencijal za { iroka primena i za nivna natamo{ na primena na pazarot vo evropa. Poddr{ kata na vakvi ekoinovativni tehnologii treba da pridonese za otstranuvawe na pre~ kite za razvoj i za { iroka primena na ekoino-vacii, da se sozdade ili pro{ iri pazarot za povr-zani/srodni proizvodi i da se zgolemi evropskata konkurentnost na svetskite pazari.

12

66

Programa za konkurentnost i za inovacii - Ekoinovacii

Proektite treba da celat kon namaluvawe na vlijanieto vrz ` ivotnata sredina, namalu-vawe na zagaduvaweto, poefikasna upotreba na prirodnite resursi i kon podobruvawe na karakteristikite na pretprijatijata (posebno na malite i na srednite pretprijatija) vo od-nos na ` ivotnata sredina.

vo periodot od 2008 godina do 2013 godina na raspolagawe se staveni re~ isi 200 milioni evra za kofinansirawe na proektite za ekoino-vacii. eu pritoa pokriva 50% od proektnite tro{ oci, drugite treba da bidat pokrieni od toj { to konkurira vo forma na kofinansira-we. za parite od fondot za ekoinovacii mo` at da konkuriraat organizacii od site dr` avi { to se ~ lenki na eu, kako i od norve{ ka, Lihten{ tajn, Hrvatska, makedonija, Crna Gora, srbija, izrael, turcija i od albanija.

KONTAKTI13

68

Kontakti

MINISTERSTVO ZA @IVOTNA SREDINA I ZA PROSTORNO PLANIRAWESEKTOR ZA SORABOTKA I ZA PROEKTNA KOORDINACIJAul. „Goce Del~ ev” bb (zgrada na MRTV)1000 Skopje

Telefon: 02/3251400

Faks: 02/3220165

E-po{ ta: [email protected]

Veb-stranica: www.moepp.gov.mk

JAVNA USTANOVA NACIONALEN PARK „PELISTER”ul. „29 Noemvri” 147000 Bitola


Veb-stranica: www.nppelister.org.mk

JAVNA USTANOVA NACIONALEN PARK „MAVROVO”Mavrovi anovi bb1256 Mavrovi anovi


Veb-stranica: www.npmavrovo.org.mk

69


JAVNA USTANOVA NACIONALEN PARK „GALIÎCA”ul. „Gali~ ica” bb6000 Ohrid


Veb-stranica: www.galicica.org.mk

KOMISIJA NA EVROPSKATA UNIJACOMMISSION OF THE EUROPEAN UNIONRue de la Loi 200B-1049 BriselBELGIJA

Janez Potocnik, komesar za ` ivotnata sredina


GENERALEN DIREKTORAT ZA @IVOTNATA SREDINAAvenue de Beaulieu 5 B - 1049 BriselBELGIJA

Faks: +32 (0)2 29 88 288

70

COMMUNITY PROGRAMME LIFE+PROGRAMA NA ZAEDNICATA @IVOT+Avenue de Beaulieu 5 B - 1049 BriselBELGIJA

Faks: +32 (0)2 29 21 787

@IVOT+ Priroda

Angelo SALSI, zamenik-rakovoditel na oddel

Telefon: +32 (0)2 29 69 376


Joaquim CAPITAO

Telefon: +32 (0)2 29 59 328


@IVOT+ @ivotna sredina i ekoinovacii

Hervé MARTIN, zamenik-rakovoditel na oddel

Telefon: +32 (0)2 29 65 444


Anne-Louise FRIEDRICHSEN

Telefon: +32 (0)2 29 91 232


Kontakti

71


EUROPEAN ENVIRONMENTAL AGENCYEVROPSKA AGENCIJA ZA @IVOTNA SREDINAKongens Nytorv 6 DK-1050 KopenhagenDANSKA

Telefon: +45 (0)3336 7100

Jacqueline McGLADE, izvr{ en direktor


MAKEDONSKO EKOLO[ KO DRU[ TVO

Prof. d-r Qup~ o MelovskiKuzman Josifovski Pitu 28/III-71256 Mavrovi anovi

Telefon: 02/2403773

Faks: 02/2403772


Veb-stranica: www.mes.org.mk

Documents

DA ZBORUVAME ZA · 2020. 1. 24. · Dr`avite {to se ~lenki }e treba ovie sredstva od fondovite na unijata da gi iskoristat za soo~uvawe so prediz-vicite kako {to se: namaluvawe na