CIEKAWE METODY NAUCZANIA ORTOGRAFII W SZKOLE PODSTAWOWEJ

Ortografią języka polskiego rządzą cztery podstawowe zasady: fonetyczna, morfologiczna, historyczna i konwencjonalna. Każda z tych czterech zasad ogólnych obejmuje wiele zasad szczegółowych, tj. określone reguły ortograficzne. Dokładna znajomość poszczególnych zasad przez nauczycieli sprzyja właściwemu opracowaniu toku lekcji, poświęconego w całości przepisom ortograficznym, trafnemu doborowi metod nauczania oraz prawidłowemu doborowi odpowiednich ćwiczeń. Natomiast świadome, oparte na zrozumieniu, opanowanie zasad przez uczniów ma niewątpliwie wpływ na wzrost ich sprawności ortograficznej. Zasada fonetyczna Jest najstarszą z czterech obowiązujących w języku polskim zasad ortograficznych. Opiera się ona na związku pisma z mową, na całkowitej i stałej odpowiedniości między głoskami i literami. Zgodnie z tą zasadą każdemu dźwiękowi składającemu się na dany wyraz, czyli każdej głosce, odpowiada zawsze jeden i ten sam znak graficzny. Zasada fonetyczna uwzględnia w pewnym zakresie właściwości fonetyczne spółgłosek: ich dźwięczność, bezdźwięczność, twardość, miękkość, ustność, nosowość, różne miejsca artykulacji, różny sposób zbliżenia narządów mowy. Poprawna pisownia wyrazów motywowanych fonetycznie jest przede wszystkim uzależniona od poprawnej wymowy piszącego. Dlatego też od pierwszych dni nauki w szkole powinno się równolegle kształcić poprawną artykulację i wyrabiać prawidłowy słuch fonetyczny (rozróżnianie dźwięków artykułowanych). Nauczyciele szczególną uwagę powinni poświęcać uczniom, którzy wywodzą się ze środowisk gwarowych i z tego względu mogą mieć trudności w pisaniu nawet wyrazów łatwych. Osobnych ćwiczeń dykcyjno – słuchowych wymagają także wprowadzane do zasobu leksykalnego uczniów wyrazy obce. W związku z tymi zadaniami najodpowiedniejszą formą pracy są ćwiczenia kształcące u uczniów nawyk poprawnego, wyraźnego mówienia, a więc: głośne czytanie; wyraźne, powolne wymawianie; naśladowanie poprawnej wymowy nauczyciela; zbiorowa i indywidualna recytacja; ćwiczenia artykulacyjne; wychwytywanie słuchem odrębności gwarowych oraz ćwiczenia eliminujące nawyk wymowy gwarowej. Zasada morfologiczna Zasada morfologiczna opiera się na znajomości reguł gramatycznych oraz na rozumieniu powiązań ortografii z gramatyką. Zapis wyrazów motywowanych zasadą morfologiczną uzależniony jest od ich formy gramatycznej i słowotwórczej. Zasada ta akcentuje związki fleksyjne wyrazów (np. bór : boru ) oraz ich związki słowotwórcze ( np. pasterz : pasterski ). Przestrzeganie kryterium morfologicznego umożliwia rozróżnianie w piśmie homofonów ( np. stuk : stóg ), a także pozwala opanować pisownię wyrazów za pomocą wymienności rz, ż, ó, ch, h. Zasada ta ma również duże znaczenie ze względu na możliwość poprawnego zapisu wyrazów, w których wymowie występuje ubezdźwięcznienie lub udźwięcznienie spółgłosek ( np. ryba – ryb – rybka ). Swobodne i poprawne posługiwanie się przez uczniów zasadą morfologiczną uzależnione jest od ich wiedzy z zakresu słowotwórstwa ( wyodrębnianie podstawy słowotwórczej i formantu ), fleksji (podział wyrazów na temat i końcówkę fleksyjną) oraz umiejętności rozpoznawania części mowy i ich form, a także umiejętności wnioskowania o poprawności zapisu na podstawie znajomości reguł wymian głosek. Podstawowymi ćwiczeniami, które pozwolą uczniom opanować pisownię ortogramów opartych na zasadzie morfologicznej, są ćwiczenia gramatyczno – ortograficzne, szczególnie

zaś ćwiczenia w zestawianiu i porównywaniu fleksyjnych form wyrazowych i wyrazów pokrewnych. Zasada historyczna Zasada historyczna zwana jest również zasadą tradycyjną. Stosuje się ją wówczas, gdy pisownia danego wyrazu nie ma uzasadnienia morfologicznego ani fonetycznego, gdy nie opiera się na współczesnym poczuciu językowym. Zapis wyrazów wg tej zasady polega na zachowaniu tradycyjnej pisowni, odpowiadającej bądź to dawnej wymowie, bądź też etymologii wyrazów. Wśród wyrazów, których pisownia ma ściśle historyczne uzasadnienie, można wyróżnić dwie grupy: - wyrazy nie objęte regułą ortograficzną, - wyrazy objęte regułami ortograficznymi. Uczeń szkoły podstawowej może opanować pisownię wyrazów, które są oparte na zasadzie historycznej i jednocześnie nie są objęte regułą ortograficzną, poprzez percepcję wzrokową i następnie przez pamięciowe przyswojenie odpowiednich ortogramów (w klasach starszych w niektórych przypadkach można motywować pisownię tych wyrazów poprzez zestawienie ich z analogicznymi odpowiednikami w języku rosyjskim, a w szkole średniej można odwoływać się do gramatyki historycznej). W związku z tym przyswojenie tej grupy ortogramów wymaga przede wszystkim ćwiczeń wzrokowo – słuchowych, skupiających uwagę ucznia na postaci graficznej wyrazów i ich treści. W przypadku grupy wyrazów objętych przepisami ortograficznymi należy w postępowaniu dydaktycznym wykorzystywać istniejące reguły. Nie wystarczy jednak zaznajomić uczniów z określoną regułą. Trzeba jeszcze wykształcić u nich umiejętność natychmiastowego jej zastosowania. Uczniowie zdobywają tę sprawność podczas wykonywania różnorodnych ćwiczeń, które przeprowadzane są według ustalonej kolejności: najpierw objaśnienie pisowni na podstawie omawianej reguły, następnie, podczas zapisywania własnych myśli, spostrzeganie w tekście ortogramów wiążących się z określoną regułą ortograficzną. Zasada konwencjonalna

Zapis wyrazów wg zasady konwencjonalnej nie posiada ani uzasadnienia fonetycznego, ani morfologicznego. Dodatkowo forma zapisu najczęściej nie znajduje w tym przypadku umotywowania historycznego. Zapis więc opiera się jedynie na tradycyjnym zwyczaju, przyjętej umowie. Przyswojenie przez uczniów materiału opartego na zasadzie konwencjonalnej (w zakresie grafii: użycie dwuznaków, trójznaków, znaków diakrytycznych; w zakresie pisowni: zapis łączny lub rozdzielny, wielką lub małą literą ) wymaga przede wszystkim opanowania pamięciowego ortogramów oraz zautomatyzowania ich zapisu. Istotne jest, aby przy nauczaniu pisowni wielkich i małych liter, pisowni łącznej i rozdzielnej, nauczyciele starali się łączyć ćwiczenia ortograficzne z odpowiednim materiałem z zakresu składni, słowotwórstwa, a także z wiedzą uczniów o poszczególnych częściach mowy.

Jak wynika z analizy zasad ortografii polskiej, cały materiał programowy z tego działu można podzielić ze względów dydaktycznych na dwie grupy. Do pierwszej należą wyrazy o pisowni motywowanej, tj. opartej na sprecyzowanych przepisach ortograficznych, do drugiej wyrazy nie oparte na wyraźnie sprecyzowanych regułach ortograficznych. Uczniowie powinni w sposób świadomy odwoływać się do poszczególnych zasad polskiej ortografii. Nauczanie ortografii w szkole podstawowej i gimnazjum ma charakter praktyczno – normatywny i zmierza do zaznajomienia uczniów z zarysem całego systemu podstaw ortografii polskiej wraz z teorią motywującą ten system. Zadanie to wymaga odwołania się do myślenia logiczno – abstrakcyjnego (na szczeblu nauczania zintegrowanego dominuje myślenie konkretno – obrazowe) i sięgnięcia do takich metod nauczania, które będą rozwijać

u uczniów umiejętność rozumowania przez analogię oraz umiejętność samodzielnego i prawidłowego wnioskowania. Kształtowane w ten sposób myślenie ułatwi uczniom dochodzenie, głównie drogą wnioskowania, do uogólnień mających postać reguł ortograficznych, a pozwalających na świadome i poprawne zastosowanie tych reguł w praktyce językowej. Niewłaściwym sposobem postępowania dydaktycznego jest więc zlecanie uczniom pamięciowego opanowania samych reguł. Czynność ta może nastąpić dopiero wówczas, gdy uczeń, posiadający już odpowiednią kompetencję gramatyczną, zostanie do tego przygotowany przez systematyczne poprawnie opracowane ćwiczenia. Powinny one obejmować: obserwację, a następnie analizę zgromadzonego materiału językowego; określenie trudności ortograficznej; praktyczne utrwalenie poprawnego zapisu ortogramów; na podstawie wysuniętych wniosków samodzielne sformułowanie przez uczniów uogólnienia w postaci reguły ortograficznej (a w przypadku, gdy reguła jest zbyt skomplikowana czy nawet mało logiczna, podanie jej uczniom przez nauczyciela); utrwalenie danej reguły poprzez odpowiednie ćwiczenia; kontrolę stopnia opanowania reguły oraz wprowadzenie wyjątków wtedy, gdy uczniowie już bez problemu potrafią stosować poznaną normę ortograficzną. W trakcie pracy nad nową regułą należy również pamiętać o tym, aby każda nowo wprowadzona definicja miała charakter twierdzący, była zwięzła i jednoznaczna oraz tak zredagowana, by umożliwiała uczniom łatwe zapamiętanie. A zatem uczniowie muszą umieć dostrzec problem ortograficzny, odczuć wątpliwość, jak się dany wyraz pisze, przypomnieć regułę i przyporządkować ją pisowni danego wyrazu, usunąć tym samym wątpliwości.

Ortografia wciąż jest piętą Achillesa uczniów, a uczenie się poprawnej pisowni jest zaliczane do najcięższych tortur szkolnych. Chyba każdy nauczyciel, który ma jakikolwiek kontakt z zeszytami, sprawdzianami czy kartkówkami, to potwierdzi. Często prace uczniów tak są naszpikowane błędami ortograficznymi, że po poprawie zadania czy wypracowania kartki przybierają barwę czerwoną. Nie wspominając o dyktandach, w których od ortografów aż się roi. W takim razie co zrobić, aby poprawność ortograficzna nie stanowiła dla naszych uczniów problemu? Jak skutecznie walczyć z tą zmorą, co zrobić, aby umiejętności ortograficzne, jak to się mówi potocznie, weszły naszym uczniom w krew??? Na pewno nie znajdziemy na poczekaniu złotego środka ani problemu nie rozwiążemy od razu. Praca nad poprawą ortografii może przynieść efekty tylko wtedy, jeżeli włączą się w nią wszyscy nauczyciele w miarę swoich kompetencji i możliwości oraz potrzeb swojego przedmiotu, a w szczególności poloniści. Mądre powiedzenie wyraża coś bardzo ważnego, coś, bez czego nie są możliwe pozytywne efekty na polu ortograficznym. Chodzi tutaj o stwierdzenie, że ,,trening czyni mistrza”. Zatem nie wystarczy, że my nauczyciele będziemy usilnie i wszelkimi możliwymi sposobami zabiegać o to, żeby nasi uczniowie nie popełniali błędów, najwięcej do powiedzenia w tym względzie mają oni sami, tzn. uczniowie. Muszą chcieć pisać poprawnie, czyli trzeba ich odpowiednio zmotywować, zachęcić do ciężkiej i wytrwałej pracy. Nauczyciel więc ma szerokie pole do popisu, nie tylko dlatego, że musi odpowiednio zmotywować, ale przede wszystkim dlatego (chodzi tutaj przede wszystkim o polonistów ), że powinien sprawić, aby uczniowie chętnie pracowali z materiałem ortograficznym, czyli podać go w ciekawej formie, posłużyć się atrakcyjnymi i zarazem bardzo skutecznymi metodami pracy. Powodzenie nauki ortografii warunkują następujące czynniki:

• Wyrabianie w uczniach spostrzegawczości, samokontroli, rozumienia potrzeby pracy nad poprawnością ortograficzną, umiejętności dostrzegania problemu ortograficznego

• Prowadzenie przez nauczycieli systematycznej pracy nad rozwijaniem poprawnego ortograficznie pisania oraz stałe kontrolowanie postępów ucznia

• Stosowanie właściwych metod i zróżnicowanych ćwiczeń

Przy czym należy pamiętać szczególnie o urozmaiconych metodach i ćwiczeniach, gdyż wiąże się to ściśle z różnorodnymi predyspozycjami uczniów, wśród których znajdą się i wzrokowcy, i słuchowcy, i kinestetycy. Aby uzyskać dobre wyniki, należy tak różnicować ćwiczenia, aby oddziaływać na wszystkie rodzaje pamięci. Na pamięć wzrokową oddziałuje się poprzez ćwiczenia w czytaniu i obserwacji postaci graficznej wyrazu, zwłaszcza gdy nie można zastosować wobec niego reguły bądź gdy wymowa jest niezgodna z pisownią. Pamięć wzrokową wzmacnia się dodatkowymi wrażeniami, np. podkreślaniem liter bądź wyrazów, pisaniem różnymi kolorami, pisaniem różną wielkością wyrazów w tekście bądź liter w wyrazie, łączeniem wyrazów z rysunkiem; przez zastosowanie pomocy naukowych, takich jak rozsypanki literowe, z których układa się wyrazy, tablice ortograficzne z wypisanym zestawem wyrazów, słownik ortograficzny; przez organizowanie zabaw, np. rozwiązywanie rebusów, krzyżówek, konkursy ortograficzne, inscenizacje, gazetki ścienne systematycznie uaktualniane. Ze względu na duże znaczenie pamięci wzrokowej nie należy uczyć ortografii na wzorach niepoprawnych ani podkreślać w wypracowaniach wyrazów z błędem. Wyraz z błędem przekreśla się i ewentualnie pisze obok poprawną jego postać. Na pamięć ruchową (motoryczną) oddziałują ćwiczenia w przepisywaniu, bowiem ten rodzaj pamięci wiąże się z ruchem ręki. Ćwiczenia wyrabiające pamięć motoryczną ściśle wiążą się z wyrabianiem pamięci wzrokowej. Pisząc bowiem wyraz, jednocześnie się go obserwuje. Na pamięć słuchową oddziałują ćwiczenia polegające na słuchaniu poprawnie wymawianych wyrazów. Dotyczy to zwłaszcza wyrazów pisanych zgodnie z zasadą fonetyczną. Zatem uwarunkowania kompetencji ortograficznej uczniów są zależne od:

• Typu pamięci • Uwagi • Zdolności logicznego myślenia • Roli zasad ortograficznych • Znaczenia poprawności ortograficznej • Barwy i środków graficznych • Powtarzania • Czytania • Zainteresowania i motywacji • Pracy ze słownikiem ortograficznym.

Podstawowe zasady warunkujące powodzenie nauczania ortografii :

• Uczymy się systematycznie. Uczeń codziennie przynajmniej 10 - 15 min. powinien poświęcić na naukę i doskonalenie ortografii.

• Uczymy się poprzez przepisywanie. Uczeń powinien przepisywać wyrazy, połączenia wyrazowe, zdania zawsze z uświadomieniem sobie problemu ortograficznego. Powinien przepisywać starannie i ze zrozumieniem.

• Uczymy się poprzez dyktanda. • Uczymy się poprzez komponowanie opowiadań bądź innych form wypowiedzi z

użyciem wybranych ortogramów. • Uczymy się poprzez rzetelne i systematyczne wykonywanie zróżnicowanych

ćwiczeń samodzielnie lub pod kierunkiem nauczyciela.

Ortografia wymaga dużo samodzielnej, systematycznej, wytrwałej i intensywnej pracy. Nauczanie ortografii jest tą dziedziną kształcenia językowego, która w sposób szczególny

wymaga systematycznych i zróżnicowanych ćwiczeń, angażujących nie tylko pamięć ucznia, ale także jego myślenie, uwagę, spostrzegawczość i wyobraźnię. Ćwiczenia powinny również wpływać na wzrost zainteresowania uczniów problemami ortograficznymi i tym samym pobudzać ich do pracy nad poprawną pisownią. Wymagania warunkujące powodzenie nauczania ortografii są następujące: wyrabianie u uczniów spostrzegawczości, rozumienia potrzeby pracy nad poprawnością ortograficzną, umiejętności dostrzegania problemu ortograficznego (czyli stanu wątpliwości co do postaci graficznej wyrazu i umiejętności jej rozstrzygnięcia); prowadzenie przez nauczyciela systematycznej pracy nad rozwijaniem poprawnego ortograficznie pisania, stałej kontroli; stosowanie właściwych metod i zróżnicowanych ćwiczeń. Najskuteczniejszą metodą nauczania ortografii jest metoda oparta na działaniu uczniów realizująca cel kształceniowy, tj. poprawność ortograficzną. Polega ona na wykonywaniu różnego rodzaju urozmaiconych ćwiczeń ortograficznych, poprzedzonych ewentualnie zapoznaniem uczniów z nową regułą ortograficzną bądź jej przypomnieniem. Lekcje wyzyskujące metodę poszukującą, prowadzące do samodzielnego sformułowania zasady ortograficznej na podstawie obserwacji zebranych ortogramów (wyrazów bądź wyrażeń zawierających jakąś trudność ortograficzną), realizują głównie cel poznawczy (poznanie zasady), a w małym stopniu kształceniowy. Z tego powodu należy zachować takie proporcje w doborze metod, aby zdecydowanie przeważały metody zajęć praktycznych i cel kształceniowy. Każdy wyraz oprócz znaczenia ma także obraz graficzny, który należy sobie przyswoić. Aby dobrze opanować ortografię, trzeba dużo ćwiczyć, tzn. uważnie przyglądać się wyrazom czytanym, zapamiętywać reguły, świadomie stosować je w pisaniu coraz to nowych słów i tekstów. Wymaga to dużo cierpliwości, ale efekty dają wiele zadowolenia. Nad ortografią trzeba pracować systematycznie, najlepiej codziennie po 15-20 minut. Tylko wtedy można dostrzec rezultaty. Uczniowie powinni przyswajać sobie w pierwszej kolejności najczęściej używane wyrazy i połączenia wyrazowe trudne ortograficznie. Poprawność pisania jest umiejętnością, którą można zdobyć, jeśli w sposób systematyczny przyswoi się zasady ortograficzne, a przez ćwiczenia i stałą kontrolę doprowadzi do zmechanizowania wiadomości. Starszym uczniom szkoły podstawowej oraz uczniom gimnazjum można zaproponować samodzielną i systematyczną pracę w domu nad poprawą ortografii. Schemat tej pracy mógłby wyglądać następująco:

Tygodniowe ćwiczenia poprawnej pisowni

I. Przygotowanie 1. Założenie zeszytu do ćwiczeń ortograficznych. 2. Powtarzanie i utrwalanie zasad pisowni. 3. Założenie na końcu zeszytu Słowniczka trudnych wyrazów. II. Pisanie z pamięci – codziennie 1. Czytanie uważne wybranego przez siebie lub wskazanego przez nauczyciela fragmentu tekstu (około 5 niezbyt długich zdań, mniej więcej po 5 wyrazów w zdaniu). 2. Czytanie pierwszego zdania, zapamiętywanie tekstu i pisowni wyrazów. Uzasadnianie pisowni trudnych wyrazów. 3. Wypowiadanie tekstu zdania z pamięci.

4. Powtórne przeczytanie zdania w celu sprawdzenia, czy dobrze się je zapamiętało. 5. Napisanie z pamięci tego zdania. 6. Sprawdzenie zapisu i naniesienie poprawek. 7. Porównanie zapisu ze zdaniem wzorcowym i naniesienie poprawek. 8. Zakrycie zdania wzorcowego i napisanie go. 9. Napisanie powtórnie tego samego zdania.

10.Sprawdzenie zapisu. III. Poprawa błędów

1. Wypisywanie wyrazów, w których zostały popełnione błędy, i uzasadnianie poprawnej pisowni. 2. Zastosowanie tych wyrazów w krzyżówce, układanie z nimi zdań, tworzenie rodziny wyrazów pokrewnych, wykonywanie ćwiczeń utrwalających pisownię. 3.Wpisanie wyrazów do Słownika trudnych wyrazów. IV. Sprawdzian – co tydzień 1. Pracować trzeba codziennie, zapisując daty przy wykonanych ćwiczeniach. 2. Po tygodniu ćwiczeń należy poprosić kogoś o podyktowanie codziennie pisanych zdań. 3. Sprawdzenie, ile mniej się zrobiło błędów niż poprzednio, poprawianie ich zgodnie z oryginałem. Po każdym tygodniu ćwiczeń należy pokazać zeszyt nauczycielowi.

PREGLĄD METOD PRACY NAD POPRAWNOŚCIĄ ORTOGRAFICZNĄ

Przepisywanie – jest to najbardziej powszechna metoda pracy nad poprawnością ortograficzną. Wymaga jednak dużej koncentracji uwagi ze strony ucznia, aby nie robił błędów w czasie przepisywania. Przepisywanie powoduje utrwalanie poprawnej postaci wyrazów w pamięci wzrokowej i motorycznej. Rodzaje przepisywania: przepisywanie proste tekstu, przepisywanie z podkreślaniem wskazanych wyrazów z problemem ortograficznym, przepisywanie z uzupełnianiem, np. liter bądź wyrazów, przepisywanie z tekstu tylko wyrazów bądź zdań, przepisywanie z tekstu tylko przykładów będących ilustracją określonej reguły ortograficznej, układanie krótkich tekstów bądź zdań z podanymi ortogramami.

Pisanie z pamięci - opiera się głównie ono na pamięci wzrokowej i utrwala postać graficzną

wyrazu. Polega na zapisywaniu wyrazów, wyrazów i zwrotów bądź krótkich zdań po uprzednim ich omówieniu i bezpośredniej obserwacji, jak również na zapisywaniu tekstów wyuczonych na pamięć. Dyktanda – powszechnie znana i stosowana forma ćwiczeń ortograficznych. Inaczej pisanie ze słuchu. Jest to ćwiczenie, podczas którego uczniowie zapisują tekst dyktowany przez nauczyciela. Dyktando może służyć różnym celom: wprowadzeniu nowego materiału ortograficznego, wyjaśnieniu reguł ortograficznych, wyrobieniu nawyku poprawnego pisania lub sprawdzeniu stopnia opanowania przez uczniów określonych umiejętności. Celem dyktanda jest wyrobienie i utrwalenie nawyków ortograficznych oraz kontrola z ewentualną oceną stopnia opanowania umiejętności ortograficznych, ogólnych bądź w jakimś zakresie. W związku z tym dyktanda dzielimy na: wprowadzające, utrwalające i sprawdzające. Dyktanda wprowadzające zaznajamiają uczniów z nowym materiałem ortograficznym. Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia nauczyciel zapoznaje uczniów z nową regułą ortograficzną, a w trakcie ćwiczenia zwraca ich uwagę na wyrazy, które są tą regułą motywowane. Nauczyciel powinien tak dobierać tekst, aby zawierał jedną tylko, właśnie wprowadzaną, trudność ortograficzną. Dyktanda utrwalające polegają na tym, że nauczyciel tylko na wstępie przypomina uczniom, o jaką trudność ortograficzną chodzi. W czasie trwania ćwiczenia nie wyodrębnia się ani nie sygnalizuje wyrazów z daną trudnością ortograficzną. W dyktandach tego typu nauczyciel wprowadza materiał ortograficzny już uczniom znany, ale jeszcze nie w pełni opanowany. Dyktanda utrwalające mogą przybierać różną formę np.: dyktand z objaśnieniem, dyktand wybranych reguł i form, dyktand swobodnych, dyktand twórczych, autodyktand.

Dyktanda z objaśnieniem kształcą świadomy stosunek uczniów do ortografii. Utrwalają one zdobyte już umiejętności ortograficzne poprzez zapobieganie błędom w pisanym tekście. W trakcie dyktanda wybranych reguł i form uczniowie nie piszą całego dyktowanego tekstu, ale tylko te wyrazy, których pisownia opiera się na wcześniej wskazanej przez nauczyciela regule ortograficznej, która jest już dobrze przez uczniów przyswojona i utrwalona. Dyktanda takie mobilizują uczniów do wysiłku, do skoncentrowania uwagi na określonym problemie, wyrabiają spostrzegawczość ortograficzną i skutecznie utrwalają zasady poprawnej pisowni. Dyktando swobodne jest ćwiczeniem, w trakcie którego uczeń nie musi dokładnie zapisywać usłyszanego tekstu. Może posługiwać się synonimami (leksykalnymi, morfologicznymi oraz składniowymi), a także zmieniać styl, pod warunkiem, że zachowa treść dyktowanego tekstu. Ten typ dyktowania wiąże się ściśle z ćwiczeniami redakcyjnymi i stylistycznymi. Różnica między dyktowaniem swobodnym a dyktowaniem twórczym polega na tym, że przy dyktowaniu swobodnym uczniowie otrzymują gotowy tekst, natomiast przy twórczym układają go indywidualnie lub zespołowo. Oto kilka wariantów dyktowania twórczego: ćwiczenia, podczas których uczniowie dopisują wyrazy z problemem ortograficznym, opuszczone przez nauczyciela w dyktowanym tekście; ćwiczenia polegające na zmianie gramatycznej formy tekstu; komponowanie opowiadań na określone tematy przy użyciu pewnej grupy wyrazów, zawierających określoną trudność ortograficzną. Do dyktand utrwalających należy także autodyktando.W trakcie tego ćwiczenia uczniowie piszą z pamięci przeczytane z tablicy lub z książki zdania, a także wiersze bądź fragmenty prozy, których wcześniej uczyli się na pamięć. Podczas autodyktanda uczniowie w razie jakichkolwiek wątpliwości mogą spojrzeć na tekst, który jest przedmiotem ćwiczenia. W sposób szczególny wiązanie teorii z praktyką uwzględnia pisanie z komentowaniem. Kształci ono u uczniów rozumowanie oraz świadome i celowe odwoływanie się do reguł ortograficznych. Uczniowie, zapisując dyktowany tekst, wyjaśniają jednocześnie pisownię tych wyrazów, w których pojawia się problem ortograficzny. Pisanie z komentowaniem może pełnić funkcję ćwiczenia wprowadzającego lub utrwalającego nowo poznane zasady. Dyktanda sprawdzające bazują w głównej mierze na pamięci wzrokowej i słuchowej. W dyktowanym uczniom tekście występują wyrazy, z którymi zetknęli się oni wcześniej, których pisownia była przedmiotem wielu ćwiczeń. Odmianą dyktanda – sprawdzianu jest dyktando zapobiegawczo – sprawdzające, angażujące pamięć długotrwałą. Uczniowie piszą ze słuchu tekst, z którym zapoznali się wcześniej. W trakcie dyktanda muszą zatem wykazać trwałość zapamiętania przygotowanego tekstu. Istnieją jeszcze dyktanda, które integrują nauczanie ortografii z ćwiczeniami w mówieniu i pisaniu (kształcenie pisemnych form wypowiedzi). Podczas takich ćwiczeń uczniowie pracują z tekstem, który jednocześnie wyrabia bądź utrwala nawyki ortograficzne oraz doskonali ich umiejętności w zakresie redagowania różnych form wypowiedzi, np. sprawozdania, charakterystyki, opisu przedmiotu itp. Tego typu dyktando może między innymi uświadomić uczniom przydatność wiedzy ortograficznej, której potrzeba wykorzystania może zaistnieć w różnych sytuacjach bądź kontekstach, może również wyrobić u uczniów czynną postawę wobec języka, rozwijać ich szeroko pojętą sprawność językową oraz logiczne myślenie. W sposób szczególny ćwiczenie to może być wykorzystywane przy dyktandzie twórczym. Uczniowie otrzymują wówczas przygotowany przez nauczyciela zestaw ortogramów, który następnie mają wykorzystać przy redagowaniu z góry określonej, przewidzianej w programie nauczania dla danej klasy formy wypowiedzi. Dyktando musi być poprzedzone świadomą pracą nad poprawnością ortograficzną w wybranym zakresie; ma być tekstem ciągłym, a nie zbiorem luźnych zdań; wyrazy z problemem ortograficznym (ortogramy) nie mogą być zagęszczone w nienaturalny sposób, lecz powinny mieć taką frekwencję jak w przeciętnym tekście; przed dyktowaniem tekst musi zostać przeczytany uczniom w całości i tak dobrany, by był zrozumiały; dyktando nie może

zawierać wyrazów, których pisownia nie została jeszcze przećwiczona, a zasady nie wprowadzone; dyktując, nauczyciel stoi przed klasą, by wszyscy go widzieli i słyszeli; dyktuje się naturalnym głosem; dyktuje się po zapoznaniu uczniów z całością, pełnymi zdaniami lub ich większymi częściami, jeżeli są długie, stanowiącymi pewne logiczne całości; każde zdanie powtarza się 2-3 razy. Dąży się do tego, by piszący zrozumiał je już po pierwszym przeczytaniu. Tekst powinien być wypowiadany starannie. Nie należy sugerować wymową pisowni wyrazów. Szybkość dyktowania należy dostosować do tempa piszącego. W razie wątpliwości ortograficznej w czasie dyktowania trzeba zapytać o formę zapisu, aby unikać błędnych zapisów wyrazów lub połączeń wyrazowych. Dyktowanie może mieć różne formy:

- wyjaśnianie pisowni ortogramów w tekście przed napisaniem lub w czasie pisania, - z dyktowanego tekstu zapisywanie tylko tych wyrazów, które dotyczą interesującej nas zasady ortograficznej; wybór może polegać na zapisie pojedynczych wyrazów lub połączeń wyrazowych, - w dyktowanym tekście można zmienić ortograf na ortograf synonimiczny, pod waru-

nkiem zachowania treści tekstu, np. górka – pagórek. Metoda programowana – dzięki niej można osiągnąć dobre efekty w nauczaniu ortografii. Uczeń pracujący z tekstem programowanym ma okazję gruntownie poznać zasady pisowni, a w wyniku wykonywanych ćwiczeń wykształca się u niego nawyk ortograficzny, który – jak wiadomo – jest ostatecznym celem nauczania ortografii. W metodzie tej uczeń styka się tylko z poprawnym zapisem. Jeśli popełni błąd, musi go natychmiast skorygować. Temu celowi służą ramki kontrolne. Odwoływanie się do ramek kontrolnych i porównywanie z zapisem poprawnym skutecznie oddziałuje na analizator wzrokowy, odgrywający w nauczaniu ortografii rolę pierwszoplanową. Praca ucznia z zaprogramowanym tekstem wymaga samodzielnego i koncepcyjnego myślenia, a jej tempo zostaje zindywidualizowane, co nie zawsze jest możliwe przy zastosowaniu konwencjonalnych metod nauczania. Polonista może posłużyć się programami przy wprowadzaniu nowych zasad ortograficznych, utrwaleniu zdobytych wiadomości z zakresu ortografii lub na lekcjach powtórzeniowych. Przed rozdaniem programów nauczyciel informuje uczniów o celu i metodzie takiego typu nauczania oraz zapoznaje ich z instrukcją korzystania z tekstu programowanego, jeśli pierwszy raz korzystają z takiego tekstu. Metoda algorytmów – od przepisu algorytmicznego wymaga się, aby czynności, które on określa, były możliwie proste, by miał skończoną liczbę kroków, by prowadził we wszystkich przypadkach do odpowiedniego wyniku i był zrozumiały dla wykonujących polecenia. Ortografia polska jest trudna do zalgorytmizowania, bowiem wśród reguł przeważają takie, które mają dużą liczbę wyjątków. Należy zatem algorytmizować tylko te reguły ortograficzne, od których nie ma (lub jest mała liczba) wyjątków. Duża liczba wyjątków powoduje zbytnie rozbudowanie algorytmów, a co za tym idzie, utrudnia opracowanie reguły. Nauczanie algorytmiczne ortografii może odbywać się dwutorowo: albo nauczyciel podaje gotowe algorytmy, albo układają je uczniowie pod kierunkiem nauczyciela. Uczniowie, którzy uczestniczą w tworzeniu algorytmów, trwalej opanowują wiedzę i w sposób operatywny posługują się nią w rozwiązywaniu problemów ortograficznych. Nauczanie algorytmiczne z powodzeniem można stosować np. jako wprowadzenie nowego materiału lub jego utrwalenie. Posługując się algorytmem, uczeń musi prześledzić wszystkie punkty w nim zawarte. Dobór liczby kolejnych kroków uzależniony jest od klasy lub od poziomu wiedzy ucznia. Trening ortograficzny – jest to jedna z najskuteczniejszych metod, a przy tym nadzwyczaj prosta. W rzędzie wypisujemy wyrazy z lukami, a obok nich poprawną literkę. Uczniowie

uzupełniają wyrazy samodzielnie, a potem sprawdzają się, odsłaniając poprawną literkę obok wyrazu. W ten sposób uczy się dopóty, dopóki nie opanuje się pisowni wszystkich zamieszczonych w rzędzie wyrazów. Później sprawdzamy swoją wiedzę za pomocą dyktanda, z użyciem wszystkich ćwiczonych wyrazów. Metoda ćwiczeń ortograficzno – redakcyjnych. Kolejność czynności przy nauce tą metodą jest następująca: uważne przeczytanie tekstu, wypisanie wybranych wyrazów o trudnej pisowni, zredagowanie zdań z zastosowaniem wypisanych słów (w słowach tych odpowiednie litery zastępujemy kreską), wypełnianie luk w wyrazach, sprawdzenie, czy litery zostały uzupełnione prawidłowo. Ortograficzna zgaduj – zgadula. Przygotowujemy karty takie jak do gry. Z jednej strony karty jest wyraz z luką, z drugiej literka, która jest do wpisania. Tasujemy komplet kart. Bierzemy po kolei po jednej karcie do ręki i odgadujemy pisownię wyrazów, sprawdzając na odwrotnej stronie, czy nie zrobiliśmy błędu. Karty z wyrazami, których pisowni nie zdołaliśmy odgadnąć, odkładamy, a później ćwiczymy na nich aż do skutku, tj. do zapamiętania, jak się te wyrazy pisze. Następnie powtarzamy całe ćwiczenie, bo mogło się zdarzyć, że pisownię jakiegoś wyrazu odgadliśmy przypadkowo. Gra towarzyska o punkty. Należy przygotować dwa komplety kart, np. z ch i h oraz z ż i rz. Gra się parami. Karty tasujemy i rozdajemy. Obydwaj grający wykładają karty. Kto odgadł pisownię wyrazu z karty wyłożonej przez partnera, zabiera ją i odkłada. Kartę nie odgadniętą zdobywa wykładający. Po skończonej grze obliczamy punkty. Każda zdobyta karta daje 1 punkt. Wygrywa się różnicą punktów. Wojna ortograficzna. Karty numeruje się parami, np. 1. sówka, 1. zasuwka; 2. czółno, 2. czuły itp. Gra się tak jak w ,,wojnę”, jednakże przed zebraniem zdobytych kart trzeba odgadnąć pisownię umieszczonych na nich wyrazów. W razie pomyłki traci się karty na rzecz partnera. Czarna Gżegżółka. Czarnego Piotrusia zastępujemy tu Czarną Gżegżółką. Karty do tej gry sporządzamy tak, jak do gry w wojnę ortograficzną. Wyraz gżegżółka piszemy w pełnym brzmieniu, a na odwrocie karty umieszczamy jedną z liter, które występują w zbiorze wyrazów użytych do gry. Jeżeli jest to zbiór kart z wyrazami pisanymi przez ó – u, umieszczamy na odwrocie Czarnej Gżegżółki literę ó lub u. Jeśli włączamy Czarną Gżegżółkę do zbioru kart z wyrazami takimi jak chart – hart, Czarną Gżegżółkę maskujemy literką ch lub h. Chodzi o to, żeby Gżegżółka udawała chytrze inny wyraz, bo w przeciwnym razie gra straci sens. Gramy tak samo, jak w Czarnego Piotrusia, z tą tylko różnicą, że dobraną parę wyrazów, np.. 7. _ata, 7. _uta możemy wyłączyć ze swoich kart po odgadnięciu pisowni wyrazów: 7. chata, 7. huta. W razie pomyłki jedną z kart tworzących parę zwracamy partnerowi. Jeśli chcemy grę urozmaicić, możemy wprowadzić punkty karne.Za każdą pomyłkę 1 punkt. Ten, komu pozostanie Czarna Gżegżółka, otrzymuje 3 punkty karne. Po skończonej grze sumujemy punkty. Ilustrowany zbiór wyrazów z ó niewymiennym. Jest to tekst przeznaczony przede wszystkim dla ,,wzrokowców”. W zbiorze wyrazów z ó niewymiennym ,,siedzi” coś okrągłego, przypominającego o. ,,Mózg” pisząc, myśl o głowie: Jej kształt wszystko ci powie.

Przez ó piszcie ,,jaskółka”: Wszak w locie robi kółka. Rózgę wstaw w wodę wiosną: O, o, o! Bazie rosną. ,,Ogórek” – spójrz, gdy rwiesz go: To spłaszczone o z kreską. ,,Żółw” ? No, jasne jak słońce: To o z kreską chodzące. A ,,góra” ? Widzę w górze kiełkujące o duże. ,,Róża” ? Przypatrz się różom: Płatków jak o w nich dużo. ,,Wiewiórka” ? No cóż, może wiesz, jak wygląda orzech? Zwój płótna z boków zobacz: Jak o ma końce oba. Końce powrósła połącz. Spójrz: wyszło piękne koło.

Lizaki ortograficzne. Uczniowie z papieru lub z tektury i patyczków wykonują znaki podobne do policyjnych lizaków, a potem zapisują na nich litery, np. ó, u, h, ch, ż, rz. Następnie stają w kręgu. Nauczyciel wymienia wyrazy, których pisownia sprawia trudności. Uczniowie podnoszą lizaki z odpowiednimi literami. Ortograficzne kąty. Wyznaczamy w klasie odpowiednie miejsca, np. kąty ó i u. Uczniowie stoją na środku i przechodzą do odpowiedniego kąta, gdy usłyszą wyraz podany przez nauczyciela. Ortograficzna gimnastyka. Przyporządkowujemy literom gesty. Uczniowie reagują ruchami na podane wyrazy. Ortograficzna kostka. Uczniowie, siedząc w kręgu, turlają lub rzucają do siebie dużą plastikową kostką i zadają zagadki. Pierwsza osoba rzuca kostkę do drugiej osoby, która musi podać tyle wyrazów (np. z ż niewymiennym), ile oczek wypadło na kostce. Jeśli wykona zadanie poprawnie, rzuca kostkę do kogoś innego, jeśli się pomyli, jeszcze raz rzuca uczeń, który wymyślił to zadanie. Ortograficzne koło. Podajemy każdemu uczniowi jeden ortogram (wszystkie muszą dotyczyć jednego aspektu ortografii, np. ó niewymiennego: róża, kłótnia, mózg itd.). Dzieci czytelnie i wyraźnie zapisują wyrazy na pasku papieru i zaznaczają na kolorowo odpowiednią literę (np. ó w wypadku ortogramu z ó niewymiennym). Stajemy w kole. Każdy po kolei czyta głośno swój wyraz i pokazuje go wszystkim. Potem chowamy kartki i ćwiczymy pamięć. Pierwszy uczeń mówi swój wyraz, drugi powtarza usłyszane słowo i dodaje swoje, kolejny powtarza słowa wypowiedziane przez poprzedników i dodaje swoje itd. Ortografia niejedno ma imię. Dzielimy klasę na 3 – 4 osobowe grupy. Zespoły losują kartki, na których są zapisane różne dziedziny (np. film, historia, mitologia, geografia, sztuka, matematyka itp.). Zadanie polega na wypisaniu jak największej liczby wyrazów związanych z wybraną dziedziną, a jednocześnie sprawiających określone trudności ortograficzne. Wygrywa grupa, która znajdzie największą liczbę wyrazów.

Ortograficzne Jeden z dziesięciu. Zasady podobne jak w znanym teleturnieju. Wybieramy 10 osób. Każdej zadajemy dwa pytania. Uczeń, który popełni błąd, odpada. Pozostali zawodnicy dochodzą do półfinału, podczas którego nawzajem zadają sobie pytania. Każdy, kto popełni błąd, odpada. Gra się toczy, dopóki nie zostaną trzy osoby, które przejdą do finału. W finale nauczyciel zadaje pytania wyłonionej trójce. Zwycięża uczeń, który nie popełnił żadnego błędu lub popełnił ich najmniej. Oczywiście wszystkie pytania dotyczą ortografii. Ortograficzne kalambury. Zaletą tego typu działań jest to, że bogacą one język uczniów o przysłowia, powiedzenia czy związki frazeologiczne, ponadto angażują w naukę ortografii ,,całego” ucznia ( nauczanie holistyczne włączające ruch, emocje, myślenie, pamięć, język). Należy przygotować niewielkie kartki równej wielkości. Następnie uczniowie piszą na każdej jedno z podanych wcześniej przez nauczyciela haseł. Jeśli uczniowie chcą, by zabawa trwała dłużej, każdy z nich przygotowuje propozycję hasła zawierającego np. ch lub h i też napisze na karteczce. Uczniowie oddają wszystkie kartki nauczycielowi, który dzieli klasę na zespoły. Wskazane przez nauczyciela hasło przekazuje za pomocą gestów lub rysunków jeden z zawodników drużyny. Aby zdobyć punkt, grupa, do której należy osoba przekazująca informacje, musi w ciągu jednej minuty odgadnąć hasło. Wygrywa ta drużyna, która zdobędzie najwięcej punktów. Plansze tematyczne. Zabawa ta łączy nauczanie ortografii z innymi dziedzinami życia, wzbogaca wiedzę ogólną ucznia, wdraża go do indywidualnych poszukiwań, pracy z encyklopedią, leksykonem itp. Klasa zostaje podzielona na sześć grup. Zadaniem każdego zespołu jest sporządzenie na dużym arkuszu papieru jednej z następujących części słowniczka tematycznego: zwierzęta, osoby, rośliny, przedmioty, zjawiska, czynności, pojęcia. Następnym zadaniem uczniów jest znaleźć w spisie odpowiednie wyrazy, a następnie zapisać je na arkuszu papieru w sposób, w jaki pokazano niżej:

Ortograficzna wyprawa w góry. Za pomocą tej metody uczniowie mają okazję doskonalić wybrane zasady ortograficzne, np. z ó wymiennym oraz ó w zakończeniach –ów, -ówka, -ówna i u w zakończeniach niektórych rzeczowników np. –un, -unek, -unka, -ulec. Do gry potrzebne są plansze (namalowana góra z zaznaczonym na niej szlakiem – 25 pól prowadzi na szczyt), karteczki samoprzylepne i koperty z zadaniami. Pokazujemy uczniom przyczepioną do tablicy planszę z narysowaną górą i zaznaczonym na niej szlakiem ( 25 pól ). Obok planszy przyczepiamy pięć ponumerowanych kopert z zadaniami. W każdej kopercie znajduje się zadanie ortograficzne, za którego rozwiązanie grupa może zdobyć maksymalnie 5 punktów. Nauczyciel dzieli klasę na pięć grup. Każda grupa wybiera lidera, który będzie decydował o wyborze koperty i pilnował, aby wszyscy w grupie byli zaangażowani w pracę. Ortograficzną wyprawę w góry można połączyć z integrowaniem klasy przez wspólne wykonywanie zadań, dlatego wszyscy uczniowie używają jednej planszy, a klasa odbywa wędrówkę wspólnie. Przed wyruszeniem na szlak prosimy uczniów, aby ocenili swoje wiadomości dotyczące pisowni wyrazów z ó i u. Po tym prosimy do tablicy pierwszą grupę. Lider losuje kopertę. Grupa wspólnie rozwiązuje zadanie i jeśli zrobi to poprawnie, wspina się do góry. Przy każdym zadaniu podajemy liczbę punktów. Zaznaczamy, np. kolorowym magnesem lub kartką, miejsce, do którego doszła pierwsza grupa. Druga grupa zaczyna ,,wędrówkę” od tego miejsca – i tak po kolei pracują wszystkie grupy. Propozycje zadań do ortograficznej wyprawy w góry mogą być następujące: podaj antonimy poniższych wyrazów, wybierz takie, w których występuje ó lub u. Uzasadnij ich pisownię. Uzupełnij wyrazy i uzasadnij ich pisownię. Uzupełnij wyrazy i ułóż je w kolejności alfabetycznej. Itp.

PROPOZYCJE CIEKAWYCH ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH

1. Ustal, z których mitologii pochodzą przedstawieni bogowie. Podpisz rysunki, wiedząc,

że przy bóstwie: • Wikingów zapisano 2 wyrazy z ó wymiennym, 2 wyrazy z rz niewymiennym, • Celtów zapisano 2 wyrazy z rz niewymiennym, 2 wyrazy z ch niewymiennym, • Słowian zapisano 2 wyrazy z ż wymiennym, 2 wyrazy z ch wymiennym, • Hindusów zapisano 2 wyrazy z ż niewymiennym, 2 wyrazy z ó wymiennym, • Babilończyków zapisano 2 wyrazy z rz wymiennym, 2 wyrazy z ó

niewymiennym, • Japończyków zapisano 2 wyrazy z rz wymiennym, 2 wyrazy z ch wymiennym.

2. Rozwiąż krzyżówkę, wpisując odpowiednie wyrazy z ramki. 3. Zbierz i zapisz jak najwięcej ortogramów związanych z Wielkanocą.

4. Stwórzcie dwie przykładowe plansze tematyczne: wymyślcie hasło, kategorie ortograficzne i podajcie przykłady.

LITERATURA: Chabiuk J., Sposób na ortografię, WSiP, Warszawa 1997 Gawdzik W., Ortografia na wesoło i na serio, Wydawnictwo ,,OŚWIATA”, Warszawa 2000 Krzyżyk D., Polański E., Starz R., Zarębska D., Ortografia i interpunkcja w klasach IV – VIII – wiadomości i ćwiczenia, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP Spółka z o. o., Kielce 1994 Nagajowa M., ABC metodyki języka polskiego, WSiP, Warszawa 1995 Nowak F., Książka do nauczania ortografii, Firma Wydawnicza Samix w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1992 Oswajamy ortografię – materiały dla nauczycieli języka polskiego, Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Wójcik J., Nauka ortografii i interpunkcji, WSiP, Warszawa 1994 Opracowała: Marta Karmelita