Bruken av gjedde

brukenavgjedde.indd 1 2014-03-31 11:26

BRUKEN AV GJEDDEGenerell informasjon

Markus Lantto

SamlagetOslo 2014



Denne boka gir eg til Johanna.



Eg vil rette ein stor takk til tollpersonalet på grensa mellom Ghana og Elfenbeinskysten. Utan deira hjelp ville aldri denne boka blitt til. Eg vil også takke Muhammed Driboullah på Nilsson Trelast. Og kjære Floortje Cruijff hos salmakaren utanfor Rotterdam, takk for alle gode råd og vedunderlege frukostar. Og takk til ein gul, marknær blom som eg har gløymt namnet på.



9

Begonia, akeleie og krusmynte bøygde seg for han. Hang over han. Sperra vegen for han.


10

Kan hende kliv eg av ein båt ein dag. Nei, eit fly må det bli, ingen kryssar Stillehavet via den øygruppa med båt. Men det er ganske varmt.

Også den største øya er lita. Landsbyane har namn som London, Paris og Poland. Kan hende har dei humor, øybuarane. Dei forstår at dei bur langt borte. For det g jer dei. Kvifor flytte dei hit? Nokre er innfødde som dreiv i land i dei små båtane sine long time ago, f.eks. for førti tusen år sidan. Men ikkje alle er innfødde. Nokre ser ut som europearar. Og nokre må jo rimelegvis ha slekt i Polen. Kva gjer dei her?

Kva gjer eg her, om eg ein dag kliv ut av eit fly og skuggar for sola med handa?

Ein amerikansk flybase, sjølvsagt. Det er det det må ha vore ein gong. Som slumpa til å bli eit samfunn gjennom eit mistak. Gjennom kjærleik.

Skyene samlar seg kring den einaste fjelltoppen. Hugsar du meg?

Eg tenker på plata av gull som vart send ut i verdsrommet. Den som fór av garde med Voyager II 4. september 1977. Eg har sjølv ingen klare minne frå denne dagen. Det var Carl Sagan og ei jente som heitte Ann, som bestemde kva


11

som skulle komme med på plata. Kvalsong, så klart. Det var det første. Og sidan helsingar frå viktige FN-folk frå heile verda. Og musikk. Og Ann spelte inn lyden av sin eigen hjarterytme då ho først var blitt forelska i Carl Sagan. Dei elska og valde ut låtar på kjøkenet heime hos Carl. Chuck Berry. Blind Willie Johnson. Bach. Blind Willie var blind fordi stemor hans kasta flytande kaustisk soda i andletet på han då han var liten. Det sa dei på radioen. Ho kan ikkje ha vore heilt god. Carl hadde ei fantastisk samling vinyl og steinkaker. Høgtalarane vart dregne fram slik at lyden skulle fylle heile huset. Dei elska og valde ut låtar. Keith Jarretts kölnerkonsert var for lang.

Denne øya ute i Stillehavet. Som eg står på med føtene mine. Her er det jamn temperatur året rundt. Havet, ja. Havet held temperaturen så still, så still. Eg har no klive av flyet. Kan hende gjorde eg det allereie for eit par timar sidan. Eigentleg skal eg reise vidare allereie i morgon. Men i morgon går det ikkje. Det er noko med motoren eller vulkanoska i lufta. Eller både og, så eg må bli verande nokre dagar og får bu på hotellet medan eg ventar. På denne øya finst det ingen edderkoppar.

Kan hende er det temmeleg kjedeleg. Eg sit nede i hotell-restauranten og ser på ei kvinne. Vi skal fortelje kvarandre ting. Ho vil ønske å få vite om eg har sett snø, og om eg kjenner Diana Ross.

Det er ikkje berre eg som fotograferer toalett når eg reiser utomlands. Utlendingar kjem til Noreg og fotograf-


12

erer toalett. Ikkje minst søramerikanarar. Ein brasilianar eg høyrde tale om, fotograferte ein gong fire toalett.

Men denne øya høyrer til ein verdsdel eg ikkje trur finst på ordentleg. Oseania.

Høyrer du, min Sansibiria? Så vakkert det læt. Oseania. Eg spør kanskje kvinna om det finst nokon viktige FN-talar å få høyre på jukeboksen. Og i så fall veit ho ikkje, for jukeboksen gjekk sund då ho var lita. Det var ein full danske som helte saus i den. Og då gjekk den sund. Då ho var lita.

Vi må seie til utomjordingane som finn den gylne plata i eit styrta vrak om milliardar av milliardar år, lenge etter at menneskeslekta og jorda og alle trea har forsvunne og sola har svolle opp som ein ballong og ete opp heile solsystemet sitt. Slik at den blir den mest einsame sola i verdsrommet. Vi må seie til dei at hei, vi er menneske, vi er snille og kjem i fred. Hei, og så vinkar vi framfor mikrofonane til utomjord-ingane, men eigentleg vinkar vi til oss sjølve. Stryk oss sjølve over kinna som ikkje lenger er barnekinn. For å trøyste oss. Når vi seier at vi er snille og eigentleg ikkje vil bombe kvar-andre i hel eller helle kaustisk soda i auga på små negerbarn.

Eg lærer meg kanskje nokre helsingsord på oseansk, og saman haikar vi til Paris. Eg seier at eg vil gå på bordell, og så ler vi. Kvinna såg ein gong eit spøkelse på kjøkenet sitt. Men ho vil ikkje snakke om det. Og ingen skal snakke om vêret. Vêret er berre som det er. Med mindre ein storm passerer, altså. Men storm er jo ikkje vêr, det er berre storm.


13

Som riv laus tak og feller tre, spyler hamnene reine og dreg med seg båtar eit stykke ut blant reva. Dersom dei når heilt ut til havstraumane, kjem dei aldri meir tilbake.

I Paris finst det kanskje ein bar eller ein kafé eller eit bibliotek. Eller eit lite kott som er alt dette i kombinasjon med postkontor. Men ikkje noko hotell. Det finst berre eitt hotell på øya. Heime i London.

Vi kliv av i Paris. Det kan vere nokre hundre menneske i kvar landsby på denne øya. Nattelivet består i å vandre langs vegane i mørkret hand i hand og lytte g jennom dei opne vindauga etter slagsmål eller skratt. Men folket på øya har lært seg å elske stille. I langsame rullande dønningar glir ein over kvarandre. Ordlaust vibrerande, dersom ein er nyforelska.

Ein dag som ser ut som alle andre dagar, ettersom det ikkje finst noko vêr og ingen årstider, har oskeskya spreidd seg og motorane fungerer som dei skal. Om ikkje eg kliv på flyet no, blir eg nøydd til å kjøpe ein heilt ny billett for neste tur. Eller så kan eg reise med lasteskip frå øy til øy heilt til eg når fram til hovudfartsårene ig jen. Kva vel eg? Er det nokon der heime på andre sida av jorda som ventar på meg? Du gjer det ikkje. Eg har kanskje g jort mitt her og skal legge plassen sorglaust bak meg, gløyme kva ho heiter, og korleis ein seier eg kan drikke kaffi på oseansk.


14

Måndag

Er det slik det tek til? I ein illeluktande ventesal i Bräcke. Det er lenge sidan dette var ein fin ventesal. Her har eg sete mange gonger og venta på eit forseinka tog. Sist tilkommen er ein handskriven plakat der det står: Generell informasjon! I denne ventesalen tissar vi ikkje på golvet.

Det står endå meir på plakaten. Noko om alkohol og om at nokre av benkane er fjerna fordi dei er blitt øydelagde.

Og det manglar sant å seie nokre benkar. Og det luktar sprit her. Om det ikkje er finnane der borte som gjer det. Dei sit urørlege og tause.

Er det slik det tek til, Barbro? La oss seie at eg står på avstand bak eit tre og ser deg ute i ein park og roper i ein stor, gul mega-fon at hei sann, Barbro, det er eg, Markus. Du veit, han Markus. Som roper i ein stor gul megafon. Eller skriv eit brev med pen-nen han fekk av dama bak skranken på rådhuset i Melhus.

Fordelen med å stå og skrike bak eit tre er at berre den som er til stades, kan høyre meg. Skriv eg eit brev, kan det bli Opp-daga av Einkvan kvar bidige augeblink så lenge brevet finst i fysisk format. Kva skal du gjere med det? Gøyme brevet eller brenne det?


15

Og då kjem eg kanskje ikkje eingong til å skrive noko som berører. Noko hudlaust og patetisk lengtande.

Eg veit ikkje. Om eg berre skal overlate det heile til deg og be deg om å gjere det rette. For min eigen del er det enkelt. Dette er jo ikkje mitt brev. Det ligg i brevets natur at det ikkje er den som skriv det, som sidan eig det.

Og korleis kan eg vite at dei som sit der borte, er finnar? Eg trur ikkje dei har sagt eit einaste ord sidan eg kom inn. Det læt som ei finsk togn.


16

Non sum pisces

Elvemuslingen lever i kalkfattig og klart, rennande vatn med botn av sand, grus og stein. Den er utbreidd over heile den nordlege halvkula.

Den kviler i sanden med det evig strøymande vatnet kring seg. Små partiklar fester seg i g jellene. Visse er organ-ismar som går å ete, og då gjer den det. Andre er berre rusk og får fare vidare. Men det hender at små gruskorn hamnar inne i muslingen og ikkje kan ta seg ut att. Då begynner muslingen å sveipe gruskornet i perlesubstans, lag på lag. Ei perle veks sakte til.

I Noreg heitte den tidlegare elveperlemusling, men nam-net vart nyleg endra til elvemusling for at nordmennene ikkje skulle tenke så mykje på perler og få griller i hovudet.

Elvemuslinghannen lèt spermaet sprute frå munnvika og skylje med vatnet for kanskje å støyte på ei hoe litt lenger nede i elva. Ho tek sæden inn i seg slik at egga hennar blir befrukta. Barna blir berre larver. Larvene blir sende bort med straumen og kanskje, kanskje lykkast dei i å klamre seg fast til gjellene på ein laks (Salmo salar) eller ein aure (Salmo trutta). Ingen andre fiskegjeller duger. Til nød


17

nordamerikansk bekkerøye, men det er ikkje alle muslingar som lever i Nord-Amerika. I fiskegjellene bit altså larvene seg fast, syg blod og lever som dei parasittane dei er, i nesten eitt år. Og så.

Så skjer det siste som må til for at dei i det heile skal få ein sjanse til å begynne på eit liv som elvemusling. Dei må sleppe taket i fisken i nøyaktig rette augeblinken, slik at dei fell ned på ein rein botn av sand eller grus.

Det er ikkje det enklaste. Ingenting i deira tidlegaste barndom er enkelt. Det er berre ei larve av hundre millionar som lykkast i å etablere seg som musling. Når ein elve-musling først har komme så langt som dette, får den ligge og overleve i tjue år før den i sin tur er blitt kjønnsmogen og kan begynne å produsere egg og sæd. Hannen kjem i munnen på hoa. Og slik går det rundt, livet.

Elvemuslingens eksistens var truleg ei av årsakene til at Romarriket ekspanderte nordover. Dei ville ha tak i desse perlene.

– Sjå, eg har funne ei perle, kunne dei seie til kvarandre. Roma vart grunnlagd 21. april 753 f.Kr. av Romulus.

Sjølvsagt var han nøydd til å drepe tvillingbror sin, Remus, før alt var i orden. Remus kom tilbake som eit bittert spøkelse, og broren innstifta derfor ritualet Lemuria. Det gjekk ut på at mannen i hushaldet stod opp midt på natta, kasta ut bønner for å samle saman alle usalige ånder og las dei tekstar for at dei skulle vite å gi seg av ig jen. Ordet lemur blir no for tida brukt om ein slags halvapar. Ein


18

halvape har hale og skil seg dermed frå apen. Drygt sju hundre år etter at Roma vart grunnlagd, då diktatoren Julius Caesar var blitt myrda, også han av sin Brutus, og Gaius Oktavius, keisar Augustus, hadde teke over, vart Romarriket eit sameint imperium. Kartago hadde dei for lengst jamna med jorda og salta omhyggeleg, og no skulle resten av verda bli erobra. Lemuren gjer seg bra på bilete, og halen kan bli over ein halv-meter lang.

Elvemuslingane har levd i hundre millionar år og stort sett hatt det ganske bra, i alle fall ikkje verre enn andre levande organismar som på liknande vis ligg på botnen av eit vassdrag. Men berre dei siste femti-seksti åra har dei begynt å forsvinne. På mange plassar er dei heilt utrydda. Det handlar om vassforureining og at vertsfiskane ikkje lenger kan symje slik dei gjorde før. Til alle tider har folk, ikkje berre romarar og nordmenn, sanka muslingar og teke livet av dei i jakta på perler. Ein må i snitt bryte opp tre tusen muslingar for å komme over ei einaste fin perle. Og det må vere ei retteleg stor og vakker perle, så muslingen ikkje døyr til fånyttes. Men det veit den uansett ingenting om, same kva den hadde i gapet då den døydde.

Ein elvemusling har eit todelt skal, to små tenner utan nokon som helst funksjon, to musklar og ikkje noko hovud. Elvemuslingen har ein fot. Den er kjempestor. Foten har den for å flytte på seg over korte avstandar eller halde seg fast i ein stein. Kan elvemuslingar slåst eller forsvare seg offensivt? Kan hende kan dei bryte kvarandre ned med kompakt og krevjande togn.


19

I år 117 e.Kr. var Romarriket på sitt største. Dei hadde lagt under seg heile den nordafrikanske kysten, frå Marokko, der heile Atlanterhavets dønningar vaska mot kystens klipper frå vest, heilt bort til Egypt og vidare inn i Mesopotamia. Middelhavet var kringsett, og den nordlege grensa for riket gjekk ved Skottland. Ein fjerdedel av alle folk på jorda høyrde til Romarriket. Det er ganske enkelt uråd å forstå kor stort det var.

Om du nokon gong skulle få for deg å kartlegge musling-bestanden, g jer du som følgjer: Vel ut dei vassdraga som interesserer deg. Del kvart vassdrag inn i lokalitetar. Ein lokalitet er femten meter lang. Før du går i gang, vel du ut nokre lokalitetar på slump. Ein kan ikkje saumfare ei heil elv frå kjelde til utløp, det blir for mykje bry. Og det ville sikkert ta ein heil sommar. Det er så mykje anna ein kan gjere medan det er varmt og lyst og ein ikkje treng ha så mange klede på. Alle bøker ein skal lese. Romansane ein skal gjere unna, alle dei vakre solnedgangane med vin i grøne glas. Ordet romanse kjem opphavleg frå … nei forresten, det speler inga rolle. Mål breidda på gjeldande lokalitet fleire stader og rekn ut gjennomsnittsbreidda. Då veit du kor stor overflata er. Så tek du til i nedre enden og går motstraums, sakte og med hovudet bøygd mot vatnet, du kikkar gjennom eit slags periskop og studerer verda ved føtene dine. Tel no alle muslingar du ser.

Faren for forveksling er stor og alvorleg. Nokre tek av og til feil av elvemuslingen og den tjukkskala målarmuslingen.


20

Du må vite kva du gjer. Når du er ferdig med å telje, skal du leite fram nokre muslingar utanfor lokaliteten. Det vil seie at du ikkje skal røre dei muslingane du har talt. Desse andre muslingane plukkar du opp for å måle høgda, lengda og breidda. Ein kan rekne årringane på muslingskalet. Men for å g jere det må du samtidig ta livet av muslingen, så tenk deg om. Ein annan metode er å sjå på lengda og slik g jette seg til omtrent kor gammal muslingen er.

Ein elvemusling kan bli kjempegammal.Om ein tek seg ned til botnen av Middelhavet, finn ein

metertjukke saltlag. Det tyder på at havet for millionar av år sidan miste kontakten med Atlanteren og sakte tok til å tørke ut. Tusen år tok det Middelhavet å bli forvandla til saltørken. Og ein saltørken var det i svært lang tid. Men så hende brått noko dramatisk. Det kan berre ha skjedd på dramatisk vis, noko anna er utenkeleg : Gibraltar gav etter og på ny fossa vatnet inn, milliardar og atter milliardar tonn med vatn.

Ei slik hending må ha sett spor i det menneskelege med-vitet. For nokon må jo ha stått der med oppsperra auge og gapande munn og til si uendelege forundring sett dette skje. Kanskje hadde han enno verken eit språk å tale eller reiskapar å slå i hel dyr med og vart nøydd til å teie om det han hadde sett. Men kanskje er det likevel ei hending som dette som mykje seinare vart til forteljinga om Noas ark og syndfloda. Fortida er ikkje så langt borte som vi g jerne trur. Følgjer ein ordet for hammar etymologisk bakover i tida,


21

finn ein at det tyder stein. Språket til grottemenneska lever blant oss, og vi må berre la urtida få den plassen i notida som den har rett til. Eigentleg er vi enno berre dyr.

Då eg jobba på Ösjöfors handpapirfabrikk midt inne i den mørke smålandske skogen, sov eg som svimeslått. Nettene er så mørke i Småland at ein kan ane stjernene på himmelen også på sjølvaste midtsommarnatta. Det gamle syttenhundre-talshuset vrimla av spøkelse, historiene verserte. Einkvan fortalde korleis han høyrde dei tunge, rolege andedraga til sovande menneske om nettene, trass i at han var einsam i rommet. Eg høyrde ingenting. For meg var huset stilt. Sjølv om eg ofte følte meg observert. Og skogen var still. Det ein høyrde, var den brusande elva, Stångån. Stångån dreiv det store vasshjulet på papirfabrikken i 149 år. Det er eit vassdrag som begynner i innsjøen Möckeln og renn heile vegen til innsjøen Roxen, tjue mil, med eit fall på 143 meter undervegs. Kvar morgon gjekk eg ned til den vesle brygga som isen braut sund kvar vinter, og som eg sette i stand så godt eg kunne når sommaren kom. Vatnet drog i kroppen, det var nesten suggestivt. Det er noko sensuelt og djupt eksistensielt ved det å ligge naken i ein foss. Eg kunne bli gripen av lyst, slik at også min sæd vart teken av kvervlane i vatnet for å forsvinne nedetter, bortetter.

Til Ösjöfors kom ein dag elvemuslingforskarar for å forske på elvemuslingar. Dei kan bli meir enn to hundre og femti år gamle, fortalde ein av forskarane meg. Det vil seie at dersom ein legg åtte elvemuslingliv etter kvarandre


22

bakover i tida, kjem ein til Julius Caesars fødselsdag 13. juli år 100 f.Kr.

Eller gå berre eitt muslingliv tilbake, så er vi i 1761, året då ein streik braut ut på ein svensk våpenfabrikk. Medan det rasa krig – det var Sverige som slost mot Preussen. No var det i all hovudsak krig i Europa. Mozart var fem år gammal og hadde vunne med å komponere fjorten symfoniar.

27. august 2005 kom ein helsikes galning til Ösjöfors og brende ned den gamle papirfabrikken. Eg dreg ikkje lenger dit om somrane.

Elvemuslingane ligg i sanden og teier utan å tenke, lever med det evig strøymande vatnet kring seg. Slumrar seg gjennom menneskegenerasjonar, nødsår og folkevandringar. Krigar kjem og går, og muslingane blir sakte slipte ned til dei ikkje lenger er g jenkjennelege. Som innhole, ru, levande steinar.

Når forlèt ein musling jordelivet? Eller var dei nokon gong her medan dei levde?


Documents

Bruken av gjedde