BRANKO PETRANOVI

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 19181988PRVA KNJIGA

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA19141941

NOLIT-BEOGRAT)

U E NK RD I SIMON SIMONOVI

RECENZENTI MOMILO ZEEVI ZDRAVKO ANTONI MILOVAN BUZADI

Izdavanje ove knjige pomogli su Fond CK SKJ za nauno-istraivaki rad i izdavaku delatnost i Republika zajednica nauke Srbije

SADRAJ

PREDGOVORPRVA KNJIGA

VII KRALJEVINA JUGOSLAVIJA 19141941

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE KRAJEVINA SHS I NJENI NARODI SOCIJALNO-EKONOMSKA OSNOVA NOVE DRAVE DRAVNOPRAVNI PROVIZORIJUM PARLAMENTARIZAM I NJEGOVE PROTIVURENOSTI ESTO JANUARSKA DIKTATURA NARODNI FRONT I KOMUNISTI _ VLADA MILANA STOJADINOVIA. KARAKTER NACIONALNOG PREUREENJA DRAVE ULOGA DRAVE U PRIVREDI PROSVETA, NAUKA I KULTURA VELIKE SILE I JUGOSLAVIJA (2527 mart 1941.) VOJNA KATASTROFA BIBLIOGRAFIJA FOTOGRAFIJE I FAKSIMILI Stvaranje jugoslovenske drave u prvom svetskom ratu (posle strane 24) Kraljevina SHS 1919-1929 (posle strane 72) Kraljevina Jugoslavija 1921-1941 (posle strane 296) Prosveta, nauka i kultura (posle strane 344) IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA SPISAK SKRAENICA REGISTAR LINIH IMENA REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

3 30 56 86 132 176 213 255 310 324 360 385 413

413 416 418 426

PREDGOVORI

Mnogo je paradoksa koji prate oiglednu pojavu poveanog interesa za dokumentarno-memoarsku literaturu o naem veku, posebno drugom svetskom ratu i savremenom razdoblju. Ova tendencija, inae dugo prisutna u svetu, poslednjih godina nije mogla mimoii ni Jugoslaviju, zemlju otvorenih granica. Veoma je naraslo zanimanje za najnovije razdoblje nae istorije, koje verovatno nee opadati. Na naem tlu karakteristiu ga neke osobenosti: zemlja smo vienacionalna; politike borbe u prolosti bile su estoke; dugo je istoriografija imala jednolian karakter i patila od oficijelne linearnosti; upijanje novih sadraja nije prolazilo bez uzbuenja i usijanih rasprava; imali smo mnogo seanja, ali vie nego malo vrhunske memoarske literature. Prevodi iz drutvenih nauka (prevoene su najraznovrsnije knjige iz filozofije, sociologije i drugih oblasti) nisu obuhvatali i znaajnija istoriografska ostvarenja do pre nekoliko godina, kada su naem itaocu postali dostupni Isak Dojer, H.B. Parks, Piter Kalvokoresi, Gaj Vint i drugi strani pisci istorije i politikih biografija. Ideoloko-politika ogranienja svakako su bila jedan od glavnih uzroka pomenutog decenijskog zaostajanja. Bez snebivanja moemo rei da naa istorijska literatura nije ni uivala neki vei ugled van granica Jugoslavije. Jezika barijera onemoguila je da se jugoslovenski doprinosi svetskoj istoriji prikljue velikim istoriografskim sintezama. Jugoslovenska literatura, opet, liena je prevoda dela o susednim narodima sa ijim se istorijama prolih stolea ukrtala i naa. Poveani interes za istoriju manifestovao se u mnogobrojnim novim radovima, u gladi za istorijskim svedoanstvima, u sve jaim zahtevima za ukidanjem tabuisanih tema; zatim u tematskom razuivanju istorije i interpretativnom pluralizmu, svojstvenom istoriografijama koje su izrastale u daleko povolj-

DCCXCIX ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

nijoj drutvenoj i duhovnoj klimi. Do jue malo poznata, nezanimljiva, za iru javnost nepostojea, savremena istorija se odjednom nala u ii interesovanja najirih italakih krugova. Poslednjih godina, bez ideolokih stresova, i koliko do jue nezaobilaznih sumnji, prevedeno je vie istoriografskih ostvarenja o savremenom razdoblju iz pera poznatih istoriara nego za poslednjih nekoliko decenija. Ova poplava interesovanja prenela se i na stranice tampe, u politike i knjievne asopise; istorijske teme ule su u knjievnost. Ima ih koji e ovu masovnu pojavu nazvati iracionalnom" ili ak bolesnom strau" za prolou, mislei najverovatnije na njene razmere, nain tretiranja istorijskih tema i izbor dogaaja koji su predmet obrade. To su, mislimo, u najpozitivnijem smislu, nezavisno od sadraja pojedinih knjiga i njihovih stvarnih naunih dometa, najvie kumovali" pojedini istoriopisci i publicisti, draei javnost novim saznanjima, provokativnim pristupima starim temama; naroito naputanjem kruto ozbiljnog i kanoniziranog pristupa linostima i dogaajima. Mogli su koristiti i iskoristili su dugo utanje istoriara, neoekivano izbijanje krize i savrenu neobavetenost mlae generacije o dogaajima ujedno toliko bliskim i dalekim (1948-oj, ivotu vrha, nainu odluivanja, sukobima politikih istomiljenika, raskolima i ideolokim izmama, nacionalistikim skretanjima, neizvesnostima i novim zabrinutostima pred budunou, studentskom buntu 1968, poreklu ekonomskih nevolja, raspadanju partijskog monolita, itd.). Novi napisi i knjige poreeni su, kao prvi vesnici trezvenijeg pisanja o dogaajima, sa dejstvom lavine", a neki su njihovu pojavu propraali duhovitim komentarom da je re o asu istorije", pod otvorenim nebom. Bez obzira na to kako e struna kritika oceniti te radove, ini nam se da nee moi mimoii njihovu ulogu u stvaranju jedne nove atmosfere koja je irila prostor slobodnijem i odgovornijem istoriografskom izraavanju. Strani osvrti na nau prolost odudaraju od naih predstava, ak i kada su pisani sa simpatijama o partizanima ili naoj posleratnoj stvarnosti; ta tek da se kae o emigrantskoj pseudoistorijskoj literaturi koja nastavlja da vodi davno izgubljeni rat; deo zapadne, prizemne literature o posleratnom razvitku Jugoslavije optereen je senzacionalizmom, tzv. istorijom kroz kljuaonicu", proizvoljnim analiziranjem odnosa u

PREDGOVOR

IX

vrhu nae Partije i drave, sudbine i puta Jugoslavije u posttitovskom periodu; struna gledita o nekim kljunim pitanjima nisu vie jedinstvena ni kada je re o jugoslovenskim istoriarima. Drutveni razvoj ne moe iskljuiti pojavu tzv. paralelnih istorija kao vida shvatanja i razumevanja istorijskih procesa. Statistika moe lako pokazati da van Partije danas postoji vie od milion nekadanjih lanova i aktivista SKJ, koji su otpali pri raznim istorijskim prelomima. Za razliku od naune istoriografije, koja se dri dosta distancirano prema obradi raznih misija (politikih i diplomatskih), posleratnih kriza, veih ili manjih, u zemlji ili meunarodnim odnosima (zapadni pritisak, grko pitanje", Informbiro, albansko-jugoslovenski odnosi, kolektivizacija, odnosi u rukovodstvu, Jugoslavija i SSSR posle normalizacije odnosa, brionski plenum, nacionalistike poplave krajem 60-tih godina, Kosovo itd.), ove i sline teme su poslednjih godina predmet istorijske publicistike, strane literature, naih romansijera i pripovedaa. Istraivai iz drugih drutvenih nauka, u sintetikim razmatranjima nae drutveno-istorijske situacije, nastoje, takoe, da bace vie svetlosti na nau savremenu krizu i odgonetnu njene uzroke, i da iznesu svoje projekcije njenog razreenja. Memoarska literatura sa svoje strane nadoknauje istoriografske praznine (za iju je obradu moda i prerano, ako se ima u vidu zanat istoriara i neophodnost sticanja nekih prethodnih preduslova za analize svojstvene istorijskoj nauci), iri horizonte vienja, utire put generaciji istoriara koji dolaze, zadovoljava e za saznanjem sudeonika i savremenika dogaaja. Postoji i druga strana pojave u vidu svedoenja memoarista, koja izaziva konfrontacije umeanih ili prozvanih uesnika, razbija odranije nastale i utvrene kolektivne predstave o dogaajima; da nema uvaavanja prema postojeim nosiocima vlasti. Mnogobrojni aspekti memoara otkrivaju nesumnjivo opasnosti politike instrumentalizacije ove literature, produbljivanja razlika, isticanja ambicija pisaca u raspletu krize. No, nema nita opasnije od uoptavanja i jednostrane kategorizacije ove vrste literature, bilo da se gube iz vida njene korisne strane ili prenaglaavaju negativne posledice. Put razreenja ovih nepotrebno zaotrenih prilaza, poslednjih godina vodi preko razvoja naune istoriografije, kritike

X

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

verifikacije memoraskih spisa, smirenih odgovora svih uesnika, kultivisanja otvorenosti za prijem novih saznanja. Smena jednog vremena drugim, oduvek je istoriarima nametala neophodnost ispitivanja vrednosti minule epohe. U prirodi je bia istorijske nauke koja se bavi prolou da veito, na nov nain, doivljuje razumevanje (interpretaciju) prolosti. Deca nikada nisu videla istoriju oima svojih otaca. Istorijske injenice su veite, ali istoriografska tumaenja su od generacije do generacije bila drugaija. Moramo li ukazivati na dihotomnost istorije: ona je onakva kakva je bila, ali njeni tumai su deca svoga doba. Istorijska nauka je pozvana da prosudi da li je jedna interpretacija lege artis sprovedena ili je suta suprotnost pravilima metodologije istoriara. Istorijski und, ispolitizirana literatura, dela koja ne prelaze okvir ideolokog otiska, van orbite su naune istoriografije. Ona su pokazatelj drugih stanja: politikih kontroverzi, ideolokih naboja, tendencije kompromitovanja autentinih istorijskih sadraja. Kriza, poput ove nae, duboka, drutveno-ekonomskog karaktera i kriza morala istovremeno, koja tee u uslovima naih nacionalnih podela, republikih parcelacija, stagnacije samoupravljanja, opadanja volje i obeshrabrenosti, ne moe da ne izazove pitanje: kada je ona zapravo poela? Teko je objasniti i uveriti da se sve zbilo za poslednjih pet-est godina. Ne kaemo nita novo ako podsetimo na tako esto postavljena pitanja: kada je pukla opruga", zato, ko je za to kriv? Mislimo da se slina pitanja ne mogu potiskivati, iako smo svesni do kojeg se stepena mogu zloupotrebljavati. Stoga e najskeptiiiiji duhovi meu nama rei da za savremenu popularnost istorija moe zahvaliti samo kriznoj situaciji. Van sumnje je da i savremena kriza daje podsticaj znatielji i pojaanom interesovanju za istoriju. Spremno se poteu i primeri iz davnina. Monumentalne projekcije iz vremena bez potresa koje su odavale sliku socijalnog mira i blagostanja, jednom zauvek osiguranog zahvaljujui istorijskom naporu prethodnih narataja sve manje se pokazuju odrive pod pritiskom dnevnih nevolja. Sve vie ljudi se osvre unazad i eli da sazna predistoriju nae savremene faze. No, i strategija izlaska iz postojeih poremeaja, stvaranje novih vizija ima takoe za pretpostavku ispitivanje njihovih korena. Mladi, u ime sutranjice, zahtevaju to iscrpniju sliku o vremenu svog

XI detinjstva. Duboki raskol koji je izazvao Informbiro ostao je za nama, van svesti mladih generacija. Savremena istorija se nesumnjivo dugo razvijala van oiju ire javnosti. Istine radi, javnost se nije njom ni zanimala. ivelo se za danas i budunost koja je izgledala osigurana i za naredni vek. Socijalnu povrinu tek su poele da uznemiravaju prve konfliktne situacije (nejedinstvo u rukovodstvu, studentski bunt, nacionalistika plima maspokreta, prvi nastup kosovskih separatista 1968), ali ne do te mere da bi pogledi morali da se okreu prolosti i u njoj trae objanjenja. Publicistiko-istoriografski pristup mogao se tada i pored uznemiravajuih opomena i nesumnjivih drutvenih oiljaka i prvih trauma zadovoljavati linearnim prikazima prolosti, dograivanjem monumentalnih slika istorije, idealizacijom normativnog stanja samoupravnog drutva, te nastojanjem da se narueni nacionalni odnosi i dalje predstavljaju kao harmonini. Pri postojeem stanju drutvene svesti, savremena istorija je za iru javnost bila nezanimljiva. Ostajala je u senci velikih proslava i prazninih veselja, ilustrativna i raspriana u razraivanju postojeih ocena. Jedna protivurenost, koja nije teko objanjiva, karakteristina je za njen razvitak: kritiki ton govora o tekuim procesima jugoslovenskog drutva od poetka ezdesetih godina, nije podsticao i razvoj kritike istorije. Monolit se topio i istopio", a kritika svest nije ovladala ili je sporo ovlaivala istoriografijom. Polje prolosti se zaista nije lako pretvaralo u poprite samostalnijih i nezavisnijih istraivanja. Istini za volju, 60-ih godina pojavile su se ipak prve studije i rasprave koje i danas svedoe da su razmatrana pitanja od pravog naunog interesa i da su neke pojave valjano istraene, pa i danas stoje kao putokaz i istoriografska mea. Istoriari su irili tematski krug i rekonstruisali pitanja o kojima se malo ili nita nije znalo. Poeli su da se koriste strani izvori za analizu nacionalnih i jugoslovenskih pojava naeg veka. Podsetimo na ofanzivu polovinom 1942. sa Tjentita u pravcu zapadne Bosne, ustanak u Srbiji 1941. i nemaku reakciju, ispitivanje jugoslovenske emigracije 19411945, tzv. kvislinki ciklus, sednice CK KPJ u toku rata, strane misije u Jugoslaviji, itd. Istoriari koji su prvi prekoraili pragove stranih arhiva, skrenuli su panju na meunarodnu korelaciju nekih unutranjih pojava. UsamljeniPREDGOVOR

X I I

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

pojedinci meu istoriarima, a daleko vie naunici van njihovog kruga, znali su uoiti i identifikovati tendencije koje su vodile dananjim neizvesnostima. Pojedinci koji su se drznuli" da ispituju tzv. tabu-teme doivljavali su sudbinu da se njihova istraivanja proglase za ekscesne manifestacije. Neke teme su dugo, sve do naeg vremena, ostale da miruju kao predmet istoriografskog interesovanja. Neko nepisano pravilo kao da je upozoravalo da nije vreme za njihovu obradu i otvaranje pitanja. Da li treba podseati na zanemarenu epizodu partizansko-nemakih pregovora marta 1943. godine? Daleko je bitnije rei da se razvoj savremene istorije dugo kretao jednosmernom putanjom. Mnogo puta je ponovljeno da je sve do danas prevagu zadrala najjednostranija varijanta politike istorije. Energija se rasipala da bi se nagomilala graa u ime osnaivanja optih teza ili, bar, njihovog to arolikijeg ilustrovanja. Tematska jednostranost i metodoloka jednoobraznost reflektovale su se u punoj meri u usvojenim projektima. Svet novih injenica jo nije mogao da razmrda nasleene, konceptualne okvire optih pojava. Savremenu istoriju su zauujue malo interesovale ideoloke osnove pokreta, drutvene snage i njihova politika filozofija (konzervativna, liberalna, komunistika, socijaldemokratska). Politika i ideoloka misao, ako je ak i nala svog istoriara, praena je na shematski nain izvoenjem jednostranih preseka, koji su izneveravali pojedinane line stavove i miljenja. U istoriografskom krugu takoe nije bilo ispitivanja etikih normi i sistema moralnih vrednosti starih i novih drutvenih subjekata, sa njihovom promenljivou; zaboravljano je na uticaje sa strane doktrinarne i politiko-praktine, na njihovo ukrtanje sa naim mentalitetima i naravima; ta da se kae o raspadanju starih patrijarhalnih oblika i njihovim ostacima u svesti i materijalnoj, civilizacijskoj osnovi, socijalnim sastavnicama pokreta, ispitivanju tendencija sa stanovita moguih ishoda, naina izbora reenja. Lavina kritike ekonomista, sociologa, pravnika i politikologa kao da je imala neku blagu toleranciju vladajuih snaga, iako nijedna mera dravnih vrhova nije bila poteena kritikih refleksija. Otkuda onda nemir im se pojavi istoriografska ili istoriografsko-publicistika kritika? Odgovor je jednostavan: ona pogaa fundamentalne osnove poretka, dovodi u pitanje

'Wr1'

PREDGOVOR

XIII

njen legitimitet, dira u sakrosanktne temelje istorijskih genealogija, dvoji izvorna reenja od savremenih deformacija. Za nas je kritika stanja pretpostavka akcije, put ka definisanju htenja, izvor vraanja samopouzdanja, prvi napor da se negacijom neodrivog i prevazienog stvori vizija i ponovo izae na iroke drumove istorije. Karl Marks je razaznavao istorijsko vreme" od kalendarskog". Nae zanimanje za prolost jedino je vredno i prihvatljivo ukoliko je u znaku saimanja sva tri temporalna elementa istorije: prolosti, sadanjosti i budunosti. Sudbini naeg dutveno-politikog sistema, savremenoj istoriji i uopte istoriji u nas, preti opasnost da se trajno ozakoni podela na osam istoriografija. im jedna jedinica dobije atribute drave, ona eli da ima i svoju istoriografiju. Tako onda i nastaju podele na istoriare pojedinih nacija, drava i regija. Ui struni aspekt nastalih ili moguih posledica drutvenog razvitka postaje pogibeljan i u sferi istoriografije. Jedna od moguih negativnih posledica, koja se zlokobno nasluuje, jeste da uskoro moemo dobiti konfederativnu istoriju koja bi do simetrije sadravala nacionalne i regionalne istorije, ujedinjujui ih na kraju u istoriju Jugoslavije" izmeu zajednikih korica, kao da je re o aritmetikom zbiru. Iz takvog stava proizilazi da ne postoje optejugoslovenski tokovi i optejugoslovenski smisao dogaaja. Re je o najobinijem duhovnom osiromaavanju jugoslovenske istorije. Previe je na toj liniji uivljavanja u predbalkanske parcelizacije i neuoavanja anahroninosti mikrodrava. Nesporno je, dakle, da je razvoj savremene istorije dugo posle rata tekao u znaku opteprihvaenih monumentalnih vienja i kolektivnih predstava o velikim istorijskim pojavama revolucije. Ostvareni struni rezultati nisu dirali u opteusvojenu sliku zbivanja. Raskonija je uglavnom injenika strana pojava bez dublje i razuenije istoriografske obrade. Ako je i dolazilo do razilaenja izmeu postojee opte slike i novih saznanja, onda se ono svodilo na pojedinana skretanja", iskakanja" najnestrpljivijih ili najistinoljubivijih, ekscese" memoarista, publicista i istoriara. Stanje savremene istorije danas odlikuje daleko vee posedovanje grae u poreenju s vremenom kada je poinjala rad prva generacija istoriara savremenog razdoblja. Ako su izvori osnova rada istoriara (a tako je bilo oduvek), onda moramo

XIV

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

raunati na nova saznanja; ranije uproene slike nadvisuje novi faktografski materijal; otkrivaju se protivureni putevi narastanja snaga revolucije; saznanje sutina kompromisa; postaju jasniji slomovi odreenih politika; iskazuje se politiko-psiholoka atmosfera neoekivanih obrta, itd. Poznato je da uvid u novu dokumentaciju razastire neke nove, do sada nepoznate strane istorijskog procesa; dolazi do kritikog proimanja nae i strane grae; ukrtaju se sadraji arhivskih dokumenata i svedoanstava uesnika; protek vremena i iscrpnija (dijagonalna) analiza i od ranije objavljenih dokumenata, skreu panju na zaetke nekih pojava svojevremeno nevidljivih; politike rasprave u jeku nae savremene krize svakodnevno obnavljaju seanja na pojedine vidove biveg voenja politike i ekonomije, koji, kao zapisani podaci, nisu morali ni postojati. Prethodnice istorijske nauke: publicistika i literatura, otvorile su, takoe, dosta pojava nae blie prolosti. Imaginativnim postupkom oivljene su neke drutvene i grupne situacije, a pre svega klima vremena. Pojava publicistike literature pre istoriografskih radova, nije neobina. Odavno je reeno da publicisti prethode istoriarima. Knjievna dela, sa istorijskim temama, mogu izazivati otre kritike na raun oivljavanja ideolokog revanizma". Ne previajui mogunosti raznih zloupotreba, smemo li ipak zaboraviti da se radi o slobodi relativizacije koja je piscu dozvoljena jednako kao to je nauniku uskraena. Pisac moe izneveravati istorijsku realnost u pojedinostima, a njegove socioloke refleksije ne moraju odgovarati strogoj istorijskoj oceni. Mnogo je pisaca koji su otkrivanjem istorijskih sutina progresivnih ili reakcionarnih snaga postajali prethodnica istoriara. Literarna vrednost, etiki smisao angamana i progresivna ili reakcionarna poruka umetnikog dela nisu takoe van suda strune kritike. Kako u svetlosti postojeeg stanja prii trouglu: istoriar istorijska nauka drutvo? Na odgovor je vie nego rezolutan, lien svakog diplomatskog balansiranja: daljim razvitkom kritike istorije. Istoriar, kao i svaki drugi radnik u oblasti drutvenih nauka, osea neophodnost stvaralake autonomije. Kritika injenica je prvi imperativ raaa istoriara. Iskustvo pokazuje da je

PREDGOVOR

XV

oduvek bio trajniji nauni rezultat kritikog (ali i egzaktnog) istoriara od rezultata njegovog kolege zanetog prolaznim, retorikim uzletima i euforinim ushienjima pobednikim pokretom. Nita kao istorija ne pokazuje veliinu ljudskog i drutvenog dometa, ali i ograniene mogunosti menjanja civilizacijske osnove. Istoriar se nikada ne moe zadovoljiti postignutim ve e se zalagati za neprekidni razvoj saznanja, uzimajui ga kao kompas svoje stvaralake egzistencije. Taj zahtev se zna vezivati za nasilnu, vannaunu izmenu istorije u ime daleko prozainijih politikih motiva. Ali kako su vannaune revizije nespojive s naukom, one e kad-tad postati njena meta i bie izbrisane. Ovo poslednje se ne moe vezivati za dnevnu politiku nestrpljivost da se svaka promaena istorijska studija oceni pre nego se na njoj i osui tamparska boja. Istoriar ne moe posmatrati prolost odvojeno od svog vremena (bilo ono vreme obilja ili siromatva, uspona ili raspadanja, duhovnog napona ili moralne posustalosti, optimistikog nadahnua ili razoaranosti), ali hi kao busiju iza koje bi u nedavnu prolost prenosio savremene ideoloke razlaze. Na raniji i sadanji pokuaj da napiemo istoriju Jugoslavije od stvaranja jedinstvene drave 1918. do danas ima iskljuivu pobudu da se podstaknu ira i sintetinija razmatranja o toj dravi korienjem postojeih izvora i literature. Preduslovi za celovitije poglede na pojedina razdoblja savremene istorije Jugoslavije, drave i njenih naroda i nacionalnih manjina (narodnosti), sazrevali su sa razvojem odgovarajue istoriografije. Trodecenijsko bavljenje savremenom istorijom Jugoslavije obavezivalo nas je na napor sagledavanja i promiljanje proteklog razvitka. Na motiv za pisanje ove knjige imao je opravdanje ve i u tome to u istoriografskoj literaturi ne postoji rad koji bi u celini obuhvatio zbivanja od 1918. do danas. Prihvatajui se ovog izazovnog zadatka bili smo svesni svih ogranienja, objektivnih i subjektivnih, koja su u prirodi rada na savremenoj istoriji, kao i posebnih oteavajuih okolnosti vezanih za dosadanji razvoj istorijske nauke o Jugoslaviji. Jugoslovenska istoriografija o razdoblju izmeu dva rata nije se ravnomerno razvijala. Tematski gledano, dominirala je istorija

rX V I ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

f

**

pojedinih graanskih i socijal-reformistikih stranaka i organizacija, istorija KPJ kao i istorija meunarodnih odnosa. Drutvena istorija Jugoslavije malo ili nimalo je obraivana, kao i istorija ideja i politike misli. Ni privredna istorija, ako izuzmemo temu agrarne reforme, nije mnogo privlaila istoria- re. Istoriografija o narodnooslobodilakom ratu i revoluciji znatno se razvila poslednjih godina. Nije re samo o narastanju literature, ve i o objavljivanju novih izvora i o obradi manje poznatih dogaaja i politikih procesa, ustanova vlasti, politike okupatora, snaga kontrarevolucije, genocida, veza narodnooslobodilakog pokreta sa pokretima otpora susednih zemalja, meunarodnih odnosa, uea Jugoslovena u stranim pokretima otpora i stranaca u narodnooslobodilakoj borbi naroda Jugoslavije, emigracije, odnosa KPJ i Kominterne, stvaranja Organizacije ujedinjenih nacija, itd. Zahvaljujui radu istoriara u stranim arhivima i objavljivanju novih izvora, rat i revolucija se sve vie posmatraju i sa stanovita okupatora, saveznika, ] jugoslovenske politike emigracije i odnosa iseljenika jugoslo- j venskog porekla prema dogaajima u njihovoj staroj domovini. 1 Nakon ekspanzije vojne istorije o narodnooslobodilakom ratu i j revoluciji poelo je, i danas dobija u zamahu, istraivanje ] drutveno-ekonomske osnove promena do kojih je dovela j revolucionarna smena vlasti u Jugoslaviji, sa svim njenim j prateim manifestacijama. Javili su se diplomatski zbornici [i vane grae (iz meunarodnih odnosa nove Jugoslavije, istorije 1 KPJ u ratu i revoluciji, delatnosti emigracije, kontrarevolucije u 1 prolom ratu i njene kvislinke sutine, a uestale su i tematske 1 zbirke o AVNOJ-u, Jugoslaviji u koaliciji Ujedinjenih naroda, 1 federalizmu, itd.) koje nastoje da sa ire koncepcijske osnove i u meupovezanosti naoko razliitih spoljnih i unutranjih dogaaja, vojnostratekih, ideoloko-politikih, oslobodilakih i revolucionarnih, dublje prodru u bit ispitivanih pojava i njihov unutranji smisao. irenju saznanja i utvrivanju motivacija istaknutih prvaka znaajno su doprineli sve uestaliji memoarski spisi, donosei istovremeno i kontroverze ivih uesnika. Nasuprot tome, istoriografija o socijalistikoj Jugoslaviji praktino ne postoji. Istraivanja najnovije jugoslovenske istorije zastala su uglavnom na granici ratnog i mirnodopskog razdoblja. Istoriar se suoava i sa injenicom da su mnogi uesnici dogaaja ivi, to u mnogome oteava rad na analizi pojava kojima su oni davali peat. Dokumentarna graa o razvoju

XVII socijalistike Jugoslavije najveim delom je nesreena, a ona koja se odnosi na vreme posle 1957. i nedostupna nauniku. Dosta arhivske grae je i uniteno, a delom i privatizovano. U ovoj knjizi teili smo da obradimo samo osnovne procese i najvanije dogaaje, posebno one pravce koji su imali optejugoslovensko obeleje. Naglasak je i u njoj na politikoj strani razvitka. Suavanje polja interesovanja izviralo je iz saznanja o stepenu razvitka postojee istoriografije o Jugoslaviji, ogranienih moi pojedinca i jednosmernom razvitku istorijske nauke o Jugoslaviji. Opta jugoslovenska i nacionalne istorije, kao i regionalne i lokalne, nisu jo uspele da proue idejna strujanja u masama, zamrene puteve sprovoenja odluka u delo, sukobe u osnovi politikih pokreta i organizacija, specifina arita drutvenih kriza, sazrevanje ideja i njihovo rasprostiranje. Svesni smo da bez uvaavanja socijalnog tla i seizmografije drutvenih talasanja, specifinosti nacionalnog ambijenta i bez nezaobilazne mikroistorije", opta istorija ostaje nesumnjivo osiromaena za one nenadoknadive sadraje koji daju raznolikost opteistorijskom procesu i otkrivaju neiscrpnost slojeva proteklog ivota. Ovakav decentralizovani pristup", nazovimo ga uslovno tako, stvar je dueg razvoja istoriografije i, po naem miljenju, zadatak koji stoji pred vie generacija istoriara. Gotovo da izgleda i nepotrebno da podsetimo koliko je u istorijskom toku teko, pogotovu ako se ne raspolae svim valjanim izvorima, utvrditi odnos izmeu politikih zamisli i objektivnih mogunosti. Izvravanje donesenih odluka i ostvarivanje postavljenih ciljeva merilo je za razlikovanje izmeu normativneg i stvarnog. Saznanja savremenika oteana su i stalnim razaranjem postojeih oblika, odnosa i institucija, i njihovim zamenjivanjem novim, koji se teko prihvataju, ili primaju tek uz lomljenje otpora. Svakako da ima i procesa koji su samo prividno zavreni, odnosno onih ije posledice jo nisu nastupile. Neke pojave ostaju zapretene u dubini istorijskog deavanja, dugo nevidljive ili jedva nazirljive za oko istoriara u vreme kada su se zbivale. Sam istoriar nije van stvarnosti svoga doba, koje na njega nuno deluje uvreenim kolektivnim predstavama" ili kolektivnim nainom miljenja". Bez obzira koliko prizivali socijalnu istoriju, ipak ostaje nesporno da je u proteklom razvitku Jugoslavije nadvlaivala politika strana ivota odreena egzistencijalnim pitanjima,PREDGOVOR

X V I

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

opstankom pre svega. Jer, narodi Srbije i Crne Gore morali su u prvim dvema decenijama ovoga veka da vode bitku sa turskim carstvom i Austro-Ugarskom, odnosno germanskim imperijalizmom uopte; Srbi, Slovenci i drugi jugoslovenski narodi su se ponovo 1941. suoili s novim ivotnim iskuenjem, a 1948. Jugoslavija je neoekivano izloena pritisku staljinskog hegemonizma. Sa spoljnim opasnostima trebalo je nadvladati najrazornije sile nacionalne mrnje, podstaknute i nadahnute od spoljnih neprijatelja naroda Jugoslavije u prvom i drugom svetskom ratu. A onda je nastupio period socijalnog mira, koji evo neuobiajeno dugo za ove prostore traje preko 40 godina, u kome do jue ugroeni narodi mnogo tee nalaze reenja za jednu moderniju, slobodniju i socijalno praviniju organizaciju drutvenog ivota, istina, optereeni nepovoljnim nasleima, ekonomskom i kulturnom neravnomernou razvitka, naporima da svoju do jue patrijarhalnu kulturu zamene modernom. Istoriar je duan da ispita to se to nalazilo na putu naroda Jugoslavije, ometajui ih da u ovih sedam decenija zajednikog ivljenja toliko malo urade na ekonomskim i kulturnim programima koji bi pomagali veem razumevanju i vrem ujedinjavanju, stvaranju celovitijeg ekonomskog prostora, duhovnom pribliavanju. Materiju smo rasporedili u tri dela, koji predstavljaju uobiajene globalne periodizacione celine (Kraljevina, narodnooslobodilaki rat i revolucija i socijalistika Jugoslavija), ralanjene na pojedina ua tematska poglavlja. Tematska struktura knjige formalno ne odgovara uobiajenoj hronolokoj podeli razvitka Jugoslavije 19181941. godine, ali u sutini uvaava osnovnu unutranju periodizaciju razvitka: period stvaranja, oblikovanja, ustavnih borbi i konstitucionalne potvrde nove Kraljevine (19181921), period parlamenturizma (19211928), diktature (19291935) sa naglaavanjem prelaza na ogranienu ustavnost, 1931. godine; period 1935 1939. praktino je celina, sa nizom specifinih stranakih, meunarodnih, socijalno-ekonomskih i nacionalnih pojava koje se iskazuju posle naputanja diktature. Godina 1939. je istaknuta zbog poetka drugog svetskog rata u Evropi, stvaranja hrvatske autonomije, revizije centralistikog ureenja Kraljevine Jugoslavije, zaotravanja nacionalnih protivurenosti. Istorija Kraljevine praena je do vojne kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 17. aprila 1941. godine.

PREDGOVOR

XVII

Period rata i revolucije 19411945. zavrava se kapitulacijom Nemake, osloboenjem zemlje, Treim zasedanjem AVNOJ-a, odnosno Privremene narodne skuptine (PNS), proglaenjem Republike i porazom legalne graanske vanfrontovske opozicije. Gornja granica razvoja Socijalistike Jugoslavije je otvorena, jer se celokupno drutvo nalazi u previranju i preispitivanju, u znaku borbe izmeu suprotstavljenih drutvenih snaga oko privredne reforme, demokratizacije drutva, unutranjeg dravnog ureenja, pozicije SKJ u odnosu na vlast i drave u odnosu na ekonomiju. Za osnovu naeg izlaganja sluila nam je postojea istoriografija o Jugoslaviji, a delimino i politika, socioloka i pravna literatura, statistike analize, ukljuujui i neobjavljene rukopise doktorskih disertacija, magistarskih teza, studija i monografija, lanaka i studijskih projekata, grupnih radova. Konsultovani su radovi britanskih, sovjetskih i amerikih istoriara. Pored literature iskorieni su najvaniji objavljeni izvori, memoari, dnevnici, seanja uesnika, kao i tampa. Da li je potrebno i pominjati da zasluga za utiranje puta buduoj sintetinoj istoriji Jugoslavije pripada onim istoriarima koji su prvi poeli sa istraivanjem uih pitanja, mnogobrojnim piscima monografija i studija. Najiscrpnije su korieni radovi u kojima su obraena kompleksna pitanja i ona od kljunog znaaja za istoriju Jugoslavije. Svi izvori i literatura objavljena i neobjavljena za uobliavanje ove knjige i zasnivanje nae interpretacije kao izvor podataka, analiza i ocena dogaaja i procesa navedena je po delovima, u bibliografiji. Literatura je koriena u sklopu osnovne zamisli autora da izloi osnovne procese, u okviru njegove koncepcije istorijskih procesa koji su karakterisali razvitak Jugoslavije i vlastitih istraivakih rezultata pisca, njegovih promiljanja o celini procesa, njihovih uzronih veza i posledica, uporednih odnosa, domaih i stranih, ime se i postojea koriena izvorno-literarna osnova u dobroj meri nadograivala u skladu sa reljefnijim uoavanjem izvora pojava, njihovog toka i rezultata, kvalitativnih i degenerativnih promena koje je jugoslovensko drutvo doivljavalo i doivljuje u savremenoj fazi razvoja.Sedam decenija savremene istorije Jugoslavije je veliki vremenski period za obradu, kako zbog razuenosti tematike, dramatinih dogaaja, raznovrsnosti jugoslovenskog prostora,

XVI

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 1988

vienacionalnosti sastava Jugoslavije, sticanja i sukoba interesa velikih sila u jugoslovenskom i balkanskom prostoru u prolosti i danas. Re je i o periodu koji je i neobraen u nekim segmentima svoje ekonomske, socijalne i kulturne istorije. Pa i u politikoj istoriji izostala je obrada znaajnih stranaka, pokreta, ustanova, linosti uticajnih politikih ili duhovnih delatnika. Istorio grafija o ratu 19411945. takoe ne obrauje raznovrsne vidove ivota naroda, sukobljenih vojski, odnosa izmeu okupatora. Sovjetska graa je i danas nepristupana, tako da mi danas ne znamo za svu dokumentaciju Kominterne, za zapisnike razgovora Staljina i Tita 19441945; nepoznata nam je i arhiva Sovjetske vojne misije pri Vrhovnom tabu NOVJ; ostaje nepristupana bugarska graa; svi italijanski arhivi nisu jo otvoreni. Najvie su korieni radovi optijeg karaktera, stariji i noviji, sinteze i dokumentarni pregledi, monografije, studije, rasprave, memoarska literatura. Dominiraju dakle kompleksniji radovi, u kojima se obrauju iri periodi, obrada pojedinanih kljunih pitanja ili onih pitanja koja u istoriografiji do sada nisu bila razmatrana. Nastojali smo da iz te ogromne literature i objavljenih izvora, ukljuujui i neke neobjavljene rukopise doktorskih disertacija, magistarskih teza, drugih specijalnih istraivanja mlaih istraivaa apsorbujemo sve podatke i analize koje su mogle biti od znaaja za na sintetini pogled, naroito za neke specifine pojave kakve su vojska Kraljevine SHS, fizika kultura u Kraljevini, za JRZ, industrijalizaciju Makedonije, agitprop aparat KPJ, studente i druge intelektualce u partizanskim odredima Srbije 1941. godine, itd. Odlino nam je doao poveani interes istoriara poslednjih godina za privredni razvitak Kraljevine Jugoslavije, industrijalizaciju pre svega, za nacionalni fenomen izmeu dva svetska rata, kontrarevoluciju i njene organizacije u ratu, separatistike pokrete od stvaranja Jugoslavije, unutranje ureenje drave, kulturnu politiku itd.; za agrarne probleme pojedinih regija socijalistike Jugoslavije posle 1945, za odnos drave i samoupravljanja. Ukoliko ovaj na rad uspe da se uvrsti u napore zaetnika i nadahne nove pokuaje sline vrste, smatramo da je cilj koji smo sebi postavili ispunjen. Burni razvoj istoriografije o Jugoslaviji za poslednjih osam godina, dakle od naeg prvog pokuaja, morao je uticati na dopune i izmene nekih ranijih ocena i tumaenja, to je sasvim

PREDGOVOR

XVII

razumljivo u sluaju jedne takve empirike i efemerne oblasti nauke, kakva je savremena istorija. Nikako se nisu mogli mimoii rezultati istraivanja starije, srednje i mlae generacije istraivaa koji su poslednje decenije obogatili naa znanja o pojavama iz prolosti. Time neki nai raniji sudovi i ocene nisu vie mogli opstajati. Nastojali smo i da problemski proirimo polje preliminarne sinteze, zavisno od znaaja i srazmera celine ili vrednosti kritiki ocenjenih objavljenih radova. Krug novih istraivanih pitanja je dosta irok i znaajna dopuna ranijim rezultatima: vojska Kraljevine SHS, fizika kultura za vreme diktature, dravna intervencija u privredi Kraljevine Jugoslavije, nacionalno pitanje i KPJ, razvoj nacija Jugoslavije, protivurenosti agrarnog drutva, meunarodni odnosi Kraljevine i socijalistike Jugoslavije, Jugoslavija i OUN, genocid i ratni zloini u drugom svetskom ratu, problem reparacija, eksploatacija okupatora, federalizam, itd. Cak je i za period socijalistike Jugoslavije publikovano nekoliko naunih i publicistikih radova koji bacaju neto vie svetla (organizacioni i idejni razvitak KPJ, otkupna politika, kolektivizacija, istorija ustavnog razvitka, sukob s Informbiroom, odnosi sa Velikom Britanijom i SAD 19481953, grko-jugoslovenski odnosi, Jugoslavija i OUN, industrijalizacija zemlje, itd.) na ovo jo uveliko neispitano podruje naeg savremenog razvitka. Nismo izbegavali da navodimo i kontroverzna pitanja istoriografije, bez obzira na to koliko ona bila politiki osetljiva jo i danas, dovodei do opasnosti politizacije nauke. Recimo, pitanje sporne sintagme velikosrpski hegemonizam", uzroci etnike kolaboracije (ideoloko-politiki, klasni ili nacionalno-egzistencijalni), strani uticaji u jugoslovenskom razvitku, nacionalna politika KPJ, odnosno SKJ, geneza osnovnih ustavnih dokumenata, odnosno normativnih dokumenata i prakse. Teili smo, takoe, da svedemo deklarativno-normativnu stranu razvitka u korist analize stvarnog ivota, odnosno prihvatanja ili odbacivanja odreenih zamisli vladajuih drutvenih snaga. U stalnoj nameri istoriara da obuhvate to vie elemenata drutvene istorije, uneli smo daleko vie sadraja vezanog za kolstvo, nauku, kulturu, narodno zdravlje, privredu, ratni sanitet, demografske promene, itd. u poreenju sa naom Istorijom Jugoslavije objavljenom pre osam godina. Da li smo uspeli da prilikom tumaenja procesa tano prenesemo injenice i naznaimo sloenu sutinu pojava i

XXII

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1 9 1 8 - 1 9 8 8

njihovih protivurenosti ostavljamo da cene itaoci. Mislimo da je svakome strunjaku jasno da se magistralne sinteze piu mnogo vremena posle proteka dogaaja i sleganja drutvenog tla, kao rezultat nagomilavanja decenijskog i vekovnog istraivanja, taloenja iskustva vie narataja istoriara. Pa i tada nijedan od nae budue sabrae nee moi da sam izvede istraivanje od poetka do kraja, jednostavno zato to to nije mogue za tako dug vremenski raspon koji praktino obuhvata tri epohe (graansko drutvo, revoluciju i socijalistiki razvitak Jugoslavije), bez potpore nastale istoriografije. Prethodni istraivai analizom, selekcijom rezultata i koncepcijom koju su izgradili ostavljaju trag svoga vienja. Svakako da ono moe potrajati due ili krae vreme, biti uvaavano ili namah odbaeno. Prijatna je dunost na kraju posla zahvaliti se kolegama i prijateljima: dr Momilu Zeeviu i dr Zdravku Antoniu, naunim savetnicima, i Milovanu Buzadiu, sudiji Saveznog ustavnog suda, koji su mi svojim savetima i preporukama vie nego znaajno pomogli u pisanju ove knjige. Autor

%

1

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 19181988

PRVA KNJIGA

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA1 9 1 4 1 9 4 1

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

Ideja o ujedinjenju jugoslovenskih naroda i stvaranju zajednike drave plod je modernog doba i javlja se s razvitkom novih drutveno-ekonomskih odnosa i raspadanjem feudalizma, slabljenjem osmanlijskog i habsburkog carstva, snaenjem graanstva u jugoslovenskim zemljama i njegovim tenjama za politikim i ekonomskim osamostavljivanjem. Ovu ideju pratilo je shvatanje o istorijskoj povezanosti jugoslovenskih naroda i njihovoj etnikoj srodnosti. Za istaknute pobornike ujedinjenja iz kruga duhovnih stvaralaca, jugoslovenski narodi inili su jedan narod podeljen plemenskim granicama. Na buenje nacionalne svesti u okvirima jugoslovenske ideologije i na ideju ujedinjenja povoljno su uticale, sem postojanja Srbije i Crne Gore kao samostalnih drava, bojazni od teritorijalnog irenja graninih drava na raun jugoslovenskog etnikog prostora. Podsticaj i izazov jugoslovenskom okupljanju predstavljalo je i ujedinjenje Italije i Nemake, koje je teklo pred oima graanstva jugoslovenskih naroda i nije moglo, po svom znaaju za modernu Evropu, da ne utie i na svest njihovih vodeih snaga i najistaknutijih predstavnika, zabrinutih, na drugoj strani, ekspanzivnou nemakog imperijalizma i italijanskog nacionalizma. Tokom 19. veka ideja o jugoslovenskoj povezanosti i ujedinjenju dobijala je najraznovrsnije oblike, od zahteva za kulturni preporod i ravnopravnost jezika, autonomiju u sastavu Austrije, odnosno Austro-Ugarske, uniju jugoslovenskih naroda, integralno jugoslovenstvo u krilu Austro-Ugarske, do mutnih panslavistikih programa. Jugoslovenska ideja razvijala se kao vid nacionalnog preporoda u Hrvatskoj i Sloveniji, a u Srbiji je ivela u dve varijante: istonoj, kao vizija ujedinjenja Srba i Bugara u zajednikoj dravi, i zapadnoj, kao zamisao izraena u Naertaniju Ilije Garaanina iz 1844. o stvaranju

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

jugoslovenske drave pod vodstvom Srbije. Ideja Svetozara Markovia o balkanskoj federaciji anticipacija je revolucionarnog naina ujedinjavanja balkanskih naroda. Istovremeno s idejama o jugoslovenskom ujedinjenju iznoene su i ivele koncepcije o podunavskom udruivanju naroda na federativnoj ili konfederativnoj osnovi. Za jugoslovenske narode u okviru Austro-Ugarske jugoslovenska ideja se sve vie postavljala kao pitanje stvaranja jugoslovenske jedinice u sastavu Monarhije ili ujedinjenja van njenih granica. Politika misao jugoslovenskih naroda u 19. i poetkom 20. veka pribliavala se ideji jugoslovenske federacije ili balkanske konfederacije. Program ujedinjene Slovenije iz 1848. polazio je od jugoslovenske federacije u kojoj bi se nale Slovenija, Hrvatska i Vojvodina. Jugoslovenski kongres odran u Ljubljani decembra 1870. izneo je ideju trijalistikog preureenja Austrougarske. Program federativne jugoslovenske drave predlagao je Josipu Juraju trosmajeru 1867. i Ilija Garaanin, predsednik srpske vlade. Za federativno unutranje ureenje izjasnila se Tivolska konferencija jugoslovenske socijaldemokratije, Kruevska republika, lanovi makedonske kolonije u Rusiji 1915. Ivan Cankar je 1913. izneo ideju o jugoslovenskoj federaciji. Jugoslovenska ideja se javljala u nerazvijenim drutvenim sredinama, gde je preovlaivalo seljatvo i gde ju je zastupao deo malobrojne inteligencije, usled ega nije ni uspevala da dovede do stvaranja masovnog pokreta. U tim sredinama, tavie, ona nije bila ravnomerno rasprostranjena. Konfesionalne granice delile su narode jo pre nacionalnog sazrevanja, a crkva je bila podozriva prema meanju vernika, strahujui od gubitaka svog uticaja. Nekim graanskim slojevima daleko je vie odgovaralo da sauvaju autonomne privredne celine nego da ih razbijaju stvaranjem nove dravne zajednice. Koncepcije i program ujedinjenja odreivali su ideoloki pogledi njihovih nosilaca; ovi su, zavisno od drutvenih snaga ije su interese izraavali, povezivali ujedinjenje s reavanjem poloaja jugoslovenskih naroda, bilo njihovom samostalnom snagom ili pomou velikih suparnikih sila, bilo revolucijom na ruevinama Turske i Austro-Ugarske, ili njihovim preureenjem, odnosno okupljanjem nekih jugoslovenskih zemalja oko Srbije kao dravnog jezgra. Jugoslovenska strujanja probijala su se paralelno s pansrpskom ili velikohrvatskom ideologijom, koje su ih iskljuivale i

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

potiskivale. Nacionalizam je optereivao i trovao meusobne odnose jugoslovenskih naroda mrnjom i sukobima, koji su, esto podsticani od spoljnih inilaca, politikih i verskih, od protivnika zbliavanja ovih naroda, ostavljali razorne posledice, mada je, na drugoj strani, istovremeno doprinosio i razvijanju njihove svesti o nacionalnom identitetu. Objektivne promene istorijskih okolnosti uticale su na radikale u Srbiji da napuste federalizam i suuju nacionalne koncepcije oko pitanja ujedinjenja Srba, i to putem etapnog reavanja srpskog nacionalnog pitanja. Radikali su traili produbljivanje veza sa Crnom Gorom i Bugarskom, kao srodnom u narodnosnom smislu, te buenje svesti o narodnom jedinstvu" u krajevima gde su iveli jo neosloboeni delovi srpstva". Stvaranje saveza Srbije i Crne Gore sa Bugarskom tek je liilo na Markovievu koncepciju jer je ova dva prilaza delila granica izmeu revolucionarnog i reformistikog ostvarenja. Radikali naputaju republikanske ideje, kritiku birokratizma, a socijalne kategorije radnika klasa i seljatvo, zamenjuju jednom optom narod. U Srbiji se prestalo govoriti o Hrvatima i Slovencima da se ne bi ozlojeivao Be koji je takav pravac raspoloenja mogao shvatiti kao ugroavanje integriteta Habsburke monarhije". Agresivna politika Bea usmeravala je nacionalnu akciju prema jugu, predstavljajui junu varijantu ujedinjenja", kao praktini oblik prethodne etape reavanja nacionalnog pitanja. Nikola Pai je, pri tome, iskljuivao svaku mogunost da Makedonci i Albanci stvore svoje nacionalne drave. Definitivno reavanje nacionalnog pitanja na Balkanu zamiljao je u dve etape: kao osloboenje srpskih zemalja u Turskoj uz pomo Crne Gore i Bugarske, a srpskih zemalja u Austro-Ugarskoj uz pomo Rusije. Tek kroz raspravu Sloga Srbo-Hrvata, nastalu 1890, progovorila je u Paiu zapadna varijanta ujedinjenja". Prvenstvo u sabiranju" Pai je davao Srbima, jer je u srpsko-hrvatskoj dravi okosnica bila Srbija, prethodno ujedinjena sa Makedonijom i Starom Srbijom". U Rusiji je gledao oslonac u reavanju nacionalnog pitanja i odbrani od germanskog pritiska. Doktrina radikalnog nacionalizma" proimala je celokupnu Paievu spoljnu politiku posle 1903. godine. Pai je spoljnu politiku Srbije shvatao kao reavanje srpskog nacionalnog pitanja, nalazei da se njegovo reenje javlja kao prethodni in jugoslovenskog ujedinjenja. Ostvarivanjem june

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

varijante ujedinjenja" zapoelo je aktivnije voenje nacionalne propagande jugoslovenskog karaktera, to je bilo odreeno ogromnim ratnim uspesima Srbije, jaanjem jugoslovenske ideje meu inteligencijom, poletom jugoslo venskog pokreta u Austro-Ugarskoj. Glavni protivnik jugoslovenske ideje i stvaranja zajednike drave jugoslovenskih naroda bila je Austro-Ugarska, odnosno nemaki imperijalizam uopte, koji je teio da se preko jugoslovenskih zemalja van Austro-Ugarske probije na Balkan, i dalje na istok. Nemaki imperijalizam dovodio je u pitanje ne samo oivotvorenje ideje o jugoslovenskoj dravi ve i sam opstanak Kraljevine Srbije i Knjaevine odnosno, od 1910, Kraljevine Crne Gore, jedinih nezavisnih jugoslovenskih drava na Balkanu. Austro-Ugarska je u Srbiji gledala branu svom irenju i stoer okupljanja jugoslovenskih naroda van i unutar Monarhije, dravu koja je potkopavala osnove njenog ureenja i nemako-maarske prevlasti u njoj. Istorija srpsko-austrijskih odnosa poetkom 20. veka bila je ispunjena pritiskom Austrougarske, koja je nameravala da slomi Srbiju, presee njeno irenje na Balkanu i sprei joj izlazak na more, te da joj tako onemogui da postane odluujui inilac, balkanske politike. Pokuaji da se Srbija uniti ekonomskom blokadom u vreme carinskog rata, kao i pritisci velikih sila na nju u vreme aneksione krize 1908, praeni su optubama da se ona mea u unutranje stvari Austro-Ugarske, i daljim raspirivanjem dinastikih sukoba izmeu Srbije i Crne Gore. Pobede srpske vojske u balkanskim ratovima naile su na veliki odjek kod jugoslovenskog stanovnitva Austro-Ugarske, to je jo vie pojaalo zabrinutost njenih vladajuih krugova za budunost dvojne drave. Srpski ivalj u Vojvodini koji se ve prilagoavao uslovima ivota u Ugarskoj poeo je menjati orijentaciju u pravcu sprskog nacionalnog okupljanja. edomir Popov nalazi elemente istorijskog progresa u prvom balkanskom ratu, a pre svega u razbijanju turskog feudalizma sa svim socijalno-ekonomskim posledicama, a na drugoj strani u izbacivanju Turske sa Balkana. U tim dogaajima vidi temelje za buduu jugoslovensku dravu koja nee doneti nacionalnu emancipaciju Makedoncima 1918, ali e za Makedonce u tzv. Vardarskoj Makedoniji obezbediti da do nje dou vlastitom borbom sa ostalim narodima Jugoslavije u drugom svetskom ratu.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

Posle balkanskih ratova Austro-Ugarska se suoila s uveanom i snanijom Srbijom, koja je zauzimala centralni prostor Balkanskog poluostrva, ukljuujui geopolitiki i strateki vane doline Morave i Vardara, jo vre zatvarajui mogunosti prodora sa severa prema Solunskom zalivu i Maloj Aziji. Austro-Ugarska je osujetila izlazak Srbije na more, ali nije prestajala da strahuje od njenog spajanja s Crnom Gorom, preko Sandaka, a na drugoj strani od njenog pretvaranja u oslonac ruske balkanske politike i povezivanja s ostalim silama Antante, koje su nastojale da zaustave agresivni nemaki imperijalizam. Vladajui krugovi Austro-Ugarske naroito su se plaili zaraznog srpskog primera za jugoslovensko stanovnitvo u Monarhiji, aktivne nacionalne propagande Srbije i, uopte, jaanja nacionalne svesti tog stanovnitva. Austro-Ugarska se neprijateljski odnosila prema Srbiji, dok je jugoslovensko pitanje u Monarhiji reavala razbijanjem hrvatsko-srpske saradnje, izazivanjem antagonizma izmeu Maara i Slovena, istovremeno razmiljajui o reformisanju dravnog ureenja na trijalistikoj osnovi stvaranjem tree slovenske, a moda i jugoslovenske dravne jedinice, bar formalno ravnopravne Austriji i Maarskoj i njihovim privilegovanim narodima. Trijalistiko ureenje nije samo zamiljano kao reforma postojeeg ureenja Austro-Ugarske, ve i kao preduslov za ukljuivanje Srbije u njen sastav, poto se ovoj nanese vojni poraz. Ratna stranka, s Konradom Hetcendorfom na elu, koja je imala jak uticaj na vladu, vojsku i politike krugove, neodstupno je zahtevala vojni obraun sa Srbijom i korienje rata kao konanog sredstva za njeno obaranje na kolena i reavanje jugoslovenskog pitanja u okvirima Austrougarske monarhije. Ubistvo nadvojvode Franca Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914, dalo je ratnoj stranci povod za rat, na koji je gledala kao na jedinstvenu ansu za sopstveno jaanje i budui opstanak Austro-Ugarske. Kao nepomirljiv protivnik stvaranja jugoslovenske drave deklarisala se i Italija, u prvom svetskom ratu, sasvim u skladu sa svojim starim pretenzijama na istonu obalu Jadranskog mora i njeno zalee, kao i hegemo'nistikim planovima na Balkanu. Italijanski imperijalizam se tajnim Londonskim ugovorom od aprila 1915. blagovremeno obavezao da ue u rat na strani Antante, uz saveznika obeanja da e, na raun jugoslovenskih naroda, dobiti Trst, Istru, Goricu, kvarnerska

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

ostrva, i Dalmaciju od Hrvatskog primorja do rta Planke. Za italijansku politiku irenja na Balkanu i prema Podunavlju, stvaranje jugoslovenske drave u prostoru Austro-Ugarske znailo bi ponovno odustajanje od ambicija, jer se novi snani sused ne bi mirio s italijanskom prevlau na Jadranskom moru. U povremenim kontaktima sa srpskom vladom Italija je nastojala da razblai njen ratni program jugoslo venskog ujedinjenja kako bi obezbedila svoju vladavinu na Jadranskom moru, produbljujui time podozrenje u odnosima izmeu srpske vlade i Jugoslo venskog odbora prema stvarnim ciljevima Srbije. U svojim nastojanjima za ujedinjenje jugoslovenski narodi nisu imali ni podrku Vatikana, iju je politiku sledio nacionalno amorfni rimokatoliki episkopat u jugoslo venskim zemljama pod Austro-Ugarskom. Za Svetu stolicu, tadanji rat ugroavao je temelje ,,najkatolikije drave", a stvaranje jugoslovenske drave pretilo prevagom pravoslavlja na samim ivicama Podunavlja i Srednje Evrope. Vatikan se plaio da posredstvom te drave, i uloge Srbije u njoj, ne doe do prodora ruske politike, koji bi omoguio dalje irenje pravoslavlja i slovenskog uticaja. Vatikanska diplomatija je tokom prvog svetskog rata teila da sprei razbijanje Monarhije. Vatikan je odranije bio protivnik irenja Srbije prema Makedoniji i Kosovu, izbijanju na more; podozrevao je od jaanja ugleda Srbije meu Slovenima Austro-Ugarske. Strah za sudbinu Monarhije naveo je papu Pija X da podstie vladajue krugove Austro-Ugarske na obraun sa Srbijom. Kurija je odbijala da primi poslanika Srbije i da razgovara o ujedinjenju. Predstavnici kurije su u razgovorima sa saveznicima odluno odbacivali ujedinjenje Jugoslovena, opravdavajui svoju nepomirljivost politikim, kulturnim, strategijskim i verskim razlozima i tradicijom". Zalaui se za odranje Monarhije kao politike celine, vodei ljudi kurije su uveravali saveznike da jugoslovenski problem ne postoji, to jest da je izmiljen" od masona i drugih protivnika crkve. Podravajui Italiju u njenom irenju na istonoj jadranskoj obali, Vatikan je, kao i ranije u prolosti, prelazio preko nacionalnih interesa katolika Hrvatske i Slovenije. Za ruenje Austro-Ugarske i njeno rasparavanje nisu se izjanjavale ni velike sile, lanice Antante, sve do polovine 1918, smatrajui da je ona neophodna u Podunavlju kao inilac ravnotee prema Rusiji. Antanta je dugo verovala da e s Austro-Ugarskom postii separatan mirovni ugovor, i, na taj

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

nain, razdvojiti centralne sile. U vreme kad je Srbija vodila odsudne bitke za opstanak, 1914, na Ceru i na Kolubari, i kad su njeni najvii dravni organi kao cilj formulisali osloboenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda, velike saveznike sile su tajno pregovarale s Bugarskom i Rumunijom o njihovom teritorijalnom obeteenju za ulazak u rat na strani Antante, spremne da im rtvuju jugoslovenske zemlje Makedoniju i Banat, a Italiji Trst, Istru i Dalmaciju. Pomognuta Crnom Gorom, Srbija se 1914, iznurena prethodnim balkanskim ratovima, suoila s Austro-Ugarskom, a krajem 1915. s udruenim austrougarskim, nemakim i bugarskim snagama, bez znaajnije saveznike pomoi i ugovorno regulisanih odnosa s Antantom ili silama koje su je sainjavale, to joj je oteavalo meunarodni poloaj uopte, a posebno u borbi za jugoslovensko ujedinjenje. Odstupanjem iz Srbije, preko Kosova, Crne Gore i Albanije, u zimu 19151916, srpska vlada uspela je da sauva oko 160.000 vojnika i nastavi rat na Solunskom frontu, zajedno sa svojim francusko-engleskim saveznicima. Crnogorska sandaka vojska" je u mojkovakom boju 610. januara 1916. zaustavila napredovanje austrijskih trupa prema Podgorici, pomaui time odstupanje srpskih trupa preko Albanije, iako je posle pada Lovena Crna Gora kapitulirala i kralj Nikola I Petrovi napustio zemlju. Kao vojni inilac saveznike strategije, Srbija je jaala svoj meunarodni poloaj, ali je, na drugoj strani, naputanje zemlje prouzrokovalo materijalnu zavisnost srpske vlade od saveznika, pa i strepnje da li e saveznici odrati Solunski front. Nikola Pai je razvio viziju jugoslovenske drave 29. jula 1914, ve drugog dana po izbijanju rata, odgovarajui Jovanu Cvijiu da e granica budue drave dosegnuti Klagenfurt Marburg (Maribor) Segedin. Septembra 1914. ubrzao je rad grupe naunika na idejnom uobliavanju jugoslovenskog programa. im je poeo rat, srpski naunici su se stavili u slubu naroda: bili su cenzori, tapski oficiri, zadueni u vojnom pres-centru, radili na propagandnim i drugim poslovima. Pai je napravio dalekovid gest kada je 1916. zatraio da se aci i studenti, sa istaknutim naunicima otpuste iz vojnih jedinica i upute na kolovanje i u druge misije u kojima e najbolje koristiti svojoj zemlji. U pitanju je vizionarsko shvatanje i razumevanje sutranjih zadataka. Naunici (Jovan Cviji, Aleksandar Beli, Stanoje Stanojevi, Bogdan i Pavle Popovi, Niko

10

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

upani, Jovan ujovi i dr.) od poetka rata su nosioci misija u vezi s jugoslo venskom idejom i granicama (demografski, etnografski problemi, socijalne i istorijske argumentacije, itd.). Oni razgovaraju sa inostranim kolegama u evropskim prestonicama, ali i s politiarima, bez obzira da li uvek imaju zvanina ovlaenja ili ne. Putevi su ih vodili u Rim, Pariz, Petrograd, London, Vaington, Bukuret. Od 70 profesora Univerziteta u Beogradu 60 se nalo sa srpskom vojskom i vladom u inostranstvu. Deo se nalazio u zarobljenikim logorima. Ogromnu energiju naunici su utroili na predavanja i apele, na rad u Jugoslovenskom odboru, u misijama, publicistikoj delatnosti. Pavle Popovi je napisao veliki broj lanaka iz istorije jugoslovenske knjievnosti, a Jovan Cviji uspeo da dovri i u Francuskoj marta 1918. objavi svoje kapitalno delo Balkansko poluostrvo. Paievo shvatanje ujedinjenja je polazilo od integralnog reavanja jugoslovenskog pitanja", dok je osnova jugoslovenskog programa u Srbiji izgraivana na tezi o etniki jedinstvenom narodu". Srpske pretenzije obuhvatale su celokupnu jugoslovensku etniku teritoriju, s tim to je Pai ostavljao jedino mogunost podele Istre ukoliko Italija odmah ue u rat na strani sila Antante. Kao jedino mogue reenje Pai je smatrao stvaranje jedne nacionalne drave geografski dovoljno velike, etnografski jedne, politiki jake, ekonomski nezavisne, koja bi mogla samostalno iveti i razvijati se, uvek u skladu s evropskom kulturom i progresom". Jugoslovenski program temeljio se na nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, koji su posmatrani kao jednoplemenici". Ali dinamika ratne neizvesnosti i pragmatini" karakter Paiev dovodili su do kolebanja, naroito u kriznim situacijama, usled ega je u ratne ciljeve ugraivao pored jugoslovenskog programa i program ujedinjenja Srba, ukoliko se prvi program ne bi mogao ostvariti. Po Jovanu ujoviu, kako navodi ore Stankovi, Pai se plaio hrvatske autonomije posle rata, razmiljajui o Slovenakoj ,,i kao pretegu za Hrvatsku, ako ova ne bi htela s nama". Radei u sloenim meunarodnim uslovima i zaokupljena tekim odbrambenim bitkama svoje vojske, koje e se na Ceru i Kolubari pretvoriti u velike pobede nad Austro-Ugarskom, koaliciona vlada Kraljevine Srbije, pod predsednitvom Nikole Paia, konano je, krajem 1914, formulisala ideju o ujedinjenju svih jugoslovenskih naroda u zajedniku dravu kao svoj

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

neposredni ratni program. Njenu deklaraciju o tome Narodna skuptina u Niu usvojila je 7. decembra 1914. izrazitom veinom glasova, prihvatajui kao cilj Srbije u tekuem ratu osloboenje i ujedinjenje sve nae neosloboene brae". Taj dokument, poznat kao Nika deklaracija, izjednaio je veliku stvar srpske drave i srpsko-hrvatskog i slovenakog plemena". Rat do potpunog unitenja koji je Austro-Ugarska nametnula Srbiji nije vie bio samo borba za nezavisnost Srbije, nego i za osloboenje svih porobljenih Srba, Hrvata i Slovenaca. Deklaracija je, nezavisno od svoje optosti, opredelila srpske ratne ciljeve, koji su dobili zvanian peat i meunarodnu teinu saoptavanjem njene sadrine poslanicima drava Antante u Niu. Nika deklaracija je otvorila nove vidike jugoslo venskom ujedinjenju i udarila osnove za tenju saradnju izmeu srpske vlade i politike emigracije iz Austro-Ugarske, koja se, pre ili posle izbijanja rata, nala na teritoriji saveznikih ili neutralnih drava, spremna da se van Monarhije bori za njeno razbijanje i, u zajednici sa srpskim zvaninicima, za stvaranje zajednike jugoslovenske drave. Nika deklaracija je jasno odreivala ratne ciljeve Srbije. Srpska graanska klasa i Nikola Pai, kao njen glavni predstavnik u stvaranju jugoslovenskog programa, polazili su od ostvarivanja pojedinanog interesa srpskog naroda, a ne od obezbeivanja interesa svih jugoslovenskih naroda. Prema oru Stankoviu, Srbija je istorijskom nunou postala nosilac jugoslovenskog programa i zbog toga je objektivno obeleavala sam proces ujedinjenja u njegovim najdominantnijim pojavama", iako su srpski ratni interesi odgovarali najveem delu graanske klase i tenjama naroda u svim jugoslovenskim zemljama. Program koji nije nastao na bazi sporazuma ravnopravnih inilaca ujedinjenja nije mogao da ne izazove krize u odnosima, sukobe, protivurenosti, uzaludno isticanje alternativnih programa. Jugoslovenski program je zato i doivljavan u delu graanstva ostalih jugoslovenskih naroda kao ideoloka osnova osvajake politike Srbije", njenog pijemontizma", imperijalistikih tenji". Pai se nije sutinski kolebao oko reavanja jugoslovenskog pitanja ni u kriznim trenucima. Sto se tie unutranjeg ureenja budue jugoslovenske drave, odbacivao je mogunost federativne organizacije, teei jedinstvenoj dravi", da se ne bi kvarilo jedinstvo drave". Dozvoljavao je da se mogu izraziti neke plemenske individual-

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

nosti" Hrvata tek u podruju spoljnih obeleja drave (naziv drave, amblemi, ravnopravnost pisama i vera, jednakost graana). Pomenom mesne autonomije" za Hrvatsku 1915. iznuen je ustupak u okolnostima pregovora sila Antante s Italijom. Ako je Pai i dozvoljavao konstituisanje budue drave kao sloene, predviao je da se prethodno svi Srbi nau udrueni u Srbiji. Van Austro-Ugarske nalo se 1914. vie politiara i drugih javnih radnika jugoslovenske orijentacije: Ante Trumbi, Nikola Stojanovi, Duan Vasiljevi, Hinko Hinkovi, Ljubo Leonti, Ivan Metrovi, Franc Potonjak, braa Julio i Remito Gazari i drugi. Okupljanje i rad ove emigracije podravala je srpska vlada, preko srpskih politiara iz Bosne i svojih diplomatskih predstavnika u Rimu, aljui instrukcije i dajui finansijsku pomo. Prema prvobitnim shvatanjima, politiari u emigraciji imali su da se bave nacionalnom propagandom, da razvijaju publicistiku i informativnu delatnost, da obavetavaju saveznike vlade i javno mnjenje o jugoslovenskom pitanju, da se zalau protiv tuinskih aspiracija na jugoslovenske etnike teritorije, da okupljaju dobrovoljce. Srpska vlada je rano preporuila da se emigracija organizaciono konstituie stvaranjem jednog odbora, sa seditem u Londonu, koji bi odravao veze sa srpskom vladom i u inostranstvu branio interese jugoslovenskih naroda, obavetavajui javno mnjenje evropskih zemalja o jugoslovenskom pitanju. Konture budueg Jugoslovenskog odbora mogle su faktiki da se naslute na sastanku jugoslovenskih politiara iz Austro-Ugarske novembra 1914. u Firenci, kao i na sastancima u Rimu decembra iste godine i januara 1915. Formalno gledano, Jugoslovenski odbor bio je konstituisan u Parizu krajem aprila i poetkom maja 1915, na pourivanje srpske vlade, i u asu kada je ve bilo poznato da su sile Antante uinile teritorijalne ustupke Italiji na raun naroda Jugoslavije. Za predsednika Jugoslovenskog odbora izabran je dr Ante Trumbi, iz Dalmacije, istaknut politiar jugoslovenske orijentacije. Obrazovanjem Jugoslovenskog odbora bio je stvoren i drugi, pored srpske vlade, nosilac borbe za ujedinjenje jugoslovenskih naroda i osnivanje zajednike drave. Ova dva tela nisu bila ravnopravna u toku rata niti su imala jednaku mo i uticaj. Srpska vlada, iako formalno van Antante, bila je vlada pridruene sile", zemlje zbog koje je, deklarativno, Antanta ula u rat, a s njom je Srbija bila spremna da deli ratnu sudbinu

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

do kraja i bez rezervi. Ta je vlada stajala na elu zemlje koja je u ratu podnosila natoveanske napore borei se za opstanak protiv daleko nadmonijih snaga centralnih sila. Srpska vojska odnela je 1914. pobede koje su joj donele ratni i moralni presti u saveznikom javnom mnjenju i kod saveznikih vlada, i nastavila, posle povlaenja preko Albanije, da ratuje na Solunskom frontu. Vlada Kraljevine Srbije oslanjala se na Rusiju i ostale saveznike drave, odravala s njima veze, uivala njihovu diplomatsku, vojnu i materijalnu podrku. Imala je diplomatski i informativni aparat u saveznikim i neutralnim zemljama. Za ostvarenje svojih dravnih ciljeva Srbija je mogla da rauna na vojsku i njen stareinski kadar, naroito posle obrauna regenta Aleksandra i Nikole Paia s organizacijom Crna ruka", poznatom i pod nazivom Ujedinjenje ili smrt", i njenim voom Dragutinom Dimi tri jeviem Apisom. Jugoslovenski odbor je istupao kao zastupnik nacionalnih i politikih interesa jugoslovenskih naroda u sastavu Austrougarske, ali je faktiki bio lien mogunosti da neposredno utie na politiki ivot u njoj. Srpska vlada je inspirisala stvaranje Odbora, finansijski pomagala njegove akcije i lanove sem Trumbia, Frana upila i brae Gazari, koji su, uvajui materijalnu nezavisnost, u sutini branili etiki i politiki integritet. Odbor nije raspolagao vojnim snagama, iako je pokuavao da stvori oruane formacije (Jadranska legija, Jugoslovenska legija) od dobrovoljaca u SAD i drugim zemljama, kao i od ratnih zarobljenika, nailazei pri tom na otpor i podozrenje srpske vlade, koja je dobrovoljakom pitanju prilazila iskljuivo sa stanovita stvaranja izvora za popunjavanje srpske vojske na Solunskom frontu. Opasnost od obrazovanja dobrovoljakih formacija nasluivala je i Italija, opsednuta planovima o zauzimanju jadranske obale. Jugoslovenski odbor je od osnivanja bio i nehomogeno telo u kome su se odraavali sukobi izmeu pristalica srpske vlade i nezavisnih jugoslovenskih politiara, predstavnika Slovenaca i Hrvata, izmeu upila i ostalih odbornika. Do sukoba sa srpskom vladom i razlaza s Jugoslovenskim odborom upilo je u tom telu imao uticajnu ulogu. S Trumbiem je bio jedan od najaktivnijih emigranata, boraca protiv italijanskog teritorijalnog irenja na raun jugoslovenskog etnikog prostora. Izuzev nekoliko reprezentativnih politiara iz jugoslovenskih zemalja pod Austro-Ugarskom, odranije poznatih u politikom i javnom ivotu, lanovi Jugo-

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

slovenskog odbora su mahom bili linosti od manjeg politikog znaaja i uticaja. Uprkos svim ovim slabostima i nepovoljnom statusu, Jugoslovenski odbor neosporno je bio jedino politiko telo van Austro-Ugarske koje je u toku rata moglo da pred srpskom vladom i saveznicima, pa i pred ekonomskom emigracijom u SAD i Junoj Americi, Australiji, u neutralnim dravama, pred ratnim zarobljenicima, zastupa jugoslovenske narode u Austrougarskoj. Jugoslovenski odbor je uivao aktivnu podrku uticajnih engleskih javnih radnika, osobito naunika, tzv. jugoslovenskih prijatelja R. V. Sitona-Votsona i Artura Evansa. Tokom rata je obavio zamane poslove u oblasti nacionalne propagande, popularisao jugoslovensko pitanje, sticao uticaj u saveznikom javnom mnjenju i u zvaninim krugovima Antante, bez obzira na to to nije uspeo da stekne meunarodno priznanje. Istupao je protiv brutalne asimilacije jugoslovenskog ivlja u prolosti i sadanjosti, naroito se suprotstavljajui italijanskom imperijalizmu i njegovim ambicijama da pree Jadran i prodre u balkanski i podunavski prostor. Vodee drutvene snage Srbije su u najviem predstavnikom telu, Narodnoj skuptini, definisale, u glavnim linijama, jugoslovenski program kao ostvarivanje srpske dravne ideje u ratu koji se vodio. Taj program bio je predstavljen kao politika koja proistie iz osnovnih srpskih nacionalnih i politikih interesa. Iza tako odreene politike srpskog graanstva stajale su sve njegove politike snage, ujedinjene u koalicionoj vladi radikala, samostalnih radikala i naprednjaka, reprezentujui srpsku politiku misao i volju u ratu. Uloga Srbije kao Pijemonta u procesu ujedinjenja i koncepcija narodnog jedinstva krila je u sebi opasnost od buduih dubokih nesporazuma i sukoba izmeu jugoslovenskih naroda oko karaktera dravnog ureenja, koja je rasla pribliavanjem sloma Austro-Ugarske, bez obzira na injenicu to su se pogledi srpske vlade i Jugoslovenskog odbora jedno vreme podudarali. Rezolucija Jugoslovenskog kongresa, usvojena maja 1915. u Niu, takoe je poivala na naelu potpunog i nerazruivog narodnog jedinstva Srba-Hrvata-Slovenaca", koje je potvrdila i srpska Narodna skuptina, avgusta iste godine, naglasivi spremnost Kraljevine Srbije da podri borbu za osloboenje i ujedinjenje srpsko-hrvatsko-slovenakog naroda", bez obzira na rtve koje e ta borba done ti. Neposredno po svom formal-

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

nom konstituisanju Jugoslovenski odbor je odbacio Londonski pakt, oznaio Srbiju i Crnu Goru za protagoniste osloboenja svih jugoslovenskih naroda, a Jugoslovene tretirao kao jedan narod, jedinstven, istovetan po jeziku, po neosporivim geografskim zakonima" i nacionalnoj svesti. U zapletenim meunarodnim okolnostima, koje nisu bile povoljne za reavanje jugoslovenskog pitanja, srpska vlada i Jugoslovenski odbor sukobili su se oko karaktera ureenja budue drave i poloaja Odbora. Nikola Pai se pozivao na pravo naroda na samoopredeljenje, shvatajui ga iskljuivo kao sredstvo borbe za razbijanje Austro-Ugarske, a ne i kao naelo na kome treba da se organizuje budua drava. Srpska vlada je gledala na Jugoslovenski odbor kao na podreeno politiko-propagandno telo u slubi jugoslovenskog programa Srbije, odbacujui zahtev Trumbia da se Odbor prizna kao ravnopravan inilac u borbi za ujedinjenje. U samom krilu Odbora upilo je, u drugoj polovini 1915, pokrenuo pitanje jugoslovenskog programa s hrvatskog stanovita. Istaknuti hrvatski politiar je u Srbima, Hrvatima i Slovencima video jedan narod s tri imena, istog jezika i rase, ali s razliitim istorijskim, dravno-pravnim i kulturnim tradicijama. Nepoverljiv prema srpskoj vladi, a strahujui da Hrvatska ne ostane van ujedinjene Jugoslavije, upilo je traio da u narednoj etapi Srbija sprovede odreene reforme kako bi se spreili srpska prevlast i srpski ortodoksni ekskluzivizam". Ukoliko ne bi dolo do ove transformacije" Srbije, onda je trebalo da se radi na stvaranju posebne hrvatske drave, pa tek kasnije zajednike drave sa Srbijom. Za razliku od Paia, nosioca srpskog programa jugoslovenskog ujedinjenja, upilo je neuspeno pokuao da izloi hrvatski program stvaranja jugoslovenske drave, zasnovan na federalizmu". Njegov plan za ureenje jugoslovenske drave predviao je istorijske pokrajine kao federativne jedinice, i to: Srbiju iz 1913. (znai, s Makedonijom i Vojvodinom), Hrvatsku sa Slavonijom i Dalmacijom, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, i Crnu Goru. Supilovi federalistiki projekti polazili su u stvari od dualistikog reenja sa vodeom ulogom Hrvata i Srba u svojim interesnim sferama. upilo je uivao podrku Sitona Votsona koji ga je smatrao najpametnijom glavom" meu Jugoslovenima. Ugledni Englez je 1915. pisao da svako onaj koji omalovaava upila predstavlja naeg neprijatelja".

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

Poetkom 1916. u srpskim redovima se pojavilo klonue, nastupila malaksalost volje, manifestovala depresija i osvojilo oseanje da je stvar propala. Svi su optuivali Paia da je krivac i da mu ne preostaje nita drugo sem da se povue. Odvajkada je poznato da im kola krenu nizbrdo, rauni poinju da se naplauju od elnih ljudi. Beznae koje se za trenutak pojavilo psiholoki je paralisalo. Pavle Popovi je smatrao da se Srbija upropastila i da je dolo do bankrota jugoslovenskog programa. Po Jovanu Cvijiu, katastrofa je nastupila zato to je vlada stavila svoju sudbinu dokraja u saveznike ruke. Oekivala se ostavka srpske vlade i Vrhovne komande. No, Paieva energija uspela je da prebrodi krizu u srpskim redovima posle naputanja zemlje i povlaenja vojske preko Albanije. Njenim preprodavanjem naunici su opet poeli da pomau srpskim zvaninicima. Slina kriza e se obnoviti u vreme ruske revolucije 1917, sve neposrednijeg javljanja vizije ujedinjenja i u suoavanju s demokratskim reformama u graanskim dravama Evrope. Ujedinjenje pod rukovodstvom Srbije pojaavalo je sukobe izmeu Srbijanaca" i Jugoslovena", uticalo na pojedince iz redova naunika i drugih javnih radnika da njima ovlada uskogrudi patriotizam" koji je nadvlaivao jugoslovensku irinu". Pijemontska ideja Srbije s monarhistikim ustrojstvom drave, koju vodei ljudi Srbije nisu naputali u toku prvog svetskog rata, izazivala je podozrenje i otpore politiara iz Jugoslovenskog odbora, a s pribliavanjem kraja rata i dalekovidijih srpskih politiara i naunika koji su joj suprotstavljali ideju federativne republike. Paieva inicijativa za razgovore na Krfu izmeu predstavnika srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, preduzeta poetkom maja 1917, dola je u krajnje nepovoljnim okolnostima po snage jugoslovenskog ujedinjenja, izraavajui tenju predsednika srpske vlade da stvaranje nove drave uzme u svoje ruke, centralizuje" rad na ujedinjenju i internacionalizuje" jugoslovensko pitanje u neizvesnoj meunarodnoj situaciji. Rusija se nalazila u vrtlogu februarske revolucije, Austro-Ugarska je ostala bez cara Franje Josipa, SAD su ule u rat protiv Nemake, sile Antante nastavljale napore oko zakljuenja separatnog mira s Austro-Ugarskom i staru praksu meanja u unutranje poslove malih saveznikih drava. Pitanje odravanja Solunskog fronta nalazilo se pred preispitivanjem. Na drugoj strani, sukobi u Jugoslovenskom odboru nisu prestajali, a

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

presti Srbije u saveznikom svetu bio je uveliko uzdrman zbog sudskog ubistva" pukovnika Dimitrijevia Apisa na solunskom procesu, optuenog da je pripremao pobunu u vojsci i za atentat na regenta Aleksandra. Iza ovog ina skrivao se u stvari obraun regenta i Paia s vojnom opozicijom. Paia je sve vie uznemiravalo dranje srpske skuptinske opozicije. Predstavnici buroazije jugoslovenskih naroda doneli su na Krfu, 20. jula 1917, Krfsku deklaraciju, kompromisan dokument u kome su doli do izraaja ustupci i srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, mada je srpska pozicija ostala nadmonija i posle njegovog usvajanja. Srpska vlada nije priznala Jugoslovenski odbor za ravnopravnog uesnika u procesu ujedinjenja, a na samu Deklaraciju Pai je kasnije gledao kao na manifestacioni akt". Predstavnici obe strane ostali su na stanovitu da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod. Srpska vlada je prihvatila ujedinjenje jugoslovenskih naroda u nacionalnu i nezavisnu dravu na naelu narodnog samoopredeljenja, dok je Jugoslovenski odbor prejudicirao monarhistiko ureenje budue drave i vladavinu dinastije Karaorevia. Krfska deklaracija je predviala da se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca organizuje kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa srpskom dinastijom. Pregovarai na Krfu nisu vrsto istrajavali na nacionalnom unitarizmu, kao to se moe videti iz naziva drave Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, iako se ne odustaje od teze o troimenom narodu". Etniki unitarizam" je odigrao vanu ulogu u prvom svetskom ratu, naroito prema inostranstvu, ali nije mogao izbrisati postojanje faktikih i istorijskih razlika meu narodima nacionalno stasalim u prolom veku, sa svim posebnostima srpskog i hrvatskog dravnog razvitka. Ime drave oznaavalo je i Paieve rezerve prema nazivima Jugoslavija" i jugoslovenski" pod koje je austrougarska propaganda podvodila velikosrpstvo". Na Krfu je predvieno da drava ima jedan dravni grb, jednu dravnu zastavu i jednu krunu, no s tim to su ovi dravni amblemi imali biti sastavljeni iz postojeih posebnih oznaka (zastava i grba); srpski, hrvatski i slovenaki jezik proglaeni su za ravnopravne, kao i obe azbuke (irilica i latinica); sve priznate veroispovesti imale su se vriti slobodno i javno; pravoslavna, rimokatolika i muhamedanska veroispovest su jednake i ravnopravne prema dravi. Istupajui protiv federacije, Pai je smatrao da ona ne bi mogla obezbediti dovoljno jaku dravu, a /V

.IN \

I

10

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

na drugoj strani da Srbi i Hrvati ive izmeani. Predsednik Jugoslovenskog odbora Trumbi istupao je takoe protiv federativnog ureenja iz bojazni da velika Srbija" u jugoslovenskoj federaciji ne postane presudni inilac. Srpska vlada i Jugoslovenski odbor nisu na Krfu razmatrali poloaj Makedonije i Crne Gore, poto je srpska vlada, uz saglasnost Jugoslovenskog odbora, njihov status smatrala unutranjim pitanjem Srbije. Pai je s crnogorskim pristalicama ujedinjenja sa Srbijom odravao veze mimo Jugoslovenskog odbora, preko pojedinaca, a od februara 1917. preko novoobrazovanog Sredinjeg crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, na ijem se elu nalazio Andrija Radovi, bivi predsednik vlade Kraljevine Crne Gore. Crnogorski odbor je traio ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim narodima u jedinstvenu nezavisnu dravu; smatrao je da je Crna Gora zavrila svoju ulogu kao nezavisna drava i pozdravio Krfsku deklaraciju. Za razliku od Krfske deklaracije, takozvana Majska deklaracija, koju su dva meseca ranije donela 33 narodna zastupnika Jugoslovenskog kluba u bekom Parlamentu, izjanjavala se za ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba u samostalno dravno tijelo" pod ezlom Habsburko-lorenske dinastije", dajui toj manifestaciji jugoslovenstva katoliki i habsburki karakter". Takva sutina Majske deklaracije ne bi smela da zamagli injenicu da je ona politiki i nacionalno evoluirala u daljem toku dogaaja. S pravom se navodi da je, uprkos svome katolikom karakteru, koji je objektivno proizlazio iz dotadanjeg slovenakog razvitka, Majska deklaracija pomogla 1917. da se jugoslovenska ideja uzdigne iz provincijskih okvira, a na drugoj strani iz uskih politikih i kulturnih grupa, na jedan vii nacionalni nivo, te tako dovela do njenog prihvatanja kao nacionalnog smera i politike. Majska deklaracija uticala je da se u Sloveniji obrazuje irok nacionalni pokret, koji je isticao zahteve za samostalnou Jugoslovena u Austro-Ugarskoj, bez nemake prevlasti. Deklaracijski pokret" se razvio narednih meseci kao slovenaki narodni i jugoslovenski pokret istovremeno. Godinu dana docnije, maja 1918, vlasti Austro-Ugarske su resile da zabrane svaku agitaciju za Majsku deklaraciju. Deklaracijski pokret" je, razvijajui slovenaku nacionalnu svest i jugoslovenstvo, ustajao i protiv italijanskih imperijalistikih pretenzija

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

na jugoslovenske zemlje. Uzgredno je istupao i protiv priznanja prava srpskoj vladi da predstavlja slovenake i hrvatske zemlje, da odluuje o njihovoj sudbini, kao i o granici s Italijom. Sile Antante nisu pristajale na ruenje Austro-Ugarske, uprkos injenici to je ona odbacivala zakljuenje separatnog mira, bila zahvaena vrenjem i neredima usled ratnog zamora i oktobarske revolucije, bezizglednosti rata, neuspeha na frontovima, materijalne oskudice i potpunog rasula. Sve dok nisu bile spremne da prihvate ruenje Austro-Ugarske, sile Antante nisu mogle da prihvate ni jugoslovensko ujedinjenje, poto su to bila dva povezana procesa. Drave Antante su do polovine 1918. pristajale samo na reforme u Austro-Ugarskoj i davanje teritorijalnih ustupaka na njen raun, praktino na raun jugoslovenskih naroda u njoj. Stvaranje nove drave protivureilo je interesima Italije, njenim spoljnopolitikim planovima i dravnom irenju. Pravo naroda Austro-Ugarske na autonoman ivot, istaknuto od amerikog predsednika Vudroa Vilsona u njegovih etrnaest taaka", objavljenih 8. januara 1918, bilo je tipino polovino reenje, koje nije moglo da zadovolji jugoslovenske narode pod habsburkom vlau, tim pre to je Jugoslovenski odbor decembra 1917. upoznao vladu SAD da Srbi, Hrvati i Slovenci ele da se oslobode od Austro-Ugarske i ujedine u demokratsku i ustavnu dravu sa Srbijom i Cmom Gorom. Sem sa meunarodnim iniocima, Pai je imao da se nosi i sa suprotnim pogledima na ujedinjenje oko pitanja razvoja jugoslovenske propagande, antiitalijanske aktivnosti Jugoslovenskog odbora, sumnji lanova Odbora u motive Paieve politike, nadasve strepnji od budue prevlasti Srbije u novoj dravi. S porazom Supilovog konfederalistikog programa za stvaranje jugoslovenske drave, tekoe su izbijale i na liniji razmimoilaenja Odbora oko pitanja dobrovoljaca, pojaane aktivnosti srpske skuptinske opozicije u emigraciji, reavanja crnogorskog pitanja. Nadreeni poloaj Srbije u procesu ujedinjenja i neravnopravan poloaj Jugoslovenskog odbora doao je do posebnog izraaja i na Krfskoj konferenciji. Poslednje godine rata predsednik Jugoslovenskog odbora Trumbi vodio je ilavu borbu da obezbedi priznanje tog tela najpre od srpske vlade, kao vid podele vlasti, a kasnije i od sila Antante. U tom cilju on je januara 1918. podneo predlog da se u Londonu ili Parizu sazove jugoslovenska skuptina kao privremeno predstavniko telo, ali je naiao na Paievo odbijanje,

1 0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

kao i prilikom zahteva da predsednik srpske vlade bez rezervi prizna Krfsku deklaraciju. Srpska vlada nije bila spremna 1918. da prihvati Trumbiev predlog za saziv zajednike jugoslovenske skuptine, svesna tenje Jugoslovenskog odbora da se konferencija u Parizu pretvori u vrhovno jugoslovensko politiko-predstavniko telo. Pai se suprotstavio Trumbiu protivpredlogom da se sazove jugoslovenski manifestacioni kongres. Srbija nije bila voljna da sebe izjednauje sa ostalim subjektima ujedinjenja, koji su se naprezali da ih saveznici priznaju za zvanine predstavnike Jugoslovena iz Austrougarske. Novi, presudni asovi za stvar jugoslovenskog ujedinjenja nastupili su polovinom 1918, kada su sile Antante pristale na ruenje Austro-Ugarske. Srpska vojska je s francuskim divizijama probila Solunski front septembra 1918. godine, preavi za sedam nedelja 700 kilometara. Nemakim vojskovoama bilo je ve poetkom oktobra 1918. jasno da posle razbijanja makedonskog fronta" za Nemce vie nema nade. Slovenake stranke osnivaju 17. avgusta 1918. Narodni svet za Sloveniju i Istru; stvaraju se i pokrajinski sveti" za Trst, Goricu, Celovec, Maribor; lokalni narodni sveti" irom Slovenije. Time je stvorena organizacija nove slovenake vlasti kojoj su stari organi vlasti ustupali svoje funkcije. U Zagrebu je 6. oktobra 1918. obrazovano Narodno vijee za narod Slovenaca, Hrvata i Srba, kao politiko predstavnitvo svih Slovenaca, Hrvata i Srba koji ive u Hrvatskoj-Sloveniji sa Rijekom, u Dalmaciji, Bosni-Hercegovini, Istri, Trstu, Kranjskoj, Gorikoj, tajerskoj, Korukoj, Bakoj, Banatu, Baranji, Meumurju i ostalim krajevima jugozapadne Ugarske. Kao zajedniki program Narodnoga vijea proklamovano je ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu, slobodnu i neovisnu dravu Slovenaca, Hrvata i Srba, ureenu na demokratskim naelima". Manifest cara Karla od 16. oktobra 1918. o preureenju monarhije u raspadanju nije mogao zadovoljiti politike stranke i grupe u jugoslovenskim zemljama. Narodno vijee SHS, u kome je odluujua uloga pripala srpsko-hrvatskoj koaliciji sa Svetozarom Pribieviem, objavilo je 19. oktobra 1918. da preuzima u svoje ruke voenje narodne politike". Novo telo je time odbilo carski manifest od 16. oktobra 1918, traei ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba na itavom njiho-

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

vom etnografskom teritoriju", bez obzira na pokrajinske i dravne granice u kojima danas ive i to u jedinstvenu, suverenu dravu ureenu na naelima politike i ekonomske demokratije. U toj odlunoj fazi predsednitvo Narodnog vijea su sainjavali: Anton Koroec, kao predsednik, Svetozar Pribievi i Ante Paveli stariji u svojstvu potpredsednika, te Sran Budisavljevi, Mate Drinkovi i Ivan Lorkovi na dunosti sekretara. Odbacivanjem ponude cara i kralja Karla Habsburkog o organizaciji Austrije kao savezne drave, Hrvatski sabor je 29. oktobra raskinuo dravnopravne odnose i veze izmeu Kraljevine Hrvatske, Slovenije i Dalmacije, s jedne strane, i Kraljevine Ugarske i Carevine Austrije, s druge. Ukinuta je i proglaena nitavom Hrvatsko-ugarska nagodba. Na politikoj pozornici jugoslovenskog ujedinjenja pojavio se oktobra 1918. trei inilac Narodno vijee, pored vlade Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, ime je osetno oslabio uticaj ovog drugog. Narodno vijee je u poreenju s Jugoslovenskim odborom imalo dublje korene u nacionalnom tlu i podlogu u stranakoj konstelaciji. Pai je, pri neposrednom suoavanju s predstavnicima Narodnog vijea, osetio da pred sobom ima realniju snagu od Jugoslovenskog odbora, svedenog na grupe politiara emigranata raznih struja, ve etiri godine odvojenih od zemlje, preputenih udima saveznikih vlada i finansijski zavisnih od Srbije. Na enevskoj konferenciji, odranoj od 6. do 9. novembra 1918, predsednik srpske vlade susreo se s predstavnicima Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijea, s Antonom Korocem na elu, i srpske opozicije. enevska deklaracija izjasnila se za ujdinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u nedeljivu dravnu celinu. Predvidela je osnivanje zajednikog ministarstva kao meovitog tela sa zadatkom da organizuje novu dravu do saziva ustavotvorne skuptine. Vlada Srbije i Narodno vijee poverili su Zajednikom ministarstvu spoljne i vojne poslove, ratnu mornaricu, pomorsku trgovinu, pomorski sanitet, pripremanje saziva konstituante. Ustavotvornoj skuptini ostavljeno je da odlui o obliku vladavine, to jest o monarhiji ili republici. Utvreno je da u tom prelaznom periodu funkcioniu dve vlade: srpska i vlada Narodnog vijea. Pai je odbio da prizna Dravu SHS, ali je priznao njeno predstavnitvo u enevi. U enevi su predstavnici jugoslovenskih zemalja bive Austro-Ugarske prinudili Paia na povlaenje. Srpski dravnik

10

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

je prihvatio dravni provizorijum od stvaranja Zajednikog ministarstva do donoenja ustava, konfederalnu organizaciju prelazne faze zajednikog dravnog ivota, s dve ravnopravne vlade, jedne u Srbiji i druge u Dravi SHS, i ostavio pitanje oblika vladavine otvoreno. Pai se u enevi naao usamljen pred predstavnicima Narodnog vijea, Jugoslovenskog odbora i srpske opozicije, a na drugoj strani izloen pritisku sila Antante, naroito Francuske. Odstupanjem od srpskog programa za jugoslovensko ujedinjenje on je ugrozio interese srpske buroazije i dinastije. Rukovodei se nepovoljnim odlukama enevske konferencije, regent je izazvao krizu vlade i izbegao njihovu ratifikaciju, tim lake to je bio svestan srpskih vojnih prednosti na samom popritu bitke za jugoslovensko ujedinjenje. Drava SHS nije bila u stanju da brani svoje granice, izloene pritisku Italijana, koji su nastojali da posednu zemlje obeane im Londonskim ugovorom, dok je zeleni kadar" unosio nemir u Hrvatskoj i Bosni. Na poziv Narodnog vijea, srpske trupe su prele Savu i doprle do krajnjih severozapadnih taaka jugoslovenske teritorije. Pai je u enevi novembra 1918. doiveo slom i razoarenje, a decembra iste godine u Beogradu postao neoekivano rtva regen to vog dravnog udara" time to mu je uskraen mandat za sastav prve vlade Kraljevstva. Najjae uporite krune, branilac monarhije, ovek najveeg meunarodnog ugleda meu jugoslovenskim politiarima, simbol Srbije i njene politike, nestaje privremeno s politike scene. enevska dualna formula, sa neizvesnom pozicijom monarhije i dinastije u dravno-pravnom provizorijumu, to je inae bilo reeno na Krfu, svakako da je bila neprihvatljiva za regenta Aleksandra i bitan razlog Paievog dezavuisanja. Nesumnjivo je takoe da se pitanje ujedinjenja prenosilo iz hotelskih dvorana na bojno polje, uz saglasnost saveznika, a i predstavnika Narodnog vijea u zemlji, pre svega Sv. Pribievia. Pai, koji je u ratu poneo breme ujedinjenja, nije regentu vie bio ni potreban. Aleksandar Karaorevi je shvatio da u zavrnom inu mora izai na brisani prostor" i kruni pripisati zasluge ujedinjenja. in ujedinjenja je morao imati dvorski peat. Regent je, na taj nain, preuzimao na sebe ulogu objedinjavanja troimenog" naroda Kraljevstva. Pai mu je u tom asu, im mu se inilo da su tekoe nestale ili mogle biti savladane, postao suvian. Regent nije eleo ni faktiku ni formalnu deobu zasluga i slave.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

Pai nije mogao u budunosti igrati ulogu jugoslovenskog okupljanja, a meu politiarima iz severozapadnih krajeva drave je iz prethodnog perioda nosio suvie omraza i bio izvor dubokog nerazumevanja. Ako su mu jugoslovenski politiari decembra 1918. dali podrku, onda su to dobrim delom uinili u uverenju da iza njega stoji regent Aleksandar. U zavrnoj fazi borbe za jugoslovensko ujedinjenje poloaj srpske buroazije prema buroaziji ostalih jugoslovenskih naroda znatno su uvrivale odluke predstavnika naroda Vojvodine i Crne Gore. Velika narodna skuptina Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Vojvodini donela je 25. novembra 1918. u Novom Sadu Rezoluciju o prikljuenju Vojvodine Srbiji. Srpski narodni odbor u Novom Sadu, pod predsednitvom Jae Tomia, zaobiao je Narodno vijee u Zagrebu i svu snagu usmerio na ujedinjenje sa Srbijom. Velika narodna skuptina, u kojoj su se nalazili zastupnici 211 optina sa ukupno 757 poslanika, jednoglasno se 1918. izjasnila za neposredno prikljuenje Banata, Bake i Baranje Kraljevini Srbiji. Nikakvo drugo reenje, sem prisajedinjenja Srbiji, nije bilo ni mogue, pod datim okolnostima, prvenstveno zbog nacionalnog, politikog i socijalnog sastava donosilaca odluke. Svaka drukija odluka dovela bi po Tomiu do toga da bi ogromna veina poslanika protivnike ,,svukla" sa tribine i proglasila ujedinjenje sa Srbijom. Nekadanji borac za autonomiju smatrao je da bi u nacionalno i socijalno raznorodnoj dravi autonomija okrnjila kraljev suverenitet i dravno jedinstvo, zbog ega se treba okaniti austrijskih starudija" i uvati svoju novu dravu stvorenu snagom i energijom Kraljevine Srbije. Podgorika Velika narodna skuptina odluila je dan kasnije, 26. novembra, da se kralj Nikola I Petrovi Njego i njegova dinastija zbace s crnogorskog prestola, da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu dravu, pod dinastijom Karaorevia, i stupi u zajedniku dravu troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca". U Odluci se pod 1. polazilo od toga da Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jednoga jezika i jednih tenji, jedne vjere i obiaja s narodom koji ivi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednika im je slavna prolost, kojom se oduevljavaju, zajedniki ideali, zajedniki narodni junaci, zajednika patnja, zajedniko sve to jedan narod ini narodom." Pored politikih interesa koji iziskuju ujedinjenje naglaavani su ekonomski razlozi, smatrajui da i jedni i drugi

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

imperativno" nameu i trae ujedinjenje. Pored velike ujedinjene Jugoslavije kakav bi znaaj pitali su se poslanici unionistike skuptine imala malena, slaba, sirota Crna Gora". Pristalicama ujedinjenja (bjelaima"), na ijoj se strani nalazio vei deo stanovnitva Crne Gore, suprotstavljali su se pristalice starog, konzervativnog poretka i dinastije Petrovia (zelenai"), istupajui protiv ujedinjenja. Predstavljajui manjinu u Crnoj Gori, oni su se oslonili na Italijane koji su jedva ekali priliku da se umeaju na strani protivnika stvaranja jugoslovenske drave. U tzv. boinoj pobuni januara 1919. separatistike snage su iako pomognute od Italijana bile poraene. Radikalni prelom u borbi za stvaranje jugoslovenske drave nastupio je novembra 1918. Dualno, konfederativno ureenje utvreno u enevi, regent Aleksandar je odbacio, ime je za jedno vreme bio pokopan i Pai; odluke eneve odbacio je i Trumbi, kao i voe Narodnog vijea sa Svetozarom Pribieviem i drugima na elu. Drava Slovenaca, Hrvata i Srba se pojavila kao novi dravnopravni subjekt, iako meunarodno nepriznat. Ona istupa kao zakoniti predstavnik Jugoslovena iz Austro-Ugarske. Nad jugoslovenskim teritorijama nadvijala se italijanska opasnost, a graanstvo na teritoriji Austro-Ugarske strepelo je od drutvenih nemira. Crna Gora i Vojvodina su ve bile ujedinjene sa Srbijom, dok su iz Bosne poticali zahtevi da se i njeni predstavnici povedu za primerom Vojvodine i Crne Gore. Graanstvo i narod Dalmacije, najvie ugroen od italijansk