ISTORIJA JUGOSLAVIJE 19181988

PRVA KNJIGA

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA1 9 1 4 1 9 4 1

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

Ideja o ujedinjenju jugoslovenskih naroda i stvaranju zajednike drave plod je modernog doba i javlja se s razvitkom novih drutveno-ekonomskih odnosa i raspadanjem feudalizma, slabljenjem osmanlijskog i habsburkog carstva, snaenjem graanstva u jugoslovenskim zemljama i njegovim tenjama za politikim i ekonomskim osamostavljivanjem. Ovu ideju pratilo je shvatanje o istorijskoj povezanosti jugoslovenskih naroda i njihovoj etnikoj srodnosti. Za istaknute pobornike ujedinjenja iz kruga duhovnih stvaralaca, jugoslovenski narodi inili su jedan narod podeljen plemenskim granicama. Na buenje nacionalne svesti u okvirima jugoslovenske ideologije i na ideju ujedinjenja povoljno su uticale, sem postojanja Srbije i Crne Gore kao samostalnih drava, bojazni od teritorijalnog irenja graninih drava na raun jugoslovenskog etnikog prostora. Podsticaj i izazov jugoslovenskom okupljanju predstavljalo je i ujedinjenje Italije i Nemake, koje je teklo pred oima graanstva jugoslovenskih naroda i nije moglo, po svom znaaju za modernu Evropu, da ne utie i na svest njihovih vodeih snaga i najistaknutijih predstavnika, zabrinutih, na drugoj strani, ekspanzivnou nemakog imperijalizma i italijanskog nacionalizma. Tokom 19. veka ideja o jugoslovenskoj povezanosti i ujedinjenju dobijala je najraznovrsnije oblike, od zahteva za kulturni preporod i ravnopravnost jezika, autonomiju u sastavu Austrije, odnosno Austro-Ugarske, uniju jugoslovenskih naroda, integralno jugoslovenstvo u krilu Austro-Ugarske, do mutnih panslavistikih programa. Jugoslovenska ideja razvijala se kao vid nacionalnog preporoda u Hrvatskoj i Sloveniji, a u Srbiji je ivela u dve varijante: istonoj, kao vizija ujedinjenja Srba i Bugara u zajednikoj dravi, i zapadnoj, kao zamisao izraena u Naertaniju Ilije Garaanina iz 1844. o stvaranju

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

jugoslovenske drave pod vodstvom Srbije. Ideja Svetozara Markovia o balkanskoj federaciji anticipacija je revolucionarnog naina ujedinjavanja balkanskih naroda. Istovremeno s idejama o jugoslovenskom ujedinjenju iznoene su i ivele koncepcije o podunavskom udruivanju naroda na federativnoj ili konfederativnoj osnovi. Za jugoslovenske narode u okviru Austro-Ugarske jugoslovenska ideja se sve vie postavljala kao pitanje stvaranja jugoslovenske jedinice u sastavu Monarhije ili ujedinjenja van njenih granica. Politika misao jugoslovenskih naroda u 19. i poetkom 20. veka pribliavala se ideji jugoslovenske federacije ili balkanske konfederacije. Program ujedinjene Slovenije iz 1848. polazio je od jugoslovenske federacije u kojoj bi se nale Slovenija, Hrvatska i Vojvodina. Jugoslovenski kongres odran u Ljubljani decembra 1870. izneo je ideju trijalistikog preureenja Austrougarske. Program federativne jugoslovenske drave predlagao je Josipu Juraju trosmajeru 1867. i Ilija Garaanin, predsednik srpske vlade. Za federativno unutranje ureenje izjasnila se Tivolska konferencija jugoslovenske socijaldemokratije, Kruevska republika, lanovi makedonske kolonije u Rusiji 1915. Ivan Cankar je 1913. izneo ideju o jugoslovenskoj federaciji. Jugoslovenska ideja se javljala u nerazvijenim drutvenim sredinama, gde je preovlaivalo seljatvo i gde ju je zastupao deo malobrojne inteligencije, usled ega nije ni uspevala da dovede do stvaranja masovnog pokreta. U tim sredinama, tavie, ona nije bila ravnomerno rasprostranjena. Konfesionalne granice delile su narode jo pre nacionalnog sazrevanja, a crkva je bila podozriva prema meanju vernika, strahujui od gubitaka svog uticaja. Nekim graanskim slojevima daleko je vie odgovaralo da sauvaju autonomne privredne celine nego da ih razbijaju stvaranjem nove dravne zajednice. Koncepcije i program ujedinjenja odreivali su ideoloki pogledi njihovih nosilaca; ovi su, zavisno od drutvenih snaga ije su interese izraavali, povezivali ujedinjenje s reavanjem poloaja jugoslovenskih naroda, bilo njihovom samostalnom snagom ili pomou velikih suparnikih sila, bilo revolucijom na ruevinama Turske i Austro-Ugarske, ili njihovim preureenjem, odnosno okupljanjem nekih jugoslovenskih zemalja oko Srbije kao dravnog jezgra. Jugoslovenska strujanja probijala su se paralelno s pansrpskom ili velikohrvatskom ideologijom, koje su ih iskljuivale i

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

potiskivale. Nacionalizam je optereivao i trovao meusobne odnose jugoslovenskih naroda mrnjom i sukobima, koji su, esto podsticani od spoljnih inilaca, politikih i verskih, od protivnika zbliavanja ovih naroda, ostavljali razorne posledice, mada je, na drugoj strani, istovremeno doprinosio i razvijanju njihove svesti o nacionalnom identitetu. Objektivne promene istorijskih okolnosti uticale su na radikale u Srbiji da napuste federalizam i suuju nacionalne koncepcije oko pitanja ujedinjenja Srba, i to putem etapnog reavanja srpskog nacionalnog pitanja. Radikali su traili produbljivanje veza sa Crnom Gorom i Bugarskom, kao srodnom u narodnosnom smislu, te buenje svesti o narodnom jedinstvu" u krajevima gde su iveli jo neosloboeni delovi srpstva". Stvaranje saveza Srbije i Crne Gore sa Bugarskom tek je liilo na Markovievu koncepciju jer je ova dva prilaza delila granica izmeu revolucionarnog i reformistikog ostvarenja. Radikali naputaju republikanske ideje, kritiku birokratizma, a socijalne kategorije radnika klasa i seljatvo, zamenjuju jednom optom narod. U Srbiji se prestalo govoriti o Hrvatima i Slovencima da se ne bi ozlojeivao Be koji je takav pravac raspoloenja mogao shvatiti kao ugroavanje integriteta Habsburke monarhije". Agresivna politika Bea usmeravala je nacionalnu akciju prema jugu, predstavljajui junu varijantu ujedinjenja", kao praktini oblik prethodne etape reavanja nacionalnog pitanja. Nikola Pai je, pri tome, iskljuivao svaku mogunost da Makedonci i Albanci stvore svoje nacionalne drave. Definitivno reavanje nacionalnog pitanja na Balkanu zamiljao je u dve etape: kao osloboenje srpskih zemalja u Turskoj uz pomo Crne Gore i Bugarske, a srpskih zemalja u Austro-Ugarskoj uz pomo Rusije. Tek kroz raspravu Sloga Srbo-Hrvata, nastalu 1890, progovorila je u Paiu zapadna varijanta ujedinjenja". Prvenstvo u sabiranju" Pai je davao Srbima, jer je u srpsko-hrvatskoj dravi okosnica bila Srbija, prethodno ujedinjena sa Makedonijom i Starom Srbijom". U Rusiji je gledao oslonac u reavanju nacionalnog pitanja i odbrani od germanskog pritiska. Doktrina radikalnog nacionalizma" proimala je celokupnu Paievu spoljnu politiku posle 1903. godine. Pai je spoljnu politiku Srbije shvatao kao reavanje srpskog nacionalnog pitanja, nalazei da se njegovo reenje javlja kao prethodni in jugoslovenskog ujedinjenja. Ostvarivanjem june

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

varijante ujedinjenja" zapoelo je aktivnije voenje nacionalne propagande jugoslovenskog karaktera, to je bilo odreeno ogromnim ratnim uspesima Srbije, jaanjem jugoslovenske ideje meu inteligencijom, poletom jugoslo venskog pokreta u Austro-Ugarskoj. Glavni protivnik jugoslovenske ideje i stvaranja zajednike drave jugoslovenskih naroda bila je Austro-Ugarska, odnosno nemaki imperijalizam uopte, koji je teio da se preko jugoslovenskih zemalja van Austro-Ugarske probije na Balkan, i dalje na istok. Nemaki imperijalizam dovodio je u pitanje ne samo oivotvorenje ideje o jugoslovenskoj dravi ve i sam opstanak Kraljevine Srbije i Knjaevine odnosno, od 1910, Kraljevine Crne Gore, jedinih nezavisnih jugoslovenskih drava na Balkanu. Austro-Ugarska je u Srbiji gledala branu svom irenju i stoer okupljanja jugoslovenskih naroda van i unutar Monarhije, dravu koja je potkopavala osnove njenog ureenja i nemako-maarske prevlasti u njoj. Istorija srpsko-austrijskih odnosa poetkom 20. veka bila je ispunjena pritiskom Austrougarske, koja je nameravala da slomi Srbiju, presee njeno irenje na Balkanu i sprei joj izlazak na more, te da joj tako onemogui da postane odluujui inilac, balkanske politike. Pokuaji da se Srbija uniti ekonomskom blokadom u vreme carinskog rata, kao i pritisci velikih sila na nju u vreme aneksione krize 1908, praeni su optubama da se ona mea u unutranje stvari Austro-Ugarske, i daljim raspirivanjem dinastikih sukoba izmeu Srbije i Crne Gore. Pobede srpske vojske u balkanskim ratovima naile su na veliki odjek kod jugoslovenskog stanovnitva Austro-Ugarske, to je jo vie pojaalo zabrinutost njenih vladajuih krugova za budunost dvojne drave. Srpski ivalj u Vojvodini koji se ve prilagoavao uslovima ivota u Ugarskoj poeo je menjati orijentaciju u pravcu sprskog nacionalnog okupljanja. edomir Popov nalazi elemente istorijskog progresa u prvom balkanskom ratu, a pre svega u razbijanju turskog feudalizma sa svim socijalno-ekonomskim posledicama, a na drugoj strani u izbacivanju Turske sa Balkana. U tim dogaajima vidi temelje za buduu jugoslovensku dravu koja nee doneti nacionalnu emancipaciju Makedoncima 1918, ali e za Makedonce u tzv. Vardarskoj Makedoniji obezbediti da do nje dou vlastitom borbom sa ostalim narodima Jugoslavije u drugom svetskom ratu.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

Posle balkanskih ratova Austro-Ugarska se suoila s uveanom i snanijom Srbijom, koja je zauzimala centralni prostor Balkanskog poluostrva, ukljuujui geopolitiki i strateki vane doline Morave i Vardara, jo vre zatvarajui mogunosti prodora sa severa prema Solunskom zalivu i Maloj Aziji. Austro-Ugarska je osujetila izlazak Srbije na more, ali nije prestajala da strahuje od njenog spajanja s Crnom Gorom, preko Sandaka, a na drugoj strani od njenog pretvaranja u oslonac ruske balkanske politike i povezivanja s ostalim silama Antante, koje su nastojale da zaustave agresivni nemaki imperijalizam. Vladajui krugovi Austro-Ugarske naroito su se plaili zaraznog srpskog primera za jugoslovensko stanovnitvo u Monarhiji, aktivne nacionalne propagande Srbije i, uopte, jaanja nacionalne svesti tog stanovnitva. Austro-Ugarska se neprijateljski odnosila prema Srbiji, dok je jugoslovensko pitanje u Monarhiji reavala razbijanjem hrvatsko-srpske saradnje, izazivanjem antagonizma izmeu Maara i Slovena, istovremeno razmiljajui o reformisanju dravnog ureenja na trijalistikoj osnovi stvaranjem tree slovenske, a moda i jugoslovenske dravne jedinice, bar formalno ravnopravne Austriji i Maarskoj i njihovim privilegovanim narodima. Trijalistiko ureenje nije samo zamiljano kao reforma postojeeg ureenja Austro-Ugarske, ve i kao preduslov za ukljuivanje Srbije u njen sastav, poto se ovoj nanese vojni poraz. Ratna stranka, s Konradom Hetcendorfom na elu, koja je imala jak uticaj na vladu, vojsku i politike krugove, neodstupno je zahtevala vojni obraun sa Srbijom i korienje rata kao konanog sredstva za njeno obaranje na kolena i reavanje jugoslovenskog pitanja u okvirima Austrougarske monarhije. Ubistvo nadvojvode Franca Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914, dalo je ratnoj stranci povod za rat, na koji je gledala kao na jedinstvenu ansu za sopstveno jaanje i budui opstanak Austro-Ugarske. Kao nepomirljiv protivnik stvaranja jugoslovenske drave deklarisala se i Italija, u prvom svetskom ratu, sasvim u skladu sa svojim starim pretenzijama na istonu obalu Jadranskog mora i njeno zalee, kao i hegemo'nistikim planovima na Balkanu. Italijanski imperijalizam se tajnim Londonskim ugovorom od aprila 1915. blagovremeno obavezao da ue u rat na strani Antante, uz saveznika obeanja da e, na raun jugoslovenskih naroda, dobiti Trst, Istru, Goricu, kvarnerska

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

ostrva, i Dalmaciju od Hrvatskog primorja do rta Planke. Za italijansku politiku irenja na Balkanu i prema Podunavlju, stvaranje jugoslovenske drave u prostoru Austro-Ugarske znailo bi ponovno odustajanje od ambicija, jer se novi snani sused ne bi mirio s italijanskom prevlau na Jadranskom moru. U povremenim kontaktima sa srpskom vladom Italija je nastojala da razblai njen ratni program jugoslo venskog ujedinjenja kako bi obezbedila svoju vladavinu na Jadranskom moru, produbljujui time podozrenje u odnosima izmeu srpske vlade i Jugoslo venskog odbora prema stvarnim ciljevima Srbije. U svojim nastojanjima za ujedinjenje jugoslovenski narodi nisu imali ni podrku Vatikana, iju je politiku sledio nacionalno amorfni rimokatoliki episkopat u jugoslo venskim zemljama pod Austro-Ugarskom. Za Svetu stolicu, tadanji rat ugroavao je temelje ,,najkatolikije drave", a stvaranje jugoslovenske drave pretilo prevagom pravoslavlja na samim ivicama Podunavlja i Srednje Evrope. Vatikan se plaio da posredstvom te drave, i uloge Srbije u njoj, ne doe do prodora ruske politike, koji bi omoguio dalje irenje pravoslavlja i slovenskog uticaja. Vatikanska diplomatija je tokom prvog svetskog rata teila da sprei razbijanje Monarhije. Vatikan je odranije bio protivnik irenja Srbije prema Makedoniji i Kosovu, izbijanju na more; podozrevao je od jaanja ugleda Srbije meu Slovenima Austro-Ugarske. Strah za sudbinu Monarhije naveo je papu Pija X da podstie vladajue krugove Austro-Ugarske na obraun sa Srbijom. Kurija je odbijala da primi poslanika Srbije i da razgovara o ujedinjenju. Predstavnici kurije su u razgovorima sa saveznicima odluno odbacivali ujedinjenje Jugoslovena, opravdavajui svoju nepomirljivost politikim, kulturnim, strategijskim i verskim razlozima i tradicijom". Zalaui se za odranje Monarhije kao politike celine, vodei ljudi kurije su uveravali saveznike da jugoslovenski problem ne postoji, to jest da je izmiljen" od masona i drugih protivnika crkve. Podravajui Italiju u njenom irenju na istonoj jadranskoj obali, Vatikan je, kao i ranije u prolosti, prelazio preko nacionalnih interesa katolika Hrvatske i Slovenije. Za ruenje Austro-Ugarske i njeno rasparavanje nisu se izjanjavale ni velike sile, lanice Antante, sve do polovine 1918, smatrajui da je ona neophodna u Podunavlju kao inilac ravnotee prema Rusiji. Antanta je dugo verovala da e s Austro-Ugarskom postii separatan mirovni ugovor, i, na taj

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

nain, razdvojiti centralne sile. U vreme kad je Srbija vodila odsudne bitke za opstanak, 1914, na Ceru i na Kolubari, i kad su njeni najvii dravni organi kao cilj formulisali osloboenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda, velike saveznike sile su tajno pregovarale s Bugarskom i Rumunijom o njihovom teritorijalnom obeteenju za ulazak u rat na strani Antante, spremne da im rtvuju jugoslovenske zemlje Makedoniju i Banat, a Italiji Trst, Istru i Dalmaciju. Pomognuta Crnom Gorom, Srbija se 1914, iznurena prethodnim balkanskim ratovima, suoila s Austro-Ugarskom, a krajem 1915. s udruenim austrougarskim, nemakim i bugarskim snagama, bez znaajnije saveznike pomoi i ugovorno regulisanih odnosa s Antantom ili silama koje su je sainjavale, to joj je oteavalo meunarodni poloaj uopte, a posebno u borbi za jugoslovensko ujedinjenje. Odstupanjem iz Srbije, preko Kosova, Crne Gore i Albanije, u zimu 19151916, srpska vlada uspela je da sauva oko 160.000 vojnika i nastavi rat na Solunskom frontu, zajedno sa svojim francusko-engleskim saveznicima. Crnogorska sandaka vojska" je u mojkovakom boju 610. januara 1916. zaustavila napredovanje austrijskih trupa prema Podgorici, pomaui time odstupanje srpskih trupa preko Albanije, iako je posle pada Lovena Crna Gora kapitulirala i kralj Nikola I Petrovi napustio zemlju. Kao vojni inilac saveznike strategije, Srbija je jaala svoj meunarodni poloaj, ali je, na drugoj strani, naputanje zemlje prouzrokovalo materijalnu zavisnost srpske vlade od saveznika, pa i strepnje da li e saveznici odrati Solunski front. Nikola Pai je razvio viziju jugoslovenske drave 29. jula 1914, ve drugog dana po izbijanju rata, odgovarajui Jovanu Cvijiu da e granica budue drave dosegnuti Klagenfurt Marburg (Maribor) Segedin. Septembra 1914. ubrzao je rad grupe naunika na idejnom uobliavanju jugoslovenskog programa. im je poeo rat, srpski naunici su se stavili u slubu naroda: bili su cenzori, tapski oficiri, zadueni u vojnom pres-centru, radili na propagandnim i drugim poslovima. Pai je napravio dalekovid gest kada je 1916. zatraio da se aci i studenti, sa istaknutim naunicima otpuste iz vojnih jedinica i upute na kolovanje i u druge misije u kojima e najbolje koristiti svojoj zemlji. U pitanju je vizionarsko shvatanje i razumevanje sutranjih zadataka. Naunici (Jovan Cviji, Aleksandar Beli, Stanoje Stanojevi, Bogdan i Pavle Popovi, Niko

10

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

upani, Jovan ujovi i dr.) od poetka rata su nosioci misija u vezi s jugoslo venskom idejom i granicama (demografski, etnografski problemi, socijalne i istorijske argumentacije, itd.). Oni razgovaraju sa inostranim kolegama u evropskim prestonicama, ali i s politiarima, bez obzira da li uvek imaju zvanina ovlaenja ili ne. Putevi su ih vodili u Rim, Pariz, Petrograd, London, Vaington, Bukuret. Od 70 profesora Univerziteta u Beogradu 60 se nalo sa srpskom vojskom i vladom u inostranstvu. Deo se nalazio u zarobljenikim logorima. Ogromnu energiju naunici su utroili na predavanja i apele, na rad u Jugoslovenskom odboru, u misijama, publicistikoj delatnosti. Pavle Popovi je napisao veliki broj lanaka iz istorije jugoslovenske knjievnosti, a Jovan Cviji uspeo da dovri i u Francuskoj marta 1918. objavi svoje kapitalno delo Balkansko poluostrvo. Paievo shvatanje ujedinjenja je polazilo od integralnog reavanja jugoslovenskog pitanja", dok je osnova jugoslovenskog programa u Srbiji izgraivana na tezi o etniki jedinstvenom narodu". Srpske pretenzije obuhvatale su celokupnu jugoslovensku etniku teritoriju, s tim to je Pai ostavljao jedino mogunost podele Istre ukoliko Italija odmah ue u rat na strani sila Antante. Kao jedino mogue reenje Pai je smatrao stvaranje jedne nacionalne drave geografski dovoljno velike, etnografski jedne, politiki jake, ekonomski nezavisne, koja bi mogla samostalno iveti i razvijati se, uvek u skladu s evropskom kulturom i progresom". Jugoslovenski program temeljio se na nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, koji su posmatrani kao jednoplemenici". Ali dinamika ratne neizvesnosti i pragmatini" karakter Paiev dovodili su do kolebanja, naroito u kriznim situacijama, usled ega je u ratne ciljeve ugraivao pored jugoslovenskog programa i program ujedinjenja Srba, ukoliko se prvi program ne bi mogao ostvariti. Po Jovanu ujoviu, kako navodi ore Stankovi, Pai se plaio hrvatske autonomije posle rata, razmiljajui o Slovenakoj ,,i kao pretegu za Hrvatsku, ako ova ne bi htela s nama". Radei u sloenim meunarodnim uslovima i zaokupljena tekim odbrambenim bitkama svoje vojske, koje e se na Ceru i Kolubari pretvoriti u velike pobede nad Austro-Ugarskom, koaliciona vlada Kraljevine Srbije, pod predsednitvom Nikole Paia, konano je, krajem 1914, formulisala ideju o ujedinjenju svih jugoslovenskih naroda u zajedniku dravu kao svoj

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

neposredni ratni program. Njenu deklaraciju o tome Narodna skuptina u Niu usvojila je 7. decembra 1914. izrazitom veinom glasova, prihvatajui kao cilj Srbije u tekuem ratu osloboenje i ujedinjenje sve nae neosloboene brae". Taj dokument, poznat kao Nika deklaracija, izjednaio je veliku stvar srpske drave i srpsko-hrvatskog i slovenakog plemena". Rat do potpunog unitenja koji je Austro-Ugarska nametnula Srbiji nije vie bio samo borba za nezavisnost Srbije, nego i za osloboenje svih porobljenih Srba, Hrvata i Slovenaca. Deklaracija je, nezavisno od svoje optosti, opredelila srpske ratne ciljeve, koji su dobili zvanian peat i meunarodnu teinu saoptavanjem njene sadrine poslanicima drava Antante u Niu. Nika deklaracija je otvorila nove vidike jugoslo venskom ujedinjenju i udarila osnove za tenju saradnju izmeu srpske vlade i politike emigracije iz Austro-Ugarske, koja se, pre ili posle izbijanja rata, nala na teritoriji saveznikih ili neutralnih drava, spremna da se van Monarhije bori za njeno razbijanje i, u zajednici sa srpskim zvaninicima, za stvaranje zajednike jugoslovenske drave. Nika deklaracija je jasno odreivala ratne ciljeve Srbije. Srpska graanska klasa i Nikola Pai, kao njen glavni predstavnik u stvaranju jugoslovenskog programa, polazili su od ostvarivanja pojedinanog interesa srpskog naroda, a ne od obezbeivanja interesa svih jugoslovenskih naroda. Prema oru Stankoviu, Srbija je istorijskom nunou postala nosilac jugoslovenskog programa i zbog toga je objektivno obeleavala sam proces ujedinjenja u njegovim najdominantnijim pojavama", iako su srpski ratni interesi odgovarali najveem delu graanske klase i tenjama naroda u svim jugoslovenskim zemljama. Program koji nije nastao na bazi sporazuma ravnopravnih inilaca ujedinjenja nije mogao da ne izazove krize u odnosima, sukobe, protivurenosti, uzaludno isticanje alternativnih programa. Jugoslovenski program je zato i doivljavan u delu graanstva ostalih jugoslovenskih naroda kao ideoloka osnova osvajake politike Srbije", njenog pijemontizma", imperijalistikih tenji". Pai se nije sutinski kolebao oko reavanja jugoslovenskog pitanja ni u kriznim trenucima. Sto se tie unutranjeg ureenja budue jugoslovenske drave, odbacivao je mogunost federativne organizacije, teei jedinstvenoj dravi", da se ne bi kvarilo jedinstvo drave". Dozvoljavao je da se mogu izraziti neke plemenske individual-

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

nosti" Hrvata tek u podruju spoljnih obeleja drave (naziv drave, amblemi, ravnopravnost pisama i vera, jednakost graana). Pomenom mesne autonomije" za Hrvatsku 1915. iznuen je ustupak u okolnostima pregovora sila Antante s Italijom. Ako je Pai i dozvoljavao konstituisanje budue drave kao sloene, predviao je da se prethodno svi Srbi nau udrueni u Srbiji. Van Austro-Ugarske nalo se 1914. vie politiara i drugih javnih radnika jugoslovenske orijentacije: Ante Trumbi, Nikola Stojanovi, Duan Vasiljevi, Hinko Hinkovi, Ljubo Leonti, Ivan Metrovi, Franc Potonjak, braa Julio i Remito Gazari i drugi. Okupljanje i rad ove emigracije podravala je srpska vlada, preko srpskih politiara iz Bosne i svojih diplomatskih predstavnika u Rimu, aljui instrukcije i dajui finansijsku pomo. Prema prvobitnim shvatanjima, politiari u emigraciji imali su da se bave nacionalnom propagandom, da razvijaju publicistiku i informativnu delatnost, da obavetavaju saveznike vlade i javno mnjenje o jugoslovenskom pitanju, da se zalau protiv tuinskih aspiracija na jugoslovenske etnike teritorije, da okupljaju dobrovoljce. Srpska vlada je rano preporuila da se emigracija organizaciono konstituie stvaranjem jednog odbora, sa seditem u Londonu, koji bi odravao veze sa srpskom vladom i u inostranstvu branio interese jugoslovenskih naroda, obavetavajui javno mnjenje evropskih zemalja o jugoslovenskom pitanju. Konture budueg Jugoslovenskog odbora mogle su faktiki da se naslute na sastanku jugoslovenskih politiara iz Austro-Ugarske novembra 1914. u Firenci, kao i na sastancima u Rimu decembra iste godine i januara 1915. Formalno gledano, Jugoslovenski odbor bio je konstituisan u Parizu krajem aprila i poetkom maja 1915, na pourivanje srpske vlade, i u asu kada je ve bilo poznato da su sile Antante uinile teritorijalne ustupke Italiji na raun naroda Jugoslavije. Za predsednika Jugoslovenskog odbora izabran je dr Ante Trumbi, iz Dalmacije, istaknut politiar jugoslovenske orijentacije. Obrazovanjem Jugoslovenskog odbora bio je stvoren i drugi, pored srpske vlade, nosilac borbe za ujedinjenje jugoslovenskih naroda i osnivanje zajednike drave. Ova dva tela nisu bila ravnopravna u toku rata niti su imala jednaku mo i uticaj. Srpska vlada, iako formalno van Antante, bila je vlada pridruene sile", zemlje zbog koje je, deklarativno, Antanta ula u rat, a s njom je Srbija bila spremna da deli ratnu sudbinu

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

do kraja i bez rezervi. Ta je vlada stajala na elu zemlje koja je u ratu podnosila natoveanske napore borei se za opstanak protiv daleko nadmonijih snaga centralnih sila. Srpska vojska odnela je 1914. pobede koje su joj donele ratni i moralni presti u saveznikom javnom mnjenju i kod saveznikih vlada, i nastavila, posle povlaenja preko Albanije, da ratuje na Solunskom frontu. Vlada Kraljevine Srbije oslanjala se na Rusiju i ostale saveznike drave, odravala s njima veze, uivala njihovu diplomatsku, vojnu i materijalnu podrku. Imala je diplomatski i informativni aparat u saveznikim i neutralnim zemljama. Za ostvarenje svojih dravnih ciljeva Srbija je mogla da rauna na vojsku i njen stareinski kadar, naroito posle obrauna regenta Aleksandra i Nikole Paia s organizacijom Crna ruka", poznatom i pod nazivom Ujedinjenje ili smrt", i njenim voom Dragutinom Dimi tri jeviem Apisom. Jugoslovenski odbor je istupao kao zastupnik nacionalnih i politikih interesa jugoslovenskih naroda u sastavu Austrougarske, ali je faktiki bio lien mogunosti da neposredno utie na politiki ivot u njoj. Srpska vlada je inspirisala stvaranje Odbora, finansijski pomagala njegove akcije i lanove sem Trumbia, Frana upila i brae Gazari, koji su, uvajui materijalnu nezavisnost, u sutini branili etiki i politiki integritet. Odbor nije raspolagao vojnim snagama, iako je pokuavao da stvori oruane formacije (Jadranska legija, Jugoslovenska legija) od dobrovoljaca u SAD i drugim zemljama, kao i od ratnih zarobljenika, nailazei pri tom na otpor i podozrenje srpske vlade, koja je dobrovoljakom pitanju prilazila iskljuivo sa stanovita stvaranja izvora za popunjavanje srpske vojske na Solunskom frontu. Opasnost od obrazovanja dobrovoljakih formacija nasluivala je i Italija, opsednuta planovima o zauzimanju jadranske obale. Jugoslovenski odbor je od osnivanja bio i nehomogeno telo u kome su se odraavali sukobi izmeu pristalica srpske vlade i nezavisnih jugoslovenskih politiara, predstavnika Slovenaca i Hrvata, izmeu upila i ostalih odbornika. Do sukoba sa srpskom vladom i razlaza s Jugoslovenskim odborom upilo je u tom telu imao uticajnu ulogu. S Trumbiem je bio jedan od najaktivnijih emigranata, boraca protiv italijanskog teritorijalnog irenja na raun jugoslovenskog etnikog prostora. Izuzev nekoliko reprezentativnih politiara iz jugoslovenskih zemalja pod Austro-Ugarskom, odranije poznatih u politikom i javnom ivotu, lanovi Jugo-

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

slovenskog odbora su mahom bili linosti od manjeg politikog znaaja i uticaja. Uprkos svim ovim slabostima i nepovoljnom statusu, Jugoslovenski odbor neosporno je bio jedino politiko telo van Austro-Ugarske koje je u toku rata moglo da pred srpskom vladom i saveznicima, pa i pred ekonomskom emigracijom u SAD i Junoj Americi, Australiji, u neutralnim dravama, pred ratnim zarobljenicima, zastupa jugoslovenske narode u Austrougarskoj. Jugoslovenski odbor je uivao aktivnu podrku uticajnih engleskih javnih radnika, osobito naunika, tzv. jugoslovenskih prijatelja R. V. Sitona-Votsona i Artura Evansa. Tokom rata je obavio zamane poslove u oblasti nacionalne propagande, popularisao jugoslovensko pitanje, sticao uticaj u saveznikom javnom mnjenju i u zvaninim krugovima Antante, bez obzira na to to nije uspeo da stekne meunarodno priznanje. Istupao je protiv brutalne asimilacije jugoslovenskog ivlja u prolosti i sadanjosti, naroito se suprotstavljajui italijanskom imperijalizmu i njegovim ambicijama da pree Jadran i prodre u balkanski i podunavski prostor. Vodee drutvene snage Srbije su u najviem predstavnikom telu, Narodnoj skuptini, definisale, u glavnim linijama, jugoslovenski program kao ostvarivanje srpske dravne ideje u ratu koji se vodio. Taj program bio je predstavljen kao politika koja proistie iz osnovnih srpskih nacionalnih i politikih interesa. Iza tako odreene politike srpskog graanstva stajale su sve njegove politike snage, ujedinjene u koalicionoj vladi radikala, samostalnih radikala i naprednjaka, reprezentujui srpsku politiku misao i volju u ratu. Uloga Srbije kao Pijemonta u procesu ujedinjenja i koncepcija narodnog jedinstva krila je u sebi opasnost od buduih dubokih nesporazuma i sukoba izmeu jugoslovenskih naroda oko karaktera dravnog ureenja, koja je rasla pribliavanjem sloma Austro-Ugarske, bez obzira na injenicu to su se pogledi srpske vlade i Jugoslovenskog odbora jedno vreme podudarali. Rezolucija Jugoslovenskog kongresa, usvojena maja 1915. u Niu, takoe je poivala na naelu potpunog i nerazruivog narodnog jedinstva Srba-Hrvata-Slovenaca", koje je potvrdila i srpska Narodna skuptina, avgusta iste godine, naglasivi spremnost Kraljevine Srbije da podri borbu za osloboenje i ujedinjenje srpsko-hrvatsko-slovenakog naroda", bez obzira na rtve koje e ta borba done ti. Neposredno po svom formal-

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

nom konstituisanju Jugoslovenski odbor je odbacio Londonski pakt, oznaio Srbiju i Crnu Goru za protagoniste osloboenja svih jugoslovenskih naroda, a Jugoslovene tretirao kao jedan narod, jedinstven, istovetan po jeziku, po neosporivim geografskim zakonima" i nacionalnoj svesti. U zapletenim meunarodnim okolnostima, koje nisu bile povoljne za reavanje jugoslovenskog pitanja, srpska vlada i Jugoslovenski odbor sukobili su se oko karaktera ureenja budue drave i poloaja Odbora. Nikola Pai se pozivao na pravo naroda na samoopredeljenje, shvatajui ga iskljuivo kao sredstvo borbe za razbijanje Austro-Ugarske, a ne i kao naelo na kome treba da se organizuje budua drava. Srpska vlada je gledala na Jugoslovenski odbor kao na podreeno politiko-propagandno telo u slubi jugoslovenskog programa Srbije, odbacujui zahtev Trumbia da se Odbor prizna kao ravnopravan inilac u borbi za ujedinjenje. U samom krilu Odbora upilo je, u drugoj polovini 1915, pokrenuo pitanje jugoslovenskog programa s hrvatskog stanovita. Istaknuti hrvatski politiar je u Srbima, Hrvatima i Slovencima video jedan narod s tri imena, istog jezika i rase, ali s razliitim istorijskim, dravno-pravnim i kulturnim tradicijama. Nepoverljiv prema srpskoj vladi, a strahujui da Hrvatska ne ostane van ujedinjene Jugoslavije, upilo je traio da u narednoj etapi Srbija sprovede odreene reforme kako bi se spreili srpska prevlast i srpski ortodoksni ekskluzivizam". Ukoliko ne bi dolo do ove transformacije" Srbije, onda je trebalo da se radi na stvaranju posebne hrvatske drave, pa tek kasnije zajednike drave sa Srbijom. Za razliku od Paia, nosioca srpskog programa jugoslovenskog ujedinjenja, upilo je neuspeno pokuao da izloi hrvatski program stvaranja jugoslovenske drave, zasnovan na federalizmu". Njegov plan za ureenje jugoslovenske drave predviao je istorijske pokrajine kao federativne jedinice, i to: Srbiju iz 1913. (znai, s Makedonijom i Vojvodinom), Hrvatsku sa Slavonijom i Dalmacijom, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, i Crnu Goru. Supilovi federalistiki projekti polazili su u stvari od dualistikog reenja sa vodeom ulogom Hrvata i Srba u svojim interesnim sferama. upilo je uivao podrku Sitona Votsona koji ga je smatrao najpametnijom glavom" meu Jugoslovenima. Ugledni Englez je 1915. pisao da svako onaj koji omalovaava upila predstavlja naeg neprijatelja".

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

Poetkom 1916. u srpskim redovima se pojavilo klonue, nastupila malaksalost volje, manifestovala depresija i osvojilo oseanje da je stvar propala. Svi su optuivali Paia da je krivac i da mu ne preostaje nita drugo sem da se povue. Odvajkada je poznato da im kola krenu nizbrdo, rauni poinju da se naplauju od elnih ljudi. Beznae koje se za trenutak pojavilo psiholoki je paralisalo. Pavle Popovi je smatrao da se Srbija upropastila i da je dolo do bankrota jugoslovenskog programa. Po Jovanu Cvijiu, katastrofa je nastupila zato to je vlada stavila svoju sudbinu dokraja u saveznike ruke. Oekivala se ostavka srpske vlade i Vrhovne komande. No, Paieva energija uspela je da prebrodi krizu u srpskim redovima posle naputanja zemlje i povlaenja vojske preko Albanije. Njenim preprodavanjem naunici su opet poeli da pomau srpskim zvaninicima. Slina kriza e se obnoviti u vreme ruske revolucije 1917, sve neposrednijeg javljanja vizije ujedinjenja i u suoavanju s demokratskim reformama u graanskim dravama Evrope. Ujedinjenje pod rukovodstvom Srbije pojaavalo je sukobe izmeu Srbijanaca" i Jugoslovena", uticalo na pojedince iz redova naunika i drugih javnih radnika da njima ovlada uskogrudi patriotizam" koji je nadvlaivao jugoslovensku irinu". Pijemontska ideja Srbije s monarhistikim ustrojstvom drave, koju vodei ljudi Srbije nisu naputali u toku prvog svetskog rata, izazivala je podozrenje i otpore politiara iz Jugoslovenskog odbora, a s pribliavanjem kraja rata i dalekovidijih srpskih politiara i naunika koji su joj suprotstavljali ideju federativne republike. Paieva inicijativa za razgovore na Krfu izmeu predstavnika srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, preduzeta poetkom maja 1917, dola je u krajnje nepovoljnim okolnostima po snage jugoslovenskog ujedinjenja, izraavajui tenju predsednika srpske vlade da stvaranje nove drave uzme u svoje ruke, centralizuje" rad na ujedinjenju i internacionalizuje" jugoslovensko pitanje u neizvesnoj meunarodnoj situaciji. Rusija se nalazila u vrtlogu februarske revolucije, Austro-Ugarska je ostala bez cara Franje Josipa, SAD su ule u rat protiv Nemake, sile Antante nastavljale napore oko zakljuenja separatnog mira s Austro-Ugarskom i staru praksu meanja u unutranje poslove malih saveznikih drava. Pitanje odravanja Solunskog fronta nalazilo se pred preispitivanjem. Na drugoj strani, sukobi u Jugoslovenskom odboru nisu prestajali, a

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

presti Srbije u saveznikom svetu bio je uveliko uzdrman zbog sudskog ubistva" pukovnika Dimitrijevia Apisa na solunskom procesu, optuenog da je pripremao pobunu u vojsci i za atentat na regenta Aleksandra. Iza ovog ina skrivao se u stvari obraun regenta i Paia s vojnom opozicijom. Paia je sve vie uznemiravalo dranje srpske skuptinske opozicije. Predstavnici buroazije jugoslovenskih naroda doneli su na Krfu, 20. jula 1917, Krfsku deklaraciju, kompromisan dokument u kome su doli do izraaja ustupci i srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, mada je srpska pozicija ostala nadmonija i posle njegovog usvajanja. Srpska vlada nije priznala Jugoslovenski odbor za ravnopravnog uesnika u procesu ujedinjenja, a na samu Deklaraciju Pai je kasnije gledao kao na manifestacioni akt". Predstavnici obe strane ostali su na stanovitu da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod. Srpska vlada je prihvatila ujedinjenje jugoslovenskih naroda u nacionalnu i nezavisnu dravu na naelu narodnog samoopredeljenja, dok je Jugoslovenski odbor prejudicirao monarhistiko ureenje budue drave i vladavinu dinastije Karaorevia. Krfska deklaracija je predviala da se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca organizuje kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa srpskom dinastijom. Pregovarai na Krfu nisu vrsto istrajavali na nacionalnom unitarizmu, kao to se moe videti iz naziva drave Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, iako se ne odustaje od teze o troimenom narodu". Etniki unitarizam" je odigrao vanu ulogu u prvom svetskom ratu, naroito prema inostranstvu, ali nije mogao izbrisati postojanje faktikih i istorijskih razlika meu narodima nacionalno stasalim u prolom veku, sa svim posebnostima srpskog i hrvatskog dravnog razvitka. Ime drave oznaavalo je i Paieve rezerve prema nazivima Jugoslavija" i jugoslovenski" pod koje je austrougarska propaganda podvodila velikosrpstvo". Na Krfu je predvieno da drava ima jedan dravni grb, jednu dravnu zastavu i jednu krunu, no s tim to su ovi dravni amblemi imali biti sastavljeni iz postojeih posebnih oznaka (zastava i grba); srpski, hrvatski i slovenaki jezik proglaeni su za ravnopravne, kao i obe azbuke (irilica i latinica); sve priznate veroispovesti imale su se vriti slobodno i javno; pravoslavna, rimokatolika i muhamedanska veroispovest su jednake i ravnopravne prema dravi. Istupajui protiv federacije, Pai je smatrao da ona ne bi mogla obezbediti dovoljno jaku dravu, a /V

.IN \

I

10

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

na drugoj strani da Srbi i Hrvati ive izmeani. Predsednik Jugoslovenskog odbora Trumbi istupao je takoe protiv federativnog ureenja iz bojazni da velika Srbija" u jugoslovenskoj federaciji ne postane presudni inilac. Srpska vlada i Jugoslovenski odbor nisu na Krfu razmatrali poloaj Makedonije i Crne Gore, poto je srpska vlada, uz saglasnost Jugoslovenskog odbora, njihov status smatrala unutranjim pitanjem Srbije. Pai je s crnogorskim pristalicama ujedinjenja sa Srbijom odravao veze mimo Jugoslovenskog odbora, preko pojedinaca, a od februara 1917. preko novoobrazovanog Sredinjeg crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, na ijem se elu nalazio Andrija Radovi, bivi predsednik vlade Kraljevine Crne Gore. Crnogorski odbor je traio ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim narodima u jedinstvenu nezavisnu dravu; smatrao je da je Crna Gora zavrila svoju ulogu kao nezavisna drava i pozdravio Krfsku deklaraciju. Za razliku od Krfske deklaracije, takozvana Majska deklaracija, koju su dva meseca ranije donela 33 narodna zastupnika Jugoslovenskog kluba u bekom Parlamentu, izjanjavala se za ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba u samostalno dravno tijelo" pod ezlom Habsburko-lorenske dinastije", dajui toj manifestaciji jugoslovenstva katoliki i habsburki karakter". Takva sutina Majske deklaracije ne bi smela da zamagli injenicu da je ona politiki i nacionalno evoluirala u daljem toku dogaaja. S pravom se navodi da je, uprkos svome katolikom karakteru, koji je objektivno proizlazio iz dotadanjeg slovenakog razvitka, Majska deklaracija pomogla 1917. da se jugoslovenska ideja uzdigne iz provincijskih okvira, a na drugoj strani iz uskih politikih i kulturnih grupa, na jedan vii nacionalni nivo, te tako dovela do njenog prihvatanja kao nacionalnog smera i politike. Majska deklaracija uticala je da se u Sloveniji obrazuje irok nacionalni pokret, koji je isticao zahteve za samostalnou Jugoslovena u Austro-Ugarskoj, bez nemake prevlasti. Deklaracijski pokret" se razvio narednih meseci kao slovenaki narodni i jugoslovenski pokret istovremeno. Godinu dana docnije, maja 1918, vlasti Austro-Ugarske su resile da zabrane svaku agitaciju za Majsku deklaraciju. Deklaracijski pokret" je, razvijajui slovenaku nacionalnu svest i jugoslovenstvo, ustajao i protiv italijanskih imperijalistikih pretenzija

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

na jugoslovenske zemlje. Uzgredno je istupao i protiv priznanja prava srpskoj vladi da predstavlja slovenake i hrvatske zemlje, da odluuje o njihovoj sudbini, kao i o granici s Italijom. Sile Antante nisu pristajale na ruenje Austro-Ugarske, uprkos injenici to je ona odbacivala zakljuenje separatnog mira, bila zahvaena vrenjem i neredima usled ratnog zamora i oktobarske revolucije, bezizglednosti rata, neuspeha na frontovima, materijalne oskudice i potpunog rasula. Sve dok nisu bile spremne da prihvate ruenje Austro-Ugarske, sile Antante nisu mogle da prihvate ni jugoslovensko ujedinjenje, poto su to bila dva povezana procesa. Drave Antante su do polovine 1918. pristajale samo na reforme u Austro-Ugarskoj i davanje teritorijalnih ustupaka na njen raun, praktino na raun jugoslovenskih naroda u njoj. Stvaranje nove drave protivureilo je interesima Italije, njenim spoljnopolitikim planovima i dravnom irenju. Pravo naroda Austro-Ugarske na autonoman ivot, istaknuto od amerikog predsednika Vudroa Vilsona u njegovih etrnaest taaka", objavljenih 8. januara 1918, bilo je tipino polovino reenje, koje nije moglo da zadovolji jugoslovenske narode pod habsburkom vlau, tim pre to je Jugoslovenski odbor decembra 1917. upoznao vladu SAD da Srbi, Hrvati i Slovenci ele da se oslobode od Austro-Ugarske i ujedine u demokratsku i ustavnu dravu sa Srbijom i Cmom Gorom. Sem sa meunarodnim iniocima, Pai je imao da se nosi i sa suprotnim pogledima na ujedinjenje oko pitanja razvoja jugoslovenske propagande, antiitalijanske aktivnosti Jugoslovenskog odbora, sumnji lanova Odbora u motive Paieve politike, nadasve strepnji od budue prevlasti Srbije u novoj dravi. S porazom Supilovog konfederalistikog programa za stvaranje jugoslovenske drave, tekoe su izbijale i na liniji razmimoilaenja Odbora oko pitanja dobrovoljaca, pojaane aktivnosti srpske skuptinske opozicije u emigraciji, reavanja crnogorskog pitanja. Nadreeni poloaj Srbije u procesu ujedinjenja i neravnopravan poloaj Jugoslovenskog odbora doao je do posebnog izraaja i na Krfskoj konferenciji. Poslednje godine rata predsednik Jugoslovenskog odbora Trumbi vodio je ilavu borbu da obezbedi priznanje tog tela najpre od srpske vlade, kao vid podele vlasti, a kasnije i od sila Antante. U tom cilju on je januara 1918. podneo predlog da se u Londonu ili Parizu sazove jugoslovenska skuptina kao privremeno predstavniko telo, ali je naiao na Paievo odbijanje,

1 0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

kao i prilikom zahteva da predsednik srpske vlade bez rezervi prizna Krfsku deklaraciju. Srpska vlada nije bila spremna 1918. da prihvati Trumbiev predlog za saziv zajednike jugoslovenske skuptine, svesna tenje Jugoslovenskog odbora da se konferencija u Parizu pretvori u vrhovno jugoslovensko politiko-predstavniko telo. Pai se suprotstavio Trumbiu protivpredlogom da se sazove jugoslovenski manifestacioni kongres. Srbija nije bila voljna da sebe izjednauje sa ostalim subjektima ujedinjenja, koji su se naprezali da ih saveznici priznaju za zvanine predstavnike Jugoslovena iz Austrougarske. Novi, presudni asovi za stvar jugoslovenskog ujedinjenja nastupili su polovinom 1918, kada su sile Antante pristale na ruenje Austro-Ugarske. Srpska vojska je s francuskim divizijama probila Solunski front septembra 1918. godine, preavi za sedam nedelja 700 kilometara. Nemakim vojskovoama bilo je ve poetkom oktobra 1918. jasno da posle razbijanja makedonskog fronta" za Nemce vie nema nade. Slovenake stranke osnivaju 17. avgusta 1918. Narodni svet za Sloveniju i Istru; stvaraju se i pokrajinski sveti" za Trst, Goricu, Celovec, Maribor; lokalni narodni sveti" irom Slovenije. Time je stvorena organizacija nove slovenake vlasti kojoj su stari organi vlasti ustupali svoje funkcije. U Zagrebu je 6. oktobra 1918. obrazovano Narodno vijee za narod Slovenaca, Hrvata i Srba, kao politiko predstavnitvo svih Slovenaca, Hrvata i Srba koji ive u Hrvatskoj-Sloveniji sa Rijekom, u Dalmaciji, Bosni-Hercegovini, Istri, Trstu, Kranjskoj, Gorikoj, tajerskoj, Korukoj, Bakoj, Banatu, Baranji, Meumurju i ostalim krajevima jugozapadne Ugarske. Kao zajedniki program Narodnoga vijea proklamovano je ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu, slobodnu i neovisnu dravu Slovenaca, Hrvata i Srba, ureenu na demokratskim naelima". Manifest cara Karla od 16. oktobra 1918. o preureenju monarhije u raspadanju nije mogao zadovoljiti politike stranke i grupe u jugoslovenskim zemljama. Narodno vijee SHS, u kome je odluujua uloga pripala srpsko-hrvatskoj koaliciji sa Svetozarom Pribieviem, objavilo je 19. oktobra 1918. da preuzima u svoje ruke voenje narodne politike". Novo telo je time odbilo carski manifest od 16. oktobra 1918, traei ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba na itavom njiho-

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

vom etnografskom teritoriju", bez obzira na pokrajinske i dravne granice u kojima danas ive i to u jedinstvenu, suverenu dravu ureenu na naelima politike i ekonomske demokratije. U toj odlunoj fazi predsednitvo Narodnog vijea su sainjavali: Anton Koroec, kao predsednik, Svetozar Pribievi i Ante Paveli stariji u svojstvu potpredsednika, te Sran Budisavljevi, Mate Drinkovi i Ivan Lorkovi na dunosti sekretara. Odbacivanjem ponude cara i kralja Karla Habsburkog o organizaciji Austrije kao savezne drave, Hrvatski sabor je 29. oktobra raskinuo dravnopravne odnose i veze izmeu Kraljevine Hrvatske, Slovenije i Dalmacije, s jedne strane, i Kraljevine Ugarske i Carevine Austrije, s druge. Ukinuta je i proglaena nitavom Hrvatsko-ugarska nagodba. Na politikoj pozornici jugoslovenskog ujedinjenja pojavio se oktobra 1918. trei inilac Narodno vijee, pored vlade Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, ime je osetno oslabio uticaj ovog drugog. Narodno vijee je u poreenju s Jugoslovenskim odborom imalo dublje korene u nacionalnom tlu i podlogu u stranakoj konstelaciji. Pai je, pri neposrednom suoavanju s predstavnicima Narodnog vijea, osetio da pred sobom ima realniju snagu od Jugoslovenskog odbora, svedenog na grupe politiara emigranata raznih struja, ve etiri godine odvojenih od zemlje, preputenih udima saveznikih vlada i finansijski zavisnih od Srbije. Na enevskoj konferenciji, odranoj od 6. do 9. novembra 1918, predsednik srpske vlade susreo se s predstavnicima Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijea, s Antonom Korocem na elu, i srpske opozicije. enevska deklaracija izjasnila se za ujdinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u nedeljivu dravnu celinu. Predvidela je osnivanje zajednikog ministarstva kao meovitog tela sa zadatkom da organizuje novu dravu do saziva ustavotvorne skuptine. Vlada Srbije i Narodno vijee poverili su Zajednikom ministarstvu spoljne i vojne poslove, ratnu mornaricu, pomorsku trgovinu, pomorski sanitet, pripremanje saziva konstituante. Ustavotvornoj skuptini ostavljeno je da odlui o obliku vladavine, to jest o monarhiji ili republici. Utvreno je da u tom prelaznom periodu funkcioniu dve vlade: srpska i vlada Narodnog vijea. Pai je odbio da prizna Dravu SHS, ali je priznao njeno predstavnitvo u enevi. U enevi su predstavnici jugoslovenskih zemalja bive Austro-Ugarske prinudili Paia na povlaenje. Srpski dravnik

10

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

je prihvatio dravni provizorijum od stvaranja Zajednikog ministarstva do donoenja ustava, konfederalnu organizaciju prelazne faze zajednikog dravnog ivota, s dve ravnopravne vlade, jedne u Srbiji i druge u Dravi SHS, i ostavio pitanje oblika vladavine otvoreno. Pai se u enevi naao usamljen pred predstavnicima Narodnog vijea, Jugoslovenskog odbora i srpske opozicije, a na drugoj strani izloen pritisku sila Antante, naroito Francuske. Odstupanjem od srpskog programa za jugoslovensko ujedinjenje on je ugrozio interese srpske buroazije i dinastije. Rukovodei se nepovoljnim odlukama enevske konferencije, regent je izazvao krizu vlade i izbegao njihovu ratifikaciju, tim lake to je bio svestan srpskih vojnih prednosti na samom popritu bitke za jugoslovensko ujedinjenje. Drava SHS nije bila u stanju da brani svoje granice, izloene pritisku Italijana, koji su nastojali da posednu zemlje obeane im Londonskim ugovorom, dok je zeleni kadar" unosio nemir u Hrvatskoj i Bosni. Na poziv Narodnog vijea, srpske trupe su prele Savu i doprle do krajnjih severozapadnih taaka jugoslovenske teritorije. Pai je u enevi novembra 1918. doiveo slom i razoarenje, a decembra iste godine u Beogradu postao neoekivano rtva regen to vog dravnog udara" time to mu je uskraen mandat za sastav prve vlade Kraljevstva. Najjae uporite krune, branilac monarhije, ovek najveeg meunarodnog ugleda meu jugoslovenskim politiarima, simbol Srbije i njene politike, nestaje privremeno s politike scene. enevska dualna formula, sa neizvesnom pozicijom monarhije i dinastije u dravno-pravnom provizorijumu, to je inae bilo reeno na Krfu, svakako da je bila neprihvatljiva za regenta Aleksandra i bitan razlog Paievog dezavuisanja. Nesumnjivo je takoe da se pitanje ujedinjenja prenosilo iz hotelskih dvorana na bojno polje, uz saglasnost saveznika, a i predstavnika Narodnog vijea u zemlji, pre svega Sv. Pribievia. Pai, koji je u ratu poneo breme ujedinjenja, nije regentu vie bio ni potreban. Aleksandar Karaorevi je shvatio da u zavrnom inu mora izai na brisani prostor" i kruni pripisati zasluge ujedinjenja. in ujedinjenja je morao imati dvorski peat. Regent je, na taj nain, preuzimao na sebe ulogu objedinjavanja troimenog" naroda Kraljevstva. Pai mu je u tom asu, im mu se inilo da su tekoe nestale ili mogle biti savladane, postao suvian. Regent nije eleo ni faktiku ni formalnu deobu zasluga i slave.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

Pai nije mogao u budunosti igrati ulogu jugoslovenskog okupljanja, a meu politiarima iz severozapadnih krajeva drave je iz prethodnog perioda nosio suvie omraza i bio izvor dubokog nerazumevanja. Ako su mu jugoslovenski politiari decembra 1918. dali podrku, onda su to dobrim delom uinili u uverenju da iza njega stoji regent Aleksandar. U zavrnoj fazi borbe za jugoslovensko ujedinjenje poloaj srpske buroazije prema buroaziji ostalih jugoslovenskih naroda znatno su uvrivale odluke predstavnika naroda Vojvodine i Crne Gore. Velika narodna skuptina Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Vojvodini donela je 25. novembra 1918. u Novom Sadu Rezoluciju o prikljuenju Vojvodine Srbiji. Srpski narodni odbor u Novom Sadu, pod predsednitvom Jae Tomia, zaobiao je Narodno vijee u Zagrebu i svu snagu usmerio na ujedinjenje sa Srbijom. Velika narodna skuptina, u kojoj su se nalazili zastupnici 211 optina sa ukupno 757 poslanika, jednoglasno se 1918. izjasnila za neposredno prikljuenje Banata, Bake i Baranje Kraljevini Srbiji. Nikakvo drugo reenje, sem prisajedinjenja Srbiji, nije bilo ni mogue, pod datim okolnostima, prvenstveno zbog nacionalnog, politikog i socijalnog sastava donosilaca odluke. Svaka drukija odluka dovela bi po Tomiu do toga da bi ogromna veina poslanika protivnike ,,svukla" sa tribine i proglasila ujedinjenje sa Srbijom. Nekadanji borac za autonomiju smatrao je da bi u nacionalno i socijalno raznorodnoj dravi autonomija okrnjila kraljev suverenitet i dravno jedinstvo, zbog ega se treba okaniti austrijskih starudija" i uvati svoju novu dravu stvorenu snagom i energijom Kraljevine Srbije. Podgorika Velika narodna skuptina odluila je dan kasnije, 26. novembra, da se kralj Nikola I Petrovi Njego i njegova dinastija zbace s crnogorskog prestola, da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu dravu, pod dinastijom Karaorevia, i stupi u zajedniku dravu troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca". U Odluci se pod 1. polazilo od toga da Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jednoga jezika i jednih tenji, jedne vjere i obiaja s narodom koji ivi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednika im je slavna prolost, kojom se oduevljavaju, zajedniki ideali, zajedniki narodni junaci, zajednika patnja, zajedniko sve to jedan narod ini narodom." Pored politikih interesa koji iziskuju ujedinjenje naglaavani su ekonomski razlozi, smatrajui da i jedni i drugi

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

imperativno" nameu i trae ujedinjenje. Pored velike ujedinjene Jugoslavije kakav bi znaaj pitali su se poslanici unionistike skuptine imala malena, slaba, sirota Crna Gora". Pristalicama ujedinjenja (bjelaima"), na ijoj se strani nalazio vei deo stanovnitva Crne Gore, suprotstavljali su se pristalice starog, konzervativnog poretka i dinastije Petrovia (zelenai"), istupajui protiv ujedinjenja. Predstavljajui manjinu u Crnoj Gori, oni su se oslonili na Italijane koji su jedva ekali priliku da se umeaju na strani protivnika stvaranja jugoslovenske drave. U tzv. boinoj pobuni januara 1919. separatistike snage su iako pomognute od Italijana bile poraene. Radikalni prelom u borbi za stvaranje jugoslovenske drave nastupio je novembra 1918. Dualno, konfederativno ureenje utvreno u enevi, regent Aleksandar je odbacio, ime je za jedno vreme bio pokopan i Pai; odluke eneve odbacio je i Trumbi, kao i voe Narodnog vijea sa Svetozarom Pribieviem i drugima na elu. Drava Slovenaca, Hrvata i Srba se pojavila kao novi dravnopravni subjekt, iako meunarodno nepriznat. Ona istupa kao zakoniti predstavnik Jugoslovena iz Austro-Ugarske. Nad jugoslovenskim teritorijama nadvijala se italijanska opasnost, a graanstvo na teritoriji Austro-Ugarske strepelo je od drutvenih nemira. Crna Gora i Vojvodina su ve bile ujedinjene sa Srbijom, dok su iz Bosne poticali zahtevi da se i njeni predstavnici povedu za primerom Vojvodine i Crne Gore. Graanstvo i narod Dalmacije, najvie ugroen od italijanskog imperijalizma, politiko-psiholoki razlozi su pritiskali da se ujedinjenje to pre izvede. Zahtevi za federativnom formom, autonomnim statusima i drugim uslovima podobnim za drukiju, mirniju situaciju, gubili su se u uslovima dramatine opasnosti i pojaanih apela predstavnika ugroenih jugoslovenskih naroda da se predupredi italijansko osvajanje. im su SAD i ostali saveznici odluili da napuste politiku ouvanja Monarhije, Vatikan nije mogao da ne pokae svoje negativno odreenje prema jugoslovenskom pitanju. Vatikan se teko mirio sa ujedinjenjem Hrvata i Slovenaca sa Srbijom i Crnom Gorom, ime se dovodilo u pitanje odravanje Monarhije; izlazak nove drave na Jadran onemoguavalo je i ostvarenje italijanskih ambicija; nakon revolucije u Rusiji nestajao je, meutim, raniji strah od podrke velike slovenske sile pravoslav-

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

e

15

nom stanovnitvu jugoslovenskih krajeva. Vatikansko zalaganje za autonomiju Hrvata i Slovenaca u Austro-Ugarskoj znailo je samo odbacivanje njihovog prava na samoopredeljenje. Podravajui Austro-Ugarsku, Vatikan se udaljavao od narodnih htenja. Katoliki kler u Dalmaciji, Istri, Rijeci, Kvarneru, na ostrvima i u Trstu suprotstavio se italijanskim osvajakim planovima. Jer na podruju pod upravom Italije i Austrije stao je posle izvesnog oklevanja na stranu nove jugoslovenske drave. Istaknuti prvaci klera: Juraj Cari, Anton Jegli, Antun Mahni, Andrej Karlin i Antun Bauer traili su podrku pape i mirovne konferencije za pravedno reenje teritorijalnih pitanja izmeu Italije i nove drave. Dragoljub Zivojinovi navodi da je papa otvoreno prigovorio Jegliu to su Hrvati i Slovenci brzo zaboravili Habzburge i Austriju i uli u novu dravu. Papa je 8. novembra 1918. izrazio spremnost da podri stabilizaciju novih drava, ali je Vatikan nastavljao da radi suprotno. Kurija je u odnosu prema Kraljevstvu SHS odbijala da sarauje s vladom oko naimenovanja biskupa, odvojila je Rijeku od senjske biskupije, podsticala prozelitsku delatnost klera i tako remetila verski mir". Vatikan je dugo odbijao da uspostavi odnose sa novom dravom i prizna njeno stvaranje. Neprijateljski stav Vatikana prema Kraljevstvu naroito je doao do izraza od potpisivanja primirja novembra 1918. do zakljuenja ugovora u Rapalu, novembra 1920. godine. U antisrpskoj i antijugoslovenskoj politici Vatikan je nailazio na otpor nieg svetenstva, nacionalno osveenog, a pogotovu onog dela hijerarhije i klera koji nije podravao vatikansku naklonost prema italijanskoj ekspanziji na jugoslovenske zemlje. Rimokatoliki episkopat e se prilagoditi novostvorenoj situaciji, svestan da ne sme ostati po strani dogaaja. Zagrebaki nadbiskup dr Antun Bauer pozvao je 30. oktobra 1918. svetenstvo zagrebake mitropolije da podri Narodno vijee, a za vreme boravka delegacije Vijea u Beogradu Biskupska konferencija je pozdravila ujedinjenje, izraavajui nadu da e nova drava priznati prava rimokatolike crkve i urediti odnose sa Svetom stolicom. Ova protivitalijanska i protivaustrijska orijentacija katolikog episkopata nastupila je kao rezultat novih dogaaja, snanog nacionalnog pokreta, neophodnosti priklanjanja novoj situaciji, iako je privremeno znaila sukob sa Vatikanom koji se jo nije mirio s postojanjem nove drave.

1 0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

Uputstva, odnosno Naputak delegacije Narodnog vijea, koja je krajem novembra 1918. stigla u Beograd, predstavljala su neku vrstu uslova za ujedinjenje, predviajui da konanu organizaciju nove drave odredi sveopta narodna skuptina Srba, Hrvata i Slovenaca, kvalifikovanom, odnosno dvotreinskom veinom glasova. Ustavotvorna skuptina imala je da donese ustav, odredi formu vladavine i unutranje dravno ureenje. Naputak je predviao da se konstituanta sastane najkasnije est meseci posle sklopljenog mira. Do njenog saziva izvrnu vlast bi vrio kralj, a zakonodavnu Dravno vijee, sastavljeno od lanova Narodnog vijea, Jugoslovenskog odbora i srazmernog broja predstavnika Srbije i Crne Gore. Izbore za ustavotvornu skuptinu sprovelo bi Dravno vijee. Delegacija Drave SHS se u Beogradu nije drala Naputka" zbog italijanske ekspanzije na njene teritorije i revolucionarnog vrenja. Pritisnuta nepovoljnim razvojem dogaaja na teritoriji Drave SHS, delegacija je priznala monarhijski oblik vladavine i dinastiju Karaorevia. U odgovoru na adresu delegacije Drave SHS, regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Drave SHS u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, koje se od 1920. do 1929. vodi kao Kraljevina SHS. Time je prejudicirao reavanje osnovnih pitanja zajednike drave o obliku vladavine i dinastiji Karaorevia, oduzimajui buduoj ustavotvornoj skuptini karakter suverene ustanove. Stvaranje prve jugoslovenske drave 1918. je istorijski proces sa korenima u prolosti, koji je proizilazio iz nacionaloslobodilakih tenji etniki srodnih naroda. Istorija je pokazala da je Srbija bila najznaajniji inilac ujedinjenja, ali i to da je tokom prvog svetskog rata njena istorija bila tesno povezana sa istorijom ostalih jugoslovenskih naroda u okvirima jugoslovenskog pokreta. Imajui u vidu ovaj proces kao osnovni istorijski tok", istoriari smatraju da je u datim dogaajima nemogue izdvojiti Srbiju i Srbe iz celine jugoslovenskog pokreta". Sa srpskom vladom delovao je Jugoslovenski odbor kao inilac ujedinjenja, dok je samonikli jugoslovenski pokret u Austrougarskoj produbljivao svojom aktivnou krizu Monarhije; Crnogorski odbor nasuprot zvaninoj Crnoj Gori, i nezavisno od trzavica u njemu podravao je ujedinjenje sa Srbijom. U okvirima sve sloenijeg jugoslovenskog pokreta Srbija nije odustajala od svog spoljnopolitikog programa iz jeseni 1914.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

godine. Ideoloku osnovu jugoslovenskog programa Srbije i ostalih inilaca toga pokreta inilo je shvatanje o troimenom narodu". Pored ove zajednike ideoloke sastavnice inilaca jugoslovenskog pokreta, -istovetna im je bila i predstava o teritorijalnom opsegu budue jugoslovenske drave, mada su se pogledi na unutranje politiko ureenje sve vie razlikovali. Za ujedinjenje 1918. su se ipak izjasnili predstavnici svih jugoslovenskih naroda, preko svojih legalno nastalih predstavnitava, nezavisno od pritajenih rezervi, nekih nereenih pitanja, dvosmislenih izjava u decembarskom aktu, pa i izostavljanja nekih odredaba iz Naputka" delegacije. Najprogresivnije snage iz redova graanstva jugoslovenskih naroda ostvarile su 1918. nezavisno od forme unutranjeg ureenja in koji ima epohalan istorijski znaaj, jer su se narodi Jugoslavije posle 13 vekova najzad nali pod zajednikim krovom. Budui meu sobom izmeani, naroito Srbi i Hrvati, oni su stvorili pretpostavke da u budunosti ostvare ekonomske integrativne veze i postignu vei stepen kulturnog povezivanja. Zajedniki jugoslovenski interesi za trenutak su nadvladali posebne nacionalne interese buroazije. U tom asu istorijski najnaprednije snage jugoslovenskih naroda su na osnovu prava na samoopredeljenje legitimno izrazile svoju elju da se nau u zajednikim dravnim okvirima. Stoga su sve kasnije nastale propagandne floskule o Jugoslaviji kao reakcionarnom inu", vetakoj tvorevini", versajskoj kombinaciji", itd. izraz zlonamernosti, jednostranog sagledavanja, ili nerazumevanja istorijskih procesa koji su doveli do njenog oblikovanja na kraju prvog svetskog rata. Delo ujedinjenja nije bilo samo proizvod velikih imperijalistikih sila (versajskih pobednika), ve, pre svega, aktivnih napora Srbije, Crne Gore i drugih naroda Jugoslavije u prvom svetskom ratu u formi propagande, publicistike i druge javne delatnosti za oivotvorenje jugoslovenske ideje (Jugoslovenski odbor), aktivnosti dobrovoljaca u Rusiji, Dobrudi, na italijansko-austrijskom i Solunskom frontu, delovanja Narodnog vijea SHS i njegovih odbora (svetova"). Nova drava je omoguavala pri nastanku, a i kasnije, da se razviju odbrambene funkcije u interesu naroda kojima je pretilo da postanu plen susednih sila: Italije, Maarske i Bugarske. Italija je htela da posedne istoni deo Jadrana i da se to dublje uklini u zalee Balkana; Bugarska je pretendovala na Makedoniju i delove Srbije u slivu bugarske Morave" radi

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

ostvarenja svoga balkanskog prvenstva, polazei, kao i srpska graanska klasa, od teze da dve drave ne mogu polagati pravo na vodeu balkansku ulogu; Maarska nije odustajala od Vojvodine (june upanije"), Prekomurja i Meumurja u ime ispravljanja nepravdi" nanetih joj Trijanonskim diktatom". Nikola Pai i radikali strahovali su od samostalne Hrvatske, van Jugoslavije, koja bi mogla postati druga Bugarska na severozapadu. Ideja samoodbrane dominirala je i u prvom svetskom ratu, budui isticana od politikih inilaca i nosilaca jugoslovenskog ujedinjenja, i razumljivo odreena i interesima njenih vodeih pobornika. Govorilo se o posedovanju obe strane Dunava u cilju odbrane Moravske doline, ija vrata predstavlja Banat; mislilo se na ometanje bugarsko-albanskog spajanja kako bi se ouvala srpsko-grka granica; postojao je strah od tri nova rata, pre nego se i zavrio onaj u toku, sa Bugarskom i saveznikim zemljama Rum unijom i Italijom, oko spornih teritorija. Jugoslovensko okupljanje smatralo se uslovom opstanka, jer tek kada jugoslovenski narodi budu ujedinjeni imae nuna sredstva za neovisan opstanak". Argumenti samoodbrane" i pitanje ivotnog opstanka vezivali su se od prvog dana za ujedinjenje srodnih naroda. Svako deljenje na vie dravica odgovaralo je 1918. i kasnije samo neprijateljima Jugoslavije. Nova drava postajala je bedem", neka vrsta nasipa" za spreavanje eventualnog germanskog imperijalizma u budunosti i, na drugoj strani, revizije Trijanonskog mirovnog ugovora. U okviru Kraljevine SHS nali su se svi Srbi, sem dela koji je ostao pod Rum unijom i Maarskom, Slovenci i Hrvati, izuzimajui one koji su se nali pod Italijom od zavretka prvog svetskog rata, Austrijom i Maarskom, dok su Makedonci nastavili da ive podeljeni kako je to sankcionisano posle balkanskih ratova. Ujedinjenje je doprinelo emancipaciji nekih naroda, kao Slovenaca, u ekonomskoj, kulturnoj, jezikoj i naunoj sferi, dovravanju procesa njihovog nacionalnog samoosveenja. Kraljevina SHS je stvorila ekonomsko trite i jedinstveno carinsko podruje koje je omoguavalo cirkulaciju robe, kapitala, kretanje ljudi i traenje posla, razvijanje poslovnih veza i stapanje pojedinih podruja u celine. Ujedinjenje je oznailo i likvidaciju veleposeda koji su u severnim krajevima pripadali strancima. O ekonomskoj moi ovih veleposeda govori injenica da su njihovi vlasnici raspolagali sa. 592.000 hektara

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

29

na 369 veleposeda, ime je, bar u ovoj oblasti, preseeno odlivanje kolonijalne rente u inostranstvo. Od ovih 369 vlasnika veleposeda, 310 su bili stranci: 112 je poticalo iz Austrije, 126 su bili dravljani Maarske, 10 Italije, 8 ehoslovake, 4 Rumunije, 3 Nemakog Rajha i 17 dravljani drugih drava.