Fiodor Dostojewski

Bracia Karamazow

(Tumaczy Aleksander Wat)

ANNIE GRIGORIEWNIE DOSTOJEWSKIEJ

Stro

na2

Zaprawd, zaprawd mwi wam: Jeli ziarno

pszeniczne wpadszy w ziemi nie obumrze, samo

zostawa; lecz jeli obumrze, wielki owoc przynosi.

Ewang. w. Jana, XII, 24

OD AUTORA

Przystpujc do yciorysu mojego bohatera, Aleksego Fiodorowicza Karamazowa,

odczuwam niejakie zakopotanie. Bo i w rzeczy samej: chocia Aleksego Fiodorowicza nazywam

moim bohaterem, wiem przecie sam, e Aleksy Fiodorowicz nie jest wcale czowiekiem

wybitnym, tote przewiduj nieuniknione pytania w rodzaju: czyme wyrnia si w Aleksy

Fiodorowicz, e go pan sobie pasowa na bohatera? Co waciwie zdziaa? Kto o nim wie i co?

Czemu to ja, czytelnik, mam traci czas na poznawanie faktw z jego ycia?

Ostatnie pytanie jest najfatalniejsze, poniewa mam na nie tylko jedn odpowied: Moe

sami dowiecie si z powieci." No, a jeli ludzie przeczytaj powie i nie zobacz tego, nie zgodz

si z tym, e mj Aleksy Fiodorowicz jest godny uwagi? Mwi o tym, poniewa z alem

przewiduj ten wypadek. Wedug mnie Aleksy Fiodorowicz zasuguje na uwag, ale bardzo

wtpi, czy potrafi tego dowie czytelnikowi. Chodzi o to, e Aleksy Fiodorowicz jest co prawda

dziaaczem, ale nieokrelonym i niewyklarowanym. Zreszt trudno w takich czasach jak nasze

wymaga od ludzi jasnoci. Jedno chyba jest niewtpliwe: mj bohater jest czowiekiem

dziwnym, a nawet dziwacznym. Dziwno za czyja i dziwaczno raczej przeszkadzaj, ni

pomagaj w skupieniu na tym kim uwagi, zwaszcza gdy wszyscy d do czenia szczegw i

staraj si znale bodaj jakikolwiek wsplny sens w powszechnym bezsensie. A dziwak to w

wikszoci wypadkw szczeg, i raczej odosobniony. Prawda?

Ot jeli nie zgadzacie si z t ostatni tez i odpowiecie: nieprawda" albo: to nie zawsze

prawda", wwczas nabior moe wikszego przekonania o doniosoci mojego bohatera Aleksego

Fiodorowicza. Bo nie tylko dziwak nie zawsze" jest odosobnionym szczegem, ale przeciwnie,

nieraz ma w sobie rdze jakiej caoci, pozostaych za ludzi jego epoki wszystkich innych

jaki przygodny wiatr nie wiadomo dlaczego oderwa od niego na krtk chwil...

Zreszt nie wdawabym si w te bardzo nieciekawe i mtne wyjanienia, zaczbym

zwyczajnie i po prostu bez wstpu: spodoba si, to i tak przeczytaj, lecz w tym bieda, e mam

jeden yciorys, a powieci dwie. Zasadnicza jest druga powie dziaalno mojego bohatera w

naszych czasach, w obecnej, biecej chwili. Pierwsza za powie dotyczy zdarze, ktre

rozegray si trzynacie lat temu, i waciwie nie jest nawet powieci, lecz epizodem z wczesnej

modoci mojego bohatera. Nie mog jednak tej powieci pomin, bez niej bowiem druga

powie byaby w wielu miejscach niezrozumiaa. Ale wskutek tego pierwotne moje kopoty

jeszcze si zwikszaj: jeeli nawet ja sam, autor yciorysu, uwaam, e tak skromny i

Stro

na3

nieznaczny bohater moe nie zasuguje nawet na jedn powie, czemu wic przynosz dwie

powieci? I jak sobie wytumaczy takie zuchwalstwo z mojej strony?

Nie mogc sobie poradzi z rozwizaniem tych kwestii, zostawiam je bez odpowiedzi.

Oczywicie wnikliwy czytelnik ju dawno si domyli, e do tego wanie od samego pocztku

zmierzaem, i tylko dsa si na mnie, e marnotrawi sowa i drogi czas. Na ten zarzut

odpowiem szczegowo: marnotrawiem sowa i drogi czas po pierwsze, przez grzeczno, a po

drugie, z przebiegoci: ,,Bd co bd, jako tam z gry o czym uprzedzaem." Co wicej, po

namyle zaczynam si nawet cieszy, e moja powie rozpada si sama przez si na dwie

powieci, zczone zasad jednoci"; poznawszy bowiem pierwsz, czytelnik sam bdzie mg

oceni, czy warto zasiada do drugiej. Ma si rozumie, czytelnik nie ma wzgldem autora

adnych zobowiza, moe rzuci ksik nawet po dwch stronicach i nigdy ju jej nie otwiera.

Ale istniej przecie i tacy delikatni czytelnicy, ktrzy zechc na pewno przeczyta j do koca,

aby ustrzec si omyek przy wydawaniu bezstronnej oceny; do nich autor zalicza na przykad

wszystkich rosyjskich krytykw. Wzgldem tych wanie czytelnikw uspokoiem swoje sumienie:

pozwalam im bez ujmy dla ich dokadnoci i lojalnoci odrzuci t ksik po przeczytaniu

pierwszego epizodu. Ot i caa przedmowa. Chtnie przyznaj, e jest zbdna, ale skoro j

napisaem, to niech ju sobie zostanie. A teraz do rzeczy.

Stro

na4

Cz pierwsza

Stro

na5

Ksiga pierwsza

DZIEJE PEWNEJ RODZINKI

I

FIODOR PAWOWICZ KARAMAZOW

Aleksy Fiodorowicz Karamazow by trzecim z kolei synem ziemianina z naszego powiatu,

Fiodora Pawowicza Karamazowa, ktrego tragiczny i niewyjaniony zgon by w swoim czasie, czyli

dokadnie trzynacie lat temu, szeroko omawiany (i dzi jeszcze wspomina si u nas o tym); do tej

sprawy wrc jeszcze w stosownym miejscu, a teraz powiem o tym ziemianinie" (jak go u nas

nazywano, mimo e wiksz cz ycia spdzi poza swym majtkiem) tylko tyle, e by to dziwny

typ, dosy zreszt rozpowszechniony, typ czowieka nie tylko wyuzdanego i nikczemnego, ale w

dodatku zbzikowanego. Nalea jednak do tego rodzaju zbzikowanych pgwkw, ktrzy

doskonale umiej obrabia swoje interesiki majtkowe i nic ponadto ich nie zajmuje. Fiodor

Pawowicz zacz na przykad od niczego, majteczek mia maleki, jada po cudzych domach, kroi

na rezydenta, a tymczasem zaraz po jego mierci okazao si, e posiada w gotwce okoo stu

tysicy rubli. By przy tym w cigu caego swego ycia jednym z najbardziej postrzelonych

wartogoww w caym naszym powiecie. Powtarzam: to nie bya bynajmniej gupota: wikszo

tych pgwkw jest do rozumna i chytra; to by brak rozsdku, i to jaki osobliwy, narodowy.

Fiodor Pawowicz by dwukrotnie onaty i mia trzech synw najstarszego, Dymitra

Fiodorowicza, z pierwszej ony, i dwch modszych, Iwana i Aleksego, z drugiej. Pierwsza maonka

Fiodora Pawowicza pochodzia z do znanego i bogatego szlacheckiego rodu Miusoww, rwnie

obywateli naszego powiatu. Nie bd si zbytnio rozwodzi, jak to si stao, e posana panna, w

dodatku rozumna i dzielna, jak to czsto si u nas trafia w obecnym pokoleniu, ale co pojawio si

ju w pokoleniu poprzednim, moga wyj za takiego hetk-ptelk", jak wwczas powszechnie

nazywano u nas Fiodora Pawowicza. Znaem przecie tak pann z wczeniejszego,

romantycznego" pokolenia, ktra przez kilka lat ywia zagadkow mio do pewnego pana i cho

moga go najspokojniej w wiecie polubi, ubrdaa sobie przerne urojone przeszkody, a

wreszcie pewnej burzliwej nocy skoczya do gbokiej i bystrej rzeki z wysokiego brzegu,

przypominajcego urwisko, i zgina jedynie z wasnego kaprysu, tylko po to, by sta si podobn

do Szekspirowskiej Ofelii; mona by nawet powiedzie, e gdyby urwisko, ktre od dawna sobie

upatrzya i polubia, nie byo tak malownicze albo gdyby zamiast urwiska by na tym miejscu paski

i prozaiczny brzeg, nie byoby zapewne doszo do samobjstwa. Jest to fakt autentyczny, co wicej,

Stro

na6

tego rodzaju fakty nie byy odosobnione w yciu dwch czy trzech ostatnich pokole rosyjskiego

spoeczestwa. Podobnie zampjcie Adelaidy Iwanowny Miusow byo niewtpliwie echem ob-

cych wpyww i wynikiem rozdranienia zmconej myli. Moe Adelaida Iwanowna chciaa okaza

samodzielno kobiety, i na przekr przesdom spoecznym, stawi harde czoo tyranii bliskich i

rodziny; i wwczas usuna wyobrania podsuna jej na chwil bodaj przekonanie, e Fiodor

Pawowicz mimo swej rangi pieczeniarza jest moe jednym z najmielszych i najbardziej

szyderczych duchw owej przejciowej, zmierzajcej ku wszelkim doskonaociom epoki; w istocie

by to przecie tylko kiepski bazen, i nic ponadto. Pikanteria tego maestwa polegaa w dodatku

na tym, e Fiodor Pawowicz wykrad j z domu. By wwczas jak nikt inny do tego rodzaju

wybrykw najzupeniej gotw, chociaby ze wzgldu na swoj pozycj spoeczn; pragn bowiem

namitnie za wszelk cen zrobi karier; przyczepi si do jakiej dobrej rodziny i wzi posag

to bya wcale pontna perspektywa. Co si za tyczy wzajemnej mioci, to, zdaje si, nie byo jej

wcale ani ze strony narzeczonej, ani z jego strony, mimo ca pikno Adelaidy Iwanowny. Kto

wie, czy nie by to jedyny taki wypadek w yciu Fiodora Pawowicza, czowieka przez cae swoje

ycie rozpustnego, gotowego na dany znak biec za kad bez wyjtku spdnic. I tylko ta jedna

kobieta nie wywara na jego zmysach adnego wraenia.

Rycho po porwaniu Adelaida Iwanowna zmiarkowaa, e ma dla ma jedynie uczucie

pogardy, nic wicej. I oto skutki tego zwizku ujawniy si z niezwyk szybkoci. Chocia rodzina

do prdko pogodzia si z faktem i wyposaya naleycie zbieg crk, poycie obojga maonkw

stao si niezwykle burzliwe i wyadowywao si w nieustannych ktniach domowych. Powiadano,

e moda maonka wykazaa bez porwnania wicej szlachetnoci i wyszoci od swego ma,

ktry, jak to obecnie wiadomo, od razu wyudzi od niej ca gotowizn okoo dwudziestu piciu

tysicy, ktre dostaa w posagu; oczywicie wszystkie te tysiczki przepady dla niej jak rzucone do

wody. Wiosk za i wcale niezgorszy dom w miecie, rwnie w posagu otrzymane, przez dugi czas

usiowa wszelkimi sposobami przepisa na swoje imi, skaniajc on do sporzdzenia

odpowiedniego aktu, i Adelaida Iwanowna byaby w kocu na to przystaa, choby z pogardy i

odrazy, jak j przejmowaa ta bezwstydna ebranina i wymuszenia, choby ze zmczenia, byleby

go si prdzej pozby. Lecz na szczcie wdaa si w to rodzina i poskromia wydrwigrosza.

Wiadomo z ca pewnoci, e nieraz dochodzio do bijatyk, przy czym, jak gosi wie, bi nie

Fiodor Pawowicz, lecz Adelaida Iwanowna, kobieta gorcego temperamentu, miaa, zrczna,

niecierpliwa, obdarzona niezwyk si fizyczn. Koniec kocw rzucia ma i ucieka z jakim

gincym z ndzy nauczycielem seminarzyst, zostawiwszy Fiodorowi Pawowiczowi trzyletniego

Miti. Fiodor Pawowicz natychmiast zaoy w domu cay harem, urzdza desperackie pijatyki, w

przerwach za rozjeda po caej niemal guberni i paczliwie skary si wszem wobec i kademu z

osobna na wiaroomn on, Adelaid Iwanown. Na dobitk opowiada takie szczegy

maeskiego poycia, o jakich wstydliwo nie pozwala mwi. A co najciekawsze, z

przyjemnoci, a nawet z pewn dum odgrywa mieszn rol skrzywdzonego ma i popisywa si

Stro

na7

nawet, opowiadajc z przesad o szczegach swojej krzywdy. Mylaby kto, e pan, Fiodorze

Pawowiczu, rang otrzyma, takie z pana zadowolenie bije mimo caego frasunku'' powiadali

szydercy. Inni dodawali nawet, e Fiodor Pawowicz chtnie si ukazuje w odnowionej postaci

bazna i e specjalnie, gwoli wikszego efektu, udaje, e nie dostrzega miesznoci swego pooenia.

Kto go tam zreszt wie, moe naprawd bya to szczera naiwno. Wreszcie udao mu si wytropi

zbieg. Nieboraczka mieszkaa w Petersburgu, dokd zawdrowaa ze swoim seminarzyst. Tam

te z zapaem oddaa si najskrajniejszej emancypacji. Fiodor Pawowicz natychmiast zakrztn si

niespokojnie i zacz wybiera si do Petersburga. W jakim celu sam tego oczywicie nie

wiedzia. I moe naprawd byby wtedy pojecha, lecz powziwszy takie postanowienie, od razu

uzna za stosowne doda sobie animuszu huczn wypitk. W trakcie tego rodzina jego ony

otrzymaa z Petersburga wiadomo o jej mierci. Adelaida Iwanowna umara jako nagle, gdzie

na poddaszu: jedni twierdzili, e na tyfus, inni, e pono z godu. Fiodor Pawowicz mia mocno w

czubie, gdy dowiedzia si o mierci ony. Powiadaj, e wybieg na ulic i krzycza podnoszc z

radoci rce do gry: Nareszcie wolny!", ale wedug innej wersji, paka jak mae dziecko, i to tak,

a lito braa mimo caej odrazy, jak budzi. Moliwe, e jedno i drugie jest prawd, to znaczy: e

cieszy si z wolnoci i e paka po tej, ktra go uwolnia wszystko naraz. Na og przecie ludzie,

nawet najbardziej niegodziwi, s naiwniejsi i lepsi, nibymy w ogle mogli przypuszcza. Zreszt i

my rwnie.

II

POZBYCIE SI PIERWSZEGO SYNA

Oczywicie nietrudno sobie wyobrazi, jakim wychowawc i ojcem mg by taki czowiek.

Jako ojciec, postpi tak, jak mona byo przewidzie, a wic cakowicie zaniedba dziecko, ktre

mia z Adelaid Iwanown, bynajmniej nie ze zoci do niego i nie dla pomsty zniewaonych uczu

maeskich, lecz po prostu dlatego, e cakiem o nim zapomnia. Wic gdy Fiodor Pawowicz

zanudza zami i skargami wszystkich znajomych, a dom swj obrci w jaskini rozpusty, syna,

trzyletniego Miti, wzi w opiek wierny suga tego domu, Grzegorz. Gdyby nie on, nie byoby

komu dziecku koszuliny zmieni. Na domiar zego tak si jako zoyo, e krewni dziecka ze strony

matki te o nim z pocztku jakby zapomnieli. Dziad jego, to znaczy sam pan Miusow, ojciec

Adelaidy Iwanowny, nie y ju podwczas; wdowa po nim, a babka Miti, przeniosa si do Moskwy

i tam rozchorowaa si; siostry jej byy wszystkie zamne, wskutek czego wypado Miti cay rok

mieszka u Grzegorza w czeladnej izbie. Zreszt gdyby nawet ojczulek przypomnia sobie o nim (nie

mg przecie, w rzeczy samej, nie wiedzie o jego istnieniu), byby go sam znowu odesa do

czeladnej, eby dzieciak nie przeszkadza mu w hulankach. Tymczasem wrci wanie z Parya

kuzyn nieboszczki Adelaidy Iwanowny, Piotr Aleksandrowicz Miusow, ktry przez wiele lat

Stro

na8

mieszka za granic, czowiek wwczas bardzo jeszcze mody, wyrniajcy si spord Miusoww,

wyksztacony, gadki, w caym tego sowa znaczeniu Europejczyk, ktry, zwiedziwszy kawa wiata,

u schyku ycia mia si sta liberaem w stylu lat czterdziestych i pidziesitych. Piotr Aleksan-

drowicz utrzymywa stosunki z wielu najbardziej liberalnymi ludmi swojej epoki, w Rosji i za

granic, zna osobicie i Proudhona, i Bakunina, i ze szczegln przyjemnoci w ostatnim okresie

swoich podry wspomina i opowiada o trzech dniach paryskiej rewolucji lutowej 1848 roku, przy

czym dawa do zrozumienia, e prawie bra sam w niej udzia i walczy na barykadach. Byo to jedno

z najmilszych wspomnie jego modoci. By niezaleny, posiada wasny majtek ziemski, wedle

dawnej rachuby co okoo tysica dusz. Wspaniaa jego posiado zaczynaa si tu prawie za

rogatkami naszego miasta i przylegaa do majtku naszego znakomitego monasteru, z ktrym Piotr

Aleksandrowicz we wczesnej modoci procesowa si o jakie prawo do rybowstwa czy do wyrbu

lasu, nie wiem dokadnie. Natychmiast po objciu ojcowizny wszcz nie koczcy si proces, snad

poczytujc walk z klerykaami" za wity obowizek owieconego obywatela. Dowiedziawszy si o

caej historii Adelajdy Iwanowny, ktr naturalnie pamita i na ktr zwrci swego czasu uwag, i

dowiedziawszy si o istnieniu Miti, postanowi si nim zaj mimo caego modzieczego oburzenia

i pogardy dla Fiodora Pawowicza. Wwczas to zawar po raz pierwszy znajomo z Fiodorem

Pawowiczem, ktremu owiadczy wprost, e chciaby si zaj wychowaniem dziecka. Pniej

rozpowiada czsto, jako charakterystyczny szczeg, e gdy zacz mwi z Fiodorem

Pawowiczem, w w pierwszej chwili jak gdyby nie rozumia, o jakim to dziecku mowa, i nawet jak

gdyby ze zdziwieniem dowiadywa si, e ma tu gdzie w swym domu maego synka. Jeli nawet

uzna opowiadanie Piotra Aleksandrowicza za przesadne, to jednak przyzna trzeba, e chyba nie

cakiem mijao si z prawd. Fiodor Pawowicz przez cae ycie lubi udawa, lubi nieraz, cakiem

zreszt niepotrzebnie, zagra znienacka jak niespodziewan rol, choby z ujm dla siebie, jak w

danym wypadku. Cech t, mwic nawiasem, posiada bardzo wiele osb, nawet bardzo mdrych,

nie tylko Fiodor Pawowicz. Piotr Aleksandrowicz zabra si zatem z zapaem do rzeczy i nawet

mianowano go (pospou z Fiodorem Pawowiczem) opiekunem dziecka, po matce bowiem zosta

majteczek, dom i posesja w miecie. Mitia istotnie zamieszka u tego swojego wujaszka. Nie trwao

to dugo, gdy Piotr Aleksandrowicz, uporzdkowawszy swoje sprawy majtkowe i zapewniwszy

sobie regularne otrzymywanie dochodw, bezzwocznie wyjecha znowu na duszy czas do Parya,

a e nie mia wasnej rodziny, wic zleci opiek nad chopcem jednej ze swych ciotek, mieszkajcej

w Moskwie. Zadomowiwszy si w Paryu, z kolei i on zapomnia o dziecku, zwaszcza e tymczasem

wybucha owa rewolucja lutowa, ktra wycisna tak trwae pitno na jego wyobrani i o ktrej nie

mg zapomnie do koca ycia. A tymczasem ciotka w Moskwie umara i Mitia przeprowadzi si

do jednej z jej zamnych crek. Zdaje si, e i pniej, po raz czwarty, zmieni gniazdo rodzinne.

Nie bd si teraz nad tym rozwodzi, tym bardziej e nieraz jeszcze wypadnie mi powrci do tego

pierworodnego syna Fiodora Pawowicza, ogranicz si teraz do najniezbdniejszych o nim

wiadomoci, bez ktrych nie mgbym zacz powieci.

Stro

na9

Po pierwsze, z trzech synw Fiodora Pawowicza, Dymitr Fiodorowicz by jedynym, ktry

wiedzia, e posiada jaki osobisty majtek i e z dojciem do penoletnoci stanie si niezalenym.

Dziecistwo jego i modo byy bezadne: nie wysiedzia do koca w gimnazjum, wstpi do jakiej

szkoy wojskowej, pniej znalaz si na Kaukazie, dosuy si awansu, pojedynkowa si, straci

swj stopie, znowu si dosuy, hula wiele i strwoni stosunkowo wiele pienidzy. Od Fiodora

Pawowicza zacz otrzymywa pewne kwoty dopiero po dojciu do penoletnoci, przedtem za

zaciga dugi. Fiodora Pawowicza, swego ojca, ujrza i pozna po raz pierwszy ju po dojciu do

penoletnoci, kiedy przyjecha do naszego powiatu specjalnie w tym celu, aby si porozumie z

ojcem w sprawach majtkowych. Zdaje si, e rodzic nie bardzo mu i wwczas przypad do gustu;

bawi u niego krtko i od razu wyjecha, gdy tylko otrzyma jak kwot gotwk i gdy uoy si

wzgldem otrzymywania na przyszo dochodw z majtku, co do ktrego (rzecz godna uwagi)

dochodowoci, ani te wartoci, adnych informacji tym razem od Fiodora Pawowicza nie mg

uzyska. Fiodor Pawowicz zauway wwczas od razu (i to naley zapamita), e Mitia ma o

swojej schedzie wygrowane i faszywe wyobraenie. Fiodorowi Pawowiczowi byo to bardzo na

rk, gdy mia na wzgldzie swoje szczeglne rachuby. Stwierdzi poza tym, e modzieniec jest

lekkomylny, gwatowny, niecierpliwy, peen namitnoci, hulaszczy, e atwo go mona zaspokoi,

co prawda nie na dugo, doranymi maymi datkami. Wwczas zacz to wykorzystywa, czyli

zbywa syna, co pewien czas wysyajc mu drobne sumy, a wreszcie, gdy po czterech latach Mitia,

straciwszy cierpliwo, przyjecha do naszego miasteczka po raz drugi, eby ju ostatecznie

rozliczy si z ojcem, wwczas, ku jego najwyszemu zdumieniu, okazao si, e nie ma ani grosza,

e nawet trudno si rozliczy, e wybra ju gotwk ca warto spucizny po matce, e moe

nawet nieco przebra; e wreszcie, skutkiem takich to a takich finansowych operacji, w ktrych sam

chcia w takim to a takim czasie uczestniczy, nie ma adnego prawa nic wicej da nad to, co by

otrzyma, itd., itd. Dymitr by zaskoczony, posdza ojca o kamstwo i szacherk i wpad w stan

ostatecznego rozdranienia, graniczcego z szaem. Te wanie okolicznoci doprowadziy do

katastrofy, ktrej przebieg stanowi wanie tre mojej pierwszej, wstpnej powieci, a raczej jej

stron zewntrzn. Lecz zanim przejd do owej powieci, musz zaprezentowa dwch modszych

synw Fiodora Pawowicza, braci Miti, oraz wyjani, skd si oni wzili.

III

NASTPNE MAESTWO I NASTPNE DZIECI

Fiodor Pawowicz, pozbywszy si czteroletniego Miti, niebawem oeni si po raz drugi. Drugie

maestwo trwao lat osiem. T drug on, rwnie bardzo modziutk, Zofi Iwanown,

sprowadzi sobie z innej guberni, do ktrej pojecha w sprawie pewnej drobnej dostawy, podjtej do

spki z jakim ydkiem. Fiodor Pawowicz, jakkolwiek hula, pi i ajdaczy si, nigdy nie

Stro

na1

0

zapomina o lokacie swego kapitau i zawsze jako przysparza sobie majtku, co prawda

przewanie za pomoc dosy nikczemnych kombinacji. Zofia Iwanowna naleaa do typu tak

zwanych sierotek", rodzicw stracia w dziecistwie; bya crk ciemnego diakona, wychowywaa

si w bogatym domu swej opiekunki, wychowawczyni i drczycielki zarazem, starej damy

szlacheckiego rodu, wdowy po generale Worochowie. Nie znam bliszych szczegw, syszaem

tylko, e pewnego razu odcito t cich, agodn i bezbronn istot od stryczka, na ktrym chciaa

si powiesi w swej komrce; zapewne dobrze musiay da si jej we znaki kaprysy, fanaberie i

wieczne wymwki tej moe i niezej staruchy, ktr jednak ustawiczna bezczynno czynia

nieznon sekutnic. Fiodor Pawowicz owiadczy si o rk Zofii, zasignito o nim informacji, po

czym przepdzono go z domu, a wwczas Fiodor Pawowicz jak przy pierwszym maestwie

znowu zaproponowa sierocie porwanie. Bardzo moliwe, e Zofia Iwanowna nie zgodziaby si za

nic w wiecie wyj za niego, gdyby wiedziaa dokadnie, z kim ma do czynienia. Mieszkaa jednak

w innej guberni; i c zreszt moga rozumie szesnastoletnia dziewczyna, ktra wiedziaa tylko, e

lepiej si utopi ni zosta nadal w domu swojej opiekunki. Zamienia tedy, nieboraczka, opiekunk

na opiekuna. Fiodor Pawowicz nie dosta tym razem zamanego szelga, gdy generaowa

rozgniewaa si srodze, wydziedziczya wychowanic i przekla oboje; tym razem jednak Fiodor

Pawowicz nie liczy na pienidze; zakomi si na niezwyk urod niewinnej dziewczyny, a

zwaszcza na jej niewinny wygld, ktry oczarowa tego rozpustnika, dotychczas rozmiowanego

jedynie w wulgarnej urodzie kobiecej. Te oczta niewinne drasny mi dusz jak brzytw" ma-

wia pniej z plugawym chichotem. Zreszt i tego rodzaju uczucie w duszy rozpustnego czowieka

moe by uwaane za rodzaj popdu zmysowego. Nie otrzymawszy adnego wiana, Fiodor

Pawowicz obchodzi si z on bez adnej ceremonii i korzystajc z tego, e bya wzgldem niego

jak gdyby winna", e j jakoby uratowa od stryczka", naduywajc poza tym jej

nieprawdopodobnej pokory i powolnoci, podepta najzwyklejsze zalecenia przyzwoitoci

maeskiej. Sprowadza sobie do domu kobiety zego prowadzenia si i urzdza orgie. Podkrelam

jako rzecz charakterystyczn, e sucy Grzegorz, ponury, gupi i uparty rezoner, ktry nienawidzi

dawnej pani, Adelaidy Iwanowny, tym razem stanowczo stan po stronie nowej pani, broni jej i

wymyla Fiodorowi Pawowiczowi w sposb jak na sucego co najmniej zuchway, a nawet

pewnego razu przerwa rozpasan zabaw i przemoc wypdzi z domu przybye bezwstydnice.

Jednak nieszczsna, od dziecistwa zahukana kobieta wpada w chorob nerwow, przewanie

rozpowszechnion wrd ludu, wrd bab wiejskich zwanych z tego powodu optanymi". Z tej

choroby, poczonej z okropnymi atakami histerii, chora okresami tracia nawet rozum. Urodzia

jednak Fiodorowi Pawowiczowi dwch synw, Iwana i Aleksego, pierwszego w rok po lubie, a

drugiego w trzy lata potem. Kiedy umara, Aleksy mia cztery lata, ale chocia to wydaje si dziwne,

wiem, e zapamita matk na cae ycie, oczywicie jakby przez sen. Po jej mierci los obu

chopcw by mniej wicej taki sam jak los pierwszego, Miti: cakiem zaniedbani i zapomniani

przez ojca, dostali si rwnie pod opiek Grzegorza i zamieszkali w jego izbie. Tam wanie zna-

Stro

na1

1

laza ich stara despotyczna generaowa, opiekunka i wychowawczyni ich nieboszczki matki. ya

jeszcze i przez cay czas, przez te osiem lat, nie moga zapomnie zniewagi. Miaa przez te osiem lat

najdokadniejsze wiadomoci o doli i niedoli swojej Zofii", a dowiedziawszy si o jej chorobie i

otaczajcej j rozpucie, dwa albo trzy razy powiedziaa do swych rezydentek: Dobrze jej tak, Bg

j skara za niewdziczno."

Dokadnie w trzy miesice po mierci Zofii Iwanowny generaowa naraz zjawia si osobicie w

naszym miecie i zajechaa wprost do Fiodora Pawowicza; bawia w miasteczku zaledwie p

godziny, ale zdya wiele zdziaa. Byo to wieczorem. Fiodor Pawowicz, ktrego od omiu lat ani

razu nie widziaa, przyj j pijaniuteki. Powiadaj, e generaowa w mgnieniu oka, bez adnych

wyjanie, jak tylko go zobaczya, wycia mu dwa gone i siarczyste policzki, trzykrotnie szarpna

go porzdnie za czub, a nastpnie nie mwic ani sowa, ruszya wprost do czeladnej, do obu

chopcw. Stwierdziwszy od pierwszego wejrzenia, e s nie umyci i w brudnej bielinie, wycia

policzek Grzegorzowi, oznajmia mu, e zabiera dzieci do siebie, po czym wyprowadzia obu

chopcw, tak jak ich zastaa, zawina w pled, posadzia do karety i zawioza do siebie. Grzegorz

znis ten policzek jak oddany niewolnik, nie odezwa si jednym grubiaskim sowem, a kiedy

odprowadza star do karety, ukoni si w pas i rzek z przekonaniem, e jej Bg zapaci za

sierotki". A ty gapa jeste!" zawoaa generaowa na poegnanie. Fiodor Pawowicz

zrozumiawszy rzecz ca doszed do wniosku, e dobrze si stao, i po pewnym czasie bez zastrzee

da generaowej formalne upowanienie na wychowanie jego dzieci. O otrzymanych za policzkach

sam opowiada po caym miecie.

Zdarzyo si, e i generaowa rycho potem umara, zapisawszy jednak kademu z malcw po

tysic rubli na nauk i aby cae te pienidze poszy koniecznie na malcw, ale tak, aby starczyo a

do samej ich penoletnoci, bo to i tak za duo dla takich dzieci, a jeeli to si komu nie podoba,

niech sam da wicej" itd., itd. Nie czytaem testamentu, ale mwiono mi, e by spisany w takim

wanie dziwnym i oryginalnym stylu. Gwnym spadkobierc starej by jednak uczciwy czowiek,

miejscowy marszaek szlachty, Jefim Pietrowicz Polenow. Z pocztku korespondowa z Fiodorem

Pawowiczem, ale wnet zmiarkowa, e na wychowanie dzieci nie wycignie od niego zamanego

grosza (chocia Karamazow waciwie nigdy wprost nie odmawia, tylko zazwyczaj w takich wy-

padkach gra na zwok, czasem w dodatku rozpywajc si w czuociach). Wobec czego sam zaj

si dziemi i szczeglnie polubi modsze z nich, Aleksego, ktry potem przez dugi czas

wychowywa si w jego rodzinie. Prosz czytelnika, aby od razu to sobie zapamita. I jeli komu

zawdziczali obaj modziecy swoj edukacj i wyksztacenie, to chyba tylko Jefimowi

Pietrowiczowi, najzacniejszemu i najbardziej humanitarnemu czowiekowi, jakiego rzadko mona

spotka. Nie tkn tysicy wyznaczonych dzieciom przez generaow, tote do czasu ich

penoletnoci podwoiy si z procentw; z wasnych funduszw oy na ich wychowanie i

oczywicie wyda na kadego z nich o wiele wicej ni tysic rubli. Nie bd si dugo zatrzymywa

nad ich dziecistwem i modoci, wspomn tylko najwaniejsze okolicznoci. O starszym, Iwanie,

Stro

na1

2

powiem tyle, e rs na ponurego i milczcego chopca. Nie by bynajmniej niemiay, ale chyba ju

od dziesitego roku ycia zrozumia, e wraz z bratem wychowuje si w obcej bd co bd rodzinie,

e obydwaj s na czyjej asce, e maj ojca, o ktrym nawet wstyd wspomina, itd., itd. Ten

chopak bardzo wczenie, od niemowlctwa niemal (tak przynajmniej utrzymywano), okazywa nie-

zwyke i zdumiewajce zdolnoci do nauki. Nie znam dobrze tej sprawy, ale tak si jako zoyo, e

Iwan rozsta si z rodzin Jefima Pietrowicza nieledwie w trzynastym roku ycia, wstpi do

gimnazjum w Moskwie i zamieszka u dowiadczonego i podwczas bardzo synnego pedagoga,

przyjaciela Jefima Pietrowicza z lat dziecinnych. Sam Iwan opowiada nastpnie, e wszystko to

stao si na skutek pochopnoci Jefima Pietrowicza do dobrych uczynkw"; Jefim Pietrowicz

uwaa bowiem, e genialnie uzdolniony chopiec powinien mie genialnego wychowawc. Zreszt

ani Jefim Pietrowicz, ani genialny pedagog ju nie yli, kiedy modzieniec po ukoczeniu

gimnazjum wstpi na uniwersytet. Poniewa Jefim Pietrowicz wyda nie takie, jak trzeba byo,

polecenia i podjcie zapisanych dzieciom przez despotyczn jeneraow pienidzy, ktre

tymczasem podwoiy si, przecigao si ze wzgldu na rne nieuniknione u nas formalnoci i

zwoki, z modziecem przez pierwsze dwa lata studiw uniwersyteckich byo bardzo krucho,

musia bowiem zarabia na utrzymanie i jednoczenie si uczy. Trzeba stwierdzi, e nie prbowa

nawet napisa do ojca moe z dumy, z pogardy do niego, a moe po prostu zdrowy rozsdek

podszepn mu, e od papy nie mona si spodziewa choby jako tako powanego wsparcia.

Jakkolwiek tam byo, modzieniec nie straci bynajmniej gowy i wystara si o zajcie, zrazu

udzielajc lekcji po dwadziecia kopiejek za godzin, a potem biegajc po redakcjach i umieszczajc

drobne dziesiciowierszowe notatki z kroniki ulicznej, ktre podpisywa Naoczny wiadek".

Notatki owe, jak powiadaj, byy tak ciekawie i pikantnie redagowane, e rycho zyskay rozgos i

tym ju choby modzieniec wykaza umysow i praktyczn przewag nad ow liczn, wiecznie

biedujc i nieszczsn czci naszej uczcej si modziey obojga pci, ktra w obu stolicach od

rana do nocy obija z przyzwyczajenia progi w redakcjach przernych gazet i czasopism, nie mogc

nic lepszego wymyli poza wiecznie powtarzajcymi si probami o przekady z francuskiego lub

przepisywanie. Nawizawszy kontakty z redakcjami, Iwan Fiodorowicz stara si je wci

podtrzymywa i w ostatnich latach studiw zacz drukowa bardzo ciekawe recenzje ksiek z r-

nych dziedzin specjalnych, czym wyrobi sobie pozycj w kkach literackich. Lecz waciwie

dopiero w ostatnich czasach udao mu si przypadkowo zwrci na siebie szczegln uwag o wiele

szerszego grona czytelnikw, ktrzy go wwczas dostrzegli i zapamitali. By to bardzo ciekawy

wypadek. Przygotowujc si po skoczeniu uniwersytetu do wyjazdu za granic za swoje dwa

tysice rubli, Iwan Fiodorowicz nagle wydrukowa w jednej z wikszych gazet bardzo dziwny

artyku, ktry zwrci uwag nie tylko specjalistw, a ktrego temat w dodatku by mu na pozr

obcy, Iwan Fiodorowicz bowiem ukoczy wydzia przyrodniczy, w za artyku dotyczy szeroko

wwczas komentowanej kwestii sdw duchownych. Analizujc niektre ogoszone ju opinie,

Iwan Fiodorowicz wypowiada rwnie i wasny na t spraw pogld. Najistotniejszy by ton

Stro

na1

3

artykuu i zupenie niespodziewane wnioski. Tymczasem wielu spord k klerykalnych uznao

stanowczo autora za swego poplecznika. I jednoczenie nie tylko postpowcy, ale nawet ateici

przywitali go oklaskami. Koniec kocw niektrzy domylni ludzie zdecydowali, e cay artyku jest

tylko zuchwaym pamfletem i szyderstwem. Napomykam o tym wypadku szczeglnie dlatego, e

omawiany artyku dotar w swoim czasie i do naszego synnego podmiejskiego monasteru, ktrego

mieszkacy w ogle interesowali si spraw sdw cerkiewnych dotar i wywoa prawdziwe

zdumienie. A gdy przeczytali nazwisko autora, zainteresowali si i tym, e pochodzi on z naszego

miasta, i e jest synem tego wanie Fiodora Pawowicza, co to..." A tu nagle w tym samym czasie

zjawi si u nas i sam autor.

W jakim celu przyjecha wtedy do nas Iwan Fiodorowicz? przypominam sobie, e ju

wwczas zadawaem sobie to pytanie z pewnym jak gdyby niepokojem. w tak fatalny przyjazd,

ktry sta si zacztkiem tylu wydarze, przez dugi czas potem, a nawet do dzi dnia pozosta dla

mnie niewyjanion zagadk. Biorc rzecz oglnie, ju to choby byo dziwne, e taki uczony, taki

dumny i na pozr rozwany modzieniec nagle przyby do takiego plugawego domu, do takiego

ojca, ktry zaniedbywa go od wczesnego dziecistwa, nie zna go i nie pamita, ktry cigle y w

strachu, e i modsi synowie, Iwan i Aleksy, zgosz si kiedy po pienidze, dodajmy, e w strachu

bezprzedmiotowym, albowiem Fiodor Pawowicz byby i tak pozosta guchy na wszelkie bagania. I

oto modzieniec w zajeda do domu takiego ojca, mieszka z nim miesic i drugi, jako yje z nim

w najlepszej zgodzie. Harmonia ta dziwia nie tylko mnie, ale i wiele innych ludzi. Piotr

Aleksandrowicz Miusow, o ktrym wspomniaem powyej, daleki powinowaty Fiodora Pawowicza

ze strony jego pierwszej ony, bawi wwczas w swoim podmiejskim majtku, przyjechawszy na

krtko z Parya, gdzie osiedli si by na stae. Pamitam, e on wanie by bodaj najbardziej

zdziwiony, zawarszy znajomo z Iwanem Fiodorowiczem, ktrym bardzo si zainteresowa i z

ktrym nie bez ukrytego blu licytowa si pod wzgldem oczytania. Dumny jest mwi o nim w

rozmowie z nami zawsze sobie poradzi, zreszt ma ju i teraz gotwk na wyjazd za granic,

czeg wic tutaj szuka? Nie ulega wtpliwoci, e przyjecha do ojca nie po pienidze, bo ojczulek

w adnym wypadku grosza mu nie da. Nie lubi ani pi, ani bawi si, a tymczasem stary nie moe

si ju bez niego obej, taka to gorca przyja!" Tak byo istotnie, modzieniec mia widoczny

wpyw na starego, ktry chwilami jak gdyby zacz go sucha, chocia by niesychanie, po prostu

zoliwie uparty; co wicej, Fiodor Pawowicz zacz zachowywa si przyzwoiciej...

Dopiero pniej wyjanio si, e Iwan Fiodorowicz przyjecha po czci na prob i w sprawie

swego starszego brata, Dymitra Fiodorowicza, ktrego wanie wtedy pozna dopiero i po raz

pierwszy zobaczy, ale z ktrym ju przed przyjazdem do naszego miasta porozumiewa si

listownie w pewnej bardzo wanej sprawie, dotyczcej przede wszystkim Dymitra Fiodorowicza. Co

to bya za sprawa o tym czytelnik dowie si szczegowo w odpowiedniej chwili. Niemniej i

wtedy, kiedy ju wiedziaem o tej szczeglnej okolicznoci, Iwan Fiodorowicz nadal wydawa mi si

zagadkowy, a jego przyjazd do naszego miasta wci by dla mnie niezrozumiay.

Stro

na1

4

Dodam jeszcze, e Iwan Fiodorowicz sprawia wwczas wraenie porednika i rozjemcy midzy

ojcem i starszym swoim bratem, Dymitrem Fiodorowiczem, ktry wtedy zacz strasznie

awanturowa si o sched po matce i nawet zoy przeciw ojcu formaln skarg do sdu.

I ta oto rodzinka, powtarzam, zebraa si wwczas w komplecie po raz pierwszy i po raz

pierwszy ujrzeli si i poznali niektrzy jej czonkowie. Jedynie najmodszy syn, Aleksy Fiodorowicz,

mieszka ju od roku w naszym miecie i w ten sposb by u nas wczeniej od swoich braci. O nim

to wanie, o Aleksym, najtrudniej mi mwi w niniejszym wstpnym opowiadaniu, zanim go nie

uka we waciwej powieci. Ale trudna rada, i o nim wypadnie napisa przedmow, eby z gry

przynajmniej wyjani pewien nader dziwny szczeg, a mianowicie: mego przyszego bohatera ju

od pierwszej sceny musz przedstawi: w riasie nowicjusza. Tak, ju od roku przebywa wtedy w

naszym monasterze i jak gdyby zamierza zamkn si w nim na cae ycie.

IV

TRZECI SYN, ALOSZA

Mia lat zaledwie dwadziecia (brat jego Iwan mia dwadziecia trzy, a starszy, Dymitr,

dwadziecia siedem). Przede wszystkim stwierdzam, e Alosza nie by adnym fanatykiem ani,

przynajmniej wedug mego zdania, nie by nawet mistykiem. Od razu wygosz swoje o nim

mniemanie: by po prostu modym altruist, a wstpi na drog mnisz tylko dlatego, e w owym

czasie ona jedna go olnia, ona jedna objawia mu si, rzec mona, jako idea wyzwolenia duszy,

rwcej si z mrokw doczesnego za ku wiatu mioci. Olnia go za owa droga tylko dlatego, e

spotka na niej wwczas niezwyk, jego zdaniem, istot naszego synnego starca" z monasteru,

Zosim, do ktrego przywiza si i ktrego pokocha gorc pierwsz mioci swego nieukojonego

serca. Zreszt nie przecz, e Alosza ju wwczas, a nawet wczeniej, ju w koysce, by dosy

dziwny. Mwiem, e cho straci matk, gdy mia cztery lata, zapamita j na cae ycie,

zapamita jej twarz, jej pieszczoty jak gdyby staa przede mn ywa". Wspomnienia tego

rodzaju (jak powszechnie wiadomo) sigaj czasem wczeniejszego dziecistwa, czasem nawet

drugiego roku ycia, ale wystpuj potem tylko jak gdyby janiejsze punkty z mroku, niby skrawek

wydarty z ogromnego obrazu, ktry zgas ju i znik na zawsze. To samo byo i z Alosza; pamita

pewien letni, cichy wieczr, otwarte okno, skone promienie zachodzcego soca (te wanie

skone promienie najywiej wystpoway w pamici), w rogu ikona, przed ni palca si lampka, a

pod ikon na klczkach kajca histerycznie, z jkiem i krzykiem, matka, ktra trzyma go na rku,

ciska mocno, bolenie, modli si za niego do Matki Boskiej i odrywajc go od siebie, podnosi ku

obrazowi, powierza opiece Bogurodzicy... i naraz wpada niaka, z przeraeniem wyrywa go z rk

matki. Widok niezwyky! Alosza zapamita z owej chwili take i twarz matki: mwi, e, o ile mg

spamita, bya nieprzytomna, lecz pikna. Ale mao komu zwierza si z tego wspomnienia. W

Stro

na1

5

dziecistwie i w modoci by nie bardzo wylewny, by nawet maomwny, ale nie skutkiem

nieufnoci, niemiaoci czy ponurej mizantropii, wprost przeciwnie, byo w tym co innego, jaki

szczeglny rodzaj jak gdyby wewntrznej zadumy, wycznie osobistej, nikogo innego nie

dotyczcej, ale dla niego tak istotnej, e zapomina przez ni o otoczeniu. Kocha jednak ludzi:

przez cae ycie y jak gdyby z bezgraniczn wiar w ludzi, a jednak nikt nigdy nie uwaa go za

naiwnego czy prostaczka. Mia w sobie co, co mwio i przekonywao wwczas (zreszt i pniej,

przez cae ycie), e nie chce nikogo sdzi, e nie zechce bra na siebie oceny cudzych postpkw i

e za nic w wiecie nie bdzie nikogo potpia. Zdawa by si nawet mogo, e godzi si z

istnieniem wszystkiego i niczego nie potpia, cho czsto go nawiedza gorzki smutek. Co wicej,

osign pod tym wzgldem, i to ju we wczesnej modoci, tak rwnowag, e nikt nie mgby go

zdziwi czy przestraszy. Kiedy w dwudziestym roku ycia, czysty i niewinny, przyby do ojca, do

istnej jaskini wyuzdanej rozpusty, odchodzi tylko w milczeniu, gdy naprawd niepodobna ju byo

patrze, ale nie zna byo po nim ani pogardy, ani potpienia. Ojciec za, ktry, jako dawny

pieczeniarz, by nader wraliwy i czuy na obraz, zrazu przywita go nieufnie i niechtnie (milczy,

bo milczy, ale wszystko widzi"). W kocu jednak nie dalej ni po jakich dwch tygodniach pocz

go niezwykle czsto ciska i obcaowywa. Co prawda byy to zy pijaka i wylewno czowieka

podchmielonego, ale wida byo, e pokocha syna szczerze i gboko, jak jeszcze nigdy taki

czowiek jak on nikogo nie kocha...

Zreszt kocha go kady, kto si z nim zetkn, i to ju kiedy by dzieckiem. Znalazszy si w

domu Jefima Pietrowicza Polenowa, swego opiekuna i wychowawcy, tak zjedna sobie wzgldy caej

rodziny, e uwaano go tam za rodzone dziecko. A przecie wszed do tego domu w takim wieku, e

niepodobna go byo posdza o wyrachowan przebiego, o intryganctwo, o sztuk pochlebiania,

o umiejtno zaskarbiania sobie wzgldw. Zatem w dar zdobywania mioci ludzkiej Alosza mia

jak gdyby w sobie, w swojej naturze. Podobnie rzecz miaa si w szkole, chocia na pozr nalea do

tej kategorii dzieci, ktre wzbudzaj nieufno, czasem drwiny albo i nienawi kolegw. Na

przykad wpada nieraz w zadum i jak gdyby si odosabnia. Lubi od najwczeniejszego

dziecistwa zaszywa si w kt i siedzie nad ksik, a jednak koledzy tak go lubili, e z ca

stanowczoci mona go byo nazwa ulubiecem caej szkoy przez cay czas jego w niej

przebywania. Rzadko bywa swawolny, rzadko nawet wesoy, ale wystarczao spojrze na, aby

stwierdzi, e to nie wynikao z pospnoci, lecz przeciwnie, z pogodnego i rwnego usposobienia.

Nigdy nie chcia si wyrnia spomidzy rwienikw. Moe dlatego nigdy si nikogo nie ba,

ale koledzy od razu zrozumieli, e nie pyszni si wcale swoj odwag, e jak gdyby sobie nie

uwiadamia, i jest miay i odwany. Nie pamita nigdy urazy. Zdarzao si, e w godzin po

jakim zatargu pierwszy odpowiada lub sam zwraca si do swego krzywdziciela z tak ufn i

pogodn twarz, jak gdyby w ogle nic midzy nimi nie zaszo. I nie byo w tym adnej afektacji,

zapomnienia obrazy czy umylnego przebaczenia, po prostu nie uwaa tego, co si stao, za obraz

i to wanie oczarowywao i zniewalao chopcw. Mia tylko jeden rys charakteru, ktry przez

Stro

na1

6

wszystkie klasy, poczynajc od niszych, prowokowa kolegw do kpin; ale kpili nie ze zoliwego

szyderstwa, lecz dlatego tylko, e byo to dla nich zabawne. Rysem owym bya dzika, wprost

nieprzytomna wstydliwo i cnotliwo. Nie mg sucha niektrych sw i niektrych pogawdek

o kobietach. Owe niektre" swka i rozmowy na nieszczcie nie dadz si wytpi w szkoach.

Chopcy czystej duszy i niewinnego serca, dzieci prawie, bardzo czsto lubi w klasie mwi midzy

sob nawet na gos o takich rzeczach, scenach i obrazach, o jakich nie zawsze mwi nawet

onierze; co wicej, onierze czsto nie rozumiej i nie znaj wielu takich rzeczy, ktre ju

przestay by sekretem dla dzieci z naszej inteligencji i warstw wyszych. Nie mona tego chyba

nazwa rozwizoci moraln i nie jest to rwnie cynizm prawdziwy, rozpustny, wewntrzny w

najgorszym wypadku moe zewntrzny, powierzchowny, uchodzcy niestety w tym rodowisku za

cech delikatn, subteln, junack, godn naladowania. Poniewa Aloszka Karamazow", gdy

rozmawiano o tym", szybko zatyka sobie uszy palcami, wic czasem koledzy umylnie otaczali go

gromadk i przemoc odrywajc mu rce, krzyczeli mu do uszu bezecestwa, a on wyrywa si,

rzuca na podog, zasania twarz i bez sowa gniewu milczco znosi obraz. W kocu dano mu

spokj, przestano go przezywa panienk'', a nawet spogldano na niego z pewnym politowaniem.

Nawiasem mwic, zalicza si zawsze do lepszych uczniw, ale nigdy nie by prymusem.

Po mierci Jefima Pietrowicza Alosza jeszcze dwa lata spdzi w gimnazjum gubernialnym.

Niepocieszona wdowa po Jefimie Pietrowiczu nieomal od razu po jego zgonie wyjechaa na duszy

pobyt do Woch wraz z ca rodzin, skadajc si wycznie z kobiet, Alosza za zosta u jakich

dwch pa, ktrych dotd na oczy nie widzia, dalekich krewnych Jefima Pietrowicza, ale sam nie

wiedzia, na jakich warunkach. Charakterystyczne zreszt, e nigdy nie interesowa si, na czyj

koszt yje. Pod tym wzgldem by absolutnym przeciwiestwem swego starszego brata, Iwana

Fiodorowicza, ktry przez pierwsze dwa lata studiw znosi niedostatek, utrzymujc si z wasnej

pracy i od wczesnego dziecistwa mocno nad tym bola, e jest na asce opiekuna. Nie mona byo

jednak zbyt surowo osdza tej dziwnej cechy charakteru Aleksego, bo kady, kto styka si z nim

choby powierzchownie, dochodzi do przekonania, e Aleksy jest na tym punkcie jakby

upoledzony duchowo, e gdyby naraz otrzyma wielki majtek, nie wahaby si natychmiast rozda

go na pierwsze wezwanie, albo na dobre uczynki, albo moe i zgoa pierwszemu lepszemu

zrcznemu oszustowi, ktry by go o to poprosi. Zdawa si bowiem jak gdyby nie rozumie

wartoci pienidzy; oczywicie nie w znaczeniu dosownym. Gdy mu dawano pienidze na drobne

wydatki, o ktre nigdy sam nie prosi to albo przez dugie tygodnie nie wiedzia, co z nimi zrobi,

albo pozbywa si ich od razu. Piotr Aleksandrowicz Miusow, bardzo draliwy w kwestiach

pieninych, przestrzegajcy cile zasad mieszczaskiej uczciwoci, przypatrzywszy si uwanie

Aleksemu, wypowiedzia o nim nastpujcy aforyzm: Oto jedyny chyba na wiecie czowiek,

ktrego mona by zostawi bez grosza przy duszy, samego, na placu w obcym milionowym miecie,

a on nie zginby, nie umar z godu ani z chodu, bo znaleliby si dobrzy ludzie, ktrzy by si od

razu nim zajli, od razu nakarmiliby go i urzdzili, a gdyby nawet nie urzdzili, to on sam byby si

Stro

na1

7

od razu urzdzi bez adnych wysikw i upokorze, nie sprawiajc adnej trudnoci przygodnemu

opiekunowi, wrcz przeciwnie, robic mu nawet nie byle jak przyjemno."

Alosza nie skoczy gimnazjum. Mia jeszcze rok do ukoczenia, gdy naraz owiadczy swym

opiekunom, e musi pojecha do ojca w pewnej sprawie; strzelio mu to nagle do gowy. Obie panie

bardzo si zmartwiy i nie chciay go puci. Przejazd kosztowa niewiele i Alosza zamierza

zastawi w lombardzie zegarek, ktry otrzyma by w podarunku od rodziny nieboszczyka opiekuna

przed jej wyjazdem za granic; obie panie jednak nie dopuciy do tego i zaopatrzyy go hojnie w

pienidze, a nawet w nowe ubranie i bielizn. Lecz Aleksy zwrci im poow otrzymanej kwoty, bo,

jak twierdzi stanowczo, chcia jecha trzeci klas. Przyjechawszy do naszej mieciny, na pierwsze

badania ojcowskie, po co waciwie przyby, nie skoczywszy szkoy", nic nie odpowiedzia, a by,

jak mwiono, pogrony w zwykej zadumie. Niebawem wyszo na jaw, e szuka grobu swej matki.

Zreszt sam przyzna si wwczas, e tylko to byo celem jego przybycia. Ale wtpi naley, czy ten

nagy przyjazd nie mia innych przyczyn. Najprawdopodobniej sam Alosza nie wiedzia wwczas i

nie mgby w aden sposb wyjani, co waciwie jakby powstao naraz w jego duszy i z

nieprzepart si pocigno na jak now, nie znan jeszcze drog, z ktrej ju nie mg zawrci.

Fiodor Pawowicz nie potrafi mu wskaza grobu swej drugiej ony, poniewa od czasu pogrzebu

nie by ani razu na cmentarzu i zupenie zapomnia, gdzie j wwczas pochowano...

Korzystajc ze sposobnoci, dodamy co wicej na temat Fiodora Pawowicza. Duszy czas nie

mieszka w naszym miecie. W trzy, cztery lata po mierci drugiej ony wyjecha do poudniowej

Rosji i w kocu trafi do Odessy, gdzie przebywa kilka lat z rzdu. Z pocztku zawar tam cilejsz

znajomo, jak to sam mwi, z wieloma ydami, ydkami, ydakami i ydzitami", a w kocu

zaczto go przyjmowa nie tylko u ydw, lecz i u Izraelitw". Przypuszczalnie w tym to okresie

swego ycia rozwin w sobie ow szczegln umiejtno zbijania i ciuania grosza. Wrci za

ostatecznie do naszego miasteczka na jakie trzy lata przed przyjazdem Aloszy. Dawni jego znajomi

utrzymywali, e strasznie si zestarza, aczkolwiek nie by wcale taki stary. Jego sposb bycia,

zamiast wyszlachetnie, sta si jaki nachalniejszy. W tym dawnym banie zrodzia si na przykad

zuchwaa potrzeba wystrychania ludzi na baznw. Lubi pawi si w rozpucie nie tylko nie mniej

ni dawniej, lecz nawet jak gdyby szkaradniej. Niebawem zaoy w naszym powiecie mnstwo

nowych szynkw. Twierdzono, e posiada w majtku moe ze sto tysicy lub niewiele mniej. Sta si

od razu wierzycielem wielu miejskich i wiejskich obywateli, oczywicie udziela lichwiarskich

poyczek pod najpewniejsze zastawy. Dopiero w ostatnich czasach opuci si jako, rozty, pocz

traci rwnowag, kontrol nad sob, wpad nawet w jak szczeglnego rodzaju lekkomylno,

zaczyna jedno i koczy drugim, rzuca si jako niespokojnie, upija si coraz czciej do

nieprzytomnoci i byby si narazi na wiele kopotw, gdyby nie znany nam ju suga Grzegorz,

ktry si rwnie bardzo zestarza i coraz czciej doglda swego pana niczym guwerner. Przyjazd

Aloszy wpyn na ojca nawet, rzec mona, od strony moralnej; mona by pomyle, e w tym

przedwczesnym starcu zaczy si budzi jakie dawno przygase uczucia. Czy wiesz mawia

Stro

na1

8

czsto do Aloszy, przygldajc mu si uwanie czy wiesz, e jeste do niej podobny, do

optanej?" Tak bowiem nazywa nieboszczk on, matk Aloszy. Grb optanej" wskaza

wreszcie Aloszy lokaj Grzegorz. Zaprowadzi go na nasz cmentarz miejski i tam w odlegym kcie

wskaza mu elazn, tani, lecz schludnie utrzyman pyt, na ktrej znaczy si nawet napis imi

i nazwisko, data urodzenia i mierci nieboszczki; na dole by nawet wyryty czterowiersz w stylu

staromodnych, czsto spotykanych na grobach uboszego mieszczastwa epitafiw. Okazao si, ku

zdumieniu wszystkich, e Grzegorz by fundatorem tej pyty. Sam pooy j na grobie nieszczsnej

optanej", z wasnych funduszw, poniewa Fiodor Pawowicz by guchy na wielokrotne

nagabywania starego sugi i wreszcie wyjecha do Odessy, machnwszy rk nie tylko na groby, ale i

na wszystkie swoje wspomnienia. Alosza nie okaza nad grobem matki adnego szczeglniejszego

wzruszenia; wysucha tylko powanej i rezolutnej relacji Grzegorza o postawieniu nagrobka, posta

jaki czas ze spuszczon gow i odszed nie przemwiwszy ani sowa. Od tej pory, a moe nawet

przez cay ten rok, ani razu nie zajrza na cmentarz. Jednake ten bahy epizod podziaa na Fiodora

Pawowicza, i to w sposb bardzo oryginalny. Wzi nagle tysic rubli i pojecha do naszego

monasteru ofiarujc je na naboestwo aobne za dusz zmarej ony, ale nie drugiej, nie

optanej" matki Aloszy, lecz pierwszej, Adelaidy Iwanowny, ktra go za ycia tuka. Tego wie-

czoru upi si jak bela i wobec Aloszy wymyla na mnichw. Nie by wcale nabony; nigdy moe

nawet wieczki za pi kopiejek nie postawi przed obrazem. Dziwne uniesienia nagych uczu i

nagych myli nawiedzaj tego rodzaju osobnikw.

Wspomniaem ju, e bardzo si rozty. Twarz jego w owym czasie pocza niezwykle wyranie

wiadczy o charakterze i istocie caego jego ycia. Pod niezmiennie zuchwaymi, podejrzliwymi i

szyderczymi oczkami zwisay misiste woreczki, sie gbokich zmarszczek pokrya jego drobn, ale

tuciutk twarzyczk, a pod spiczast brod utworzy si jeszcze obfity podbrdek, misisty,

poduny jak trzos, co nadawao twarzy jaki obrzydliwie lubieny wyraz. Dodajcie do tego

zmysowe due usta z obrzkymi wargami, odsaniajcymi mizerne resztki czarnych, prawie ju

przegniych zbw. Ilekro zaczyna mwi, bryzga lin na wszystkie strony. Zreszt sam lubi

kpi z wasnej twarzy, chocia na og zdawa si by z niej zadowolony. Pyszni si zwaszcza

swoim nosem, niezbyt duym, ale bardzo cienkim, z wydatnym garbem: Prawdziwie rzymski

powiada w poczeniu z podbrdkiem istna fizys staroytnego rzymskiego patrycjusza czasu

upadku." Zdaje si, e by z tego dumny.

I oto niedugo po odnalezieniu grobu matki Alosza nagle owiadczy ojcu, e pragnie wstpi

do monasteru i e mnisi godz si dopuci go do nowicjatu. Wyjani nadto, e jest to jego

najgbsze yczenie i e prosi Fiodora Pawowicza, jako ojca, o solenne zezwolenie. Fiodor Pawo-

wicz wiedzia ju, e starzec Zosima, pokutujcy w pustelni monasteru, wywar na jego miym

chopcu" szczeglnie gbokie wraenie. Milczco i w zamyleniu wysucha jego proby i nie okaza

prawie adnego zdziwienia.

Starzec Zosima jest, ma si rozumie, najrzetelniejszy z tych mnichw rzek. Hm... wic

Stro

na1

9

tego ci si zachciewa, mj miy chopcze! By ppijany i naraz umiechn si swym przecigym

ppijackim umiechem, nie pozbawionym przebiegoci i pijackiego sprytu. Hm... jednak

przeczuwaem, e tak skoczysz, czy dasz wiar? Kroie mi zawsze na co takiego. No c, masz

przecie te swoje dwa tysiczki, to i wiano gotowe, a ja ci, mj aniele, nigdy nie opuszcz; zadaj,

to doo, ile tam trzeba bdzie, a jake. A jeeli nie zadaj, to po co si pcha? Wszak, synku

drogi, z pienikami jak kanarek si obchodzisz, ociupink, po dwa ziarenka na tydzie... Hm...

Wiesz, bracie, w jednym monasterze mnisi maj futor za miastem, wszyscy ju wiedz, e na tym

futorze tylko mnisze onki", jak je tam zowi, mieszkaj, myl, e ze trzydzieci sztuk ich bdzie...

Sam tam byem i wiesz, kochasiu, ciekawe to w swoim rodzaju, naturalnie w sensie urozmaicenia.

Szkoda tylko, e szowinizm narodowy okropny, Francuzek jeszcze cakiem nie ma, a mogyby by,

bo fundusze nie byle jakie. Jak zwchaj, to przyjad. No, a tu co? Nie ma mniszych on", a

samych mnichw chyba ze dwustu bdzie. Rzetelni. Postw przestrzegaj. Przyznaj... Hm... Wic

mnichem chcesz zosta? A wiesz, e mi szkoda ciebie, Alosza, naprawd, czy dasz wiar, polubiem

ci... Zreszt i sposobno niezgorsza: bdzie komu pomodli si za nas, grzesznikw. Za wielemy,

siedzc tutaj, grzeszkw napodzili. Wci mylaem o tym: czy znajdzie si kto, co si za mnie do

Boga pomodli? Czy jest na wiecie taki czowiek? Drogi chopaku, pod tym wzgldem jestem

naprawd ciemny jak tabaka w rogu. Moe nie wierzysz? A strach, jaki ciemny. Ale widzisz, synku:

jakkolwiek ciemny jestem, myl sobie wci, wci myl, pewnie e nie cigiem, ale od czasu do

czasu. To chyba niemoliwe, myl ja sobie, eby diabli zapomnieli mnie na widy wsadzi, kiedy

wycign kopyta. Dobrze, myl sobie, widy. A skde te widy? A z czego te widy? Z elaza moe?

A gdzie kuj te widy? Fabryk tam maj czy jak? Przecie tam w monasterze mnichy pewnikiem

myl, e w piekle jest na przykad sufit. A ja, kochasiu, gotw jestem w pieko uwierzy, ale w

kadym razie bez sufitu; wyglda to jako delikatniej, inteligentniej, po luterasku mianowicie. A

waciwie, midzy nami mwic, nie wszystko jedno, z sufitem czy bez sufitu? Masz tobie, diabelne

zagadnienie! No, a jeli nie ma sufitu, to znaczy nie ma te i wide. A jeeli nie ma wide i innych

rzeczy, w takim razie wszystko to duby smalone; kto mnie wwczas na widy chwyci, bo jak nie

pochwyci, to i c wwczas bdzie, gdzie prawda na wiecie? Il faudrait les inventer,1 te widy,

specjalnie dla mnie, dla mnie samego, bo gdyby ty wiedzia, Alosza, jaki ze mnie grzesznik

bezecny!

Ale tam nie ma wide odrzek Alosza cicho i powanie, patrzc na ojca.

Tak, tak jest, tam s tylko cienie wide. Wiem, wiem. To pewien Francuz tak opisywa pieko:

J'ai vu l'ombre d'une cocher, qui avec l'ombre d'une brosse frottait l'ombre d'une carrosse.2 Skd

wiesz, kochasiu, e nie ma wide? Inaczej mi zapiewasz, gdy pobdziesz rd mnichw. A zreszt

id sobie, dobierz si tam do prawdy i przyjd do mnie z relacj: zawsze to lej bdzie pj na

tamten wiat, gdy czek na pewniaka wie, co go tam czeka. I czy nie przyzwoiciej bdzie dla ciebie

1 Trzeba by je wynale.

2 Widziaem cie stangreta, ktry cieniem szczotki czyci cie karety.

Stro

na2

0

pomieszka z mnichami ni ze mn, starym pijanic, no i z dziewczynkami?... Chocia, co prawda,

do ciebie jak do anioa nic nie przylgnie. Ba, a nu i tam nic do ciebie nie przylgnie, wic daj ci

swoje przyzwolenie, gdy si tego spodziewam. Gow masz nie byle jak. Popalisz si i zganiesz,

wyleczysz si i wrcisz. A ja bd na ciebie czeka: czuj, e ty jedyny na wiecie, jedyny, ktry

mnie nie potpi, chopcze mj drogi, czuj to, nie mog tego nie czu!...

I nawet zaszlocha. By sentymentalny. By zy i sentymentalny.

V

STARCY

Moe ktry z czytelnikw pomyli sobie, e bohater mj by chorobliw; egzaltowan,

nierozgarnit istot, bladym marzycielem, wtym, nerwowym czowieczkiem. Nic podobnego.

Alosza w owym czasie by rosym, rumianolicym, tchncym zdrowiem i pogod

dziewitnastoletnim wyrostkiem. By nawet bardzo pikny i zgrabny, wzrostu nieco wicej ni

redniego, mia ciemnoblond wosy, regularny, chocia nieco wyduony owal twarzy i byszczce,

ciemnoszare, szeroko rozstawione oczy, by przewanie zamylony, z wygldu bardzo spokojny.

Mog mi czytelnicy powiedzie, e rumiane policzki nie wyczaj bynajmniej fanatycznego

usposobienia ani skonnoci do mistycyzmu; lecz mnie si zdaje, e Alosza by nawet wikszym ni

ktokolwiek realist. O, rozumie si, przebywajc w monasterze, wierzy wicie w cuda, ale, moim

zdaniem, cuda nigdy nie wprawiaj realisty w zakopotanie. Nie cuda bowiem skaniaj realist do

wiary. Prawdziwy realista, ktry nie wierzy, zawsze znajdzie w sobie moc i zdolno przeczenia

cudom i choby nawet stan przed niewtpliwym faktem, raczej nie daby wiary wasnym zmy-

som, niby mia uzna moliwo cudu. A gdyby nawet uzna, to jako fakt naturalny, ktry mu

dotychczas by nie znany. W realicie wiara rodzi si nie od cudu, lecz cud od wiary. Jeeli realista

raz uwierzy, to wanie ze wzgldu na swj realizm powinien bezwarunkowo dopuci istnienie

cudu. wity Tomasz aposto mwi, e nie uwierzy, a zobaczy, ujrzawszy za rzek: Pan mj i Bg

mj!" Czy to cud tchn w niego wiar? Chyba przeciwnie: uwierzy, poniewa pragn wierzy, a

moe nawet wierzy ju skrycie w gbi duszy, gdy mwi: Nie uwierz, a zobacz."

Powiedz mi moe, e Alosza by tpy, nierozgarnity, nie skoczy szkoy i tak dalej. To

prawda, nie skoczy szkoy, ale byoby wielk niesprawiedliwoci nazwa go tpym albo gupim.

Powtrz, co ju raz rzekem, wkroczy na now drog tylko dlatego, gdy w owym czasie tylko ona

go olnia; objawia mu si jako idea wyzwolenia duszy, wyrywajcej si z mroku ku wiatu.

Dodajcie do tego, e nalea do modziey ostatniego naszego pokolenia, ktra, uczciwa z natury,

domaga si prawdy, poszukuje jej i wierzy w ni. Uwierzywszy za, domaga si z caej duszy

natychmiastowego w niej udziau, domaga si natychmiastowego czynu, pragnie powici dla niej

wszystko, bodaj wasne ycie. Nie pojmuj niestety ci modzi, e ofiara z wasnego ycia jest, by

Stro

na2

1

moe, w wielu wypadkach najatwiejszym powiceniem; e znacznie trudniej na przykad, a dla

niektrych prawie zupenie niemoliwe, powici pi czy sze lat kipicego modoci ycia na

cik, trudn nauk, na studia, chociaby tylko w tym celu, aby udziesiciokrotni w sobie siy,

potrzebne do suenia teje prawdzie i dokonania umiowanej i zamierzonej ofiary. Alosza obra

sobie tylko cakiem inn ni wszyscy drog, ale wstpi na ni z takim samym niecierpliwym

pragnieniem natychmiastowego czynu. Skoro tylko po surowym namyle doszed do przekonania,

e jest Bg i niemiertelno duszy, natychmiast zupenie naturalnie powiedzia sobie: Chc y

dla niemiertelnoci i nie przyjmuj poowicznego kompromisu." Wiadomo rwnie, e gdyby

zdecydowa, e nie ma Boga i niemiertelnoci, to niechybnie zostaby od razu ateist i socjalist

(albowiem socjalizm jest nie tylko kwesti proletariatu, czyli tak zwanego czwartego stanu, lecz w

najistotniejszej swej treci zagadnieniem ateizmu, zagadnieniem wspczesnego ateizmu,

zagadnieniem wiey Babel, Wznoszonej wanie bez Boga, nie gwoli osignicia nieba na ziemi, lecz

dla cignicia nieba ku ziemi). Aloszy wydao si dziwne i niemoliwe, by y dawnym yciem.

Powiedziane jest: Rozdaj wszystko, co masz, i pjd za mn, jeli chcesz by doskonaym." Alosza

wic powiedzia sobie: Nie mog zamiast wszystkiego da dwa ruble, a zamiast i za Nim

chodzi tylko na naboestwa." Moe z wczesnego dziecistwa zachowa wspomnienie naszego

podmiejskiego monasteru, do ktrego moga go przywozi matka na naboestwa. Moe wpyny

na to rwnie skone promienie zachodzcego soca przed obrazem, pod ktrego opiek oddaa go

optana" matka. Przyjecha do nas wwczas, zamylony, po to tylko, aby si przekona: czy tu jest

wszystko", czy te tylko dwa ruble, i wwczas to w monasterze spotka owego starca...

Wiadomo ju czytelnikowi, e by to starzec Zosima; lecz w tym miejscu wypada powiedzie

kilka sw o starcach" w ogle, o ich stanowisku w naszych monasterach, i szkoda wielka, e w tej

kwestii czuj si niezbyt kompetentnym i pewnym siebie. Sprbuj jednak poinformowa czytel-

nikw w krtkich sowach i dosy powierzchownie. Wic po pierwsze, znawcy twierdz, e starcy"

pojawili si w rosyjskich monasterach stosunkowo niedawno, moe nawet mniej ni sto lat temu, e

natomiast na caym prawosawnym Wschodzie, zwaszcza na Synaju i na grze Athos, s ju od

przeszo tysica lat. Utrzymuj, e i na Rusi bywali niegdy starcy, ale w zamierzchych czasach, e

to rzecz pewna, ale e w nastpstwie klsk, najazdu Tatarw, zamtu, przerwania dawnych

stosunkw ze Wschodem po zdobyciu przez Turkw Konstantynopola instytucja ta posza u nas w

zapomnienie i starcy zanikli. Powoa j znowu do ycia z kocem zeszego stulecia pewien wielce

witobliwy mnich (jak go nazywano) Paisij Wieliczkowski i jego uczniowie. Mimo to dzi jeszcze,

po upywie niespena stu lat, instytucja ta przyja si bynajmniej nie we wszystkich naszych

monasterach. Zwalczana namitnie, jako nie znane u nas nowinkarstwo, jest wci przedmiotem

ostrych atakw. Rozkwita za szczeglnie w synnej Pustelni Kozielskiej. Kto i kiedy zaszczepi j w

naszym podmiejskim monasterze nie wiem; wiem tylko, e ojciec Zosima by trzecim z rzdu

starcem i e chocia by wycieczony saboci i chorobami i jedn nog sta ju w grobie, nie

wiedziano, kto bdzie jego nastpc. Bya to sprawa nader wana dla naszego monasteru, ktry

Stro

na2

2

dotd niczym si nie wyrni: nie mia bowiem ani relikwii witych, ani cudownych obrazw, ani

nawet legend, powizanych z dziejami naszego kraju, i nie mg si powoa na adne zdarzenie

historyczne, na adne zasugi wzgldem ojczyzny. Zasyn za na ca Rosj i rozkwit pysznie tylko

dziki obecnoci starcw, do ktrych cigay pielgrzymki z caego kraju, z najdalszych jego rubiey.

Ale czym jest waciwie taki starzec"? Starzec" to witobliwy czowiek, ktry przejmuje wasz

dusz i wasz wol w swoj dusz i w swoj wol. Obierajc sobie starca, wyrzekacie si cakowicie

wasnej woli i zdajecie si raz na zawsze na wol starca. Za poddajecie si tej prbie i skazujecie na

t straszliw szko ycia dobrowolnie, ufajc, e po dugim wysiku przezwyciycie siebie,

zapanujecie nad sob do takiego stopnia, i w kocu po wieloletnim posuszestwie dostpicie

doskonaej wolnoci, to znaczy, wyzwolicie si od siebie i unikniecie losu ludzi, ktrzy przeyli cae

swe ycie, a siebie nie znaleli. Praktyki te na Wschodzie nie opieraj si zreszt na przesankach

teoretycznych, maj bowiem za sob tysicletnie dowiadczenie. Powinnoci wzgldem starcw nie

ograniczaj si do zwykego posuszestwa, odwiecznie stosowanego i w naszych rosyjskich

monasterach. Dochodzi tu nadto nieustanna spowied i nierozerwalny zwizek midzy zwizanym

a tym, ktry wie. Opowiadaj na przykad, e kiedy w zaraniu chrzecijastwa pewien nowicjusz,

nie wykonawszy zlecenia swego starca, opuci monaster i wywdrowa do innego kraju,

mianowicie z Syrii do Egiptu, i tam, po yciu penym wielkich i zbonych trudw, ponis mier

mczesk za wiar. Ale gdy lea w cerkwi, czczony jako wity, nagle po wezwaniu diakona:

Ustpcie std, wyklci!" trumna z ciaem mczennika zerwaa si z katafalku i zostaa

wyrzucona ze wityni; powtrzyo si to trzykrotnie. I wwczas stao si wiadome, e witobliwy

mczennik naruszy by luby posuszestwa i opuci swego starca, a przeto mimo swe wielkie

czyny nie dostanie rozgrzeszenia, dopki mu starzec jego nie odpuci. I dopiero gdy zawezwany

starzec uwolni go od uczynionego lubu, mona byo zwoki mczennika pogrzeba. Oczywicie jest

to zamierzcha legenda, ale s i niedawne. Oto jedna z nich: pewien wspczenie yjcy mnich

szuka zbawienia na grze Athos. Umiowa t pustelni jako cich przysta dla swej duszy, gdy

nagle starzec tamtejszy kaza mu opuci gr i i z pocztku do Jerozolimy, do miejsc witych, a

potem wrci do Rosji, na pnoc, na Syberi. Tam twoje miejsce, a nie tutaj." Osupiay i do gbi

strapiony mnich wyruszy do Konstantynopola, do patriarchy, i baga go o zwolnienie od lubu po-

suszestwa. Ale wadyka odpar, e nie tylko sam nie moe uwolni go od posuszestwa, ale e nie

ma i by nie moe na ziemi takiej wadzy, ktra by moga go zwolni od posuszestwa naoonego

na przez starca, z wyjtkiem tego starca, ktry j na niego naoy.

Starcy zatem w pewnych wypadkach posiadaj nieograniczon i niepojt wadz. Oto czemu w

wielu monasterach zwalczano i niemal przeladowano t instytucj. Lud natomiast garn si od

razu do starcw i okazywa im najwysz cze. Do naszych za starcw pielgrzymowa na przykad

nie tylko gmin, ale i najznamienitsi ludzie, by poddajc si cakowicie ich wadzy, spowiada si ze

swych wtpliwoci, z grzechw, cierpie i zgryzot, i szuka rady oraz pociechy. Widzc to

przeciwnicy starcw podnieli krzyk, zarzucajc im midzy innymi, e samowolnie i lekkomylnie

Stro

na2

3

bezczeszcz sakrament spowiedzi, cho nieustanne spowiadanie duszy przed starcem lub osob

wieck nie jest spowiedzi w znaczeniu sakramentu. Mimo wszystkie oskarenia stanowisko

starcw w Rosji utrzymywao si, a nawet zaczynao si pomau wszdzie przyjmowa. Trzeba

jednak przyzna, e to od tysica lat wyprbowane narzdzie moralnego odradzania si czowieka,

denia od niewoli ku wolnoci, moe si sta broni obosieczn i niejednego doprowadzi, zamiast

do pokory i moralnej doskonaoci, do najbardziej satanicznej pychy, zatem do acuchw, a nie do

wolnoci.

Starzec Zosima mia szedziesit pi lat, pochodzi z ziemiaskiej rodziny, we wczesnej

modoci suy w wojsku na Kaukazie jako oficer wyszej rangi. Niezawodnie ogromne wraenie,

jakie wywar na Aloszy, byo skutkiem jakiej szczeglnej zalety jego duszy. Alosza zamieszka w

celi starca, ktry go bardzo polubi i trzyma przy sobie. Zwracam uwag czytelnika, e Alosza,

chocia mieszka w monasterze, nie by niczym skrpowany, mg wychodzi dokdkolwiek i na jak

dugo chcia, a jeeli nosi rias, to dobrowolnie, aby nie odrnia si od mnichw. Zreszt

odpowiadao to w zupenoci jego yczeniom. Bardzo by moe, i na modziecz wyobrani

Aloszy ywo podziaaa rwnie popularno i rozgos jego starca. Wielu opowiadao o ojcu

Zosimie, e dopuszczajc do siebie od tylu lat wszystkich pragncych uly swemu sercu, wszyst-

kich akncych jego wskazwek i uzdrawiajcego sowa, tyle przyj do swej duszy wyzna, skruchy

i zwierze, e wystarczyo mu raz rzuci okiem na pielgrzyma, aby domyli si: z czym przyszed,

czego pragnie, a nawet co ma na sumieniu. Zdumiewa wic, niepokoi i przeraa, odgadujc

sekrety, o ktrych nikt mu nic nie mwi. Alosza rycho przekona si, e prawie wszyscy, ktrzy po

raz pierwszy przybywali do starca na rozmow w cztery oczy, wchodzili zakopotani, niespokojni i

strwoeni, wychodzili za pogodni i rozpromienieni, najbardziej zaspione oblicza tchny

szczciem. Alosza z niezwykym zdumieniem spostrzeg od razu, e w tym potnym starcu nie ma

cienia surowoci; wrcz przeciwnie, by zawsze pogodnego, prawie wesoego usposobienia. Mnisi

opowiadali, e starzec do tych najbardziej si przywizuje, ktrzy grzesz najwicej, i najsilniejsz

mioci darzy najgorszego grzesznika. Byo jednak w monasterze, nawet u schyku ycia starca,

kilku mnichw, ktrzy go nienawidzili i zazdrocili mu, ale bya ich coraz mniejsza garstka, a poza

tym nie okazywali tych uczu. Co prawda niektrzy z nich byli bardzo znani i odgrywali wybitn

rol w yciu naszego monasteru. By wrd nich na przykad jeden z najstarszych mnichw, wielki

asceta, przestrzegajcy najsurowszych postw i milczenia. Jednake ogromna wikszo mnichw

staa niewtpliwie po stronie Zosimy, wielu miowao go caym sercem, szczerze i arliwie, a

niejeden darzy go fanatycznym przywizaniem. Mwili wrcz, cho niezupenie na gos, e starzec

Zosima jest witym, e jest to fakt niewtpliwy; przewidujc zatem rychy jego zgon, spodziewali

si nawet natychmiastowych cudw i co za tym idzie, wielkiego dla monasteru rozgosu. Podobnie

Alosza wierzy bez zastrzee w cudown moc starca, tak samo jak wierzy lepo w histori o

wyrzuconej ze wityni trumnie. Widzia zreszt na wasne oczy sceny potwierdzajce t wiar:

pielgrzymi, co przyprowadzali do starca chore dzieci czy dorosych krewnych, bagajc go, by

Stro

na2

4

zechcia pooy rk na zbolaych gowach i odczyta nad nimi modlitw, przewanie wracali

potem, niektrzy nawet przybiegali nazajutrz, rzucali si starcowi do ng i ze zami dzikowali za

uzdrowienie chorych. Czy naprawd byy to wypadki uzdrowienia, czy tylko naturalnego

polepszenia? Alosza nie zadawa sobie zgoa takich pyta, albowiem wierzy ju najgbiej w

duchow moc swego mistrza, ktrego saw utosamia niemal z wasnym triumfem. Serce drao

mu z zachwytu, rozpromienia si cay, gdy starzec wychodzi do tumu czekajcych u wrt

ptnikw, ktrzy zbiegali si z najodleglejszych stron kraju po to tylko, aby ujrze witobliwego

starca i otrzyma jego bogosawiestwo. Padali przed nim na twarz, pakali, caowali ziemi, na

ktrej sta, szlochali, kobiety podnosiy ku niemu trzymane na rkach dzieci, przyprowadzay

optane". Starzec wdawa si z nimi w pogawdk, odmawia nad nimi krtk modlitw i

bogosawi. W ostatnich czasach coraz czstsze ataki choroby tak go osabiy, e nie mia siy wyj

ze swej celi; tote pielgrzymi nieraz po kilka dni czekali w monasterze na jego bogosawiestwo.

Alosza doskonale sobie uwiadamia, dlaczego go kochaj, dlaczego padaj mu do ng i dlaczego

pacz ze wzruszenia na widok jego twarzy. O tak, doskonale rozumia, e dla pokornej duszy

rosyjskiego chopa, strudzonej cik prac i niedol, a nade wszystko steranej nieustann

niesprawiedliwoci i nieustannym grzechem, wasnym i powszechnym, nie masz silniejszej

potrzeby i wikszej pociechy nad wit lub witego, przed ktrym mona pa i pokoni si:

Chocia yjemy w grzechu, kamstwie i pokusie, przecie gdzie na ziemi istnieje czek wity,

najlepszy; ten za nas ma prawd, ten zna za nas prawd: wic nie umiera ona na ziemi, wic i nam

kiedy zawita i zapanuje na caym wiecie, jako nam przyrzeczono." Alosza wiedzia, e w ten

wanie sposb czuje i nawet myli lud rosyjski, rozumia to doskonale. Nie wtpi zarazem ani

chwili, e nie kto inny, tylko starzec Zosima jest tym witym, tym strem prawdy Boej w oczach

ludu. Podziela uczucia i przekonania tych paczcych chopw i chorych chopek, podnoszcych do

starca swoje dzieci. I nikt chyba w caym monasterze nie wierzy rwnie gboko jak Alosza, e po

mierci starca spynie na monaster nadzwyczajna chwaa. Szczciem najwyszym przepeniao go

to przewiadczenie. I nie tylko ono. Przez cay czas pobytu w monasterze jaki gboki, pomienny

zachwyt wewntrzny coraz silniej rozpala si w sercu Aloszy. Nic go nie mogo zmiesza, nawet to,

e wity starzec jest w swej doskonaoci odosobniony i jedyny. C z tego? Starzec Zosima jest

witym, serce jego kryje tajemnic powszechnego odrodzenia, ow moc, ktra nareszcie

urzeczywistni prawd na ziemi, i wwczas wszyscy bd wici i bd kocha si wzajem i nie

bdzie ani bogatych, ani biednych, ani pysznych, ani ponionych, i bd wszyscy rwni jako dzieci

Boe i nastpi prawdziwe krlestwo Chrystusa na ziemi." Takie oto byo serdeczne marzenie

Aloszy.

Zdaje si, e Alosza bardzo si przej przyjazdem obu braci, ktrych dotychczas wcale nie zna.

A chocia brat przyrodni, Dymitr Fiodorowicz, przyjecha pniej, Alosza rychlej i atwiej zbliy si

z nim ni z drugim, rodzonym bratem, Iwanem Fiodorowiczem. Jednak Iwan interesowa go

ogromnie; niestety ju dwa miesice upyny, obaj bracia widywali si dosy czsto, a przecie co

Stro

na2

5

przeszkadzao im zbliy si do siebie. Alosza sam by milczcy, wci jakby czeka na co, jakby si

czego wstydzi: Iwan za rzuca na wprawdzie z pocztku jak to Alosza spostrzeg przecige

i badawcze spojrzenia, ale wkrtce jak gdyby przesta o nim myle. Alosza zauway to od razu z

uczuciem niejakiego zakopotania. Obojtno brata kad na karb rnicy wieku, a zwaszcza

wyksztacenia. Jednoczenie snu inne domysy: brak zaciekawienia wzgldem modszego brata

wypywa zapewne z innych, nieznanych przyczyn. Aloszy wci si zdawao nie wiadomo czemu, e

Iwan jest stale czym zajty, jak istotn i wewntrzn spraw, e dy do jakiego celu, by moe

bardzo trudnego, ktry cakowicie pochania jego uwag, i tym zapewne naley sobie wytumaczy

roztargnione spojrzenie, jakim mierzy brata. Zastanawia si Alosza czasem i nad tym: czy nie jest

to aby pogarda, pogarda wyksztaconego ateisty wzgldem modego, gupiutkiego kleryka. Wiedzia

bowiem doskonale, e brat jego jest ateist. Tego za rodzaju pogarda, gdyby nawet nie bya

urojona, nie moga go obrazi. Bd co bd, sam tego nie rozumiejc, oczekiwa z trwonym

zakopotaniem chwili, kiedy brat zechce si do niego zbliy. Dymitr Fiodorowicz odzywa si o

Iwanie z najwyszym szacunkiem i podziwem, mwi o nim nawet z jakim szczeglnym

przejciem. To Dymitr wanie wtajemniczy Alosz w szczegy owej powanej sprawy, ktra w

ostatnich czasach zczya obu starszych braci mocnym i cisym wzem. Entuzjastyczne opinie

Dymitra o Iwanie byy w pojciu Aloszy tym bardziej znamienne, e Dymitr by w zestawieniu z

Iwanem kompletnym nieukiem i e obaj bracia, postawieni obok siebie, stanowili pod kadym

wzgldem jako jednostki i charaktery tak jaskrawe przeciwiestwo, e chyba trudno o jaskrawsze.

Wtedy to wanie odbyo si spotkanie, albo dokadniej mwic, jak gdyby zjazd wszystkich

czonkw tej niezgranej rodziny w celi starca. Zdarzenie to wywaro ogromny wpyw na Alosz.

Pretekst do zjazdu by, waciwie mwic, faszywy. Zatarg o dziedzictwo i majtkowe porachunki

midzy Dymitrem Fiodorowiczem i ojcem jego Fiodorem Pawowiczem przekroczy wszelkie

granice wzgldnej nawet przyzwoitoci. Stosunki ojca z synem pogorszyy si niesychanie i stay si

nie do zniesienia. Zdaje si, e to Fiodor Pawowicz w artobliwej formie podda myl zwoania rady

familijnej w celi starca Zosimy. Liczy nie tyle na porednictwo starca, ile na to, e jego godno i

osoba podziaa ugodowo i ustrzee przeciwnikw od nieprzyzwoitych wyskokw. Dymitr

Fiodorowicz nie by nigdy u starca i nie zna go, w propozycji ojca dopatrywa si chci zastraszenia,

lecz e w skrytoci serca poczuwa si wobec ojca do winy z powodu niektrych, szczeglnie

draliwych wystpie, wic przyj wezwanie. Przy sposobnoci dodam, e nie mieszka w domu

ojca jak Iwan, lecz ulokowa si osobno, na przeciwnym kracu miasta. Traf zrzdzi, e Piotr

Aleksandrowicz Miusow, bawicy podwczas w naszym miecie, bardzo si zapali do pomysu

Fiodora Pawowicza. Libera typu lat 184050, wolnomyliciel i ateista, moe raczej z nudw, a

moe i dla lekkomylnej rozrywki, zaj si niezmiernie ywo ca t spraw. Zachciao mu si naraz

obejrze monaster i witego". A e wci jeszcze trwa dawny jego zatarg z monasterem i wci

jeszcze cigna si sprawa o miedz, o jakie tam prawa do wyrbu, do rybowstwa i tak dalej,

wic mia ju gotowy pretekst, e niby chce si rozmwi z ojcem ihumenem, czyby nie mona byo

Stro

na2

6

raz na zawsze zakoczy sporu polubownie. Spodziewa si, e petenta z tak szlachetnymi

zamiarami przyjm w monasterze o wiele lepiej i grzeczniej ni zwykego ciekawca. Wzgldy te

mogy rwnie skoni mnichw do wywarcia nacisku na chorego starca, ktry ostatnimi czasy nie

opuszcza prawie swej celi i wskutek ogromnego osabienia nie przyjmowa nawet staych ptnikw.

Piotr Aleksandrowicz nie przeliczy si: starzec Zosima istotnie wyrazi sw zgod i ustali dzie.

Kto mnie uczyni ich rozjemc?" odezwa si do Aloszy z umiechem.

Alosza za bardzo si zaniepokoi na wiadomo o zamierzonej naradzie. Rozumia, e tylko

Dymitr przyjdzie z powanymi zamiarami, natomiast wszyscy inni bez wtpienia przybd tu w

celach bahych, a bodaj czy nie obraliwych dla starca. Iwan i Piotr Aleksandrowicz Miusow

przyjad z ciekawoci, oczywicie najordynarniejszego gatunku, a ojciec zapewne dla bazestwa i

odegrania komedii. O tak. Alosza milcza, lecz gboko i prawdziwie zna ju swego ojca. Powtarzam

znw, e bohater mj nie by bynajmniej tak prostoduszny, jakim si wydawa. Z cikim sercem

oczekiwa wyznaczonego dnia. Rzecz jasna, bardzo mu na tym zaleao, aby wszystkie te niesnaski

rodzinne wreszcie si skoczyy. Jednak w pierwszym rzdzie dba o spokj starca; dra o niego, o

jego saw, lka si obraliwych wyskokw, zwaszcza subtelnych, uprzejmych szyderstw Miusowa

i lekcewacych niedomwie wyksztaconego Iwana przynajmniej tak sobie to wszystko z gry

wyobraa. Chcia nawet odway si i ostrzec starca, wyjani mu, co za ludzie maj tu przyby, ale

po namyle odstpi od tego zamiaru. W przeddzie zebrania napisa tylko do Dymitra, e go

bardzo kocha i przypomina mu dan obietnic. Dymitr na prno gowi si nie mg w aden

sposb sobie przypomnie, jak obietnic mg da modszemu bratu. Odpisa jednak, e bdzie si

stara powstrzyma od podoci" i e, mimo szacunku dla starca i Iwana, wietrzy w tym spotkaniu

jaki podstp czy te nikczemn komedi. Jednak raczej pokn jzyk, nibym mia uchybi w

szacunku witobliwemu mowi, ktrego ty cenisz tak bardzo" tymi sowy zakoczy swj list.

Wlay one nieco otuchy w serce Aloszy.

Stro

na2

7

Ksiga druga

NIEPRZYZWOITE ZEBRANIE

I

PRZYJECHALI DO MONASTERU

By pikny, ciepy i pogodny dzie w kocu sierpnia. Spotkanie w celi starca miao si odby po

pnym naboestwie, gdzie koo godziny wp do dwunastej. Zaproszeni gocie nie raczyli jednak

przyby na naboestwo, a zjawili si akurat, gdy gaszono wiece. Zajechali dwoma pojazdami: w

eleganckim powozie, zaprzonym w par wspaniaych koni, siedzia Piotr Aleksandrowicz Miusow

i jego daleki krewny, dwudziestoletni modzieniec Piotr Fomicz Kaganow, przygotowujcy si w

owym czasie do wstpienia na uniwersytet. Miusow, u ktrego Kaganow nie wiadomo czemu

chwilowo mieszka, zachca go do wsplnego wyjazdu za granic, do odbycia studiw w Zurychu

lub w Jenie. Lecz modzieniec jeszcze si nie zdecydowa. By zamylony i jakby roztargniony. Mia

twarz sympatyczn, budow krzepk, wzrost dosy suszny. Spojrzenie jego chwilami w dziwny

sposb zastygao: jak wszyscy bardzo roztargnieni ludzie mg na kogo spoglda dugo i

uporczywie, a jednak wcale go nie widzie. Na og by milczcy i nieco niezgrabny, jednak zdarzao

si zreszt wycznie w cztery oczy e naraz stawa si wyjtkowo rozmowny, porywczy, skory

do miechu i mia si czasem Bg wie z czego. Ale to oywienie rwnie prdko i nieoczekiwanie

stygo, jak wybuchao. Ubiera si zawsze bardzo elegancko, a nawet wykwintnie; posiada ju

osobisty majtek i spodziewa si w najbliszej przyszoci odziedziczy znacznie wikszy. Z Alosz

czya go przyja.

Fiodor Pawowicz z synalkiem swoim Iwanem Fiodorowiczem przyjecha w bardzo starym,

rozklekotanym, lecz pakownym, zwyczajnym powozie, zaprzonym w par wysuonych dereszy,

bardzo odcinajcym si od szykownego zaprzgu Miusowa. Dymitr Fiodorowicz spnia si, mimo

e jeszcze poprzedniego dnia oznajmiono mu termin i godzin spotkania. Gocie wysiedli z

powozw przed obrbem murw monasteru koo zajazdu i weszli pieszo przez wrota. Z wyjtkiem

Fiodora Pawowicza nikt z nich, zdaje si, nie by jeszcze nigdy w adnym monasterze, a Miusow

pewnie od trzydziestu lat nie przekroczy progu wityni. Tote rozglda si wokoo z niejakim

zaciekawieniem i z ostentacyjn, mocno nadrabian swobod. Lecz spostrzegawczy jego umys i

uwane oko nie dojrzay w monasterze nic godnego uwagi poza gospodarskimi i cerkiewnymi

budynkami, nawiasem mwic, bardzo pospolitymi. Ostatni wierni wychodzili z cerkwi, trzymajc

czapki w rkach i egnajc si nabonie. Byli midzy nimi i przyjezdni, przewanie ludzie z

Stro

na2

8

wyszych sfer, dwie lub trzy panie, jaki bardzo sdziwy genera; wszyscy oni stanli w zajedzie.

ebracy obstpili naszych przybyszw, ale aden z nich nie kwapi si z datkiem. Jedynie Pietrusza

Kaganow wyj z portmonetki dziesi kopiejek i, Bg wie dlaczego oywiony i zmieszany, czym

prdzej wsun pienidz do rki jakiej starowinie, szepczc: Podzieli rwno." Nikt z goci nie

zwrci na to uwagi, nie mia wic powodu do zmieszania. Kaganow uprzytomni to sobie i

zmiesza si jeszcze bardziej.

Jedna rzecz zdziwia wszystkich; naleao si spodziewa, e kto bdzie ich oczekiwa, moe

nawet powita z honorami: jeden z nich stosunkowo niedawno ofiarowa na monaster tysic rubli, a

drugi by najbogatszym obywatelem ziemskim i, rzec mona, najbardziej wyksztaconym w po-

wiecie czowiekiem; monaster by nawet po czci od niego zaleny, gdy chodzio o rybowstwo,

zwaywszy, e sprawa sdowa moga przyj niepomylny dla monasteru obrt. A jednak nie witaa

ich adna oficjalna osobisto. Miusow z roztargnieniem spoglda na nagrobki koo cerkwi i

zamierza zrobi uwag, e chyba rodziny nieboszczykw sono opaciy prawo grzebania swoich

zmarych w tym witym miejscu, lecz powcign si: waciwa mu liberalna ironia przerodzia

si nieledwie w gniew.

Do kogo, u licha, zwrci si w tym galimatiasie... Trzeba si w kocu zdecydowa, bo czas

upywa odezwa si nagle jakby do siebie.

W tej chwili podszed do nich starszy, ysawy jegomo w szerokim letnim paltocie, ze sodkimi

oczkami. Z lekka unisszy kapelusza, ze sodk unionoci przedstawi si wszystkim, nie podajc

rki, jako obywatel spod Tuy, Maksymow. W lot zorientowa si w sytuacji naszych ptnikw.

Starzec Zosima mieszka w pustelni, ktrej nie opuszcza, bdzie ze czterysta krokw od

monasteru, na przeaj przez lasek, przez lasek...

To i ja wiem, e przez lasek odezwa si Fiodor Pawowicz alemy drog zapomnieli,

dawnomy tu byli.

A wanie przez t bram i prosto przez lasek... przez lasek. Chodmy. Moe panowie

pozwol... mnie samemu... ja sam. Tdy prosz, tdy...

Wyszli z bramy i skierowali si przez las. Pan Maksymow, czowiek lat okoo szedziesiciu,

mwic waciwie, nie szed, lecz bieg truchcikiem z boku, przypatrujc si przybyszom z

gorczkow, prawie e nieznon ciekawoci. Spogldajc na nich, mia oczy z lekka wybauszone.

Uwaa pan, przyjechalimy do tego starca w pewnej sprawie zauway oschle Miusow.

Uzyskalimy, e tak powiem, audiencj u witobliwej osoby", a przeto, chocia wdziczni panu

jestemy za wskazanie drogi, prosimy nie wchodzi razem z nami.

Byem ju, a jake, byem... Un chevalier parfait!3 co mwic Maksymow prztykn

palcami w powietrzu.

Kt to jest chevalier? zapyta Miusow.

Starzec, bajeczny starzec, starzec... Honor i chluba monasteru. Zosima. To taki starzec...

3 Wspaniay rycerz.

Stro

na2

9

W tej chwili dogoni ich niski, wychudy i bardzo blady mnich w kobuku i przerwa bezadn

gadanin Maksymowa. Fiodor Pawowicz i Miusow stanli. Mnich przywita goci niezwykle

grzecznie, prawie w pas si pokoni i rzek:

Ojciec ihumen pokornie prosi wielmonych panw po wyjciu z pustelni do siebie na obiad.

O godzinie pierwszej, nie pniej. I pana take doda zwracajc si do Maksymowa.

Stanowczo skorzystam z tego zaproszenia! zawoa Fiodor Pawowicz, niezmiernie

uradowany stanowczo. I pamitajcie, panowie, przyrzeklimy sobie zachowywa si tutaj

przyzwoicie... A pan, Piotrze Aleksandrowiczu, czy pjdzie pan z nami?

Naturalnie. Przyjechaem wanie w tym celu, aby si przyjrze tutejszym zwyczajom. Jedno

mnie tylko krpuje: e jestem tu z panem, Fiodorze Pawowiczu

Tak, Dymitra Fiodorowicza jeszcze nie ma.

Ale byoby wietnie, eby wcale nie przyszed; czy pan sdzi, e przyjemno sprawiaj mi te

wasze swary, jeszcze z wapanem na dokadk? Zatem przyjdziemy na obiad, prosz podzikowa w

naszym imieniu ojcu ihumenowi zwrci si do mniszka.

Mam polecenie zaprowadzi wielmonych panw do samego starca odrzek mnich.

A ja w takim razie do ojca ihumena, ja tymczasem wprost do ojca ihumena zaszczebiota

Maksymow.

Ojciec ihumen w obecnej chwili jest zajty, ale jak pan uwaa... niezdecydowanie odezwa

si mnich.

Niezwykle natrtny staruszek orzek na gos Miusow, skoro Maksymow pobieg z

powrotem do monasteru.

Podobny do von Zonna wtrci nagle Fiodor Pawowicz.

Pan wci tylko to masz na myli... Z jakiej racji podobny do von Zonna? A czy pan widzia

kiedy von Zonna?

Widziaem fotografi. Chocia rysy twarzy odmienne, ale jest jakie podobiestwo trudne do

okrelenia. Kubek w kubek sobowtr von Zonna. Zawsze miarkuj tylko z fizjonomii.

Niech i tak bdzie; pan si na tym wyznaje. Tylko jedno panu chc powiedzie, Fiodorze

Pawowiczu, sam pan mi raczy przypomnie, e dalimy sobie sowo zachowywa si przyzwoicie.

Prosz o tym pamita. Powiadam panu, musi si pan bezwzgldnie hamowa. Jeeli zacznie pan

baznowa, to prosz mi wierzy, i nie bd pana kry swoim nazwiskiem... Taki to ju czowiek

odezwa si do mnicha. Obawiam si wchodzi z nim do przyzwoitych ludzi.

Na bladych, bezkrwistych wargach mniszka pojawi si subtelny, milczcy umieszek, nie

pozbawiony pewnego sprytu. Ale nic nie odpowiedzia; wida byo, e milczy z poczucia wasnej

godnoci. Miusow nachmurzy si jeszcze bardziej.

A niech ich diabli porw, urobiona od wiekw powierzchowno, a wewntrz szarlatastwo i

bzdura" przemkno mu przez gow.

Ot i pustelnia, jestemy na miejscu! zawoa Fiodor Pawowicz. Wrota zamknite.

Stro

na3

0

I pocz egna si zamaszycie przed witymi obrazami, namalowanymi na tympanie i po

obu stronach wrt.

Jeli wejdziesz midzy wrony, musisz kraka jak i ony rzek po chwili. W tej to pustelni

dwudziestu piciu mnichw dusze ratuje, wzajem na si spoziera i kapust si ywi. I co

najciekawsze, e ani jednej kobiety do celi nie puszczaj. A tak jest naprawd. Tylko e, jak po-

wiadaj przecie ludziska, witobliwy starzec przyjmuje panie? zapyta nagle mnicha.

Wiejskie baby to i teraz s tam, le sobie koo ganeczku i czekaj. A dla pa, to znaczy dla

niewiast z wyszej sfery, urzdzone s na galeryjce, ale poza cel, dwa pokoiki o, tam wanie,

tamte okna. Starzec wychodzi do nich, naturalnie, kiedy zdrw, przez wewntrzny korytarz, nie

opuszczajc domu. Czeka tam ju jedna pani, obywatelka ziemska spod Charkowa, pani

Chochakow ze swoj chor crk. Pewnie starzec przyrzek, e j przyjmie, chocia ostatnimi czasy

tak jest wyczerpany, e i do pielgrzymw rzadko kiedy wychodzi.

To znaczy, e jest jaka cieyna prowadzca z pustelni do niewiast. Nie myl, ojcze

wielebny, e ja co tego, ja tylko tak. Wiecie, panowie, na grze Athos, chybacie syszeli, nie tylko

kobiet nie puszczaj wcale, ale w ogle nie mog tam by adne kobiety ani inne istoty pci eskiej,

kurki, indyczki, jawki...

Fiodorze Pawowiczu, wrc i zostawi tu pana samego, a beze mnie to pana wnet std

wyprosz, prorokuj to panu.

A czyme to panu przeszkadzam, Piotrze Aleksandrowiczu? Patrzajcie zawoa nagle

Fiodor Pawowicz, znalazszy si za murem patrzajcie, w jakiej dolinie r oni mieszkaj!

Nie byo tu co prawda obecnie r, lecz byy inne kwiaty, rzadkie i pikne kwiaty jesienne.

Jaskrawiy si wszdy, gdzie tylko mona je byo zasadzi. Widocznie opiekowaa si nimi czyja

dowiadczona rka. Roio si od klombw midzy budynkami i mogiami. Domek, w ktrym

znajdowaa si cela starca, drewniany, parterowy, z gankiem, by rwnie ze wszystkich stron

obsadzony kwiatami.

Czy byo tu co takiego za poprzedniego starca Warsonofia? Tamten, powiadaj, nie cierpia

adnego upikszenia, o byle co zrywa si i okada kosturem goci, nie oszczdzajc nawet pci

piknej odezwa si Fiodor Pawowicz wchodzc na ganeczek.

Starzec Warsonofij po prawdzie czasem wydawa si jakby nawiedzony, ale ludzie zmylaj

wiele nieprawdziwych rzeczy. A kosturem nigdy nikogo nie okada odpar mniszek. Teraz

panowie zechc poczeka chwil, pjd zawiadomi starca.

Fiodorze Pawowiczu, po raz ostatni powtarzam panu warunek. Niech si pan zachowuje

przyzwoicie, inaczej gorzko pan poauje zdy jeszcze wyszepta Miusow.

Nie pojmuj, czego pan tak bardzo wzburzony odpowiedzia szyderczo Fiodor Pawowicz.

Zlk si pan swoich grzeszkw, co? Powiadaj przecie, e on z oczu od razu miarkuje, kto z czym

przyszed. A c to pan tak wysoko ceni jego zdanie, i kto? pan taki paryanin i postpowiec.

Nawet si panu dziwi, doprawdy!

Stro

na3

1

Miusow nie zdy odpowiedzie na sarkastyczn uwag, gdy w tej chwili poproszono ich do

celi. Czu si nieco podraniony...

No, znam siebie, jestem rozdraniony, zaczn si sprzecza, unios si i skompromituj siebie

i swoje przekonania" przemkno mu przez myl.

II

STARY BAZEN

Weszli do celi niemal rwnoczenie ze starcem, ktry na ich widok wyszed ze swej alkowy. W

celi oczekiwali ju starca dwaj ojcowie: jeden by bibliotekarzem, drugi, ojciec Paisij, by to

chorowity mnich, dosy jeszcze mody i, jak powiadano, wybitnie uczony. Prcz nich by tu jeszcze

mody, dwudziestokilkoletni modzieniec w surducie, seminarzysta, przyszy teolog, ktrym nie

wiadomo dlaczego monaster nasz i mnisi szczeglnie si jako opiekowali. Sta w kcie i przez cay

czas ani si poruszy. Dosy wysoki, mia twarz wie, o wydatnych kociach policzkowych, o

(bardzo) wskich piwnych oczach, maych i bystrych. W postawie jego by wyraz gbokiego

uszanowania, ale godnego, bez cienia unionoci. Nie pozdrowi wchodzcych, jako osoba im

nierwna, nisza od nich i poniekd zalena.

Starzec Zosima wyszed w asycie nowicjusza i Aloszy. Oba