MU-90

Samobieżny układacz min MU-90

Historia konstrukcjiSamobieżny układacz min MU-90 jest przeznaczony do układanianawierzchniowego min przeciwpancernych. Miny te są układane napowierzchni za pomocą rampy zjazdowej, na którą ręcznie przezżołnierzy układane, a następnie z końca zjazdu w odpowiednimmomencie odblokowywane. Dla członka załogi, który zajmował sięręcznym ładowaniem min na rampę zjazdową, była to bardzożmudna praca.. Miny były składowane w magazynie, a pojazdtakich min mógł przewozić do 110 sztuk. Pojazd układał miny wprędkościach od 5 km/h do 15 km/h w zależności od gęstości ichułożenia. Miny były układane w rzędzie (jedno pole minowezazwyczaj posiadało cztery rzędy min), w odległości od siebie;4, 6 lub 8 metrów. Podstawowymi minami przeciwpancernymi były:model PT Mi-U lub PT Mi-Ba III.

Samobieżny układacz min MU-90 powstał w wyniku konwersjipodstawowego bojowego wozu piechoty BVP-1. Konwersje terozpoczęto na początku lat 90.tych XX wieku. Mam pojazd podemontażu wieży oraz usunięcia większości wyposażeniawewnętrznego, w ich miejsce były montowane magazyny z minamiprzeciwpancernymi, a sam wóz nie posiadał żadnegozabezpieczenia dla załogi przed bronią masowego rażenia. Częśćwewnętrznych zbiorników paliwa zostało usunięte, a częśćpaliwa składano teraz w dwóch niewielkich zbiornikachulokowanych na zewnątrz wozu na stropie kadłuba, na płyciepancernej, która zakrywała teraz otwór po usuniętej wieżypojazdu BVP-1. Często sama jakość przeprowadzonych konwersjiwozów BVP-1 do standardu MU-90 pozostawiała wiele do życzenia.Z zewnątrz wóz MU-90 mógł nieco przypominać niemal wrazzdemontowanego wozu BVP-1, jednak dodatkowe zewnętrznezbiorniki paliwa rozróżniały ten pojazd.

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaVojenské Historické Múzeum, Piešťany, Słowacja

Podstawowe dane taktyczno-

techniczneKategoria wozu: samobieżny układacz min

Producent wozu: Zakłady Remontowe VOP 026, Sternberk

Okres przeprowadzania konwersji: lata 1990-1991

Załoga wozu: trzech żołnierzy (dowódca, mechanik-kierowca,specjalista – układacz min)

Masa bojowa wozu: 11 800 kg

Długość całkowita: 6750 mm

Szerokość całkowita: 2940 mm

Wysokość całkowita: 2050 mm

Prześwit kadłuba: 370 mm

Pancerz kadłuba: od 6 mm do 19 mm

Napęd wozu: silnik UTD-20

– czterosuwowy, chłodzony cieczą, diesel

– ilość cylindrów: 6 do V

– nachylenie cylindrów: 120°

– maksymalny moment obrotowy: 980 (+ 49 / – 98) Nm

– masa: 665 kg + 5%

Wymiary konstrukcji:

– długość: 791 mm (w tym wystający wał)

– szerokość: 1150 mm

– wysokość: 732 mm

– stopień sprężania: 15,8

– pojemność skokowa: 15,9 l

Moc maksymalna: 220 kW (300 KM) przy 2600 obr./min.

Transmisja: mechaniczna, zsynchronizowana skrzynia biegów

– ilość biegów: 5 + 1

– masa skrzyni biegów ze sprzęgłem głównym i planetarnymurządzeniem kierunkowym: 536 kg

Prędkość maksymalna na drodze: do 65 km/h

Prędkość maksymalna w terenie: do 40-45 km/h

Zasięg maksymalny na drodze: do 550 km

Zasięg maksymalny w terenie: do 250 km

Pokonywanie przeszkód terenowych:

– Nachylenie: do 35 stopni

– Nachylenie boczne: do 25 stopni

– Brodzenie: pokonywanie przeszkód wodnych w wpław

– Rowy: o szerokości do 2500 mm

– Przeszkoda pionowa: o wysokości do 700 mm

Bibliografiahttps://www.valka.cz/CZK-MU-90-minovy-ukladac-t285561.Siergiej SuworowBMP-1 (BWP-1), Wydawnictwo Militaria,2.Warszawa 2009 Vol. I

S-60

57 mm Automatyczna armata przeciwlotnicza S-60

Historia konstrukcji

Armata skonstruowana została w drugiej połowie lat 40. XX w. wbiurze konstrukcyjnym Wasilija Grabina. Przeznaczona zostałado zwalczania samolotów i śmigłowców nieprzyjaciela, a takżecelów zrzucanych na spadochronach oraz do zwalczania ogniem nawprost celów naziemnych i nawodnych. Na uzbrojenie Armii

Radzieckiej weszła w 1950 r., w tym samym roku rozpoczęła sięjej masowa produkcja. Armata eksportowana była do wielukrajów, kilka z nich (w tym Polska) otrzymały na jej produkcjęlicencję, a jej bezlicencyjną kopię produkowano również wChinach.

Automatyczna armata przeciwlotnicza konstrukcji radzieckiejkalibru 57 mm. Produkowana na licencji Polsce w ZakładachMechanicznych Tarnów w latach 1958-1964.

Podstawowe wyposażenie pododdziałów przeciwlotniczych wludowym Wojsku Polskim wprowadzane na stan od końca lat 50 XXw. Armata przeznaczona jest do zwalczania celów powietrznychna małych i średnich wysokościach oraz naziemnych i nawodnychcelów opancerzonych. Armata mogła wystrzeliwać pociskiodłamkowo-smugowe i przeciwpancerno-smugowe. Masa pocisku 2,8kg, masa naboju 6,71 kg.W pułkach artylerii przeciwlotniczej,organizowanych w Polsce i stacjonujących do lat 80 XX w.znajdowały się baterie wyposażone w sześć takich armat orazwspólną dla wszystkich armat stacjęnaprowadzającą.Udoskonalona wersja armaty S-60, noszącaoznaczenie S-68, znajdowała się na uzbrojeniu działasamobieżnego ZSU-57-2.

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaEksponat ze zbiorów: Fort Gerharda – Muzeum Obrony Wybrzeża,Świnoujście

Armaty S-60 są dziś już przestarzałym systememprzeciwlotniczym; w przypadku konieczności ustawienia ich zmarszu w położenie bojowe, czas potrzebny na tę operację,nawet doskonale wyszkolonej załodze, wynosi około dwóch minut,co praktycznie wyklucza je ze skutecznego stosowania nawspółczesnym polu walki. Jeszcze więcej czasu potrzeba na to,by wszystkie armaty baterii sprząc ze sobą tak, aby wspólnieostrzeliwały cel wskazany przez przeliczniki sprzężone zestacją radiolokacyjną (bądź z dalmierzem optycznym). Z drugiejstrony wciąż nadają się i wykorzystywane są do osłonystacjonarnych obiektów naziemnych, bo stosunkowa duża jak naten kaliber szybkostrzelność stanowi wciąż jeszcze skutecznązaporę ogniową, dla pilotów nisko lecących samolotówodrzutowych trudną do przełamania ze względówpsychologicznych. Bateria armat strzelających wyłącznie zcelownikami optycznymi, bez użycia radarowej stacjinaprowadzającej, nie jest łatwa do zniszczenia, a skutecznośćtych armat potwierdzona została w kilku konfliktach zbrojnychna świecie.

W połączeniu z przelicznikiem artyleryjskim PUAZO-6-60 i

radarem umożliwia strzelanie do niewidocznych celówpowietrznych.

Zmodernizowana wersja armaty, o oznaczeniu S-60 MB, jestgłównym elementem uzbrojenia uzbrojenia m.in. 9. DywizjonuPrzeciwlotniczego Marynarki Wojennej (12 dział) stacjonującegow Ustce. Dywizjon ten wziął m.in. udział w roku 2010 wpaździernikowych manewrach NATO pod kryptonimem „Anakonda2010″ w Wicku Morskim.

Prowadzone są prace nad dalszymi modernizacjami tych armat,m.in. nad przystosowaniem ich do roli automatycznychstrażników. Armaty miałyby zostać wyposażone w automatyczneurządzenia umożliwiające im samodzielne obracanie się,celowanie, ładowanie i prowadzenie ognia oraz zaawansowanysystem elektroniczny umożliwiający wykrywanieniebezpieczeństwa (np. nadlatujących pocisków moździerzowych)i automatyczne otwieranie ognia w celu unieszkodliwienia go.Tak zmodernizowane armaty mogłyby służyć do obrony bazwojskowych np. podczas misji zagranicznych.

Armaty eksportowano do wielu krajów świata, biorąc udział wdziesiątkach konfliktów zbrojnych od wojny koreańskiej dochwili obecnej. Służyli także w Czechosłowacji (do 180egzemplarzy), a następnie w Armii Czech i Słowacji.

Armata była zasila z cztero-nabojowych łudek podawanych przezdwóch ładowniczych. Dobrze zgrana i przeszkolona obsługa mogłazapewnić strzelanie ogniem ciągłym, w trakcie którego w ciągu

minuty lufę opuszczało 50 – 60 pocisków, tworząc trudną doprzebrnięcia dla nisko lecących samolotów (także zpsychologicznego punktu widzenia) ścianę ognia. Co ciekawe pooddaniu takiej salwy lufa armaty nagrzewała się nawet dotemperatury 400 – 450 stopni C. Podstawową amunicjęprzeciwlotniczą stanowiły naboje odłamkowe UOR-281U, zaś docelów naziemnych strzelano amunicją UBR-281U z pociskiemprzeciwpancernym.

Baterię armat S-60 tworzyło od 6 do 8 dział (w Wojsku Polskim6). W celu sprawnego kierowania ogniem oraz zwiększeniazasięgu skutecznego ognia, były one skomunikowane zradiolokatorem SON-9 oraz przelicznikiem artyleryjskimPUAZO-6-60. Przy zastosowaniu radiolokatora i przelicznikazasięg skuteczny ognia w pionie oceniano na 6000 m (mimozasięgu teoretycznego podawanego na 8 000 m). Alternatywniearmaty mogły strzelać przy użyciu własnych celownikówoptycznych WK-3, co znacząco utrudniało przeciwnikowi wykryciebaterii, ale oczywiście zmniejszało zasięg skuteczny i celnośćprowadzonego ognia.

Autor – Dawid Kalka

Warszawa, Muzeum Wojska Polskiego

Rok – Liczba wyprodukowanych sztuk

1950 – 501951 – 2511952 – 171953 – 3971954 – 6261955 – 10871956 – 19581957 – 1339

Razem – 5725 egzemplarzy

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Państwo: Związek Radziecki, Polska Rzeczpospolita Ludowa

Produkcja: Związek Radziecki; Producent: Zakład nr 4,Zakład nr 7, Zakład nr 92, Zakład nr 235, Zakład nr 946,w latach 1950-1957

Produkcja: Polska, Zakłady Mechaniczne Tarnów w latach1958-1964

Rodzaj: samoczynna armata przeciwlotnicza

Kaliber: 57 mm

Liczba bruzd: 24

Nabój: 57 x 348 mm SR

Długość lufy: 4 390 mm z zamontowanym hamulcemwylotowym, 4170 mm bez zamontowanego hamulca wylotowego

Donośność: 8 800 m w pionie, 12 000 m w poziomie

Prędkość początkowa wystrzelonego pocisku: około 1 000m/s

Masa armaty: w położeniu bojowym 4775 kg, w położeniumarszowym 4875 kg

Kąt ostrzału: przy naprowadzaniu automatycznym od -2° do87°(w pionie, 360° w poziomie przy naprowadzaniu ręcznymod 0° do 87° w pionie, 360° w poziomie

Długość odrzutu lufy: od 315 do 370 mm

Szybkostrzelność teoretyczna: od 105 do 120 strz./min.,praktyczna od 50 do 60 strz./min.

Obsługa: 9 żołnierzy (dowódca, strzelec, celowniczy,dalmierzysta, celownikowy prędkości i kursu, ładowniczy,dwóch amunicyjnych, kierowca ciągnika)

Szybkość marszowa: na drogach asfaltowych średnio do 60km/h, na drogach brukowych do 35 km/h, na drogach

gruntowych 25 km/h, po bezdrożach 15 km/h

Stosowana amunicja: 53-UBR-281, 53-UBR-281U, 53-UOR-281,53-UOR-281U, 57-JOSV PLK S-60, 57-JONhSv PLK S-60, 57-JPSV PLK S-60

Dawid Kalka

Bibliografiahttps://www.valka.cz/SOV-S-60-57-mm-protiletadlovy-kanon1.-t958http://www.muzeum.drzonow.eu/index.php/eksponat-sierpnia2.-2020https://pl.wikipedia.org/wiki/57_mm_armata_przeciwlotnic3.za_S-60

Zhong Zheng Shi Typ 24

7,92 mm Karabin powtarzalnyZhong Zheng Shi Typ 24

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

Kraków, Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa“Nila”

Broń z kolekcji Dr. Stanisława Wcisło

Historia chińskich karabinówpowtarzalnychCesarstwo Chińskie już w latach 70.-tych XIX wieku zaczęłycoraz większy import uzbrojenia strzeleckiego pochodzącego zkrajów zachodniej Europy, tutaj głównie z rynku niemieckiego,choć Chiny jako kraj, który nie był mocno skonsolidowany,gdzie w wielu rejonach władze sprawowali wojskowy watażkowie,broń była sprowadzana z całego świata. Czok jakie CesarskieChiny w wojnie z 1894 roku z Japonią sprawił, że zaczętopodejmować pierwsze kroki w kierunku przeprowadzeniaodpowiedniej modernizacji armii i jej uzbrojenia i przejęciajako broni podstawowej – karabinu powtarzalnego. W CesarskichNiemczech została zakupiona znaczna ilość karabinów Gewehr 88,w większości jej ulepszonej eksportowej odmiany, nieposiadającej bardzo charakterystycznej dla tej broni osłonylufy. Broń ta została przyjęta do uzbrojenia chińskiej armiijako Typ 88. W 1907 roku zakupionych było karabiny bazujące nadługim karabinie Mauser Gewehr 98. Broń była początkowodostosowana do podstawowego chińskiego naboju karabinowego 6,8x 57 mm, konstrukcji dyrektora fabryki karabinów w Henjangu –generała Liu, potem przerabiane były na standardowy nabójsystemu Mausera – 7,92 x 57 mm, który od początku lat 20. XXwieku stał się podstawowym modelem naboju karabinowego armiichińskiej. Nadal trwał bardzo intensywny import bronistrzeleckiej, przede wszystkim karabinów Mauser Gewehr 98, aletakże broni strzeleckiej produkcji zakładów belgijskich orazczechosłowackich. Broń ta była kupowana nie tylko przez rządcentralny, ale także przez licznych lokalnych watażkówwojskowych. Kiedy w latach 30. XX wieku zaczął się organizowaćchiński przemysł zbrojeniowy, którego głównymi produktami byłaprzede wszystkim broń strzelecka, która stanowiła kopięzachodnich konstrukcji. Jednym z nich była kopia Mausera wz.

98 – chińska kopia, karabin „Nowa Azja”.

W okresie lat 1936-1949 podstawowym uzbrojeniem chińskiejarmii – Kuomintangu – krótki karabin (karabinek), który nosiłnazwę od nazwiska przywódcy Kuointangu – generalissimusa CzangKaj-Szeka, oznaczanej według współczesnej nomenklatury – ZhongZheng Shi. Broń była bardzo podobna do niemieckiego krótkiegokarabinu Mauser Kar 98k, poza zaczepami do pasa na dole bronii prostą rączkę zamkową. Po japońskiej inwazji z 1937 roku,Chiny zakupiły bardzo dużą ilość egzemplarzy broni palnej,także z Niemiec, gdzie trafiło kilkadziesiąt egzemplarzykarabinów Mauser Kar 98k, które zostały wyprodukowane przezniemieckie zakłady DWM w Berlinie-Borsigwalde, które zostałyoznaczone cywilnym logo Mausera. Po zakończeniu II WojnyŚwiatowej w ręce chińskie wpadła wielka liczba japońskichkarabinów rodziny Arisaka (niemal wszystkich typów). KarabinyArisaka, wraz z niemieckimi Mauserami i lokalnymi kopiamistanowiły one podstawowe uzbrojenie w armii Kuomintangu, jak istrony komunistycznej, których konflikt został wznowiony poklęsce Cesarstwa Japońskiego . Ostatecznie w 1949 rokuoddziały komunistyczne zwyciężyły, zakładając ChińskąRepublikę Ludową, która teraz zakupiła licencję na produkcjęwielu typów uzbrojenia pochodzącego z Związku Radzieckiego,uruchamiając produkcję karabinów Typ 53 – czyli karabin Mosinobr. 1891/30 gg oraz karabinków Typ 56, czyli Mosin obr. 1944g.

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaKraków, Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa

“Nila”Broń z kolekcji Dr. Stanisława Wcisło

Podstawowe dane taktyczno-techniczne7,92 mm Karabin powtarzalny Zhong Zheng Shi Typ 24Kaliber: 7,92 mmAmunicja: 7,92 × 57 mm MauserMasa: własna 4,08 kgDługość całkowita: 1100 mmDługość lufy: 600 mm

Zasilanie: magazynek wewnętrzny na 5 naboi

Dawid Kalka

Bibliografiahttp://www.dws-xip.pl/encyklopedia/kbzhongzheng-cn/1.Karabiny karabinki i pistolety maszynowe Encyklopedia2.długiej broni wojskowej XX wieku – Żuk Aleksandr B.

Lockheed F-104 Starfighter

Samolot myśliwski LockheedF-104 StarfighterEksponat muzealny

Egzemplarz muzealny numer seryjny MM 6876 został podarowanyprzez Włoskie Siły Powietrzne. Służył w 9. Skrzydle Myśliwskim(9o Stormo) “Francesco Baracca” w bazie Grazzanise kołoNeapolu. W trakcie swojej służby przeszedł obydwie modyfikacjeawioniki.

Historia konstrukcjiW czasie trwania Wojny Koreańskiej (1950-1953) amerykaniezdawali sobie sprawę, że Związek Radziecki (ZSRR) nie liczącysię z kosztami produkcji uzbrojenia, posiada ogromnemożliwości w zakresie masowej produkcji samolotów bojowych. WStanach Zjednoczonych z powodu ograniczeń finansowych nie było

możliwości produkowania tak wielkiej liczby samolotów. DlategoAmerykanie godzili się z radziecką przewagą ilościową,zamierzając rekompensować ją jakością. Walki samolotów NorthAmerican F-86 “Sabre” z myśliwcami Mikojan MiG-15 wykazałyjednak, że o jakiejkolwiek przewadze jakościowej nie mogło byćmowy.

Dlatego jeszcze w czasie trwania wojny w Korei opracowanonastępcę samolotów F-86 “Sabre”. Jednak oblatany 25.05.1953roku naddźwiękowy North American F-100 “Super Sabre” wznacznym stopniu oparty na koncepcji aerodynamicznej swojegopoprzednika, stanowił jedynie ewolucyjne rozwinięcie udanegopoprzednika. Dlatego główny inżynier wytwórni LockheedCorporation – Clarence “Kelly” Johnson wystąpił z propozycjąopracowania nowego samolotu o niekonwencjonalnej konstrukcji izdecydowanie lepszych osiągach.

W marcu 1952 roku rozpoczęto prace na projektem koncepcyjnymmyśliwca Project 227, proponując szereg maszyn o bardzozróżnicowanej masie od 3600 kg, aż do ok. 22 000 kg. Wobecniewystarczającego ciągu ówcześnie dostępnych silnikówkonstruktorzy samolotu skupili się na zapewnieniu małej masywłasnej i jak najmniejszych oporów aerodynamicznych myśliwca.W listopadzie 1952 roku do realizacji przyjęto Project 242(L-242) o masie ok. 4000 kg z długim kadłubem oraz niewielkimiskrzydłami trapezowymi o bardzo małej grubości względnej.Samolot miał mieć boczne chwyty powietrza do silnika orazklasyczne usterzenie, ze statecznikiem poziomym na kadłubie.Układ samolotu posiadał jednak wady: duże obciążeniepowierzchni, słaba manewrowość w locie oraz duża prędkośćlądowania. W lutym 1953 roku zmieniono projekt tworząc wersjęLockheed L-246 (Model 83). Główną zmianą było przeniesienieusterzenia pionowego z kadłuba na szczyt statecznikapionowego.

W końcu 1952 roku dowództwo USAF wyraziło zainteresowanianowym projektem i w grudniu tego roku rozpisało formalnykonkurs. Ponieważ konkurencji nie wyrazili zainteresowaniakonkursem, w dniu 2.03.1953 roku Lockheed otrzymał kontrakt nabudowę dwóch prototypów samolotu L-246, który otrzymałoficjalne oznaczenie XF-104 “Starfighter”,. Pierwszy prototypbył gotowy na początku 1954 roku. Jego napęd stanowił silnikCurtiss Wright J65, początkowo bez dopalania, o ciągu 34,7 kN.Opracowania podają różne daty oblotu pierwszego prototypu:9.02.1954 roku lub 28.02.1954 roku albo 4.03.1954 roku. Zarazpo pierwszym XF-104 oblatano też drugi prototyp, któryposiadał silnik Curtiss Wright J65-W-6 z dopalaniem. Osiągisamolotu znacznie wzrosły, osiągnięto prędkość Ma=1.79.Prototyp ten otrzymał również prototypowe działko GeneralElectric T-171-E3 (M-61A) “Vulcan”. Drugi prototyp zostałrozbity 18.04.1955 roku, natomiast 11.07.1957 roku utraconopierwszy prototyp.

W październiku 1954 roku USAF zamówiło 17 maszynprzedseryjnych YF-104A i 153 seryjne F-104A, określająccałkowite potrzeby na 722 egzemplarzy (egz.). Dostawy YF-104A(Model 183-93-02) rozpoczęły się lutym 1956 roku. Pierwszy znich został oblatany 17.02.1956 roku. YF-104A różnił się odXF-104 dość znaczne. Samoloty otrzymały docelowe silnikiGeneral Electric J79-GE-3 lub J79-GE-3A o ciągu 71,2 kN zdopalaniem. Trzy samoloty YF-104A otrzymały pełne wyposażeniei uzbrojenie, służąc do prób zastosowania bojowego. Nietypowymuzbrojeniem był jeden niekierowany pocisk rakietowy powietrze-

powietrze MB-1 “Genie” z 1,5 kt głowicą jądrową. Jednak próbyz nim przeprowadzano wyłącznie z głowicą konwencjonalną.Pocisk “Genie” nie stanowił uzbrojenia w późniejszych wersjachF-104. W dniu 2.04.1956 roku YF-104A osiągnął prędkość Ma=2.0stając się pierwszym na świecie seryjnie produkowanymsamolotem uzyskującym dwukrotną prędkość dźwięku.

Konstrukcja samolotu XF-104XF-104 posiadał bardzo nowatorską konstrukcję skrzydeł wporównaniu do ówcześnie projektowanych maszyn myśliwskichwyposażonych w skrzydła skośne lub w kształcie delty. Takakonstrukcja była podyktowana chęcią zbudowania maszyny oniskim oporze generowanym przez fale uderzeniowe przyprzekraczaniu prędkości dźwięku. Badania prowadzone przezLockheeda dowiodły, że najbardziej odpowiednie do lotów zdużymi prędkościami będą bardzo małe i proste skrzydła okształcie trapezu, umocowane w środkowej części kadłuba. Płatyskrzydeł były bardzo cienkie i ostro zakończone osiągając nakrawędzi spływu grubość 0,41 mm i aby uniknąćniebezpieczeństwa zranienia obsługi naziemnej konieczne byłozakładanie podczas obsługi specjalnych ochraniaczy na teczęści skrzydeł. Kąt pochylenia krawędzi natarcia wynosił 26°,a krawędzi spływu 18,1°. Mechanizmy sterujące lotkami iklapami miały grubość tylko 25 mm. Tak mała grubość skrzydełwymusiła umieszczenie zarówno zbiorników paliwa jak i podwoziagłównego w kadłubie maszyny. W latach 50 za najważniejszeparametry samolotu uważano prędkość i pułap. Samolotzoptymalizowany został jako samolot przechwytujący o wysokiejprędkości i wysokim pułapie. Niestety okazał się przykłademślepego zaułka lotnictwa. Małe skrzydła które generowały małeopory przy przekraczaniu prędkości dźwięku miały bardzo małąpowierzchnię a co za tym idzie duże ich obciążenie i zewzględu na swój naddźwiękowy profil generowały małą siłę nośnąprzy niższych prędkościach. Wynikiem czego była bardzo małanawet jak na owe lata zwrotność F-104.

Usterzenie poziome zostało umieszczone wysoko na statecznikupionowym w celu przeciwdziałania efektom przekroczeniamasowego momentu bezwładności względem prędkości kątowej,szkodliwego zjawiska, które doprowadziło do katastrofy międzyinnymi eksperymentalnego Bell X-1. Ponieważ statecznik poziomymiał rozpiętość prawie równą długości skrzydła samolotu iporównywalnej nośności, również mógł generować niepożądaneefekty, dlatego skrzydła F-104 zostały zamontowane z ujemnymwzniosem 10°. W późniejszym okresie zainstalowano systemumożliwiający wysuwanie klap podczas lotu, co zapewniałowiększą zwrotność samolotu podczas walki.

Silnik General Electric J-79 napędzający XF-104 posiadał poobu stronach kadłuba dwa zoptymalizowane do lotów z dużymiprędkościami naddźwiękowymi chwyty powietrza ze stałymistożkami wlotowymi. Stosunek oporu powietrza do generowanegoprzez silniki ciągu był bardzo dobry i umożliwiał osiągnięcieprędkości powyżej 2 Ma. Prawdopodobnie prędkość maszynymogłaby być jeszcze większa, ale barierą była aluminiowakonstrukcja kadłuba i ograniczenia temperaturowe silnika.Późniejsze wersje produkcyjne maszyny posiadały nowsze wersjesilnika J-79 mocniejsze o 30%.

W samolocie XF-104 zastosowano unikalne rozwiązanie fotelakatapultowego Lockheed C-1 wystrzeliwanego do dołu przezpodłogę maszyny ze względu na duże niebezpieczeństwo uderzeniao wysokie usterzenie ogonowe w kształcie litery T. Pouruchomieniu urządzenia katapultującego, nogi pilota były

podciągane do tułowia poprzez system linek umożliwiającbezpieczne opuszczenie kabiny przez jej podłogę. System tenuniemożliwiał ewakuację podczas lotów na pułapie niższym niż152 metry, dlatego zrezygnowano z tego rozwiązania. Następnymfotelem był wystrzeliwany do góry Lockheed C-2, zdolny douratowania pilota na pułapie zero przy prędkościach większychniż 170 km/h. Seryjne wersje eksportowane do innych krajówwyposażono w znacznie nowocześniejsze fotele Martin-Bakerklasy zero-zero umożliwiające ewakuację nawet przy zerowejprędkości i pułapie. Podstawowym uzbrojeniem strzeleckimmaszyny było działko systemu Gatlinga M61 Vulcan kalibru 20 mmi olbrzymiej szybkostrzelności 6000 pocisków na minutę.Działko było zamontowane w dolnej części kadłuba po lewejstronie i zasilane z bębna zainstalowanego za kabiną pilota izawierającego 725 pocisków. W wersjach dwumiejscowych działkanie było, tak samo jak w rozpoznawczych F-104, a zamiast bębnaamunicyjnego instalowano dodatkowy zbiornik paliwa.

Na końcach skrzydeł znajdowały się dwa węzły do podwieszeniapocisków rakietowych AIM-9 Sidewinder lub zbiorników paliwa. Wpóźniejszych wersjach maszyny dodano jeden centralny węzełpodkadłubowy i dwa podskrzydłowe umożliwiające podwieszeniebomb, zasobników z niekierowanymi pociskami rakietowymi, bombyatomowej lub zbiorników. Na węźle podkadłubowym można byłorównież zainstalować dwuprowadnicową wyrzutnię pocisków AIM-9Sidewinder o nazwie “catamaran”.

Na samolotach YF-104A ustanowiono szeregrekordów światowych– 7.05.1958 roku mjr Howard C. Johnson ustanowił absolutnyrekord wysokości wynikiem 27 811 m

– 18.05.1958 roku kpt. Walter W. Irwin osiągnął na bazie 15-25km prędkość max 2252,69 km/h. “Starfighter” był pierwszym whistorii samolotem, który pobił zarówno absolutny rekordprędkości jak i wysokości maksymalnej,

– w okresie 18-20.12.1958 roku wykonano serię lotówustanawiając rekordy prędkości wznoszenia: 41,85 s na 3000 m;51,41 s na 6000 m; 1 min. 21,14 s na 9000 m; 1 min. 39,90 s na12 000 m; 2 min. 11,10 s na 15 000 m; 3 min. 42,99 s na 20 000m; 4 min. 26,03 s na 25 000 m. Ostatnie dwa rekordy zostałyustanowione po raz pierwszy w historii

– 14.12.1959 roku kpt. Joe Jordan, lecąc na F-104C pobiłrekord wysokości absolutnej osiągając 31 513 m.

Produkcja F-104A rozpoczęła się w drugiej połowie 1956 roku itrwała do grudnia 1958 roku Zbudowano 153 egz., w siedmiuseriach produkcyjnych (F-104A-1, A-5, A-10, A-15, A-20, A-25 iA-30). Samoloty trafiły na początku 1958 roku do czterechdywizjonów myśliwskich dowództwa obrony powietrznej. Służyły wnich tylko do 1960 roku. Po wycofaniu z uzbrojenia częśćF-104A odstąpiono Tajwanowi oraz Pakistanowi, 24 egz.,przebudowano na bezpilotowe samoloty latające QF-104A. Resztasamolotów trafiła do lotnictwa Gwardii Narodowej.

Dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa F-104B powstała przezdodanie kabiny instruktora za dotychczasową, przeznaczonąteraz dla szkolonego pilota. Samolot zachował pełnewyposażenie nawigacyjno-bojowe i mógł przenosić dwa kierowanepociski rakietowe “Sidewinder”. Pierwszy F-104B zostałoblatany 16.01.1957 roku. Łącznie do listopada 1958 rokudostarczono 26 egz., w czterech seriach produkcyjnych(F-104B-1, B-5, B-10 i B-15). Były one używane równolegle zsamolotami F-104A.

W 1956 roku zamówiono18 samolotów rozpoznawczych RF-104A,jednak już w 1957 roku zamówienie zostało anulowane. TrzyF-104A-10 zostały w końcu lat 50.-tych zmodyfikowane nasamoloty NF-104A, służące do treningu pilotów doświadczalnychi kosmonautów. Samoloty eksploatowano w bazie Edwards wKalifornii, w Aerospace Research Pilot School.

Wersja F-104C przeznaczona była dla lotnictwa taktycznego.

Samolot miał wykonywać uderzenia jądrowe oraz stanowić osłonęwojsk i obiektów tyłowych przed uderzeniami przeciwnika.Dwumiejscowa odmiana szkolno-bojowa otrzymała oznaczenieF-104D. Zamówienie na te samoloty zostało złożone w 1956 roku.W 1957 roku zostało ono zmniejszone i ostatecznie zakupionojedynie 77 F-104C z 440 planowanych oraz 21 F-104D z 94planowanych. Pierwszy F-104C został oblatany we wrześniu 1958roku, ostatni dostarczono w czerwcu 1959 roku. Samolotyzbudowano w dwóch seriach F-104C-5 i C-10. Do napęduzastosowano silnik J79-GE-7 o ciągu 70,3 k N z dopalaniem.Dodano trzy dodatkowe zaczepy na uzbrojenie: dwa podskrzydłami oraz jeden pod kadłubem. Samolot mógł przenosićbomby jądrowe Mk 28 lub B43. Zimą przełomu 1958/1959 rokusamoloty F-104C i F-104D zaczęły napływać do 479 SkrzydłaTactical Air Command. Część samolotów została wyposażona wodbiorniki do tankowania w powietrzu. W 1961 roku wszystkiesamoloty otrzymały dwa dodatkowe zaczepy do pocisków“Sidewinder” umieszczone pod wlotami powietrza. Z USAFsamoloty F-104C wycofano w 1968 roku, przekazując je doGwardii Narodowej, gdzie latały do 1975 roku.

Prototyp samolotu myśliwskiego Lockheed XF-104 “Starfighter” wlocie

Wersja szkolna F-104D została zbudowana wzorem F-104B, jednakw oparciu o płatowiec wersji F-104C. Samolot posiadałrozszerzony asortyment uzbrojenia o podwieszane na dwóchzaczepach podskrzydłowych bomby o wagomiarze do 445 kg, lubdwa zbiorniki paliwa albo dwa dodatkowe pociski AIM-9B“Sidewinder”. F-104D mógł też przenosić jedną bombę atomową nacentralnym zaczepie podkadłubowym. Pierwszy F-104D został

dostarczony w połowie 1958 roku i do sierpnia 1959 rokuwyprodukowano 21 egz., w trzech seriach (F-104D-5, D-10 iD-15). Wszystkie samoloty trafiły do Tactical Air Command.

W latach 1962-1963 wyprodukowano 20 samolotów F-104DJprzeznaczonych dla Japonii. Od F-104D różniły się jedyniesilnikiem J79-1H1-11A, będącym licencyjną wersją silnika J79GE-11 produkowanym przez Mitsubishi.

W II połowie lat 50.-tych europejskie państwa NATOpotrzebowały nowoczesnego samolotu uderzeniowego, następcypoddźwiękowego Republic F -84F “Thunderstreak”. Planowanozakup nawet 2000 egz. W 1957 roku Lockheed przystąpił do pracnad wersją F-104G, opartą na samolocie F-104C ale zrozszerzonymi możliwościami uderzeń na cele naziemne. Miałaona otrzymać ulepszony silnik J79, unowocześnione wyposażenieradioelektroniczne i system celowniczy oraz mieć wzmocnionąkonstrukcję, umożliwiającą zwiększenie udźwigu uzbrojenia zok. 1000 kg do 1800 kg. W dniu 6.11.1958 roku. Niemcy podjęlidecyzję o wyborze samolotu F-104G, który tym samym pokonałjedynego poważnego konkurenta- samolot Grumman F-11F-1F “SuperTiger”.

Wstępny kontrakt na dostawę 66 (wkrótce zamówienie zwiększonoo kolejne 30 egz.) F-104G i 30 F-104F został podpisany18.03.1959 roku. Oznaczenie F-104F otrzymały dwumiejscowesamoloty szkolne opracowane na bazie F-104G. Zanim jeszczeoblatano prototyp F-104G, przyszły kolejne zamówienia na tensamolot z Kanady, Holandii i Belgii. W 1961 roku kontrakt nazakup i licencyjna produkcję podpisały również Włochy.

W dniu 1.09.1960 roku wystartował pierwszy prototyp F-104G (awłaściwie CF-104), został on następnie przekazany Kanadzie,gdzie był używany pod oznaczeniem CF-104A. Pierwszy z 66F-104G zamówionych przez RFN w firmie Lockheed został oblatany5.10.1960 roku. Pozostałe samoloty miały być budowane wczterech europejskich konsorcjach utworzonych w latach1959-1960:

– ARGE Süd (ArbeitsgemeinschaftSüd)- utworzone przez firmy:Messerschmitt (w Augsburgu i w Manching), Dornier (Monachium),Heinkel (Speyer) oraz Siebel (Donauworth) Natomiast firma BMWw Koblencji produkowała silniki J79-GE-11A. Końcowy montażsamolotów odbywał się w zakładach Messerschmitt w Manching.Konsorcjum zbudowało 210 samolotów F-104G

– ARGE Nord (Arbeitsgemeinschaft Nord)- tworzyły firmyniemieckie: Focke-Wulf (Brema), Hamburger Flugzeugbau(Hamburg), Weser Flugzeugbau (Einswarden) oraz holenderskie:Fokker (Amsterdam-Schiphol i Dordrecht) i Aviolanda(Papendrecht). Końcowy montaż samolotów odbywał się wzakładach Fokker w Schiphol. Konsorcjum ARGE Nord zbudowało350 samolotów F-104G

– ARGE West (Arbeitsgemeinschaft West)- utworzone wokół firmbelgijskich Avions Fairey i SABCA, które zorganizowały wspólnąlinię montażową w Gosselines. W skład konsorcjum weszła firmaFabrioue Nationale (Bruksela), produkująca silniki J79.Przemysł belgijski zbudował 189 F-104G

– Italian Group- utworzone przez włoskie firmy Fiat, AlfaRomeo i Macchi oraz szereg mniejszych poddostawców. Końcowymontaż samolotów odbywał się w zakładach Fiat w Turynie. Tasama firma produkował na licencji silniki J79. Zbudowano 200egzemplarzy F-104G. Pierwszy F-104G dla Włoch, zbudowany przezzakłady Lockheed wystartował do pierwszego lotu 3.04.1962roku. Pierwszy zbudowany już we Włoszech F-104G zostałoblatany 5.10.1962 roku (wg innych źródeł- 9.06.1962 roku).

Łącznie w Europie zbudowano 949 F-104G. Do Europy dotarłorównież 66 F-104G zbudowanych w firmie Lockheed na zamówienieRFN. W sumie więc dla wojsk lotniczych czterech wspomnianychpaństw dostarczono 1015 maszyn, w tym 670 dla RFN (faktyczniedostarczono 669), 120 dla Holandii, 100 dla Belgii oraz 125dla Włoch. Dostawy tych maszyn zakończyły się w 1964 roku.Jednak w 1968 roku, wobec znacznych strat samolotów wwypadkach lotniczych rząd niemiecki zakupił dodatkowe 50

egzemplarzy F-104G. W tym celu ponownie uruchomiono linięprodukcyjną ARGE Süd. Linie montażowe MBB były czynne odlistopada 1970 roku do marca 1973 roku.

W lipcu 1959 roku Kanada ogłosiła plan wprowadzenia nauzbrojenie 200 egz. F-104G i 38 egz. F-104D. Samoloty bojoweprodukowane były na licencji w zakładach Canadair podoznaczeniem fabrycznym Canadair CL-90, a szkolne przezmacierzyste zakłady Lockheed. W Royal Canadian Air Forcesamoloty F-104G otrzymały oznaczenie CF-104 (pierwotnieCF-111), natomiast F-104D oznaczono jako CF-104D (pierwotnieCF-111D). Silniki J79GE-11A produkowane były w firmie OrendaEngine Ltd pod oznaczeniem J-79-OEL-7. Samoloty kanadyjskiebyły pozbawione działka oraz otrzymały inny układbezwładnościowy Litton LN-2. Pierwszy seryjny CF-104 zostałoblatany 26.05.1961 roku. Zamówienie kanadyjskie na 200 egz.zostało zrealizowane w latach 1961-1964. Następnie firmaCanadair zbudowała 140 egz. F-104G na zamówienie StanówZjednoczonych. Samoloty te zostały przekazane w ramachprogramu pomocowego Military Assistance Program (MAP) dlalotnictwa Danii (25 egz.), Tajwanu (25 egz.), Grecji (35egz.), Turcji (34 egz.), Hiszpanii (18 egz.) oraz Norwegii (3egz.).

Samolot myśliwski Lockheed CF-104 ”Starfighter” w służbieRoyal Canadian Air Force. Zwracają uwagę znaki o obniżonejwidzialności, bez białych pól

W listopadzie 1959 r. Japonia podjęła decyzję o zakupielicencji na samolot F-104G. Japońskie samoloty otrzymałyoznaczenie F-104J “Starfighter” i zostały zoptymalizowane dozadań obrony powietrznej. Zamontowano w nich stacjęradiolokacyjną NASARR F-15J-31, jedynym przenoszonym

uzbrojeniem były pociski rakietowe klasy powietrze-powietrzeAIM-9B oraz AIM-9J “Sidewinder” (max 6 egz.). Pierwszy z 3całkowicie zbudowanych przez firmę Lockheed samolotów F-104Jzostał oblatany 30.06.1961 roku. Natomiast w firmie Mitsubishipowstało dalsze 29 egzemplarzy zmontowanych z częścidostarczonych z USA oraz 178 egzemplarzy zbudowanych odpodstaw. Łącznie zakupiono 210 egzemplarzy. Pierwszy samolotzmontowany w Mitsubishi został oblatany 8.03.1962 roku,produkcja trwała do 1965 roku. Silniki J79-IHI-11A produkowanebyły w konsorcjum złożonym z firm Ishikawajima i Harima.

F-104G dysponował kilkoma odmianamimaszyn dwumiejscowych– F-104F- samolot oparty konstrukcyjnie na wersji F-104D.Otrzymał silnik J 79-GE-11. Firma Lockheed zbudowała 30 egz.,na zamówienie lotnictwa RFN. Pierwszy z nich zostałdostarczony w październiku 1959 roku

– TF-104G- zbudowany w oparciu o płatowiec F-104G i wyposażonyw radar NASARR F-15. Większość TF-104G wyprodukowała firmaLockheed, jednak część maszyn dostarczono w postacimontowanych u odbiorcy zestawów. Odbiorcami byli: Niemcy; 137egz. (z czego 55 zmontowanych przez ARGE Süd), Belgia; 12 egz.(z czego 9 zmontowanych przez SABCA), Włochy; 12 egz.,Holandia; 18 egz. (tylko 3 z nich składając u siebie).Lockheed wyprodukował też 29 TF-104G dla państwuczestniczących w programie MAP: 4 dla Danii, 6 dla Grecji, 3dla Hiszpanii, 2 dla Norwegii, 8 dla Tajwanu i 3 dla Turcji

– CF-104D- wersja montowana w Kanadzie, z wyposażeniem typowymdla jednomiejscowych CF-104. Zbudowano 30 egzemplarzy

– F-104DJ- wersja montowana w Japonii, z wyposażeniem myśliwcaprzechwytującego F-104J. Zbudowano 20 egzemplarzy

– TF-104G (włoskie)- w pierwszej połowie lat 70.-tych weWłoszech zbudowano 16 samolotów TF-104G w znacznym stopniu

opartych na płatowcu wersji F-104S

Łącznie zbudowano 30 egzemplarzy F-104F, 224 egz. w wersjiTF-104G, 30 egz. CF-104D i 20 egz. F-104DJ, razem 304 maszynydwumiejscowe.

213 samolotów F-104G wykonano w wariancie rozpoznawczymRF-104G. Firma Lockheed zbudowała 22 (z 66 dostarczonychF-104G) w tym wariancie dla Niemiec oraz dalsze 16 dlaNorwegii i 2 dla Turcji. Pozostałe samoloty RF-104G zostaływyprodukowane przez: ARGO Nord (119 egz., montowane w firmieFokker), Italian Group (30 egz.) i Canadair (24 egz.,dostarczone dla Tajwanu). Holendrzy Włosi używali odmianyrozpoznawczej F-104G, które zostały przystosowane dopodwieszania zasobnika rozpoznawczego “Orpheus” z pięciomaaparatami fotograficznymi TA-8M i z liniowym skanerempodczerwieni. Część kanadyjskich CF-104 została przystosowanado przenoszenia zasobnika rozpoznawczego firmy Vinten, któryzawierał cztery aparaty fotograficzne.

Firma Lockheed opracowała wersje F-104H i TF-104H przeznaczonedla państw arabskich. Jednak wybrały one samoloty Northrop F-5“Freedom Fighter”.

Na przełomie lat 1965/1966 firma Lockheed opracowała wersjęmyśliwca przechwytującego F-104S na zamówienie Włoch. Głównymuzbrojeniem samolotu były 2 pociski AIM-7E “Sparrow” oraz 2-4pociski AIM-9B “Sidewinder” oraz 2-4 dodatkowe zbiornikipaliwowa, usunięto natomiast działko. Do współpracy zrakietami “Sparrow” opracowano nową wersję radiolokatoraNASARR R21G. Zachowano też inne elementy wyposażeniacelowniczego i nawigacyjnego. Zastosowano silnik J79-GE-19 ociągu z dopalaniem zwiększonym do 79,63 kN. Firma Lockheedzbudowała dwa prototypy, przebudowane z włoskich F-104G.Pierwszy został oblatany 22.12.1966 roku, drugi- w marcu 1967roku. Lotnictwo wojskowe Włoch zamówiło 165 egz. PierwszyF-104S wyprodukowany we Włoszech został oblatany 30.12.1968roku, dostawy rozpoczęły się w 1969 roku. Jednoczenie złożono

zamówienie na kolejne 40 F-104S. W październiku 1974 roku.Turcja zamówiła 40 egz., wersji F-104S, które zostałyzbudowane w drugiej połowie lat 70.-tych. Różniły się one odmaszyn włoskich zamontowanym działkiem. Turcy anulowalinatomiast zamówienie na kolejne 20 samolotów, które zostałyprzejęte przez Włochów. Ostatnie z 266 wyprodukowanych przezzakłady Fiat/Aeritalia F-104S (w tym 40 dla Turcji oraz 1dodatkowy dla zastąpienia egzemplarza, który rozbił sięjeszcze przed dostawą do AMI) opuściły halę montażową w marcu1978 roku, kończąc tym samym produkcję “Starfighterów” naświecie. Łączne lotnictwo włoskie otrzymało więc 225 samolotówF-104S.

W latach 1988-1993 zostało zmodernizowanych 147 samolotówF-104S do wersji F-104S ASA, przystosowanej do zwalczaniacelów powietrznych na małej wysokości. W samolociezainstalowano stację radiolokacyjną FIAR-NASARR R21-G/M1“Setter”. Uzbrojenie stanowiły kierowane pociski rakietowepowietrze-powietrze Selenia “Aspide 1A” oraz AIM-9L“Sidewinder”. Zainstalowano ponownie działko, przydatne wczasie walk na bliskiej odległości.

F-104C z 435th Tactical Fighter Squadron w locie nadWietnamem, październik 1966 roku

W 1996 roku rozpoczęła się kolejna modernizacja F-104S ASA dowersji F-104S ASA/M. W samolotach zainstalowano nowewyposażenie nawigacyjne i radiowe (zmodernizowany HUD (Head UpDisplay), nowy TACAN (TACtical Aid to Navigation), HSI(Horizontal Situation Indicator), platformę bezwładnościowąLN-39A2, GPS (Global Positioning System) oraz nowy

wysokościomierz radiolokacyjny). Modernizacji poddano 49samolotów F-104S (początkowe plany mówiły o modernizacji 90samolotów). Zmodernizowano również 18 szkolno-bojowych TF-104Gdo wersji TF-104G/M.

W Niemczech powstało kilka wersjidoświadczalnych samolotu F-104G– w pierwszej połowie lat 60.-tych powstał projekt samolotuskróconego startu i lądowania. Planowano wyposażyć samolotF-104G w siedem pionowych silników Rolls-Royce RB. 181 o ciągupo 11,57 kN w kadłubie i i na końcach skrzydeł. Jednak zewzględu na zbyt mały zapas paliwa znajdujący się w samolocie,projekt został odrzucony

– następnie prowadzono próby krótkiego startu i lądowania zużyciem systemu SATS (Short Airfield for Tactical Support),złożonego z systemu katapultowego All-American EngineeringCE1-3 oraz haka i lin hamujących, podobnych do stosowanych nalotniskowcach, opracowanych przez Vortec Products. Do próbprzebudowano 9 samolotów, wyposażając je w hak do lądowania izaczep do katapulty. Dzięki użyciu systemu SATS rozbieg idobieg możną było skrócić do 300-450 m

– w czerwcu 1963 roku rozpoczęto próby startu samolotu F-104Gze specjalnej wyrzutni. Pod tylną częścią kadłuba zamontowanosilnik rakietowy na stały materiał pędny firmy North AmericanAviation “Rocketdyner” rozwijający ciąg 533,81 kN. Silnikpracował przez kilkadziesiąt sekund po starcie, umożliwiajączejście F-104G z wyrzutni i rozpędzenie go do prędkości270-300 km/h. Następnie silnik ten był odrzucany, a dalszynapęd samolotu przejmował jego własny silnik J79 (pracujący odchwili startu z wyrzutni). Próby prowadzono na terytorium USAi Niemiec. Pomimo trudności przebiegały one pomyślnie.Przerwane zostały w końcu lat 60.-tych

– F-104CCV; samolot doświadczalny wyposażony w aktywny układsterowania. Samolot rozpoczął próby w locie w 1977 roku.

Następnie samolot został zmodernizowany (za kabiną umieszczonopowierzchnię destabilizującą) i przystosowany do prób zplanowanym układem sterowania samolotu myśliwskiegoEurofighter. W tej postaci samolot został oblatany 20.11.1980roku. Po pomyślnym zakończeniu prób na F-104CCV badaniaulepszonego układu sterowania kontynuowano na samolociedoświadczalnym X-29

Na początku lat 70.-tych firma Lockheed prowadziła prace nadsamolotem CL-1200 “Lancer” zbudowanym w oparciu o elementypłatowca F-104. Samolot otrzymał skrzydła o znacznie większejpowierzchni, przesunięte na grzbiet kadłuba. Jako napędprzewidywano dwuprzepływowy silnik Pratt & Whitney TF30-P-1lub JTF22. Projekt ten był finansowany w ramach programudoświadczalnego X-27, jednak nie wzbudził on zainteresowania.Wg niektórych źródeł cały program CL-1200/X-27 był jedynieprzykrywką do finansowania tajnych programów badawczychrealizowanych wówczas w firmie Lockheed. Łącznie 2580samolotów F-104 było eksploatowanych w kilkunastu państwach nacałym świecie:

– Belgia; pierwszy samolot F-104G wyprodukowany w SABCAoblatano14.02.1963 roku. Ostatni ze 100 F-104G Belgijskie SiłyPowietrzne otrzymały w 1965 roku (dla Belgii zbudowano 101egz., ale jeden samolot rozbił się przed dostawą). Dostarczonorównież 12 TF-104G (zbudowane w firmie Lockheed). Weszły onena uzbrojenie czterech dywizjonów myśliwskich. W latach1979-1983 wszystkie dywizjony przezbrojono na myśliwce GeneralDynamics F-16A/B “Fighting Falcon”. W wyniku wypadkówlotniczych Belgia straciła 38 F-104G i 3 TF-104G. Po wycofaniusamolotów z eksploatacji 18 F-104G przekazano Turcji

– Dania; w 1965 roku otrzymała w ramach programu MAP 25 F-104G(zbudowane przez firmę Canadair) i 4 TF-104G (zbudowane przezfirmę Lockheed). Samoloty te weszły na uzbrojenie dwóchdywizjonów myśliwców przechwytujących. W 1971 roku stanyeskadr uzupełniono o 15 maszyn CF-104 i 7 CF-104D, odkupionychod Kanady. Wszystkie wymienione samoloty zostały przebudowane

do standardu F-104G/TF-104G, przy czym jeden CF-104 zostałprzebudowany w zakładach Lockheed, a kolejne w zakładachDuńskich Królewskich Wojsk Lotniczych w Aalborgu. W latach1983 i 1986 oba dywizjony przezbrojono na samoloty F-16A/B. W1987 roku 15 F-104G i 3 TF-104G przekazano Tajwanowi. W tokueksploatacji Dania utraciła 12 samolotów F-104

– Grecja; w 1964 roku w ramach MAP otrzymała 35 F-104G(Canadair) i 4 TF-104G (Lockheed) W 1966 r. zakupiono jeszcze10 F-104G i 2 TF-104G zbudowane przez firmę Lockheed. Zadaniemsamolotów F-104 było powstrzymanie, przy pomocy bronijądrowej, ewentualnego natarcia państw Układu Warszawskiego.Na początku lat 70.-tych F-104G zostały przesunięte dowykonywania zadań z użyciem broni konwencjonalnej. W 1972 rokuotrzymano od Hiszpanii 9 F-104G i 1 TF-104G. W 1977 rokuNiemcy przekazali Grecji 2 TF-104G. W 1982 r. stan samolotówbojowych uzupełniono o 10 ex-holenderskich F-104G. W latach1983-1988 z RFN otrzymano 78 samolotów: 38 F-104G, 22 RF-104Gi 18 TF-104G. Greckie F-104G używane były w roli maszynmyśliwsko-bombowych i rozpoznawczych. Wycofano je dopiero napoczątku 1993 roku

– Hiszpania; w 1965 roku otrzymała 18 F-104G i 3 TF-104G wramach programu MAP. F-104G nosiły w Hiszpanii oznaczenie C.8,a TF-104G- CE.8. Samoloty używane były w systemie obronypowietrznej. Już w 1972 roku Hiszpania otrzymała w ramachpomocy samoloty myśliwskie Mc Donnell Douglas F-4C “PhantomII”, przekazując swoje F-104 Grecji i Turcji

– Holandia; w latach 1962-1965 otrzymała 70 F-104G i 25RF-104G dostarczone przez firmę Fokker (ARGE Nord) oraz 25F-104G zbudowane we Włoszech i zmontowane przez firmę Fiat. Doeksploatacji wprowadzono 120 maszyn bojowych oraz 18dwumiejscowych TF-104G zbudowane przez firmę Lockheed (z czego8 egzemplarzy zmontowano w firmie Fokker). Weszły one nauzbrojenie pięciu dywizjonów myśliwskich. W okresie w latach1979-1984 jednostki te zostały przezbrojone na samolotyF-16A/B. Po wycofaniu samolotów z lotnictwa Holandii 43 F-104G

i 10 TF-104G przekazano Turcji, a 10 F-104G Grecji. Holendrzyw czasie eksploatacji stracili 40 F-104G i 3 TF-104G

476th Tactical Fighter Squadron w bazie Đà Nẵng, 1965 rok

– Japonia; w latach 1962-1967 w Japonii zbudowano 207 F-104J,z czego 29 złożono z części dostarczonych przez firmęLockheed, dalsze 178 powstało od podstaw. Wraz z 3 F-104Jwyprodukowanymi przez Lockheeda daje to łącznie 210jednomiejscowych F-104J. Zakupiono również 20 dwumiejscowychF-104DJ. Na “Starfightery” przezbrojono w Japonii siedemdywizjonów (Hikotaí) należących do czterech skrzydeł(Kokudan). Samoloty te były z powodzeniem (stracono jedynie 34F-104J i 2 F-104DJ) używane do początków lat 80.-tych. Wlatach 1979-1985 wszystkie dywizjony zostały przezbrojone naF-15J “Eagle”. Po wycofaniu z eksploatacji Japonia oddalaczęść swoich samolotów Tajwanowi

– Jordania; w latach 1966 i 1968 w ramach pomocy od USAotrzymała 21 F-104A i 7 F-104B, wycofane z US Air Force. W1969 roku Tajwan, a zgodą USA, przekazał Jordanii swoje 18F-104A. W 1971 roku jeden dywizjon jordański zostałprzerzucony do Pakistanu i wziął udział w walkach tego państwaz Indiami w czasie kolejnej wojny. Szczegóły tych działań niesą znane, podobno jednak dywizjon stracił trzy samoloty. Wlatach 1979-1981 samoloty F-104 zostały zastąpione przezmaszyny Dassault-Breguet “Mirage F.1C”

– Kanada; na początku lat 60.-tych samoloty CF-104 (200 egz.)i CF-104D (38 egz.) zostały dostarczone dla Royal Canadian AirForce. Wchodziły na uzbrojenie ośmiu dywizjonów myśliwskich 1.Dywizji Lotniczej RCAF w Europie. Pierwsze samoloty dotarły doEuropy w grudniu 1962 r. Priorytetowym zadaniem wszystkichstacjonujących na starym kontynencie CF-104 miało byćwzmocnienie nuklearnych sił NATO w Europie, choć niektórejednostki pełniły także zadania związane z rozpoznaniem polawalki. Wykruszanie się samolotów w wyniku licznych awarii(wykonujący głównie loty na bardzo małej wysokościKanadyjczycy mieli największy procentowy wskaźnik wypadków)zmusiło do rozwiązania dwóch dywizjonów. W 1970 roku rządkanadyjski podjął decyzję o zmniejszeniu liczby CF-104 wEuropie oraz całkowitej zmianie przeznaczenia wyposażonych wnie jednostek przeznaczonych do uderzeń nuklearnych, wyłączniena konwencjonalne. Od 1972 roku CF-104 były modernizowane:zainstalowano działka M61 “Vulcan” oraz rozszerzono asortymentuzbrojenia o bomby kasetowe BL755 oraz o wyrzutnieniekierowanych pocisków rakietowych LAU-3/A (oznaczeniekanadyjskie CRU-7) kalibru 70 mm. Kilka lat później rozpoczętoproces ich sprzedaży do Danii i Norwegii. N początku lat 80.-tych w Europie pozostały ostatecznie tylko trzy dywizjony:421., 439. i 441. W latach 1983- 1986 (wg innych źródeł wlatach 1985- 1987) ostatnie trzy dywizjony przezbrojono wsamoloty McDonnell Douglas CF-18 “Hornet”. Znaczną część ex-kanadyjskich CF-104 i CF-104D przekazano Turcji. Opróczkanadyjskich jednostek stacjonujących w Europie CF-104 używanebyły też w 6. Operational Training Unit, gdzie prowadzonoszkolenie pilotów latających później na CF-104 oraz w CentralExperimental and Proving Establishment w Cold Lake. Spośród239 kanadyjskich “Starfighterów” rozbiło się ok. 110samolotów,

– Norwegia; w 1963 roku otrzymała 16 RF-104G i 2 TF-104Gwykonane przez firmę Lockheed oraz 3 F-104G z zakładówCanadair. Wszystkie trafiły do 331. Dywizjonu. Głównymzadaniem tej jednostki było prowadzenie rozpoznania

powietrznego, a w drugiej kolejności obrona powietrzna. W 1973roku Norwegia otrzymała od Niemiec 2 TF-104G oraz zakupiła 18ex-kanadyjskich CF-104G i 2 CF-104D. Nowe samoloty weszły nauzbrojenie 334. Dywizjonu. Zadaniem tego dywizjonu byłozwalczanie celów morskich, głównym uzbrojeniem były kierowanepociski rakietowe AGM-12C “Bullpup B”. W 1981 roku samolotyF-104 zostały zastąpione przez F-16A/B

– Pakistan; był pierwszym państwem poza USA, które otrzymałoF-104. W ramach MAP dostarczono w 1961 roku 12 ex-amerykańskich samolotów (10 F-104A i 2 F-104B). Wzięły oneudział w wojnie z Indiami we wrześniu 1965 roku uzyskująccztery zwycięstwa powietrzne. Straty własne wyniosły 2 F-104A:jeden padł ofiarą myśliwca “Mystere IV”, drugi zostałzestrzelony przez naziemną obronę przeciwlotniczą.Prawdopodobnie trzy kolejne samoloty stracił dywizjonjordański, przerzucony celem wsparcia muzułmańskiegosojusznika. W II połowie lat 60.-tych otrzymano 2 F-104A odTajwanu. W czasie kolejnej wojny (grudzień 1971 roku)pakistańskie F-104A zestrzeliły cztery samoloty: 1 Suchoj Su-7i 1 Folland “Gnat”, 1 English Electric “Canberra” i 1 “Alize”.Jednak indyjskie Mikojan MiG-21 zdołały zestrzelić 3 F-104A.Pozostałe F-104A/B Pakistan wycofał ze służby w 1975 roku

– RFN; pierwsze samolot F-104F dotarły do Niemiec w lipcu 1960roku. Natomiast bojowe F-104G zaczęły wchodzić na uzbrojeniejednostek wiosną 1961 roku. Znalazły się one na uzbrojenieczterech pułków myśliwsko-bombowych. W latach 60.-tych miałyone głównie wykonywać uderzenia jądrowe na nacierające wojskaUkładu Warszawskiego i na ich obiekty tyłowe. Po przyjęciunowej doktryny Elastycznego Reagowania samoloty F-104G zostałyprzeznaczone do wykonywania uderzeń bronią konwencjonalną,niszcząc środki przenoszenia broni jądrowej przeciwnika, atakże paraliżując system dowodzenia i system zaopatrzeniawojsk. Używane były do lat 1983-1985, kiedy zostały zastąpioneprzez samoloty Panavia “Tornado”. W latach 1963-1964 na F-104Gprzezbrojono dwa pułki myśliwskie. W 1974 roku obie jednostki

zostały przezbrojone na samoloty Mc Donnell Douglas F-4F“Phantom”. W latach 1963-1971 F-104G latały również w dwóchpułkach rozpoznawczych oraz dwóch pułkach marynarki wojennej(lata 1963-1986). F-104G zakupione dla pułków marynarkiwojennej zostały w 1977 roku dostosowane do przenoszeniapocisków przeciwokrętowych AS 34 “Kormoran”. Samoloty F-104zyskały sobie złą reputację jako samoloty niebezpieczne itrudne w pilotażu. Duża liczba wypadków była powodem, dlaktórego nazywano je “Latającymi Trumnami” albo “TwórcamiWdów”. Łącznie Niemcy stracili aż 248 F-104G, 33 TF-104G i 11F-104F (razem 292 samoloty). Zginęło na nich 116 pilotów.Część z wycofanych samolotów przekazano innym państwom: 165F-104G i 36 RF-104G Turcji, 58 F-104G i 23 TF-104G Grecji, 39F-104G i 27 TF-104G Tajwanowi,6 TF-104G Wochom, 1 F-104G i 2TF-104G odstąpiono amerykańskiej agencji NASA

– Tajwan; w 1961 roku otrzymał pierwsze 24 F-104A i 5 F-104B,pochodzące z zapasów USAF. W latach 1964-1969 dostarczono 46F-104G i 8 TF-104G (zbudowane przez firmę Lockheed) i 21RF-104G (zbudowane przez firmę Canadair). Jednoczenie zwprowadzeniem F-104G wycofano z uzbrojenia F-104A/B, 18 z nichodstąpiono Jordanii i co najmniej 2 Pakistanowi. W 1983 r.stany jednostek uzupełniono przez 38 F-104G i 26 TF-104G,wycofanych z niemieckiego centrum szkolenia w Luke w Arizonie(USA). W 1987 roku dostarczono Tajwanowi 22 F-104J i 5 F-104DJz Japonii (część w stanie nielotnym) oraz 15 F-104G i 3TF-104G z Danii. W latach 80.-tych tajwańskie F-104Gprzezbrojono w pociski AIM-9J “Sidewinder”, a w latach 90.-tych w opracowane na Tajwanie rakiety “Sky Sword I” i “SkySword II”. Ostatnie samoloty F-104 zostały wycofane w 1997roku

Kraków, Muzeum Lotnictwa Polskiego

– Turcja; przez Turcję przewinęło się ok. 400 F-104, większośćz nich została przekazana przez inne państwa NATO. W latach1963-1964, w ramach programu MAP otrzymano 34 F-104G(zbudowane przez Canadair) oraz zakupiono dalsze 10 F-104G ,2RF-104G i 6 TF-104G w firmie Lockheed. W 1972 roku Hiszpaniaprzekazała 9 F-104G i 2 TF-104G. Na początku lat 70.-tychzakupiono we Włoszech 40 egzemplarzy F-104S, które zostałydostarczone w latach 1974-1975. Największe dostawy F-104 doTurcji przypadają na lata 80.-te: przekazano wówczas 18 F-104Gz Belgii (1981-1983), 21 F-104G, 22 RF-104G i 10 TF-104G zHolandii (lata 1980-1984), 9 RF-104G, 3 CF-104 i TF-104G zNorwegii (1981 rok), 119 F-104G, 18 RF-104G i 33 TF-104G zNiemiec (lata 1980-1987). W 1985 roku Kanada zaoferowałaTurcji odstąpienie swoich CF-104 po bardzo atrakcyjnej cenie.Samoloty te przeszły na koszt RFN remonty i zostałydostarczone w latach 1986-1987 (46 CF-104 i 6 CF-1 04D).Spośród 52 maszyn 20 przeznaczono na części zamienne.“Sarfightery” zostały wycofane ze służby w latach 1990-1995 izastąpione głównie przez samoloty F-16

– USA; poza prototypami XF-104 oraz 17 YF-104A użytkowano 153F-104A, 26 F-104B, 77 F-104C i 21 F-104D. Pierwsze samolotydotarły do dywizjonów USAF w okresie luty-czerwiec 1958 roku.W czasie kryzysu wokół Tajwanu we wrześniu 1958 roku 24 F-104Ai 5 F-104B dostarczono statkiem na wyspę, gdzie stacjonowałydywizjony USAF. Wszystkie te maszyny zostały późniejprzekazane lotnictwu Tajwanu. W końcu 1959 roku samolotyF-104A i F-104B przekazano do lotnictwa Gwardii Narodowej.Część samolotów przebudowano na bezpilotowe samoloty-cele

QF-104A lub przekazano Tajwanowi (24 F-104A i 5 F-104B) orazPakistanowi (10 F-104A i 2 F-104B). W następstwie KryzysuBerlińskiego w 1961 roku trzy dywizjony Gwardii Narodowejzostały przebazowane do Europy, gdzie przebywały do końca 1962roku. Kryzys związany z instalacją radzieckich rakiet naKubie, spowodował w 1963 roku przeniesienie F-104A i F-104B dojednostek regularnych. Ich zadaniem było przechwytywanieewentualnych bombowców, które wystartowałyby z Kuby. Wycofanezostały ze służby w 1969 roku. Wcześniej (w latach 1966-1967)21 F-104A i 7 F-104B przekazano Jordanii. Pierwsze F-104C iF-104D zaczęły napływać do dywizjonów USAF pod koniec 1958roku. W latach 1965-1967 używane były w czasie wojny wWietnamie. W toku walk F-104C wykonały 2269 lotów bojowych wczasie 8820 h. Straty wyniosły 15 maszyn, z czego jedenzestrzelił MiG-19, nie odniosły natomiast żadnego zwycięstwapowietrznego. W 1967 roku F-104C przekazano Gwardii Narodowej,gdzie były używane do 1975 roku. W latach 1963-1983 na 65F-104G, 36 TF-104G i 11 F-104F latały trzy dywizjony bojowegoszkolenia załóg bazujące w Luke w Arizonie, szkoląc pilotówzachodnioniemieckich, a także z innych państw NATO. Wszystkiewymienione samoloty stanowiły własność Luftwaffe

– Włochy; pierwszy wyprodukowany przez firmę Fiat samolotF-104G został oblatany 5.10.1962 roku. Lotnictwo włoskieotrzymało 51 egzemplarzy wykonanych w wariancie myśliwskim, 54w myśliwsko- bombowym oraz 28 TF-104G, z czego 16 zbudowanychwe Włoszech. Weszły one na uzbrojenie sześciu dywizjonów. Wlatach 1970-1974 dostarczono 224 F-104S (z 225 zamówionych,jeden rozbił się przed przejęciem przez siły powietrzne). W199 roku oficjalnie zakończono eksploatację F-104G wAeronautica Militare Italiana. Takie operacje wojskowe, jakDeny Flight, Deliberate Force, Decisire Endeavour, czywreszcie słynna Allied Force wskazały na nowe, realnezagrożenie ze strony niestabilnych politycznie i militarniepaństw powstałych na gruzach dawnej Jugosławii. SamolotyF-104S.ASA-M pełniły rolę alarmowych samolotówprzechwytujących

KonstrukcjaJednomiejscowy (w wersjach treningowych- dwumiejscowy)średniopłat o konstrukcji metalowej. Skrzydła wolnonośne oobrysie trapezowym i ujemnym wzniosie 10 stopni. Konstrukcjadwudźwigarowa z 12 pomocniczymi dźwigarkami. Pokrycia skrzydełgórne i dolne wykonane jako elementy integralne. Cześć ruchomana krawędzi spływu, o konstrukcji duralowej jest dzielona.Wewnętrzna działa jak klapa nośna natomiast zewnętrzna pełnirolę lotki.

Kadłub skorupowy o konstrukcji duralowej. Pod kadłubemzamontowano pojedynczą brzechwę ustateczniającą. W tylnejczęści kadłuba, po obu jego stronach, umieszczono hamulceaerodynamiczne. Kabina zakryta, ciśnieniowa, wyposażona wfotel katapultowany. Usterzenie pionowe dwudźwigarowe okonstrukcji duralowej z jednoczęściowym sterem kierunku.Usterzenie poziome o konstrukcji duralowe, płytowe o kształcietrapezowym. Podwozie trójkołowe z kołem przednim, chowane wlocie.

Taiwan Air Force F-104J

Uzbrojenie– YF-104A- 1 sześciolufowe działko General Electric T-171-E3(M-61A) “Vulcan” kal. 20 mm, kierowane pociski rakietowepowietrze-powietrze GAR-8 (AIM-9B) “Sidewinder”, 1niekierowany pocisk rakietowy powietrze-powietrze MB-1 “Genie”głowicą jądrową o mocy 1,5 kt,

– F-104C- 1 sześciolufowe działko General Electric M-61A“Vulcan” kal. 20 mm. Uzbrojenie podwieszane na 5 węzłach(czterech podskrzydłowych i jednym podkadłubowym), późniejdodano jeszcze dwa węzły podkadłubowe: jedna bomba atomowatypu Mk 28 mocy 100-500 kt lub B43 o mocy 1-2 Mt, bombykonwencjonalne o wagomiarze 445, 340 lub 225 kg, 2 pociskirakietowe powietrze-ziemia AGM-12C “Bullpup B”, 2-4 kierowanepociski rakietowe powietrze-powietrze AIM-9 “Sidewinder” albododatkowe zbiorniki paliwa,

– F-104G- 1 sześciolufowe działko General Electric M-61A“Vulcan” kal. 20 mm. Uzbrojenie podwieszane na 7 węzłach(czterech podskrzydłowych i trzech podkadłubowych): 1 lub 2bomby atomowe B43 o mocy 1-2 Mt, bomby konwencjonalne owagomiarze 908, 445, 340 lub 225 kg, 2 pociski rakietowepowietrze-ziemia AGM-12C “Bullpup B”, 2-4 kierowane pociskirakietowe powietrze-powietrze AIM-9 “Sidewinder” albododatkowe zbiorniki paliwa. Łączna masa uzbrojenia- 1816 kg,natomiast wraz ze zbiornikami dodatkowymi- ok. 3000 kg,

– F-104S- 1 sześciolufowe działko General Electric M-61A“Vulcan” kal. 20 mm. Centralny zamek kadłubowy przystosowanydo przenoszenia masy 908 kg, Zamki kadłubowe boczneprzystosowane do przenoszenia pocisków kasy powietrze-powietrze AIM-9 “Sidewinder”. Zamki podskrzydłowe (po dwa nakażdym skrzydle) przystosowane do przenoszenia masy 453 kgbomb, zasobników z niekierowanymi pociskami rakietowymi,pocisków rakietowych powietrze-ziemia AGM-12 “Bullpup”,kierowanych pocisków powietrze-powietrze AIM-9 “Sidewinder”lub AIM-7 “Sparrow”, zbiorników dodatkowych paliwa. Nakocówkach skrzydeł mogły być montowane pociski “Sidewinder”lub dodatkowe zbiorniki paliwa. Masa uzbrojenia- 2177 kg.

Wyposażenie– YF-104A, F-104A, F-104B, F-104C, F-104D- celownikradiolokacyjny AN/APG-34, celownik optyczny K-19,

– F-104G- stacja radiolokacyjna NASARR F-15A, czujnikpodczerwieni, bezwładnościowy układ nawigacyjny Litton LN-3,system nawigacyjny TACAN, pilot automatyczny Honeywell MH-97G,

– F-104S- stacja radiolokacyjna klasy NASARR, autopilot,komputer pokładowy, TACAN, VOR, transponder, ILS, systemnawigacji radiowej, system nawigacji inercyjnej, radiostacjeUHF i VHF.

Instalacje: hydrauliczna, elektryczna, klimatyzacyjna,

Silnik turboodrzutowy:

– XF-104 pierwszy prototyp- Curtiss Wright J65 bez dopalania ociągu 34,7 kN (3540 kG),

– XF-104 drugi prototyp- Curtiss Wright J65-W-6 z dopalaniem ociągu 44,5 kN (4540 kG),

– YF-104A General Electric J79-GE-3 lub J79-GE-3A o ciągu 49,0kN (4990 kG) bez i 71,2 kN (7260 kG) z dopalaniem,

– F-104C General Electric J79-GE-7 o ciągu 44,5 kN (4540 kG)bez i 70,3 k N (7170 kG) z dopalaniem,

– F-104- General Electric J79-GE-11A o ciągu 44,5 kN (4540 kG)bez i 70,3 k N (7170 kG) z dopalaniem,

– F-104S General Electric J79-GE-19 o ciągu 79,63 kN (8120 kG)z dopalaniem.

Luftwaffe Bundeswehra 1965 rok

Dane techniczne F-104SRozpiętość (bez zbiorników lub prowadnic na końcach skrzydeł)6,68 m, długość całkowita 16,69 m, długość kadłuba 15,62,wysokość 4,11 m, powierzchnia nośna 18,22 m2.

Masa własna 6387 kg, masa startowa 13 054 kg.

Prędkość max Ma=2,2, prędkość przelotowa max Ma=0,92, prędkośćprzeciągnięcia 232 km/h, wznoszenie 254 m/s, pułap max 17 680m, pułap dynamiczny 27 400 m, promień działania 955 km, zasięgdo przebazowania (z jednym tankowaniem w powietrzu) 3510 km.

Autor – Dawid Kalka

Bibliografiahttps://pl.wikipedia.org/wiki/Lockheed_F-104_Starfighter1.http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/1656/126/Lockheed2.-F-104-StarfighterMuzeum Lotnictwa Polskiego, Kraków3.

82 mm Moździerz batalionowyobr./wz. 43

82 mm Moździerz batalionowyobr./wz. 43

Historia konstrukcjiMoździerz opracowany w 1941 roku w ZSRR przez zespółkonstruktorów pod kierownictwem B. I. Szawyrina. Modernizacja82 mm moździerza wz. 1941.

Opis konstrukcjiModyfikacje w stosunku do poprzedniego modelu: dotychczasowenogi składane zastąpiono tłoczonym dwójnogiem jednoczęściowym.Zmiany objęły też podwozie – koła zdejmowane zastąpionostałymi, tłoczonymi, o mniejszej masie oraz uresorowanopodwozie. Ponadto uproszczono konstrukcję mechanizmuustawczego, zwiększono siłę sprężyny głównej osłabiaczaodrzutu, ruchomy wspornik celownika zastąpiono stałym,przyspawanym do dźwigara oraz udoskonalono zaczepy płytyoporowej do zamocowania dwójnogu.

Wrocław, Arsenał – Muzeum Militariów

Zastosowana amunicja

1. Granat odłamkowy O-832:Masa pocisku: 3,31 kg

Masa materiału wybuchowego: 0,40 kg

Prędkość wylotowa: od 70 m/s do 202 m/s

Donośność: od 220 m do 3000 m

Pocisk stabilizowany w locie za pomocą brzechw. Zaopatrzony wgłowicowy zapalnik uderzeniowy M-1. Stosowano 7 ładunkówmiotających.

2. Granat odłamkowy O-832D:Masa pocisku: 3,10 kg

Masa materiału wybuchowego: 0,40 kg

Prędkość wylotowa: od 70 m/s do 202 m/s

Donośność: od 220 m do 3000 m

Uproszczona amunicja opracowana podczas wojny. Pociskstabilizowany w locie za pomocą brzechw. Zaopatrzony webonitowy głowicowy zapalnik uderzeniowy MP-82. Stosowano 7ładunków miotających.

3. Dymna D-832:Masa pocisku: 3,46 kg

Masa materiału wybuchowego: 0,06 kg

Masa substancji dymotwórczej: 0,46 kg

Prędkość wylotowa: od 70 m/s do 202 m/s

Donośność: od 220 m do 3000 m

Pocisk stabilizowany w locie za pomocą brzechw. Zaopatrzony webonitowy głowicowy zapalnik uderzeniowy MP-82. Stosowano 7ładunków miotających.

W służbie niemieckiej przejęte egzemplarze otrzymałyoznaczenie 8,14 cm Granatwerfer 274/4 (r). Przy użyciustandardowej niemieckiej amunicji kalibru 81,4 mm następowałwypływ gazów prochowych przed pociskiem (gładka lufa, międzypierścieniami uszczelniającymi na pocisku a ścianką lufyodstęp 0,6 mm), co powodowało drastyczny spadek zasięgu icelności prowadzonego ognia.

Skarżysko-Kamienna – Muzeum im. Orła Białego

Podstawowe dane taktyczno-techniczneKaliber: 82 mm

Masa: na stanowisku 58 kg (z zamontowanym celownikiem)

Długość lufy: z zamkiem 1360 mm (przewód lufy 1225 mm)

Kąt ostrzału w elewacji: od + 45° do + 85°

Kąt ostrzału w azymucie: 10° przy kącie podniesienia lufy 45°,6° przy kącie podniesienia lufy 85°

Szybkostrzelność: do 20 strz./min.

Autor – Dawid Kalka

Bibliografia

Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak „Encyklopediawspółczesnej broni palnej” Wydawnictwo WIS, Warszawa1993http://www.dws-xip.pl/encyklopedia/82mm-wz1943/

Karabiner 98k

Kar98k (Mauser Kar98k) to niemiecki karabinek powtarzalny zokresu II wojny światowej.

HistoriaPrzepisowym karabinem Armii Cesarstwa Niemieckiego w czasie Iwojny światowej był Gewehr 98 (Gew98). Był to typowy karabinpoczątku XX wieku o długości 1250 mm, z lufą długości 740 mm.Doświadczenia wojenne wykazały, że tak długa lufa jest zbędna,a karabin za długi.

Efektem tych doświadczeń było skonstruowanie w latach 20. XXwieku w kilku krajach krótkich karabinów systemu Mausera zlufami długości 590–600 mm (belgijski FN Mle1924/30,czechosłowacki vz. 24, polski kbk wz. 29). W Niemczechpodstawą do stworzenia krótkiego karabinu był karabinekKar98b. Była to broń o wymiarach karabinu czyli z lufą 740 mm,różniąca się wyłącznie zgiętą rączką zamkową oraz mocowaniempasa nośnego do noszenia przez plecy. Przy okazjizmodyfikowano podajnik magazynka (przy pustym magazynkupodajnik blokował zamek w tylnym położeniu informującżołnierza o konieczności ponownego załadowania magazynka).

W roku 1943do produkcjiweszłaodmiana“ekonomiczna”tzw.Kriegsmodell.

Nowy karabinek był początkowo produkowany na eksport. Dopiero14 czerwca 1935 został przyjęty do uzbrojenia jako Kar98k.Pierwszą modernizację Kar98k przeszedł w 1939. Osłonięto wtedymuszkę tunelową osłoną. Kiedy zaczęło brakować drewnaorzechowego na łoże, zastąpiono je łożem wykonanym ze sklejki.Nowy materiał wymusił zmianę konstrukcji kolby, która zamiastpłaskiej stopki otrzymała tłoczony z blachy trzewik. Corazwięcej części karabinka było tłoczonych (zamiast frezowanych).

Pogarszająca się sytuacja militarna nazistowskich Niemiec nafrontach II wojny światowej sprawiła, że od 1943 wprowadzanocoraz więcej uproszczeń w konstrukcji karabinka. Broń ta wliteraturze określana jest jako Kriegsmodell – wzór wojenny.Przedni bączek zastąpiła opaska z blachy, karabinki przestałybyć wyposażane w osadę bagnetu i wycior. W 1944 zastąpiono

umieszczone na kolbie blaszane kowadełko z przelotowym otworem(tak zwana babka służąca do rozkładania zamka), otworem wtrzewiku kolby. Egzemplarze wykonane w 1945 często posiadałystały celownik przystrzelany na odległość 100 metrów iskrócone łoże (oszczędność drewna). Niektóre egzemplarze nieposiadały żadnego pokrycia zabezpieczającego przed korozją.Zmiany te wprowadzano stopniowo.

W latach 1935–1945 wyprodukowano prawie 11,5 miliona sztuk.Fabrykacja miała miejsce w oberndorfskich i berlińskichzakładach Mausera, u JP Sauera w Suhl, w Ermie, Berlin –Lübecker Maschinenfabrik, Berlin – Suhler Waffen undFarzeugewerke, Steyr – Daimler – Puch AG Werk w Steyr, FN wHerstalu koło Liège, Waffenfabrik Brünn w Brnie i GustloffWerke Werk w Weimarze. Pomimo wprowadzenia do uzbrojeniakarabinów samopowtarzalnych i automatycznych Kar98k do końcawojny pozostał podstawową bronią Wehrmachtu i Waffen-SS.

Wraz z karabinkiem żołnierz otrzymywał skórzany pas nośny,bagnet S 84/98 wraz z żabką (wiele odmian), dwie ładownice wz.11 (czarne lub w różnych odcieniach brązu każda na sześćpięcionabojowych łódek) oraz uniwersalny przybornik doczyszczenia broni wz. 34.

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaKraków, Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa

“Nila”Broń z kolekcji Dr. Stanisława Wcisło

Celownik wyskalowany został do naboju z pociskiem ciężkim sS(polskie oznaczenie SC), w innych państwach używanym wyłączniedo ciężkich karabinów maszynowych.

Wyselekcjonowane podwzględem skupienia icelności egzemplarzezaopatrywano w montaż docelownika optycznego.Stosowano różnorodnecelowniki o powiększeniupółtorakrotnym iczterokrotnym różnychwytwórców.

Dla spadochroniarzy skonstruowano dwie wersje składane. W roku1939 zbudowano kilka egzemplarzy próbnych ze składaną na lewąstronę kolbą. W zakładach Mausera stworzono rozkładany na dwieczęści Kar 98/42. Miejsce rozłączania znajdowało się nawysokości komory nabojowej. Powstało tylko kilka sztuk do próbwojskowych.

Zastosowana amunicjaNajczęściej wykorzystywano naboje zaopatrzone w łuski staloweo masie 10,9 g, długości 57 mm i średnicy dna 11,95 mm.

1. Zwykła Patrone schweres Spitzgeschoß:Długość naboju: 80,6 mm

Długość pocisku: 35,3 mm

Masa naboju: 26,7 g

Masa pocisku: 12,8 g

Masa ładunku miotającego: 2,75g

Prędkość wylotowa: 755 m/s

Pocisk s.S. pełnopłaszczowy z ołowianym rdzeniem. Miał onbalistykę zoptymalizowaną do strzelania na duże odległości. Zodległości 100 m pocisk przebijał płytę pancerną o grubości 5mm ustawioną pionowo.

2. Przeciwpancerna Patrone Spitzgeschoß mit Kern:Długość naboju: 80,6 mm

Długość pocisku: 37,3 mm

Masa naboju: 25,45 g

Masa pocisku: 11,55 g

Masa rdzenia: 5,8 g

Masa ładunku miotającego: 2,8 g

Prędkość wylotowa: 785 m/s

Pocisk S.m.K. pełnopłaszczowy z rdzeniem stalowym. Zodległości 100 m pocisk przebijał płytę pancerną o grubości 8mm odchyloną o 30 stopni od pionu.

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaKraków, Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa“Nila”Broń z kolekcji Dr. Stanisława Wcisło

3. Przeciwpancerna ze smugaczem PatroneSpitzgeschoß mit Kern L’Spur:Długość naboju: 80,6 mm

Długość pocisku: 37,3 mm

Masa naboju: 23,95 g

Masa pocisku: 10,0 g

Masa rdzenia: 2,6 g

Masa ładunku miotającego: 2,8 g

Prędkość wylotowa: 785 m/s

Pocisk S.m.K. L’Spur pełnopłaszczowy z rdzeniem stalowym, wktórego dennej części umieszczono smugacz. Z odległości 100 mpocisk przebijał płytę pancerną o grubości 8 mm odchyloną o 30stopni od pionu.

4. Przeciwpancerna Patrone Spitzgeschoß mit Kern(geharted):Długość naboju: 80,5 mm

Długość pocisku: 28,6 mm

Masa naboju: 26,8 g

Masa pocisku: 12,6 g

Masa rdzenia: 8,25 g

Masa ładunku miotającego: 3,6 g

Prędkość wylotowa: 875 m/s

Pocisk S.m.K.(H) pełnopłaszczowy z rdzeniem z węglikawolframu. Z odległości 100 m pocisk przebijał płytę pancerną ogrubości 13 mm odchyloną o 30 stopni od pionu.

5. Szkolna Platzpatrone 33:Długość naboju: 80,6 mm

Długość pocisku: 31 mm

Masa ładunku miotającego: 1 g

Używane do celów szkoleniowych ślepe naboje z drewnianympociskiem Holzgeschoß 33 (wydrążonym w środku), który rozpadałsię po opuszczeniu lufy.

OpisKarabinek Kar98k był indywidualną bronią powtarzalną. Zamek

czterotaktowy, ślizgowo-obrotowy. Ryglowanie za pomocą trzechrygli. Zasilanie ze stałego, dwurzędowego magazynkapudełkowego o pojemności pięciu naboi. Przyrządy celowniczeskładały się z trójkątnej muszki i celownika krzywkowego. Brońbyła wyposażona w bagnet nożowy. Na zakończeniu lufy możnabyło montować 30 mm granatnik karabinowy (garłacz)Gewehrgranatgerät (zwany potocznie Schiessbecher).Wystrzeliwano z niego za pomocą ślepego naboju granatyodłamkowe, przeciwpancerne (trzy wzory) i agitacyjne (zulotkami).

Państwo III Rzesza

Producent Mauser i inni

Rodzaj Karabin powtarzalny

Historia

Produkcja 1935–1945

Wyprodukowano 11,5 miliona egzemplarzy

Dane techniczne

Kaliber 7,92 mm

Nabój 7,92 × 57 mm Mauser

Magazynek stały, 5 nabojów

Wymiary

Długość 1110 mm

Długość lufy 600 mm

Masa

broni 4,1 kg (karabin niezaładowany)

Inne

Prędkość pocz. pocisku 1100 m/s

Źródła:

Leszek Erenfeicht: Konie robocze. Karabiny powtarzalneII wojny światowej. „Strzał”, 5(25)/2005, s. 28.

Witold Głębowicz, Roman Matuszewski, Tomasz Nowakowski:Indywidualna broń strzelecka II Wojny Światowej,Warszawa 2000, s. 28–29.Szerzej zobacz Richard D. Law: Karabiner 98k alsScharfschützenwaffe, Stuttgart 1998.Terry Gardner, Peter Chamberlain: Enzyklopädie deutscherWaffen 1939 – 1945. Handwaffen, Artilleri, Beutwaffen,Sonderwaffen, Stuttgart 2006, s. 34.Wadim Kornijenko: Uzbrojenie Wermachtu i Waffen SS,Białystok 1993, s. 148–155.Karabiny karabinki i pistolety maszynowe Encyklopediadługiej broni wojskowej XX wieku – Żuk Aleksandr B.http://www.dws-xip.pl/encyklopedia/category/kraje/de/poj-de/uzb-de/

Galeria:

Karabinek Mausera Kar98kbył podstawową,indywidualną broniąniemieckiego piechura wlatach II Wojny Światowej.

Była to broń powtarzalna, zzamkiem ślizgowo-obrotowym,czterotaktowym, zasilananabojami Mauser 7,92 x 57mm z 5-nabojowego magazynkawewnętrznego ładowanego złódki.

Na zakończeniu lufy możnabyło montować 30 mmgranatnik karabinowy(garłacz) Gewehrgranatgerät(zwany potocznieSchiessbecher).Wystrzeliwano z niego zapomocą ślepego nabojugranaty odłamkowe,przeciwpancerne (trzywzory) i agitacyjne (zulotkami).

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaKraków, Kraków, Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa

“Nila”Broń z kolekcji Dr. Stanisława Wcisło

OT-810

Transporter opancerzonyOT-810

Ostatnią zbudowaną wersją transportera opancerzonego Sd. Kfz.251, był budowany w okresie tuż po zakończeniu II WojnyŚwiatowej, przez czechosłowacki przemysł zbrojeniowych –półgąsienicowy transporter opancerzony OT-810 (OT – obranenytransporter, czyli transporter opancerzony).

W czasie II wojny światowej znajdujące się na terenie Czechzakłady przemysłowe prowadziły produkcję sprzętu wojskowego napotrzeby sił zbrojnych III Rzeszy. Wśród tych zakładówznajdowała się fabryka Škody w Pilźnie produkująca podwoziatransportera Sd.Kfz.251 oraz fabryka Bohemia w Českiej Lípieprodukujące kadłuby dla tych pojazdów. Po zakończeniu wojny

czechosłowackie zakłady kontynuowały produkcję sprzętuskonstruowanego podczas wojny, w miarę potrzeby zastępującpodzespoły produkowane za granicą rodzimymi. Wśródopracowanych wzorów uzbrojenia znalazły się prototypowypółgąsienicowy samochód ciężarowy Tatra V985 i transporteropancerzony OT-810. Obydwa wykorzystywały podzespołyniemieckiego transportera Sd.Kfz.251.

OT-810 różnił się od Sd.Kfz.251 głównie zastosowanymsilnikiem. Produkowany poza Czechosłowacją silnik gaźnikowyMaybach HL 42 TURKM zastąpiono chłodzonym, powietrzem 8-cylindrowym silnikiem wysokoprężnym Tatra T-928-3. Montażnowego silnika wymusił wydłużenie przedziału silnikowego wzwiązku z tym zwiększył się odstęp pomiędzy kołami agąsienicami. Ostateczny projekt nowego pojazdu powstał wlatach 1953–1958 w zakładach Tatra.

Ostateczna wersja pojazdu poza nowym silnikiem miałazmodyfikowany kadłub i nowe gąsienice. Przystosowując pojazddo użycia na atomowym polu walki zakryto przedział desantowy,zastosowano hermetyczne drzwi i pokrywy włazów, a pojazdwyposażono w urządzenia filtrowentylacyjne. W przedniej częścikadłuba znajdował się silnik. Za nim znajdował się przedziałzałogowy mieszczący dwunastoosobową załogę. W jego przedniejczęści twarzą do kierunku jazdy zajmowali kierowca, dowódca,

oraz dwóch siedzących za nimi żołnierzy. Reszta desantu (osiemosób) siedziała twarzami do siebie na ławkach po bokachprzedziału.

Nad stanowiskiem dowódcy znajdującym się w prawej, przedniejczęści przedziału załogowego zamocowano obrotnice na którejmożna było zamocować znajdujący się na uzbrojeniu przewożonejdrużyny piechoty ukm UK vz. 59. Dodatkowo żołnierze desantumogli prowadzić ogień przez otwory strzelnicze znajdujące sięna burtach (dwa z każdej strony) i w drzwiach tylnych (jeden).W latach 1959–1963 w słowackich zakładach PodpolianskeStrojarne NP zmontowano około 1500 egzemplarzy OT-810. Pozawozami w wersji podstawowej wyprodukowano 320 wozów dowodzeniaOT-810/R2 przeznaczonych dla dowództw jednostek i jednostekłączności. Miały one zamocowane w przedziale załogowymsowiecką radiostację R-113. Powstało także 20 wozówprzystosowanych do nauki jazdy.

Wersja OT-810D

Po rozpoczęciu w pierwszej połowie lat 60. produkcjitransporterów OT-62 TOPAS i OT-64 SKOT te nowocześniejszepojazdy zaczęły wypierać OT-810 z uzbrojenia jednostekpiechoty. Wycofywane OT-810 były przebudowywane na pancerneambulanse (ok. 70 szt.), wozy obserwacyjne dla artylerii, orazwozy pogotowia technicznego. Kilkadziesiąt pojazdówprzebudowano pod koniec lat 60. na pojazdy o oznaczeniuOT-810D. Po zdemontowaniu pokrywy przedziału załogowegozamocowano nad nim działo bezodrzutowe BzK vz. 59 kalibru 82mm sprzężone ze służącym do wstrzeliwania samopowtarzalnymkarabinem ZH-59 kalibru 12,7 mm. Działo było chronione odprzodu i boków składanymi płytami pancernymi, od góryosłaniane brezentową osłoną. Możliwe było także zdemontowaniedziała z pojazdu i użycie go z przewożonego w wozie trójnogu.Niezmodyfikowane pojazdy przekazywano także straży graniczneji milicji. Ostatnie wozy OT-810 (w wersji ambulansu) zostaływycofane z uzbrojenia na początku lat 80.

Czechy, Hrabyně, památník druhé světové války

Podstawowe dane taktyczno-techniczne

Państwo: Czechosłowacja

Producent: Podpoljańskie Strojarne NPTyp pojazdu: transporter opancerzonyTrakcja: półgąsienicowaZałoga: 12 żołnierzy (kierowca, dowódca + 10 żołnierzydesantu)Produkcja: 1959–1963Wycofanie: początek lat 80.Egzemplarze: ok. 1800 egzemplarzySilnik: 8-cylindrowy silnik wysokoprężny Tatra T-928-3 opojemności 11752 cm³, mocy 120 KM przy 2000 obr./minPancerz: stalowy, 6–15 mm

Długość: 5,7 mSzerokość: 2,1 mWysokość: 2,1 mPrześwit: 0,32 mMasa własna: 7600 kgMasa bojowa: 9000 kgPrędkość maksymalna: do 60 km/hZasięg maksymalny: 600 km – droga/400 km – terenPokonywanie przeszkód terenowych:Brody (głęb.) bez przygotowania: 0,7 m

Autor: Zdjęcia – Dawid Kalka

Bibliografia

Mariusz Skotnicki, OT-810, „Nowa Technika Wojskowa”,1.1997, Nr. 12Janusz Ledwoch, Sd. Kfz. 251, Wydawnictwo Militaria Nr.2.12, Warszawa, 1994https://www.valka.cz/CZK-OT-810-t378953.https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:OT-8104.

T-55AM2 Kladivo-B

Czołg średni T-55AM2 Kladivo-B

Historia konstrukcjiCzołg średni T-55AM2 powstał w wyniku modernizacji czołguśredniego T-55A. Natomiast czołgi T-54AM2 to ulepszona wersjaczołgów T-54M (T-54AM). Podczas modernizacji zastosowano izbudowano elementy i systemy modernizacyjne, które zwiększająogólną wartość bojową czołgu. Konstrukcja czołgu, pozaelementami modernizacyjnymi, odpowiada konstrukcjioryginalnych pojazdów T-54M/T-55A. Do najbardziej zasadniczychmodyfikacji należy zastosowanie systemu kierowania ogniem(SKO) Kladivo, instalacja systemu detekcji i sygnalizacjipromieniowania laserowego SDIO oraz instalacja dodatkowegoopancerzenia przodu kadłuba kadłuba i wieży. Zmodernizowanostabilizator armaty, nowe jest także zabezpieczenie termicznelufy (TOH). Kolejną modyfikacją jest instalacja nowego,silniejszego reflektora na światło podczerwone typu L-4.

Część czołgów była wyposażona w zestaw systemu naprowadzanialaserowego ppk typu 9K116 z pięcioma kierowanymi pociskamiprzeciwpancernymi typu 9M117. Cechą wyróżniającą tego typumaszyny był brak systemu celowniczego na podczerwieńTKN-1M-22, w której miejscu (przed wieżyczką dowódcy)zainstalowano laserowy znacznik celu typu 1K13BOM. Z ogólnejliczby zmodernizowanych czołgów T-54AM2/T-55AM2 tylko 27pojazdów było wyposażonych w zestaw 9K116. Dodano równieżurządzenie do fumigacji Tuča oraz urządzenie filtro-wentylacyjne RADCHA 15/24. T-54AM2/T-55AM2 nie jestprzystosowany do montażu lemiesza spycharki typu BTZ-55.Wzrost masy zmodernizowanego czołgu znalazł odzwierciedleniem.in. w montażu nowych, wzmocnionych drążków skrętnych.

Sri Lanka

Dodatkowy pancerz przedniej części kadłuba ma grubość 150 mm(płyta pancerna z wypełniaczem – poliuretanem), co zwiększyłocałkowitą wytrzymałość przedniego pancerza do 250 mm. Nabokach kadłuba umieszczone są gumowe osłony o grubości 10 mmchroniące przed pociskami z głowicą kumulacyjną. Biernąochronę wieży uzupełniały dwa przednie zdejmowane (przykręcaneśrubami) dodatkowe pancerze, które są spawane z blachpancernych i wypełnione poliuretanem. Każdy z pancerzy waży550 kg i jest połączony z wieżą dwoma śrubami do wspornikówprzyspawanych do wieży.

Oryginalna jednostka napędowa została zmodyfikowana, abyuzyskać z silnika V-55AM2 (produkowane licencyjne wCzechosłowacji radzeckie silniki W-55AM) (V-54AM2) większąmoc, co osiągnięto poprzez zmianę kąta przed wtryskiem paliwaoraz regulację rur dolotowych i wydechowych. Ponadtozainstalowano wydajniejszą chłodnicę, zmieniono ciśnienie wukładzie chłodzenia na 180 kPa. Silnik został uzupełniony ourządzenie diagnostyczne firmy DIPOL, które optycznie idźwiękowo sygnalizuje stan awaryjny temperatury płynuchłodzącego, ciśnienia oleju, ubytku oleju w układziesmarowania oraz ilości posiadanego paliwa. Rozwój systemukierowania ogniem Kladivo miał miejsce w latach 1981-1983.Dokładność interwencji podczas strzelania z miejsca wzrosła6,4 razy w porównaniu z niezmodernizowanymi czołgami i 3,6razy na krótkich postojach. Rozwój czołgu T-55AM2 miał miejsce

w latach 1983-1986.

Modernizacja czołgów T-54M/T-55A do standardu T-54AM2/T-55AM2został uruchomiony w VOP 025 Nový Jičín w 1985 roku. Ichwprowadzenie do uzbrojenia ČSLA nastąpiło w 1987 roku. Wramach 8 (lata 1986 – 1990) i 9 (lata 1991 – 1995) planówpięcioletnich miały być to standardowe zmodernizowane 620sztuk T-55A i 630 sztuk T-54M (T-54AM).

Kontynent Afrykański

Zwiększenie całkowitej wartościbojowej czołgu T-54AM2/T-55AM2polega na:

Zwiększenie całkowitej wartości bojowej czołguT-54AM2/T-55AM2 polega na:– zwiększeniu siły ognia– zwiększeniu odporności ochrony czołgu i załogi– poprawie właściwości jezdnych– zwiększeniu innych parametrów techniczno-taktycznychZwiększenie odporności czołgu i ochrony załogi zapewnia:– system detekcji i sygnalizacji napromieniowania– dodatkowa ochrona wieży; grubość dodatkowegoopancerzenia 280 mm, blok pancerny wypełniony w środkupoliuretanem, pancerz przykręcany do wieży za pomocąśrub, oddalony od pancerza właściwego, odchylony pod

kątem 30 stopni górna część i dolna pod kątem 15 stopni– dodatkowa ochrona przyspawana z przodu kadłuba,posiada grubość 150 mm, pod kątem 60 stopni, wypełnionyśrodek poliuretanem, plus zasadniczy pancerz stalowy ogrubości 100 mm– zwiększenie odporności dna– boczna ochrona przed pociskami z ładunkamikumulacyjnymi– zwiększenie osiągów silnika– poprawę właściwości jezdnych– właściwości podwoziaWzrost innych parametrów technicznych i taktycznychzapewnia:– ochronę przed skutkami substancji łatwopalnych, takichjak napalm– urządzenie do zadymiania– środki łączące: radiostacje R-173 , R-173P– podłączenie dodatkowych beczek do instalacji paliwowej

Do czołgów serii T-55 najnowszych wersji, uzbrojonych w armatęD-10T-2S kalibru 100 mm z lufą bruzdowaną, zaprojektowanozaprojektowano system dla przeciwpancernego pociskukierowanego 9K 116 BASTION. Ten zestaw wykorzystuje nabój3UBK10-1 o wadze 24,5 kg.

Dla działonowego wozu, wyposażonego w nowy system strzelania,który składał się z celownika z kanałem naprowadzanialaserowego o nazwie 1K13 (obecnie na rynkach światowychoferowana jest modyfikacja o nazwie 1K13-2 z dalmierzemlaserowym i nowym komputerem balistycznym), falownik(konwerter) 9S381, blok sterowania i blok elektroniki. DawnaCzechosłowacja i Polska Rzeczpospolita Ludowa, które w tymczasie opracowały własne systemy kierowania ogniem zdalmierzem laserowym i komputerem balistycznym (systemyKLADIVO i MERIDA), stosowały tylko nową amunicję i celownik1K13. System PTRK 9K116 Bastion znajduje się na czołguT-55AM2-B, które w niewielkiej liczbie znalazły się na

wyposażeniu Czechosłowacji.

Gruzja

Według oficjalnych danych na dzień 31 grudnia 1997 roku ACRdysponował łącznie 394 „zmodernizowanymi” czołgami T-54 iT-55. Ich stopniowa eliminacja rozpoczęła się na przełomietysiąclecia. Wszystkie czołgi T-54 i T-55 miały zostaćwycofane z jednostek bojowych na wyznaczonych obszarach do 31grudnia 2002 roku, gdzie miała nastąpić ich sprzedaż lubfizyczna likwidacja. W przeciwieństwie do innychzaawansowanych technologii, które najpierw zostały zepchniętedo baz Dowództwa Logistycznego, czołgi T-54AM2 i T-55AM2 byłysprzedawane bezpośrednio z jednostek bojowych. Były onenastępnie dostarczane do krajów afrykańskich i azjatyckich zapośrednictwem „dealerów” sprzętu wojskowego.

Na podstawie Rozporządzenia 80/86 Ministerstwa Obrony NRD(Niemiecka Republika Demokratyczna) w latach 1986-1989zmodernizowano 291 czołgów T-55AM/T-55AM (CZ)/(P)wyprodukowanych w Czechosłowacji i Polsce na potrzeby ArmiiWschodnioniemieckiej (NVA) (litera P w nawiasach wnomenklaturze wschodnioniemieckiej oznaczała, że czołg byłprodukowany w PRL) do standardowego T-55AM2/T-55AM2 (P). Zogólnej liczby 50 czołgów (oznaczonych jako T-55AM2B /T-55AM2B (P)) zostało dodatkowo wyposażonych w kompleks rakietprzeciwpancernych 9K116 (liczba nie jest dokładnie znana).

Sama modernizacja została wykonana przez wschodnioniemieckiezakłady naprawcze RWN Neubrandenburg, a jej zakres był takisam jak w przypadku czechosłowackiego T-55AM2 (mocniejszysilnik wschodnioniemieckich nosił oznaczenie W-55U). Kosztmodernizacji jednego czołgu wyniósł odpowiednio około 1,4miliona marek wschodnioniemieckich (T-55AM2), czy prawie 2miliony w przypadku T-55AM2-B (Bastion). Jeszcze zanim tonastąpiło, w 1985 roku egzemplarz pokazowy T-55AM2 zostałdostarczony do NRD z Związku Radzieckiego, a rok późniejkolejny model T-55AM2, który został później zmodyfikowany dowariantu T-55AM2-B.

Autor – zdjęcia: Dawid KalkaVojenské Historické Múzeum, Piešťany, Słowacja

Podstawowe dane taktyczno-techniczneKategoria wozu: czołg średni

Producent:

Producent: lata 1985-1990 Zakład naprawczy 025 , Nový Jičín

Ilość wyprodukowanych egzemplarzy: 450+

Załoga: 4 żołnierzy

Masa bojowa: 41 500 kg

Długość wozu: 9000 mm

Długość kadłuba: 6200 mm

Szerokość całkowita: 3760 mm

Wysokość całkowita: 2400 mm

Prześwit: 340 mm

Pancerz: oparty na typie T-55A ( T-54M ), uzupełniony o:

DOV – dodatkowe zabezpieczenie wieży

DOK – dodatkowe zabezpieczenie korpusu

ZOD – podwyższony opór dna

BOK – boczne zabezpieczenie korpusu przed pociskamikumulacyjnymi

SODA – zabezpieczenie przed działaniem substancjipalnych (napalm)

Napęd: V-55AM2 (V-54AM2)

– czterosuwowy diesel z chłodzeniem cieczą

– liczba cylindrów: 12

– maksymalny moment obrotowy: (404 ± 98 Nm przy 1200 – 1400obr./min.

– masa: 920 kg

Moc: 456 kW (621 KM) przy 2000 obr./min.

Transmisja: ilość biegów: 5 + 1

– sterowanie: mechaniczne

Prędkość na drodze: 50 km/h

Prędkość w terenie: 20 km/h

Zakres przelotowy na drodze:

Zasięg w drodze: do 500 km (bez dodatkowych beczek paliwa), do715 km

Zasięg jazdy w terenie: 320 km (bez dodatkowych beczekpaliwa), do 450 km

Pokonywanie przeszkód terenowych:

Przekraczanie przeszkód:

Nachylenie: 32 stopni

Nachylenie boczne: 30 stopni

Brodzenie: 1,4 m

Przejście przez wykop: 2,5 m

Przeszkoda pionowa: 0,8 m²

Uzbrojenie:

Armata D10-T2SA/SK

– kaliber: 100 mm

– amunicja do armaty: 38 sztuk

– stabilizator armaty: CM-2

Zestaw przeciwpancerny 9K116 Bastion

– tylko niektóre pojazdy

– ilość pocisków rakietowych: 5

Współosiowy czołgowy karabin maszynowy PKT

– kaliber: 7,62 mm

Przeciwlotniczy karabin maszynowy DSzKM

– kaliber: 12,7 mm

Deutsche Panzer Museum Munster

Dawid Kalka

Bibliografiahttps://www.valka.cz/CZK-T-55AM2-t17300#3562211.http://opisybroni.pl/t-55am-merida/2.http://www.nowastrategia.org.pl/opracowanie-czolgu-t-55a3.m-merida/Czołgi 100 lat Historii – Sekrety Historii, Richard4.Ogorkiewicz, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016Pojazdy Pancerne od “Little Willie” do Leoparda 2A6,5.Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, George6.Forty, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006

PSS „Wuł”

PSS „Wuł” (ПСС «Вул», ros. Пистолет Cамозарядный Специальный)– radziecki wyciszony pistolet samopowtarzalny (kod GRAU6P28), opracowany dla pracowników KGB oraz oddziałów Specnazu.

Zaadaptowany został w roku 1983 (prace rozpoczęto w roku1979). Jego konstruktorami byli Krasnikow, Lewczenko,Medwiecki i Petrow. Pistolet strzela specjalnie dla niegoopracowaną amunicją tłoczkową, bezdźwiękową SP-4, co wkonsekwencji powoduje brak konieczności stosowaniajakichkolwiek zewnętrznych tłumików (pistolet wydaje dźwiękprzypominający broń pneumatyczną). Amunicja ma dobre zdolnościpenetracyjne. Na dystansie 25 metrów przebija płytę stalową ogrubości 2 milimetrów i standardowy stalowy hełm wojskowy.

Mechanizm spustowy identyczny jak w pistolecie PM – typu SA/DAz kurkiem zewnętrznym. Bezpiecznik manualny umieszczony w zlewej strony w tylnej części zamka. Magazynek jednorzędowy

mieści 6 nabojów kalibru 7,62 × 41 mm (SP-4).

Pistolet PSS obecnie używany jest przez rosyjskie oddziałyantyterrorystyczne i służby wywiadu Armenii.

Wersje

PSS – na amunicję 7,62 × 41 mm SP-4PSS-2 – zmodernizowana wersja na amunicję 7,62 × 43 mmSP-16, na wyposażeniu FSB od 2011r

PSS-2

Państwo ZSRR

Rodzaj wytłumiony pistolet samopowtarzalny

Historia

Prototypy 1979–1983

Dane techniczne

Kaliber 7,62 mm

Nabój 7,62 × 41 mm SP-4

Magazynek 6 naboi

Wymiary

Długość 165 mm

Wysokość 140 mm

Masa

broni700 g (niezaładowanego), 850 g

(załadowanego)

Inne

Prędkość pocz. pocisku 200 m/s

Zasięg skuteczny – 50mDetale (fot. Vitaly V. Kuzmin):

M47 Patton

Czołg średni M47 Patton

Eksponat muzealnyPrezentowany egzemplarz trafił do Polski w 2012 roku, jakoprzekazany dar od Królestwa Norwegii, dzięki czynnemudziałaniu podsekretarza stanu Bogusława Winida. Czołg tenobecnie nosi malowanie, pochodzące z francuskiego 5. RegimentuKirasjerów (5eme Regiment De Cuirassiers Royal-Pologne),francuskiego oddziału, sformowanego na rozkaz króla LudwikaXV, jako pomoc z odzyskaniu tronu polskiego dla „króla”Stanisława Leszczyńskiego, który istnieje do dniadzisiejszego.

Historia konstrukcjiTocząca się na Półwyspie Koreański wojna wywołała na początkulat 50. XX wieku mocne zaniepokojenie w Stanach Zjednoczonych.Spodziewano się bowiem, że ten „lokalny” konflikt szybko sięprzerodzi w kolejną wojnę światową, tym razem z połączonymisiłami Związku Radzieckiego oraz Chińskiej Republiki Ludowej.Szczególnie obawiano się rosnącego niebezpieczeństwa wEuropie, gdzie wcześniej doszło do tzw. Kryzysu Berlińskiego iorganizacji słynnego mostu powietrznego dla ratowaniamieszkańców Berlina Zachodniego. W kwietniu 1949 roku wreakcji na ten kryzys i nie tylko, została powołana North

Atlantic Treaty Organization (NATO). Stany Zjednoczonezwiązały się wspólnie z europejskimi sojusznikami do obronydemokratycznej części Europy Zachodniej przed możliwymradzieckim atakiem.

Do prowadzenia obrony były potrzebne lepsze czołgi niżpozostałe po zakończeniu II Wojny Światowej czołgi średniM4A3, mocno zużyte wozy M26 Pershing czy stosunkowo nielicznei wciąż modernizowane czołgi średnie M46 i M46A1 Patton. Ichociaż pułkownik Joseph M. Colby z Detroit Tank Arsenalrekomendował podjęcie natychmiastowej produkcji czołgu T42jako nowego czołgu średniego, to samo wojsko tego wozu niechciało , ponieważ sam wóz nie rokował dobrze, a to z powodupanującej dużej ciasnoty kadłuba oraz za słabej mocy zespołunapędowego, a ponadto wymagał przeprowadzenia jeszcze wieluprób. Dlatego w końcu po trwających długich dyskusjach, wlipcu 1950 roku zasugerowano, aby sprawdzone podwozie czołguM46 Patton, na którym miano ustawić wieżę, pochodzącą z czołguT42, która dla samego wozu była nieco ponad „wymiarowa”.Dzięki temu rozwiązaniu uzyskano wzrost siły ognia , poprzezmożliwość zastosowania działa o większej sile rażenia pojazdówpancernych, a jednocześnie wieża dzięki zastosowaniu znaczniebardziej obłych kształtów posiadała lepsza osłonę balistycznąniż wieża w wozach M46 Patton.

1 listopada 1950 roku na posiedzeniu Komitetu Uzbrojenia USArmy postanowiono nadać takiej mocno kombinowanej konstrukcjioznaczenie 90 mm M47 tank, choć jeszcze nie przyjęto wozu douzbrojenia, czekając na zbudowanie jego prototypu. Zwykłąpraktyką było nadawanie oznaczeń wojskowych dopiero w momencieoficjalnego przyjęcia do uzbrojeniu, tym razem zdecydowanoinaczej, bowiem US Army była bardzo zdeterminowana, by takiczołg zbudować i do uzbrojenia go wprowadzić, uruchamiającwielkoseryjną produkcję.

Na tym samym posiedzeniu zerwano z dotychczasową klasyfikacjęczołgów jako lekkie, średnie i ciężkie. Jako kryteriumklasyfikacji przyjęto kaliber działa, który miał być związany

z przeznaczeniem czołgu, bardziej je odzwierciedlające niżmasa całkowita wozu. W ś,lad za tym dotychczasowe batalionyprzemianowane na „tank battalion” bez określenia lekki, średniczy ciężki. Później wraz z przejściem w strukturę brygadową pokrótkim okresie funkcjonowania struktury „piątkowej”(Pentomic) przemianowano je na „armored battalion” – batalionypancerne, w miejsce wcześniej stosowanego określeniabatalionów czołgów.

Dokładne wymagania taktyczno-techniczne na czołg średni M47zostały wydane 27 stycznia 1951 roku, a wstępny projekt czołguprzygotowany przez specjalistów Ordnance Corps pracujący wDetroit Tank Arsenal został zatwierdzony 19 lipca 1951 roku.Zgodnie z projektem wprowadzono więcej zmian. W przedniejczęści kadłuba usunięty został wentylator przewietrzającywnętrze przedziału bojowego, ponieważ teraz odpowiedniowydajny wentylator był zamontowany w wieży. Dzięki temuprzednia płyta mogła być bez występu i zdecydowano się jąpochylić pod kątem 60 stopni, dla poprawienia ochronybalistycznej. W górnej części kadłuba trzeba było zwiększyćwycięcie na pierścień oporowy wieży, aby można było nakadłubie zamontować wieżę pochodzącą z czołgu T42, posiadającawiększą średnicę. Liczbę kół podtrzymujących górny bieggąsienicy postanowiono zmniejszyć z pięciu do trzech z każdejstrony. Z przodu dolnej części kadłuba po bokach umieszczonowyjścia awaryjne dla załogi wozu – w dnie kadłuba pojazdu.Wszystkie te wprowadzone zmiany w przeciwieństwie do wersjiM46 Patton, która jako maszyna posiadała większość elementówkonstrukcyjnych z przebudowy wozów M26 Pershing, także byłyprzede wszystkim maszynami pochodzącymi z przebudowy, to nowyczołg M47 miał pochodzić prosto z fabryk, jako nowe.

Kadłubowy karabin maszynowy miał zostać pozostawiony, choćpomocnik kierowcy nie miał już swojego układu sterowania. Poprostu w razie przemęczenia mógł on zmienić kierowcę wozu.Teraz pozostała mu wyłącznie obsługa kadłubowego karabinumaszynowego Browning M1919A4 kalibru 7,62 mm. Taki sam karabin

maszynowy postanowiono też zamontować jako sprzężony zdziałem, dlatego wielkokalibrowy karabin maszynowy M2 kalibru12,7 mm w czołgu był ten, który obsługiwał dowódca czołgu,zamontowany na jego wieżyczce obserwacyjnej, dostosowany dostrzelań przeciwlotniczych.

Zanim ten projekt został dokończony i zatwierdzony, dlaprzetestowania wielu rozwiązań postanowiono zbudować prototyp.W tym przypadku na standardowym kadłubie czołgu średniego M46Patton, postanowiono zainstalować wieżę z czołgu T42. Pierwszeoznaczenie pojazdu prototypowego M46E1. W marcu 1951 rokuzostał on dostarczony do Aberdeen Proving Ground, gdzieprowadzono jego próby.

Jednak zanim jeszcze dokończono wszelkie testy poligonowe,kiedy już w czerwcu 1951 roku rozpoczęła się seryjna produkcjaczołgów M47 w Detroit Tank Arsenal (DTA, które wciąż byłyprowadzone przez Ordnance Corps – Korpus Uzbrojenia). Dopierorok później, latem 1952 roku kontrolę nad zakładami DTAprzejął ponownie Chrysler Corporation.

Ponieważ nie było jeszcze czołgu M47 Patton II jako takiego,szósty wyprodukowany egzemplarz, a produkcja początkowo niebyła rozkręcana na pełną skalę, właśnie po to by przeprowadzićniezbędne próby), został dostarczony do Aberdeen Proving

Ground w końcu lipca 1951 roku, gdzie od razu podjętosprawdzenie zgodności wozu z przyjętymi wymaganiami.Nadzorowane próby trwały od 27 sierpnia 1951 roku do 7sierpnia 1952 roku, czyli przez pełen rok . W próbach brałoudział początków osiem czołgów, z czego 7 maszyn podlegałotestom, z czego pięć maszyn wzięło udział w próbach układujezdnego oraz uzbrojenia, zaś dwa ostatnie były wykorzystywanedo przeprowadzania prób technicznych. Ósmy czołg był wozemprzeznaczonym jako rezerwowy, gdyby któraś z testowanychmaszyn uległa awarii technicznej, aby testy w czasie jegonaprawy były dalej kontynuowano.

Wszystkie wozy seryjne posiadały montowany silnik AV-1790-5B imontowaną w pełni hydrauliczną przekładnię typu CD-850-4, beztoru mechanicznego. Wszystkie czołgi posiadały zamontowaną wwieży armatę typu T119E1, w której został zastosowanycylindryczny hamulec wylotowy, który też pełnił rolę tłumikałysku w trakcie wystrzału. Aby zwiększyć po próbachefektywność stosowane działa, wymieniono na nowe hamulcewylotowe, na te w kształcie litery T, posiadający poprzecznycylinder, cecha większości wyprodukowanych czołgów serii M47.Na początku czołgi zostały wyposażone jedynie w peryskopowecelowniki T35, ponieważ zastosowanie nowszego modelu T41 –dalmierza stroboskopowego, w rozpoczęciu ich produkcjipozostawały do tyłu. Wozy te posiadały specjalne osłony wmiejscu otworów, tzw. „żabich oczek’. Wkrótce rozpoczęły sięjednak regularne dostawy i pierwsze dalmierze pojawiały się napierwszych wozach już kilka miesięcy po ich eksploatacji.Kolejne czołgi seryjne zostały dostarczone do Fort KnoxKentucky.

Próby przeprowadzone w Abeerdeen oraz Fort Knox ujawniły odsamego początku, że ich konstrukcja posiada pewne wady,których usunięcie rekomendowano na od razu, zanim pojawił bysię oficjalny raport z przeprowadzanych testów. Chodziło o to,że produkowane czołgi były jak najbardziej wolne od wad. Wadywykazał system obrotu wieży oraz naprowadzania w elewacji

działa, które lubiły się zacinać lub nieprawidłowo działać.System ten był przygotowany pod nieco bardziej zaawansowanyprodukt IBM, którego jednak nie zamówiono. Zachowano staresystemy po wozie M46 Patton. Teraz trzeba było je dostosowaćpod całkowicie ręczne (manualne) system kierowania wieżą ielewacją działa. W celownika dodani podziałby, aby dostosowaćje do amunicji przeciwpancernej z standardowym ładunkiemmiotającym, stosowanej w czołgach M46 Patton, jednakpodstawową amunicją miały być pocisku z naboi posiadającychmocniejszy ładunek miotający. Zmieniony został uchwyt dlawielkokalibrowego karabinu maszynowego, przesuwając go zmiejsca po między włazami, gdzie jego użycie nie należało dowygodnych, teraz znalazł się przed przodem wieżyczki dowódcywozu, zwiększono także jego wysokość, aby lepiej dostosowaćbroń do prowadzenia ognia przeciwlotniczego.

Wszystkie modyfikacje od samego początku były wprowadzane nataśmie produkcyjnej w Detroit Tank Arsenal, zaś wcześniejwyprodukowane czołgi odpowiednio u producenta modyfikowane.Ponieważ jesienią 1951 roku została uruchomiona druga liniaprodukcyjna czołgów M47 w American Locomotive Company (ALCO) wSchenectady w stanie Nowy Jork, aby zwiększyć dostawy pilniepotrzebnych czołgów. Ponieważ wozy te nie były już tylkoprodukowane na potrzeby własne, ale także produkowane główniena eksport, dla wszelkich sojuszników Stanów Zjednoczonych, wramach programu MAP (Military Assistance Program).

Dopiero 8 kwietnia 1952 roku Komisja Techniczna KorpusuUzbrojenia rekomendowała czołgi M47 Patton II do uzbrojenia,co zostało zatwierdzone 22 maja 1952 roku. Wtedy równieżzostało przyjęte do uzbrojenia również działo 90 mm T119E1,nadając mu oznaczenie M36., co wyjaśnia dlaczego tegooznaczenia nie użyto w oficjalnie wydanej instrukcji wozu wstyczniu 1952 roku. Ostatecznie też nazwę Patton II zmienionopo prostu na Patton, a oficjalnie Patton 47, jednak tej nazwyw praktyce nigdy nie stosowano.

Produkcja seryjna czołgów M47 była prowadzona do listopada

1953 roku, kiedy wyprodukowano łącznie 8576 wozów, z czego aż5481 zostało dostarczonych przez zakłady Detroit Tank Arsenal,zaś pozostałe 3095 w firmie ALCO. W tym czasie trwały jużprzygotowania do rozpoczęcia produkcji modelu docelowegooznaczonego początkowo jako T48, a następnie M48, dlategokontynuowanie produkcji seryjnej czołgu „przejściowego”straciło na znaczeniu.

W czasie trwania eksploatacji czołgów M47 wyszły jego pewnewady, w tym przede wszystkim przyśpieszone zużywanie sięamortyzatorów i gąsienic. Liczne były też awarie transmisji. Ztymi problemami radzono sobie w dwojaki sposób. W trakcietrwania generalnych remontów, kiedy starsze elementywymieniono na nowsze, o wzmocnionej konstrukcji lub w trakciepoważniejszych awarii.

Konstrukcja wozuCzołg M47 Patton był czołgiem średnim, ale według dzisiejszejnomenklatury nazywaliśmy by go czołgiem podstawowym. Kadłubwozu niemal nie różnił się od wersji M46, choć jego przedniapłyta pancerna była znacznie mocniej nachylona, pod kątem 60stopni, wobec 42 stopni poprzednio. Kadłub był wykonany zelementów odlewanych i walcowanych płyt pancernych, łączonychmetodą spawania. Opancerzenie nie uległo zmianie; przód góra102 mm, przód dolna płyta (53 stopnie) 76 mm. Występ wprzedniej płycie na karabin maszynowy posiadała grubość 140 mmi była pochylona pod kątem 25 stopni. Boki kadłuba wprzedziale bojowym sięgały 76 mm grubości, zaś komory silnika

już zaledwie 51 mm grubości, podobnie jak tył kadłuba. Stropnad przedziałem bojowym miał grubość 22 mm, nato9miast nadprzedziałem silnikowym snajdowały się pancerne żaluzje. Wprzedzie kadłuba swoje stanowiska zajmowali dwa członkowiezałogi wozu – kierowca-mechanik i pomocnik kierowcy, alewszelkie instrumenty do prowadzenia wozu znajdowały się jużtylko na stanowisku mechanika-kierowcy. Pomocnik kierowcyobsługiwał już tylko kadłubowy karabin maszynowy 7,62 mmM1919A4. Obaj mieli do swojej dyspozycji peryskopy typu M13.Nowością w wozach, które poprowadzono nieco później, w czasietrwania eksploatacji było wprowadzenie urządzeńnoktowizyjnych, nakładanych na peryskopy w czasie trwanianocnej jazdy, z którymi współpracowały dwa małe reflektoryświatła podczerwonego, które były umieszczone na błotnikachwozów, tuż obok reflektorów światła białego, także używanych wwarunkach nocnych.

Napęd czołgu stanowił silnik Continetal AV-1790-B5 o mocy 810KM przy 2800 obr./min., taki sam jaki został zastosowany wwozach M46A1, które współpracowały z transmisją General MorotsCD-850-4. Dwa duże zbiorniki paliwa miały łączną pojemność 878litrów, przy czym prawy zbiornik posiadał 377 litrów,natomiast lewy 501 litrów. Układ jezdny też był bardzopodobny, z tą różnicą, że stosowane trzy koła podtrzymującegórny bieg gąsienicy.

Najwięcej zmian było w samej wieży, która teraz posiadałacałkowicie nowy kształt, choć jej opancerzenie było niemalidentyczne do w wersji M46, czyli 102 mm od czoła wieży orazpo 76 mm z jej boków oraz tyłu (boki były jednak bardzo mocnonachylone). Sam pionowy tył był jednak dodatkowo jeszczezabezpieczony umieszczoną na nim dużą skrzynią na wyposażeniedodatkowe oraz narzędzia.. Maska działa posiadała grubość 114mm. Głównym uzbrojeniem w wieży była armata czołgowa M36kalibru 90 mm o długości lufy 50 kalibrów. Zakres ruchu lufyarmaty w nowej wieży wynosił od -5 stopni do +19 stopni. Zapasprzewożonej amunicji do działa się nie zmienił i nadal wynosił

on 71 naboi scalonych, z czego 11 sztuk było przewożonych nalewym boku wieży, 12 na bokach przedziału bojowego w kadłubie,a pozostała część z skrzyniach amunicyjnych. Działo zostałozamontowane na łożu typu M78, gdzie sprzężony z armatą karabinmaszynowy Browning M1919A4 kalibru 7,62 mm, taki sam wkadłubie wozu, został umieszczony po lewej stronie działa.Posiadał on taki sam zakres wychyleń jak działo. Trzecim,wielkokalibrowym karabinem maszynowym był model M2HB kalibru12,7 mm, z zapasam 500 stuk naboi 12,7 x 99 mm. Zapas amunicjido dwóch karabinów maszynowych Browning M1919A4 wynosił 5500sztuk naboi 7,62 x 51 mm, przewożonej w 22 magazynkach.Kadłubowy karabin maszynowy mógł się poruszać w pionie wzakresie od -10 stopni do +24 stopni, natomiast w poziomiezaledwie po 4-5 stopni na prawo i lewo.

Jeżeli chodzi o stosowaną amunicję, to jej starsze wersjepochodzą z czołgów M46/M46A1. Były to naboje z pociskamiprzeciwpancernymi wersji M77 ze stalowym czepcem o masie ok.10 kg. Naboje z pociskami M82 – posiadające stalowy czepiecbalistyczny oraz ładunek kumulacyjny 0 masie 10,92 kg oraznajnowszy M318, wprowadzony w 1958 roku o masie 10,95 zestalowym czepcem. Masy naboi wynosiły odpowiednio: 19,04 kg,19,87 kg i 19,92 kg. Prędkość początkowa wynosiła odpowiednio:829 m/s, 861 m/s i 867 m/s. Na odległościach do 1000 metrówśrednie przebicie pancerza stalowego sięgało średnio 120-130mm, a na odległości 2000 metrów – 98-114 mm. Zastosowaniestarszego typu amunicji w nowszych wozach z inną armatąwynikało z fakty posiadania dużej ilości tego typu amunicji.Jednak nowa armata mogła używać amunicji posiadającej lepszemożliwości penetracyjne pancerzy stalowych. Zwiększony ładunekmiotający pozwalał na zastosowanie lepszej amunicji, takiejjak model T33E7, którą wystrzeliwano z prędkością początkową914 m/s. Był to w istocie pocisk przeciwpancerny typu M318 wnowej, powiększonej łusce. Średnio przebijalność pancerzawzrastała o oko. 10-15%, sięgając nawet 150 mm z 1000 metrów,a około 115 mm z 2000 metrów. Pocisk ważył 11 kg, pełen nabójzaś 19,9 kg. Wprowadzona została jednak całkowicie nowa

amunicja. Był to nabój z pociskiem przeciwpancerno-odłamkowo-burzącym M431, wprowadzony do uzbrojenia w 1956 roku. Zodległości 1000 metrów przebijał pancerz aż 280 mm, zaś z 2000metrów 190 mm. Prędkość początkowa sięgała aż 1214 m/s. Całynabój ważył 14,97 kg, sam pocisk zaś 5,8 kg. Był on wypełniony544 g materiału wybuchowego. Nadawał się on zarazem doniszczenia czołgów, jak innych stacjonarnych celów, takich jakumocnień polowych. Drugim, jednak bardziej efektywnym do tejroli był pocisk M71, a następnie M71A1, który posiadał niecogorsze parametry przebijalności, posiadając jednak ładunekwybuchowy o masie 975 g, czyli prawie kilogram, czego efektyeksplozji były jednak bardziej niszczycielskie.

Ciekawą cechą nowego działa był nowy mechanizmoporopowrotnika. Zamiast zastosowanych dwóch bocznychcylindrów hydrauliczno-sprężynowych, zastosowany został jedenwydrążony w środku cylinder otaczający lufę. Dzięki takiemurozwiązaniu został mocno skrócony odrzut broni, przyzastosowaniu silniejszego ładunku miotającego. Zastosowano jakjuż wspomniałem hamulec wylotowy w kształcie litery T, mającypostać cylindryczną. Armaty te były produkowane podoznaczeniem M36 kalubru 90 mm, w 1950 roku w WatervilietArsenal w stanie Nowy Jork.

Celowniki czołgu – peryskopowo-teleskopowe M20 (T35), którezostały zamontowane dla celowniczego i dowódcy czołguposiadały powiększenie 1x (peryskop) lub 6x (teleskop). Wpierwszym przypadku pole widzenia wynosiło 33 stopnie 18 minut

i w pionie 7 stopni i 9 minut, zaś drugie pole widzenia sięzwężało do 8 stopni. Celownik był przyrządem obserwacyjnym.Jego oś optyczna mogła być odchylana bardzo nieznacznie, po 20tysięcznych na oba boki (czyli nieco ponad 1 stopień). Z koleinowszy dalmierz stroboskopowy typu M12 (T41) połączony zcelownikiem głównym posiadał powiększenie 7,5x oraz polewidzenia 5 stopni. Pozwalał on na przeprowadzenie pomiaruodległości w zakresie od około 450 metrów do 4500 metrów (od500 do 5000 jardów). Pełny obrót wieży mechanizmemhydraulicznym, sterowane elektronicznie mógł się odbyć wczasie do 10 sekund, a zatem średnia prędkość kątowa wynosiłaokoło 36 stopni na sekundę.

Podobnie jak w wozach M46 Patton, instalacja elektryczna 24V,posiadała prądnicę napędzaną od silnika (początkowo 150 A,później 300 A) i cztery akumulatory 12 V, w dwóch zestawach podwa, aby dać napięcie sięgające 24 V. Czołg posiadał silnikspalinowy napędzający druga prądnicę 150 A, służącą dozasilania czołgu podczas jego postoju, przy wyłączonym zespolenapędowym.

Służba US Army/US Marine CorpsKilkanaście czołgów M47 Patton US Army została skierowana naterytorium Półwyspu Koreańskiego, gdzie znalazły się podkoniec 1952 roku. Ale wozy te brały bardzo ograniczony udziałw samych walkach, przede wszystkim wspierając piechotę. W tymczasie walki jakie toczono na Półwyspie Koreańskimprzypominały przede wszystkim wojnę pozycyjną na wyniszczenie,dlatego też udział wozów M47 polegał na wspieraniu ogniemoddziałów piechoty w czasie trwania wymiany ognia zprzeciwnikiem.

Jednak wówczas zasadnicza część wyprodukowanych nowych wozówM47 Patton trafiła na wyposażenie US Army, której jednostkistacjonowały w Europie, gdzie do końca 1952 roku wymienionezostały wszystkie używane dotychczas wozy M26 Pershing i

starsze czołgi M4A3E8. W tym czasie na terytorium Europystacjonowały: 7. Batalion Czołgów w Kirch-Gons, 32. BatalionCzołgów (Friedberg), 33. Batalion Czołgów (Gelnhausen) –wszystkie podlegające amerykańskiej 3. Dywizji Pancernej zFrankfurtu. W tym czasie dywizje pancerne miały na swoimwyposażeniu trzy duże bataliony czołgów, każdy etacie 72 wozów(w latach 1952-1958 były to właśnie czołgi M47), trzybataliony piechoty zmechanizowanej, trzy dywizjony artylerii,a także jeden dywizjon rozpoznawczy, posiadający na swoimstanie czołgi lekkie M41 Walker Bulldog.

Drugą amerykańską dywizją pancerną, która stacjonowała wNiemczech w tym samym czasie była 2. Dywizja Pancerna z BadKreuznach, która w 1957 roku została zmieniona przez 8.Dywizję Piechoty w tym samym garnizonie. 2. Dywizja Pancernamiała na swoim stanie cztery duże bataliony, ale jeden z nich– 29. Batalion Czołgów z Baumholder był wyposażony w czołgiciężkie M103 (łącznie na stanie 69 maszyn), natomiast trzypozostałe; 57. Batalion Czołgów z Sandhofen, 66. Batalion zMainz i 88. Batalion z Baumholder, każdy dysponował etatowymi72 wozami M47. Z kolei 4. Dywizja Piechoty, która stacjonowaław Frankfurcie do 1956 roku na swoim stanie dysponowała 40.Batalionem Czołgów z 72 wozami M47, a później dywizja ta, wrazz batalionem powróciła do Fort Lewis, w stanie Washington. Zkolei 8. Dywizja Piechoty (od 1957 roku) miała na stanie 41.Batalion Czołgów z 72 wozami M47, który stacjonował wLeipheim, gdzie w 1958 roku zostały zastąpione przez pierwsząwersję czołgów M48. 2. Dywizja Pancerna zostałaprzetransportowana do Fort Hood w Teksasie. Wcześniej wLeipheim do 1954 roku stacjonował 61. Batalion Czołgów,należący do 9. Dywizji Piechoty z Goepingen, ale wraz z swojądywizją wrócił do Fort Carson w Kolorado, gdzie dywizjęrozwiązano w 1962 roku.

Z kolei w Kitzingen do 1956 roku stacjonował 63. BatalionCzołgów z 1. Dywizji Piechoty z Darmstad, którą w 1956 rokuzmieniła 10. Dywizja Piechoty, wraz z swoim 62. Batalionem

Czołgów z M47, który znalazł się w Kitzingen. Z kolei sławna1. Dywizja Piechoty oraz jej batalion z wozami M47 trafił doFort Riley w Kansas. W latach 1951-1954 w Lepheim stacjonował628. Batalion Czołgów na M47, należący do 28. DywizjiPiechoty, czasowo tylko przerzuconej na terytorium miastaMannheim, a w 1954 roku dywizja wróciła na „łono” GwardiiNarodowej stanu Pensylwania, do Harrisburga.. Później jejbatalion został przemianowany na 103. Batalion Czołgów, wstrukturze Pentomic, rozwiązano w 1965 roku wraz zwyposażeniem w czołgi M47. W Monachoium w latach 1951-1954stacjonował 143. Batalion Czołgów z 43. Dywizji Piechoty zKasserne, jednak kiedy dywizja wróciła do StanówZjednoczonych, a w Kasserne jej miejsce czasowo zajęła wlatach 1954-1956 5. Dywizja Piechoty, tenże batalion zostałprzemianowany na 759. Batalion Czołgów, dalej używał wozówM47. Z kolej całą dywizję przerzucono do Fort Devens wMassachusetts, a batalion został przemianowany ponownie na 76.Batalion Czołgów i łączony w skład 11. Dywizji Powietrzno-desantowej, która stacjonowała w Europie w latach 1956-1958.

W latach 1955-1963 we Frankfurcie stacjonowała też 4. GrupaPancerna (wcześniej nosiła ona numer 19.), która w okresieużytkowania wozów M47 do 1958 roku, miała na stanie trzybataliony czołgów i dwa bataliony zmechanizowane. W 1963 rokugrupę tę rozwiązano w Niemczech. Wspomniane bataliony,używające czołgów M47 to 510. Batalion z Sandhofen, 826.Batalion z Hammelburg i 899. Batalion Czołgów z Hanau, który w1957 roku został przerzucony do Fort Benning w Georgii, gdzieniedługo później został rozwiązany.

Oczywiście czołgi M47 Patton także znalazły się na wyposażeniu

1. Dywizji Pancerne, która w latach 50. XX wieku stacjonowaław Fort Hood w Teksasie, ze swoimi 1., 4. i 13. BatalionemCzołgów na wozach M47. Pod koniec lat 50. bataliony zostałycałkowicie przezbrojone w pierwsze wersje czołgów M48, a caładywizja przeszła w strukturę Pentomic. W 25. Dywizji Piechoty,stacjonującej na Hawajach, był na stanie 89. Batalion Czołgów,posiadający na stanie czołgi M47.

W 1955 roku czołgi M47 zostały określone jako „LimitedStandard”,. A w 1958 roku jako wozy „Obsolete”, co miałooznaczać ich szybkie wycofanie, za wyjątkiem jednostekpodlegających Gwardii Narodowej, gdzie były używane często dokońca lat 60. XX wieku.

W amerykańskich batalionach jednostkach batalionów czołgów,podlegających Piechocie Morskiej, wozy M47 używane były wlatach 1952-1959, które stanowiły wyposażenie 7 batalionów.Trzy z nich były batalionami dywizyjnymi czołgów (1. BatalionCzołgów w 29 Palms w Kalifornii, 2. Batalion Czołłgów w CampLejeune oraz 3. Batalion Czołgów w Camp Pendleton), dwakolejne podlegały bezpośrednie Dowództwu Korpusu PiechotyMorskiej – 5. Batalion Czołgów w Camp Pendleton i 8. BatalionCzołgów w Camp Lejeune, a dwa ostatnie były jednostkamirezerwowymi-szkolnymi: 10. Batalion Czołgów w Syracuse wstanie Nowy Jork oraz 4. Batalion Czołgów w San Diego wKalifornii.

Podstawowe dane taktyczno-techniczne czołgu M47Załoga wozu: 5 żołnierzy (dowódca, działonowy, ładowniczy,kierowca, pomocnik kierowcy)

Wymiary konstrukcji:

Długość całkowita (lufa skierowana do przodu) – 8509 mm

Długość kadłuba – 6358 mm

Szerokość kadłuba – 3513 mm

Wysokość wozu – 3327 mm

Prześwit kadłuba – 478 mm

Jednostka napędowa: silnik – AVDS-1790-5B o mocy maksymalnej810 KM, zapas paliwa 878 litów

Masa bojowa: 46 170 kg

Uzbrojenie: armata czołgowa M36 kalibru 90 mm, karabinmaszynowy sprzężony z armatą Browning M1919A4 kalibru 7,62 mm,kadłubowy karabin maszynowy Browning M1919A4 kalibru 7,62 mm,wielkokalibrowy karabin maszynowy (przeciwlotniczy M2HBkalibru 12,7 mm

Osiągi: prędkość maksymalna 48 km/h

Zasięg po drodze: do 140 KM

Pokonywane przeszkody terenowe:

Szerokość rowu – 259 cm

Ściana pionowa – 91,5 cm

Brodzenie – do 122 cm

Nachylenie wzniesienia – do 60 stopni

Zagraniczni użytkowcyJednym z pierwszych zagranicznych użytkowników czołgów M47Patton była odrodzona w 1949 roku Republika Federalna Niemiec(Niemcy Zachodnie), której siły zbrojne zaczęto odtwarzać nadobre w 1955 roku. W 1956 roku w Hamburg-Rahlstedt powstała 3.Dywizja Pancerna, w której skład początkowo weszły trzybataliony czołgów M47 – 3. Panzerbatallion w Hamburgu, 13.

Panzerbatallion w Flensburgu i 23. Panzerbataillon w Hamburg-Schwanewede.. Była to jednostka pancerna, która swoim składembyła wzorowana na amerykańskich odpowiednikach, z trzemagrupami bojowymi, trzema batalionami czołgów, trzemabatalionami piechoty zmechanizowanej i trzema dywizjonamiartylerii. Bardzo podobnie wyglądała formowana równolegle 5.Dywizja Pancerna w Koblencji, która miała chwilowo nawyposażeniu bataliony pancerne: 5. Panzerbataillon w Hohenfelsi 15. Panzerbataillon w Grafenwohr. Nieco później w Lippstadtzaczęła się formować 7. Dywizja Pancerna, ale jeszcze niesformowano jej batalionów pancernych.

Powstały natomiast bataliony czołgów przy dywizjach piechoty.Przy 1. Dywizji Piechoty z Hannoveru powstał 1. BatalionPancerny z Dedelstorf, w 1958 roku przeniesiona do Augustdorf.Przy 2. Dywizji Piechoty z Kassel powstał 2. Batalion Pancernyw Hemer. Przy 4. Dywizji Piechoty z Regensburga powstał 4.Batalion Pancerny w Weiden.

W 1959 roku Bundeswehra przeszła strukturę Heeresstruktur 2, wktórej dywizjach wprowadzono dowództwo brygad. Dywizjepancerne posiadały teraz dwie brygady pancerne i jednązmechanizowaną (panzer grenadier), a zmechanizowana odwrotnie– jedną brygadę pancerną i dwie zmechanizowane. Identyczniebyło w brygadach – pancerna posiadała dwa bataliony pancerne ijeden batalion zmechanizowany, natomiast brygadazmechanizowana posiadała jeden batalion pancerny i dwabataliony zmechanizowane. W tym czasie czołgi M47, otrzymane

zaledwie cztery lata wcześniej zaczęto wymieniać na nowszeM48. Ponieważ sama Bundeswehra dostała łącznie aż 1120 czołgówM47, które pochodziły z zapasów mobilizacyjnych US Army, któraw tym czasie sama przezbrajała się już w czołgi M48, wozy tebardzo często nie były nawet dobrze zużyte, niemal wszystkieposiadane pojazdy zostały przekazane innym armiom strefy NATO,w tym Włochom, Grekom i Turkom.

Największym poza Stanami Zjednoczonymi użytkownikiem czołgówM47 były Włochy. W przeciwieństwie do oddziałów Bundeswehry,która już w końcu lat 50. XX wieku wycofała wozy tego typu, weWłoszech czołgi M47 były używane aż do początków lat 80. XXwieku. Od grudnia 1952 roku do lutego 1953 roku Włochyotrzymały bezpośredni od Stanów Zjednoczonych aż 945 nowychwozów M47 Patton, które trafiły do trzech dywizji pancernych.W każdej z nich pułk czołgów z kilkoma batalionami, liczącyłącznie aż 315 czołgów M47 Patton. Wówczas wyposażono w nie:132. Reggimento Carii „M.O. Secchiaroli” z Dywizji Pancernej„Ariete”, 4. Reggimento Carri „M.O. Pentimalli” z DywizjiPancernej „Pozzuolo del Friuli” oraz 31. Reggimento Carri„M.O. Cracco” z Dywizji Pancernej „Centauro”. W 1962 rokuodkupiono od US Army równe 1000 dodatkowych wozów M47, którezostały wycofane z US Army po bardzo dobrej cenie. Wówczaszostały w nie wyposażone wszystkie pozostałe jednostkipancerne – bataliony rozpoznawcze czołgów dywizji piechoty –Battaglione Esplorante Divisionale, które otrzymały łącznie po51 wozów. Posiadały je bataliony dywizji piechoty „Granatieridi Sardegna”, „Legnano” o „Folgore” i pozostałe dywizjepiechoty. Dwie dywizje órsnie otrzymały znacznie większejednostki rozpoznawcze – Gruppo Esplorante Divisionale – GED,liczące ponad setkę wozó M47 i 51 czołgów lekkich M24 Chaffee,takie grupy zorganizowany w dywizjach górskich „Cremona” i„Mantova”. Powstała też brygada kawalerii Brigata diCavalleria „Pozzuolo del Fruli”, która została wyposażona wokoło 200 czołgów M47. Wozy też te trafiły do różnychjednostek szkolnych.

Pod koniec 1963 roku powstała też zmechanizowana brygadaKarabinierów, którzy formalnie byli żandarmerią wojskową, aleteż jako jednostka wojskowa, która na terytorium kraju mogłabyć używana do utrzymania porządku. Wspomniana brygadaistniejąca do 2001 roku do 11. Brigata MaccanizzataCarabinieri, która na swoim stanie posiadała jeden batalion z51 czołgami M47 Patton. W 1967 roku łosi na stanie posiadaliaż 1901 czołgów M47.

W 1969 roku odkupiono od Bundeswehry 635 używanych czołgów M47Patton, które zostały użyte do zastąpienia najbardziejzużytych wozów M47. Mimo, że ich wycofywanie z włoskiej służbyzaczęło następować już na początku lat 70. XX wieku, toostatnie czołgi opuściły szeregi włoskie dopiero w 1981 roku.Łącznie we Włoszech używano 2580 czołgów M47, czyli w praktyce¼ wyprodukowanych łącznie wozów.

Jednak spośród państw europejskich czołgi M47 używane byłyrównież we Francji, która otrzymała w latach 1954-1956 856tych wozów i Belgia, używająca łącznie 784 wozy. Oba państwazakupiły wozy tylko lekko używane ze składnic US Army.Podobnej klasy maszyny otrzymała Grecja, która wraz z wozamiM47 zakupionymi od Bundeswehry posiadała 396 czołgówM47.Hiszpanie pozyskali 389 czołgów M47, Portugalia zakupiła161 M47 z zapasów US Army, podobnie jak Austria, któraotrzymała w drugiej połowie lat 50. XX wieku 147 czołgówM47.Najdłużej tych maszyn używała Grecja, gdzie ostatniemaszyny zostały wycofane w 1992 roku. Wśród państw NATO dużymużytkownikiem była Turcja, która łącznie miała na stanie 1347czołgów M47, większość maszyn z zapasów US Army, a pozostałeodkupione od Republiki Federalnej Niemiec. Nietypowymużytkowaniem tych wozów była Jugosławia, która pod koniec lat50. XX wieku odkupiła od Stanów Zjednoczonych 319 czołgów M47.Po pacyfikacji Węgier w 1956 roku istniała obawa, że możenastąpić radziecka inwazja na ten kraj.

Poza Europą dużym użytkownikiem czołgów M47 była KoreaPołudniowa, posiadająca na stanie łącznie 531 czołgów M47,

wszystkie przekazane ze składnic US Army. 463 wozyprzeznaczono dla jednostek lądowych i dostarczono je w latach1956-1959, zaś pozostałe 68 zostały przekazanepołudniowokoreańskiej Piechocie Morskiej, która otrzymała je wlatach 1963-1964. Później koreańskie wozy M47 zostałyzmodernizowane, otrzymując potężniejsze działa M41 kalibru 90mm. W służbie liniowej pozostały do 1990 roku, natomiast wrezerwie do początku pierwszych lat XXI wieku.

Pakistan otrzymał od Stanów Zjednoczonych około 450 czołgówM47 Patton, które na pewno były używane w 15 armijnychbatalionach kawalerii (rozpoznawczych), każdy z dwomakompaniami czołgów M47 po koło 15 maszyn, natomiast trzeciakompania była wyposażona w stare czołgi średnie M4. Czołgi tewzięły udział w wojnie z Indiami w 1965 roku, gdzie łączniezostało użytych pięć batalionów czołgów M47 oraz M48. Używąłaich 6. Dywizja Pancerna odnosząc dzięki nim zwycięstwo wbitwie pod Chawinda.. Zwłaszcza początkowo efektywnie działała1. Dywizja Pancerna, zwłaszcza w bitwie pod Khem Karan. Alejuż podczas starcia pod Asal Uttar pakistańskie czołgi Pattonznalazły się w pułapce zastawioną przez indyjskie oddziałygórskie, wzmocnione kompaniami czołgów Centurion oraz AMX-13,gdzie poniosły ciężkie straty. Łącznie w 1965 roku na pewnozostało utraconych podczas toczących się walk 165 czołgów M47,z czego nieco ponad połowa została zniszczona właśnie pod AsalUttar. Pozostałe czołgi M47 służyły w Pakistanie do 2000 roku.

Wśród kolejnych użytkowników czołgów M47 Patton były: Iran 400sztuk, Arabia Saudyjska 131 sztuk, Jordania 49 egzemplarzy,Etiopia 30 sztuk, Somalia 25 sztuk (wszystkie ex-saudyjskiewozy), Sudan 17 sztuk (wszystkie wozy ex-saudyjskie). Jordaniaużywała wszystkie posiadane wozy M47 podczas WojnySześciodniowej 5-10 czerwca 1967 roku.

Jednak pierwszym bojowym użyciem czołgów poza niewielkimdoświadczeniem amerykańskim z lat 1952-1953, był w 1956 rokuKryzys Sueski. W czasie trwania tego konfliktu wojskafrancuskie wspierał batalion Regiment de Dragons wyposażony w

czołgi M47, ale użycie ich było na mocno ograniczoną skalę.

Około 200 czołgów M47 Patton zostało użytych przez Turcję wczasie trwania inwazji na Cypr 20 lipca 1974 roku. Same walkitrwały cztery dni i doprowadziły do zajęcia przez Turcję cześćwyspy ze stolicą Nikozją. W rękach greckich pozostała drugapołowa z nową stolicą Larnace. W czasie walki użyto 28. i 29.Batalion Czołgów wojsk tureckich. Już 22 lipca Grecy za pomocądział bezodrzutowych zdołali zniszczyć dwa czołgi tego typu. Wczasie dalszych potyczek jeden turecki M47 został zniszczonyprzez przeciwpancerny pocisk kierowany 3M6 „Trzmiel”, którychkilka wyrzutni było używanych przez Grecką Gwardię NarodowąCypru, ale skąd je pozyskano – do dziś nie wiadomo.

M47 zostały użyte też przez Iran, w czasie trwania wojny zIrakiem w latach 1980-1988, mimo że wówczas czołgi te były jużmocno przestarzałe. Natomiast ostatnie bojowe wykorzystanieczołgów M47 miało miejsce w latach 1993-1995, kiedy tojednostki chorwackie użyły w walkach 20 ex-jugosłowiańskichczołgów M47 w czasie walk z Serbami, cztery z nich zostałyutracone w walkach.

Modernizacje:

W toku eksploatacji czołgów M47 były wprowadzane zmianymodernizacje wozów. Jedną z głównych wad czołgu był dośćciasny przedział bojowy. Już w 1955 roku Amerykanieprzebudowali w firmie ALCO dwa czołgi M47, do nowego

standardu, oznaczonego jako M47E2. W wozach tych wyeliminowanostanowisko pomocnika kierowcy oraz przedni, kadłubowy karabinmaszynowy Browning M1919A4 kalibru 7,62 mm, montując w jegomiejsce dodatkowe stelaże na naboje 90 mm, zmniejszając jejilość w dość ciasnym przedziale bojowym. Modyfikacja ta niestała się podstawą dla modernizacji w kraju, ale była podstawądla podobnych zabiegów za granicą.

Kolejną sprawą było zastąpienie bardzo paliwożernego silnikabenzynowego, znacznie oszczędniejszym wysokoprężnym. Domodyfikacji nadawał się niemiecki zespół wytwarzany przezzakłady MTU Motoren-und-Turbinen-Union Friedrichshafen GmbH.Był to silnik MB 837 Ea-500, dwunastocylindrowy silnikwysokoprężny o mocy 750 KM przy 2200 obr./min.. Silniknapędzał czołg przez zmodyfikowaną transmisję CG-850-4, którąprzystosowano do mniejszych prędkości obrotowych niemieckiegosilnika. Tak zmodyfikowanych zostało wiele włoskich czołgówM47. Ponadto w nieco późniejszym okresie czołgi M47 w firmieOTO Melara zamontowano armatę 105 mm Royal Ordnance L7 iodpowiednie przyrządy celownicze.

Z kolei amerykańska firma Bowen-McLaughlin-York (BMY) z York wPensylwanii opracowała modernizację do standardu M47-M.Polegała ona na zmontowaniu silnika AVDS-1790-2A, który byłjednostką wysokoprężną doładowaną odmianą silnika AV-1790 omocy 750 KM przy 2400 obr./min.. Był to silnik stosowany wczołgach M60, ale co najważniejsze swoimi wymiarami bardzoniewiele różnił się od swojego benzynowego pierwowzoru.Jednocześnie transmisja w czołgu została przebudowana na nowywariant CD-850-6A. Ilość zmian w jednostce napędowej, adokładnie z miejscu zastosowania nowej chłodnicy do silnikaspowodowały, że żaluzje silnika zostały przesunięte do tyłusilnika, natomiast na stropie przedziału napędowego ustawionezostały płyty pancerne. W podwoziu zostały zastąpionehydrauliczne amortyzatory, twardszymi, ale bardziejniezawodnymi sprężynowymi, usuwano też dodatkowe kołanapinające między ostatnim kłem nośnym, a kołem napędowym.

Likwidowano miejsce pomocnika kierowcy i kadłubowy karabinmaszynowy. Zmiana rozmieszczenia amunicji do działaspowodowało zwiększenie wygody pracy załogi, ale i pozwoliłona zwiększenie naboi do działa do 79 sztuk.

W ten sposób do odmiany M47-M zmodernizowano w latach1969-1971 łącznie 574 czołgi irańskie i pakistańskie, w tymblisko 400 maszyn dla Iranu. Wszystkie prace były wykonywane woddziale firmy BMY w Iranie. Były to bowiem czasie przednastaniem rewolucji w Iranie.

Podobnego unowocześnienia dokonała Hiszpania. Najpierwzmodernizowano 330 czołgów M47 do odmiany M47E, wymieniającjedynie jednostkę napędową. Następnym etapie wozy te zostałyprzebudowane do standardu M47E1, usuwając stanowiska pomocnikakierowcy, kadłubowy karabin maszynowy i zmieniając położeniestelaży z amunicją, w bardzo podobny sposób jak w oryginalnejmodernizacji przeprowadzonej przez BMY. W ostatnim etapie,przeprowadzonym w drugiej połowie lat 70. XX wieku 35 czołgówzostało przebudowanych do standardu M47E2, montując w wieżyarmatę zakładów Rheinmetall 105 mm L7A3, pochodzącą z czołgiLeopard 1. Wszystkie czołgi M47 zostały wycofane ze służby do1993 roku. Pozostawiono tylko 22 ciągniki ewakuacyjne powstałena podwoziu czołgów M47, nie posiadających wieży. Wozy te byłyoznaczone jako M47ER3.

Kolejnym elementem modernizacji była wymiana armaty nabrytyjską z rodziny L7 kalibru 105 mm, co jak się okazało niebyło szczególnie trudne. Taką modernizację przeprowadzono w

Iranie, gdzie stworzono odmianę Sabalan, z nowym systememcelowniczym z zainstalowanym dalmierzem laserowym i pasywnyminoktowizorami, a na bokach kałuba zostały zainstalowane gumowefartuchy. Wersja ta nie powstała w większych ilościach,ponieważ po rewolucji islamskiej w Iranie możliwość dostępu doodpowiednich komponentów była bardzo mocno ograniczona.

Autor – zdjęcia: Dawid Kalka

BibliografiaDariusz Użycki, Tomasz Begier. Patton Cz. I między1.Shermanem i Abramsem. M-47. „Nowa Technika Wojskowa”.1999. nr 2Historia; Wojsko i Technika, Marzec-Kwiecień 2/2021 –2.M46 i M47; pierwsze czołgi PattonCzołgi 100 lat Historii – Sekrety Historii, Richard3.Ogorkiewicz, Wydawnictwo RM, Warszawa 2016Pojazdy Pancerne od “Little Willie” do Leoparda 2A6,4.Wydawnictwo AKA, Głuchołazy 2012Ilustrowana Encyklopedia Czołgów Całego Świata, George5.Forty, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2006