120
T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM DEVRELERİ 522EE0243 ANKARA, 2011

BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

  • Upload
    others

  • View
    20

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ

DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM

DEVRELERİ 522EE0243

ANKARA, 2011

Page 2: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve

Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak

öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme

materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

Page 3: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

i

AÇIKLAMALAR ....................................................................................................... iv GİRİŞ ........................................................................................................................... 5 ÖĞRENME FAALİYETİ -1 ........................................................................................ 7

1. ÖLÇME VE ÖLÇÜ ALETLERİ .............................................................................. 7 1.1. Elektrik Kazalarına Karşı Korunma ve İlk Yardım .......................................... 7

1.1.1. Kısa Devre .................................................................................................. 7 1.1.2. Sigortalar .................................................................................................... 7

1.1.3. Topraklama ................................................................................................. 7 1.1.4. Yalıtım ........................................................................................................ 8 1.1.5. Elektrik Kazalarına Karşı Alınacak Tedbirler ............................................ 8

1.1.6. Elektrik Çarpmalarına Karşı İlk Yardım Tedbirleri ................................... 8 1.1.7. Yanıklara Karşı Tedbirler ........................................................................... 9

1.1.8. Yangına Karşı Tedbirler ............................................................................. 9 1.2. El Takımları ve Kullanımı ............................................................................... 10

1.2.1. Kontrol Kalemleri .................................................................................... 10

1.2.2. Pense ......................................................................................................... 10 1.2.3. Kargaburun ............................................................................................... 11

1.2.4. Yankeski ................................................................................................... 11

1.3. Elektrik Enerjisi ve Özellikleri ........................................................................ 12

1.3.1. Elektrik Enerjisi ........................................................................................ 12 1.4. İletkenler, Yalıtkanlar ve Yarı İletkenler ........................................................ 19

1.4.1. İletkenler ................................................................................................... 19 1.4.2. Yalıtkanlar ................................................................................................ 19 1.4.3. Yarı İletkenler .......................................................................................... 20

1.5. Ölçme .............................................................................................................. 21 1.6. Elektrik Ölçü Aletlerinin Tanıtılması .............................................................. 23

1.6.1. Gösteren Ölçü Aletleri ............................................................................. 23 1.6.2. Kaydedici Ölçü Aletleri ........................................................................... 24

1.6.3. Toplayıcı Ölçü Aletleri ............................................................................. 24

1.6.4. Bellekli (Hafızalı) Ölçü Aletleri ............................................................... 25 1.6.5. Ölçü Aletlerine Ait Semboller ve Anlamları ............................................ 25

1.7. Ölçü Aletlerine Ait Terimler ........................................................................... 27 1.7.1. Doğruluk Derecesi .................................................................................... 27 1.7.2. Duyarlılık ................................................................................................. 27

1.7.3. Ölçü Aletinin Sabitesi .............................................................................. 27 1.7.4. Ölçme Sınırı ............................................................................................. 27 1.7.5. Ölçme Alanı ............................................................................................. 28 1.7.6. Ölçü Aletlerinin Sarfiyatı ......................................................................... 28

1.8. Ölçü Aletleri .................................................................................................... 28

1.8.1. Analog Ölçü Aletlerinin Ortak Özellikleri ............................................... 28

1.8.2. Analog Ölçü Aletlerinin Mekanik Kısımları ............................................ 31

1.8.3. Dijital Ölçü Aletlerinin Genel Tanımı ..................................................... 32

İÇİNDEKİLER

Page 4: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

ii

1.8.4. Doğruluk Derecesine Göre Ölçü Aletleri ................................................. 36 1.8.5. Kullanım Yerlerine Göre Ölçü Aletleri .................................................... 36

UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................... 38 ÖLÇME DEĞERLENDİRME ............................................................................... 41

ÖĞRENME FAALİYETİ -2 ...................................................................................... 42 2. DOĞRU AKIM ...................................................................................................... 42

2.1. Elektrik Devreleri ............................................................................................ 42 2.1.1. Elektrik Devrelerinde Kullanılan Elemanlar ............................................ 42

2.1.2. Devre çeşitleri .......................................................................................... 44 2.2. Üstel Fonksiyonlar .......................................................................................... 46

2.2.1. Üstel Fonksiyonların Karakteristiği ......................................................... 46

2.3. Direnç .............................................................................................................. 49 2.3.1. Direnç Değerini Etkileyen Faktörler ........................................................ 50

2.3.2. Direnç Renk Kodları ................................................................................ 53 2.3.3. Direnç Değerinin Ölçülmesi ..................................................................... 54

2.4. Elektrik Akımı ve Gerilimi ............................................................................. 56

2.4.1. Elektrik Akımı .......................................................................................... 56 2.4.2. Doğru Akım .............................................................................................. 58

2.4.3. Elektrik Potansiyeli ve Gerilim ................................................................ 58

2.4.4. Akımın ve Gerilimin Yönü ...................................................................... 59

2.4.5. Gerilim Ölçme .......................................................................................... 61 2.4.6. Akım Ölçme ............................................................................................. 65

2.5. Ohm Kanunu ................................................................................................... 68 2.5.1. Ohm Kanunuyla Gerilim Hesaplama ....................................................... 69 2.5.2. Ohm Kanunuyla Akım Hesaplama .......................................................... 69

2.5.3. Ohm Kanunuyla Direnç Hesaplama ......................................................... 71 2.6. İş ve Güç .......................................................................................................... 71

2.6.1. İş ............................................................................................................... 71 2.6.2. Güç ........................................................................................................... 72

2.6.3. Güç Ölçme ................................................................................................ 72

UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................... 74 ÖLÇME DEĞERLENDİRME ............................................................................... 79

ÖĞRENME FAALİYETİ–3 ...................................................................................... 81 3. ALTERNATİF AKIM ............................................................................................ 81

3.1. Alternatif Akım ile Doğru Akım Arasındaki Farklar ...................................... 81

3.2. Alternatif Akımın Elde Edilmesi ..................................................................... 82 3.3. Alternatif Akımda Kullanılan Terimler ........................................................... 84

3.3.1. Alternans .................................................................................................. 84 3.3.2. Periyot ...................................................................................................... 84 3.3.3. Frekans ..................................................................................................... 85

3.4. Alternatif Akım ve Gerilimin Değerleri .......................................................... 85

3.4.1. Ani Değer ................................................................................................. 85

3.4.2. Maksimum Değer ..................................................................................... 86

Page 5: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

iii

3.4.3. Ortalama Değer ........................................................................................ 86 3.4.4. Etkin Değer .............................................................................................. 86

3.5. Sinüzoidal Akımın Vektörlerle Gösterilmesi .................................................. 87 3.5.1. Faz ............................................................................................................ 87

3.5.2. Sıfır Faz .................................................................................................... 88 3.5.3. İleri Faz .................................................................................................... 89 3.5.4. Geri Faz .................................................................................................... 89 3.5.5. Faz Farkı ................................................................................................... 90

3.6. Alternatif Akım ve Gerilimi Ölçülmesi .......................................................... 91 3.6.1. Analog Avometre ile Akım ve Gerilim Ölçme ........................................ 92 3.6.2. Dijital Avometre ile Akım ve Gerilim Ölçme .......................................... 93

3.6.3. Frekansmetre ............................................................................................ 94 3.6.4. Osilaskop .................................................................................................. 98

UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................. 107 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ....................................................................... 113

MODÜL DEĞERLENDİRME ................................................................................ 115

CEVAP ANAHTARLARI ....................................................................................... 116 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 118

Page 6: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

iv

AÇIKLAMALAR

KOD 522EE0243

ALAN Bilişim Teknolojileri

DAL/MESLEK Alan Ortak

MODÜLÜN ADI Doğru Akim ve Alternatif Akim Devreleri

MODÜLÜN TANIMI

Bu modül, doğru akım ve alternatif akım devreleri kurup bu

devrelerin elektriksel ölçümlerini yapabilme becerilerinin

kazandırıldığı bir öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL Ön koşulu yoktur

YETERLİK Doğru akım ve alternatif akım devreleri kurmak.

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç:

Öğrenci, bu modül ile gerekli ortam sağlandığında; iş

güvenliği kurallarına uygun şekilde doğru ve alternatif akım

devreleri kurarak devre üzerindeki ölçümleri, ölçü aletine

zarar vermeden ve hatasız olarak yapabilecektir.

Amaçlar:

1. Ölçme işlemlerini yapabilecektir.

2. Doğru akım devresi kurabilecektir.

3. Alternatif akım devresi kurabilecektir.

EĞİTİM ÖĞRETİM

ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam:

Elektrik - Elektronik laboratuvarı, işletme ortamı.

Donanım (Araç-gereç, ekipman ve koşullar)

Projeksiyon, analog/dijital ölçü aletleri, elektrik kabloları,

çeşitli büyüklük ve çeşitlerde direnç, kondansatör, bobin,

diyot, transistör, mantıksal devre elemanları.

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRME

Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen

öğretici sorular ile öğrendiğiniz bilgileri pekiştirecek ve

kendinizi değerlendireceksiniz.

Modül sonunda ise ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru-

yanlış testi, boşluk doldurma vb.) kullanarak modül

uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek

kendinizi değerlendireceksiniz.

AÇIKLAMALAR

Page 7: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

5

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Günlük hayatta sık olarak kullandığımız elektrik enerjinin özelliklerinin bilinmesi

elektrik ile ilgili çalışanların elektrik kazalarına karşı önlem almasını da kolaylaştıracaktır.

Ayrıca kullanılan el takımlarının ve ölçü aletlerinin de özelliklerinin bilinmesi önemlidir.

Elektrik enerjisi alternatif ve doğru akım olarak iki türde karşımıza çıkmaktadır.

Alternatif akım ve doğru akımın özellikleri, elektrik devre analizi ve devre elemanlarının

özellikleri modülde yer almaktadır.

Bu modülü tamamladığınızda elektrik enerjisi, el takımları ve ölçü aletleri, alternatif

akım ve doğru akım ile temel bilgileri alabilecek ve günlük hayatta alternatif akımı ve doğru

akımı güvenli bir şekilde kullanabileceksiniz. Ayrıca alternatif akıma ve doğru akıma ait

elektriksel ve bu büyüklüklerin aralarındaki ilişkileri kavrayabileceksiniz.

GİRİŞ

Page 8: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

6

Page 9: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

7

ÖĞRENME FAALİYETİ -1

Değişik tipteki avometrelerle (multimetrelerle) gerekli bölüm ve kademe ayarlarını

yapıp uygun bağlantı şeklini kurarak akım, gerilim, direnç, endüktans ve kapasite değerlerini

hatasız ve tekniğine uygun olarak ölçebileceksiniz.

Avometrelerin yapı, şekil ve çeşitlerini araştırarak bir rapor haline getiriniz.

1. ÖLÇME VE ÖLÇÜ ALETLERİ

1.1. Elektrik Kazalarına Karşı Korunma ve İlk Yardım

1.1.1. Kısa Devre

Kısa devre; kırmızı, sarı, mavi, nötr ve toprak hatlarının en az ikisinin birbirine temas

ederek elektriksel akımın bu yolla devresini tamamlamasıdır.

Elektrik akımı taşıyan devrelerde kısa devre olması olağandır. Özellikle yüksek

gerilim ihtiva eden sistemlerde mümkündür. Böyle bir durum çok büyük tehlikeler arz eder.

Bugün gerek sistemi, gerekse sistemde görev yapan elemanları korumak için çeşitli

önlemlerin alınması başlıca yaptırımlar arasına girmiştir.

1.1.2. Sigortalar

Alternatif ve doğru akım devrelerinde kullanılan cihazları ve bu cihazlarda kullanılan

iletkenleri, aşırı akımlardan koruyarak devreleri ve cihazı hasardan kurtaran elamanlardır.

Sigortalar; evlerde, elektrik santrallarında, endüstri tesislerinde kumanda panolarında,

elektrikle çalışan bütün aletlerde kullanılır.

1.1.3. Topraklama

Binanın elektrik sistemi kurulurken binanın dışında toprağa belirli bir büyüklükte bir

bakır çubuk veya bakır levha gömülür. Bu bakır çubuğa bağlı bir kablo, binanın girişindeki

faz ve nötrün binaya ilk girdiği ana elektrik kutusuna kadar getirilir. Bu noktadan itibaren

tüm binaya, tüm dairelere bir faz, bir nötr ve bir de toprak hattı gider. Topraklı prizlerde

ortadaki iki delik faz ve nötr' e bağlı iken, dış taraftaki metal çıkıntılar da toprak hattına

bağlanır.

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

Page 10: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

8

1.1.4. Yalıtım

1.1.4.1. Koruyucu Yalıtma

Normalde gerilim altında olmayan, ancak yalıtım hatası sonucu elektriklenebilen

parçaların izoleli yapılmasıdır. Elektrik işlerinde kullanılan penseler, kargaburunlar,

tornavidalar ve benzer el aletleri uygun şekilde yalıtılmış; yağdanlıkların, süpürgelerin,

fırçaların ve diğer temizlik araçlarının sapları akım geçirmeyen malzemeden yapılmış

olmalıdır.

1.1.4.2. Üzerinde Durulan Yerin Yalıtılması

Yerleri değişmeyen sabit elektrikli makine ve araçlarla, elektrik panolarının taban

alanına tahta ızgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yapılan bir korunma önlemidir. Bu

korunma önlemi, herhangi bir elektrik kaçağında insanı toprağa karşı yalıttığı için elektik

çarpılması gerçekleşmez.

1.1.5. Elektrik Kazalarına Karşı Alınacak Tedbirler

Elektrik tesislerinde, evlerimizde, iş yerlerimizde yapılan hatalar ve yıldırım düşmesi

sonucunda insan hayatı ile ilgili elektrik çarpması ve yanıklar meydana geldiği gibi yangınlar

da baş gösterebilir. Bunlara karşı ani ve etkili tedbirler almak suretiyle zararlar en düşük

seviyede tutulabilir.

1.1.6. Elektrik Çarpmalarına Karşı İlk Yardım Tedbirleri

Üzerinden elektrik akımı geçerek elektriğe çarpılan bir kimse, komaya girmişse tekrar

hayata kavuşturmak için vakit kaybetmeden aşağıdaki ilk yardım tedbirleri uygulanır:

Kazazedenin elektrik çarpmasına maruz kaldığı hatalı akım devresi derhal

kesilir; bunun için duruma göre fiş prizden çekilir, anahtar açılır veya sigorta

çıkarılır.

Eğer akımın derhal kesilmesi mümkün olmazsa elektrik alanı, kuru bir tahta

parçası, bir baston veya benzeri, kolayca tedarik edilebilecek yalıtkan bir cismin

aracılığı ile kazazededen uzaklaştırılır.

Eğer elektrik tesislerinin uzaklaştırılması mümkün olmazsa, bu taktirde

kazazede, elbisenin kuru olan kısımlarından çekilerek veya kazazedeyi kuru bir

bez veya elbise parçası ile tutarak gerilimin altında bulunan tesis kısmından

uzaklaştırılır.

Bu esnada yardım eden kimselerin de aynı zamanda elektrik çarpmasına maruz

kalmamaları için kazazedenin el, kol, ayak veya bacak gibi çıplak vücut

kısımlarından tutarken aynı zamanda topraklanmış madenî kısımlara temas

etmemeye ve iletken zemine basmamaya dikkat etmeleri gerekir.

Komaya girmiş olan kazazedenin elbiselerini çıkartmak için zaman

kaybetmeden derhal suni teneffüs uygulanır ve bu işe olumlu sonuç alınıncaya

kadar uzun zaman devam edilir. Kazazedenin öldüğüne kesin olarak kanaat

Page 11: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

9

getirilmeden, mesela ölüm morluğu baş göstermeden veya ışık tutulduğunda

göz bebeklerinde daralma olduğu sürece suni teneffüse nihayet verilmemelidir.

Bir taraftan suni teneffüs yaptırılırken diğer taraftan da hastaneye veya en yakın

ilk yardım merkezine telefon ederek sıhhi yardım istenmeli ve ambulans

çağrılmalıdır.

Kazazede, ambülansla hastaneye nakledilirken dahi bir taraftan oksijen

verilirken diğer taraftan derhal suni teneffüse devam edilmelidir.

Kazazedeye suni teneffüs yaptırmak için geliştirilmiş cihazlar vardır. Ancak

bunlar hastanelerde ve ilk yardım merkezlerinde bulunduklarından, bu cihazlar

olmadan da suni teneffüs yaptırılabilir. Elektrik çarpmasının baş gösterdiği

yerlerde hiçbir zaman özel suni teneffüs cihazları bulunmadığından ve esasen

bunları tedarik edinceye kadar hastanın bekletilmesine müsaade edilmeyip

derhal suni teneffüse başlanması şart olduğundan, araçsız suni teneffüs

uygulanmasının önemi çok büyüktür.

Suni teneffüs, nefes alma merkezlerinin dinlenmesini ve rahatlamasını sağlar;

böylece suni teneffüs yaptırılan hasta, bir süre sonra kendiliğinden nefes almaya

başlar. Bu süre, icabında 5 saat veya daha fazla sürebilir. Onun için

nöbetleşerek suni teneffüs yaptırabilmek için birkaç yardımcının hazır

bulundurulmasında fayda vardır.

Suni teneffüs yaptırılacak kazazede, havadar ve rahat bir yere sırt üstü yatırılır.

Nefes almayı kolaylaştırmak için yakası açılır, varsa kravatı çözülür. Ağzın,

mideden gelen veya ağızda kalmış olan yiyecek artıklarından temizlenmesi ve

şayet varsa, takma dişlerin çıkarılması şarttır. Dilin geri çekilerek boğazı

tıkamamasına dikkat edilir. Bunun için dilin daima ağız içinde serbest olması

sağlanır.

1.1.7. Yanıklara Karşı Tedbirler

Büyük yanık yaralarına pudra dökülmez, yağ veya merhem sürülmez ve sargı

yapılmaz. Yanık yaraları sadece mikropsuz ve temiz örtülerle örtülür.

Küçük yanık yaraları ancak özel merhemlerle ve antiseptik sargı bezleriyle

sarılır.

Büyük sanayi işletmelerinde ilk yardım için yetiştirilen ekip, gerekli ilaç ve

tedavi araçları ile donatılmış olarak yardıma hazır bulundurulur.

1.1.8. Yangına Karşı Tedbirler

Yalnız elektrik tesisleri sebebiyle meydana gelen yangına karşı değil; genel olarak

yangın hangi kaynaktan gelirse gelsin bütün yangınlara karşı evlerde ve iş yerlerinde yangın

söndürme cihazları ve yangın söndürmek için gerekli araç ve gereçler daima çalışır bir

durumda hazır bulundurulmalı ve personel, yangın söndürme için eğitilmelidir.

Yangın, elektrik tesislerindeki bir hatadan kaynaklanmasa dahi ilk tedbir olarak ana

anahtar açılarak veya ana sigortalar çıkarılarak elektrik tesisleri gerilimsiz bırakılır. Böylece

yangın sebebi ile meydana gelen izolasyon hataları yüzünden kısa devrelerin ve yeni yangın

ortamının meydana gelmesi önlenmiş olur. Eğer yangının başladığı bir yerde ayrıca bir şahıs

Page 12: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

10

elektriğe çarpılmışsa veya yanık yarası almışsa, bu kimse emin bir yere nakledilerek evvela

yangın söndürülür ve bundan sonra ilk yardım tedbirleri uygulanır.

1.2. El Takımları ve Kullanımı

1.2.1. Kontrol Kalemleri

Kontrol kalemleriyle devrede enerji ve kaçak olup olmadığı ve cihaz kontrolü gibi

işlemler yapılır.

Bu kontrol işlemleri yapılırken dikkatli olunmalıdır. Kontrol kalemleri ile ölçüm

yapılırken dik tutulmalıdır ve dikkatli olunmalıdır. Yan tutulması veya dikkatsiz ölçüm

yapılması neticesinde kısa devre (faz-nötr, faz-faz çakışması) durumu ile karşılaşılabilir.

Kontrol kalemlerinin uçları hassas olduğundan tornavida yerine kullanılması doğru

değildir. Tornavida yerine kullanılması durumunda uçları çabuk bozulur, ayrıca tornavidalar

kadar darbelere dayanıklı olmadıklarından kolay kırılırlar. Kontrol kalemi, ancak devrede

gerilim olup olmadığının kontrolünde kullanılır.

Resim 1.1: Çeşitli kontrol kalemleri

1.2.2. Pense

İletkenleri, küçük parçaları tutmaya, çekmeye, sıkıştırmaya ve bükerek şekil vermeye

yarayan bir alet olan pensenin sap kısımları izole edilmiştir. Elektrikçilerin kullandığı

penseler daha kuvvetli olup metal kısma yakın olan bölgeye elin temas etmemesi için

kaymayı önleyici çıkıntılar yapılmıştır.

Elektronikçilerin kullandıkları ise daha küçük yapıda yaylı ve sap kısmında çıkıntı

yoktur. Bazılarında ise ağız ve sap kısmına ilaveler yapılarak iletken ve sac kesme gibi işler

için de kullanılabilmektedir. Ayrıca ayarlı pense, papağan pense, düz ve eğri segman

penseleri ile kerpeten de değişik amaçlar için imal edilmiş pense gurubunda sayılan

aletlerdir. Ancak bu aletleri kullanırken elini veya diğer parmaklarını kıstırmamak için

dikkatli olmak gerekmektedir.

Page 13: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

11

Resim 1.2: Pense

1.2.3. Kargaburun

Penseye göre ağız kısmı daha ince ve uzun olması nedeni ile pensenin sığamayacağı

yerlerdeki parçaların tutulması ve daha küçük ölçüdeki bükme, kıvırma ve şekillendirme

işlerinde kullanılır. Düz ve eğri ağızlı olmak üzere çeşitleri vardır.

Resim 1.3: Kargaburun

1.2.4. Yankeski

İletkenleri kesmek amacıyla kullanılan bu aletin de elektrikçiler ve elektronikçilerin

kullanabileceği şekilde yapılmış olanları vardır. Bunun yanında daha kalın kabloları kesmek

için kablo makasları kullanılabilir.

Resim 1.4:Yankeski

Page 14: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

12

1.3. Elektrik Enerjisi ve Özellikleri

Enerji kısaca tanımlamak gerekirse iş yapabilme gücü ve yeteneğidir. Skaler

büyüklüktür. Toplamda 8 tane ana enerji türü bulunmaktadır. Bu türler ; potansiyel enerji,

kinetik enerji, ısı enerjisi, ışık enerjisi, elektrik enerjisi, kimyasal enerji, nükleer enerji ve ses

enerjisidir.

1.3.1. Elektrik Enerjisi

1.3.1.1. Elektrik Enerjisinin Tarihçesi ve Tanımı

Bilim, doğanın temel yasalarının araştırılması ve öğrenilmesi etkinliğidir. Teknoloji

ise insanlığın doğa içindeki gücünü arttırmasına olanak sağlar. İnsanlık binlerce yıldan beri,

hem doğayı anlamaya ve kavramaya, hem de onun yasalarına bağlı kalarak gücünü ve

etkinliğini arttırmaya çalışmıştır. Taştan balta yapılması, ateşin keşfi, ok ve yayın icadı,

bronz ve demirin keşfi ve eritilmesi, tekerleğin icadı, piramitlerin yapımı, hayvanların

evcilleştirilmesi ve büyük tarım devrimi, insanlığın binlerce yıl önce sağlamış olduğu

bilimsel ve teknolojik gelişmenin en önemli aşamalarından bazılarıdır. Ancak bu gelişmeler

çok uzun tarihsel dönemlerde gerçekleşebilmiştir. Keşif ve icatların birikmesi, nüfusun

artması, ulaşım araç ve imkânlarının çoğalması ve yazının bulunmasıyla, bilimsel ve

teknolojik gelişmeler de hızlanmaya ve çeşitlenmeye başlamıştır.

Bir enerji kaynağı ve aracı olarak elektriğin pratikteki kullanımı, henüz yeni

sayılabilecek modern dönemlere özgü olmakla birlikte, elektrik kavramının ve elektrikle

ilgili düşünce ve deneyimlerin doğuşu ve gelişimi oldukça eskidir. Elektrik ve mıknatıs

(magnet) sözcüklerinin kökeni eski Yunancadan gelmektedir. Elektrik sözcüğünün kaynağı "

kehribar " anlamına gelen Yunanca elektron sözcüğüdür. Mıknatıs (magnet) sözcüğünün de,

mıknatıs taşlarına oldukça sık rastlanan Batı Anadolu'daki Magnesia (bugünkü Manisa)

bölgesinden türediği sanılmaktadır. Ancak elektrik ve manyetizma ile ilgili elimizdeki ilk

yazılı belgeler eski Yunan filozof Tales'in (M.Ö.625-M.Ö.545) elektriğe ve manyetizmaya

ilişkin önemli gözlemlerde bulunduğu, Aristoteles'in yazılarından öğreniyoruz. Bu

gözlemlerinde Tales, kehribarın hafif cisimleri ve mıknatıs taşının da demiri çekebilme

özelliği bulunduğunu saptamıştır. Hatta daha da ileri giderek bu iki tür olay arasında ilişki

kurmaya çalışmıştır. Romalı şair Lukretyüs, De Nerum Natura adlı yapıtında mıknatıs taşının

demir halkaları çekebildiğinden söz etmektedir.

Elektrik yüklerinin artı ve eksi olarak belirlenip adlandırılmasını sağlayan Benjamin

Franklin (1706-1790)'dir. Franklin, yaptığı çeşitli deneylerin sonucunda elektriğin belirli

ortamlarda fazla veya eksik ölçülerde bulunabilen bir sıvı olduğu görüşüne vardı. Her

ikisinde de elektrik eksikliği ya da fazlalığı bulunan cisimlerin birbirini ittiğini, birinde

eksiklik diğerinde fazlalık olan cisimlerin ise birbirlerini çektiğini leri sürdü. Fazlalığı artı

elektrik, eksikliği ise eksi elektrik olarak adlandırdı. Leyden şişesiyle ilgili deneyleri de

sürdüren Franklin, Leyden şişesinden boşalan elektriğin oluşturduğu çatırtılar ve kıvılcımlar

ile fırtınalı havalardaki gök gürültüsü ve şimşek arasında bir ilişki olması gerektiğini

düşündü ve 1752'de, fırtınalı bir havada uçurduğu bir uçurtma ile bir leyden şişesini

yüklemeyi başardı. Franklin'in bu deneyden pratik yararlar elde etme yönündeki girişimleri

Page 15: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

13

paratonerin bulunmasına giden yolu açtı. Bu nedenle, yıldırıma karşı bir korunma aracı

olarak kullanılan ve toprağa bağlı bir metal çubuktan ibaret olan paratonerin gerçek yaratıcısı

Franklin'dir. 1782 yılında Amerika'nın Philadelphia kentinde paratoner kullanan konut sayısı

400'ü geçiyordu.

Volta daha sonra buluşunu geliştirdi ve tuzlu suyla nemlendirilmiş kartonlarla

birbirlerinden ayrılmış ince bakır ve çinko levhaları üst üste koyarak hazırlanabilen piller

yaptı. Volta pili kısa bir süre içinde, özellikle kimya dalında olmak üzere önemli gelişmelere

yol açtı. İngiliz kimyacı Humphry Davy ( 1778 - 1829 ), 1807 yılında, özel olarak yapılmış

güçlü bir Volta pilini kullanarak bileşikler içinden elektrik akımını geçirmek suretiyle

potasyum ve sodyumu bileşiklerinden ayırmayı başardı. Elektrodinamiğin kurucusu olan

Ampére aynı zamanda elektrik ölçme tekniklerini de geliştirdi ve serbestçe hareket eden bir

iğnenin yardımıyla elektrik akımını ölçen bir aygıt yaptı. İletkenlerden geçen elektrik

akımına ilişkin çalışmalar yapan Alman fizikçi Georg Simon Ohm (1789-1854), bir

iletkenden geçen akımın iletkenin uçları arasındaki gerilim ile doğru, iletkenin direnciyle ters

orantılı olduğunu buldu. Ohm, günümüzde kendi adıyla anılan bu yasayı ve onunla ilgili

düşüncelerini 1827 yılında yayınladı.

İlk kez deniz fenerlerinde kullanılan ark lambaları daha sonra sokak aydınlatılmasında

da kullanılmaya başlandı. Bu yöndeki ilk uygulama, 1877 yılında Paris'te Avenue d'Opera

caddesinin ark lambaları ile aydınlatılmasıdır. Bu uygulama alternatif akımla çalışan ark

lambaları ve enerji kaynağı olarak da Gramme dinamoları kullanılmıştı. Benzeri sokak ve

işyeri aydınlatma sistemleri daha sonra Avrupa ve Amerika'nın belli başlı şehirlerinde de

kullanılmaya başlandı. XIX. yüzyılın ilk yarısında İngiltere'de platin flâman kullanılan akkor

lambalar yapılmıştı. Ancak lambalarda istenilen düzeyde vakum elde edilemediği için

başarılı sonuçlar alınamamıştır. Civa pompasının bulunmasıyla yüksek vakum sağlama

olanakları doğdu ve böylece daha iyi sonuçlar alındı. Ancak akkor lambanın ticari

uygulamaya girebilmesini sağlayan mucit, Amerikalı Thomas Alva Edison (1847-1931)'dır.

Edison, 1877'de, sesi kaybedip yineleyebilen gramofonu (fonograf) geliştirmişti. İki yıl sonra

da lamba üzerinde çalışmaya başladı. En uygun flâman maddesinin seçimi için yüzlerce

deney yaptıktan sonra karbon flâmanlı akkor lamba için patent başvurunu yaptı. Üç yıl sonra

New York sokakları artık bu lambalarla aydınlanıyordu. Edison yaşamı boyunca

gerçekleştirdiği çeşitli buluşları için 1093 patent aldı.

Kimya ve elektrik devrimlerinin başlaması için yaklaşık bir yüzyılın daha geçmesi

gerekmiştir. Elektrik devrimi kavramını da Coulomb'un kendi adıyla tanınan yasasını

yayınladığı 1785 ile Maxwell'in "Treatise on Electricity and Magnetism (Elektrik ve

Manyetizma Üzerine İnceleme) " adlı yapıtını yayınladığı 1873 tarihi arasındaki dönem için

kullanabiliriz. 88 yıl süren bu dönemde matematikteki gelişmelerle elektrikteki gelişmeler

arasında yakından ilişkiler vardır. Bu ilişkiye örnek olarak, elektrik ve manyetizmanın

matematik kuramının kurulmasının öncülerinden biri olan G. Green'i ve çalışmalarını

verebiliriz. [ Bir fırıncının oğlu olan ve kendisi de fırıncılık yapan Green (1793-1841), hiç

eğitim almaksızın kendi kendini yetiştirmiş ender rastlanan matematikçilerden biridir.

Elektrikle ilgili tüm matematiksel çalışmaları izlemiş ve 1828 yılında "Matematik

Çözümlemenin Elektrik ve Manyetizma Kuramlarına Uygulanması Üzerine Deneme" adlı

makalesini yayınlamıştı. Bu makalede geliştirilen ve bugün onun adıyla anılan Green

karşılılık teoremi ile Green teoremi ve Green işlevleri, elektrik potansiyelinin

Page 16: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

14

hesaplanmasında kullanılan en önemli araçlardır. Green, 40 yaşında Cambridge

Üniversitesi'ne kaydolmuş ve matematik bölümünü dördüncü olarak bitirmişti. ] Elektrik ile

matematik arasındaki ilişki için daha özel olarak da şunu söyleyebiliriz. Örneğin, Fransız

matematikçi Pierre Simon Laplace (1749-1827) Laplace Denklemini, Fransız matematikçi

Joseph Fourier ( 1768 - 1830 ) Fourier Serilerini ve Alman matematikçi Carl Friedrich Gauss

( 1777 - 1855 ) vektör hesabının önemli bir teoremi olan Gauss Teoremini geliştirmiş

olmasaydı, modern elektromanyetizma kuramı da geliştirilemezdi.

1.3.1.2. Elektrik Enerjisinin Özellikleri

Elektrik enerjisinin diğer enerji türlerine dönüştürülmesi kolaydır.

Diğer enerji türlerine göre çok uzaklara taşınması ve kullanılması son derece

rahattır.

Verimi yüksektir. Bir enerji, istenen başka bir enerji türüne dönüştürülürken,

ekseriya istenmeyen başka enerji türleri de ortaya çıkar. Bunların arasında

özellikle ısı enerjisinin büyük olması dikkati çeker. İstenmeyen bu ısı enerjisi,

yararlanılamadığı için yitirilir ve verimi düşürür. İşte elektrik enerjisinin ısıdan

başka bir enerjiye dönüştürülmesinde oluşan ısı enerjisi az olduğu için verimi

yüksektir.

Elektrik enerjisi sayısız bir çok parçaya ayrılarak kullanılabilir. Örneğin: Bir

elektrik santralında kazanılan elektrik enerjisi, enerji taşıma hatlarıyla büyük

kentlere götürülmekte ve orada sayısız konut ve iş yerlerine dağıtılarak

kullanılmaktadır.

Elektrik enerjisi bulunduğu yerin ekonomik, sosyal ve kültürel düzeylerini hızla

yükseltir ve kendisine karşı duyulan gereksinmenin artmasına gene kendisi

neden olur.

Elektrik enerjisi toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel yönlerden

kalkınmasını sağlayan ve çağdaş uygarlığın en önemli araçlarından biri

durumundadır.

Son 50 yıl içinde baş döndürücü bir hızla ilerleyen teknolojideki gelişimler ve

hatta bir ev kadınının eli altına bir makinanın verilmesi (örneğin çamaşır

makinesi) elektrik enerjisi sayesinde olanaklı olmuştur.

Elektrik enerjisinin belirtilen bu ve bunlara benzer avantajları ve iyi yönleri yanı sıra

sakıncalı yönleri de vardır. Bunların başında elektrik enerjisinin depo edilemeyen bir enerji

türü olması gelir. Nitekim elektrik enerjisi üretildiği anda kullanılmak zorunluluğundadır.

Bundan dolayı üretim ile tüketim arasında devamlı bir dengenin bulunması gerekir. Ayrıca

üretim sisteminde bir arıza ortaya çıktığında, bu sisteme bağlı sayısız abonede hizmetlerin

durmasına ya da aksamasına neden olur. Bu nedenle, elektrik enerjisinin üretiminde sürekli

bir devamlılığın sağlanması ve elde büyük ölçüde yedek sistemlerin bulundurulması

zorunludur. Elektrik enerjisinin bir başka sakıncası da üretimine paralel olarak taşıma ve

dağıtımı için özel düzenlere kesinlikle gereksinme duymasıdır. Oysaki, örneğin: bir dokuma

fabrikası ürünlerini tüketiciye götürmek için özel yollara ve taşıtlara gereksinme duymaz. Bu

görevi herkesin yararlandığı bir yoldan ve bir kamyon ile yapabilir. Buna karşın elektrik

enerjisinin taşıma ve dağıtılması için projeye ayrıca yatırımların (örneğin: direkler, teller,

izolatörler…) katılması zorunlu olmaktadır.

Page 17: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

15

Birim zamandaki elektrik enerjisi, elektrik gücü olarak tanımlanır. Bu nedenle güç ile

zamanın çarpımından elektrik enerjisi miktarı hesaplanabilir.

W = P.t

W: Elektrik enerjisi [Ws] veya [J]

P: Elektrik gücü[W]

T: Zaman[s]

Enerji birimi olarak [Ws] veya [J] kullanılmaktaysa da bazen ifade edilmek istenen

enerji miktarı çok daha büyük olabilmektedir. Günlük hayatta daha çok [Wh] ya da [kWh]

birimleri kullanılmaktadır.

Aşağıda enerji birimlerini ve anlamlarını görebilirsiniz.

Tablo 1.1: Enerji birimleri ve anlamları

Örnek 1.4: Evimizde kullandığımız 100[W]’lık lambayı günde 4 saat yaktığımızda 30 gün

için bu lambanın harcadığı toplam enerji miktarını hesaplayınız.

Çözüm 1.4

En kolay hesaplama için kullanılacak birim [Wh]’dir. Buna göre:

W=100[W]x4[h] x 30= 12000[Wh] (30 günde harcanan toplam enerji)

1[kWh] = 1000[Wh]

W=12000/1000=12[kWh] (30 günde harcanan toplam enerji)

Zamanı saniye cinsinden kullanırsak enerji miktarı [Ws] olarak ifade edilir.

t=4[h]=4x60x60[s]

W=100[W]x4x60x60[s]=1440000[Ws] (1 günde harcanan toplam enerji)

W=100[W]x4x60x60[s]x30=43200000[Ws] (30 günde harcanan toplam enerji)

1[Ws]=1[J] W=1440000[J] W=43200000[J]

Page 18: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

16

UYGULAMA FAALİYETİ

Bu uygulama faaliyeti ile 220 V AC gerilimde çalışan değişik güçteki lambaların

dijital Avometre ile AC akım ve geriliminin ölçümünü kavrayabileceksiniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Ölçüm için kullanılacak 220V gerilim

değeri insan sağlığı için tehlikeli

olabileceğinden uygulamalarınızda çok

dikkatli olunması gerekir.

Devre şemasına göre gereksinim duyulan

alet ve gereçleri seçerek deney masası

üzerinde uygun konumda yerleştiriniz.

Transformatörün ve dijital

avometrenin ayarlarını kontrol ediniz.

Bütün anahtar ve butonlar ölçümden

önce kapalı durumda olmalıdır (özellikle

“output butonu’’).

Gerilim kaynağının çıkış gerilimi

minimum seviyede olmalıdır.

Devre şemasına göre kablolarla

bağlantıları yapınız.

Dijital avometrenin seçici anahtarını AC

durumuna getiriniz ve ölçüm kademesini

300V’tan daha büyük bir değere getiriniz.

Bağlantılar ve ayarlar bütün grup

üyeleri tarafından kontrol edildikten sonra

öğretmeninizi çağırınız.

Gerilim kaynağını çalıştırınız ve çıkış

geriliminin ‘0V’ olup olmadığını kontrol

ediniz.

‘Output’ butonuna basınız ve çıkış

gerilimini ayar düğmesi yardımıyla

yükseltiniz. Çıkış gerilimi istenen değerine

gelinceye kadar devrede beklenmeyen bir

durum olup olmadığını kontrol ediniz.

Ölçüm sonuçlarını kaydediniz.

‘Output’ butonuna basarak çıkış

geriliminin ‘0V’ olmasını sağlayınız.

Lambayı değiştirip ölçüm işlemlerini

tekrar ediniz.

Her iki durum için dirençleri

hesaplayınız.

Page 19: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

17

Bu uygulama faaliyeti ile paralel bağlantıda hangi lambanın parlak yanabileceğini

anlayabileceksiniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Deneyden önce hangi lambanın daha

parlak yandığını (veya daha fazla enerji

harcadığını) düşününüz. Nedenini

açıklayınız. Düşüncelerinizi grup

üyeleriyle paylaşınız. Daha sonra

yaptığınız gerilim ve akım ölçümleriyle

düşüncelerinizi karşılaştırınız.

Devre şemasına göre gereksinim duyulan

alet ve gereçleri seçerek deney masası

üzerinde uygun konumda yerleştiriniz.

Gerilim kaynağının ve dijital

avometrenin ayarlarını kontrol ediniz.

Bütün anahtar ve butonlar ölçümden

önce kapalı durumda olmalıdır (özellikle

‘output butonu’).

Transformatörün çıkış gerilimi

minimum seviyede olmalıdır.

Devre şemasına göre kablolarla

bağlantıları yapınız.

Dijital avometrenin seçici anahtarını AC

akım durumuna ve ölçüm kademesini

maksimum akım durumuna ayarlayınız.

Bağlantılar ve ayarlar bütün grup

üyeleri tarafından kontrol edildikten sonra

öğretmeninizi çağırınız.

Gerilim kaynağını çalıştırınız ve çıkış

geriliminin ‘0V’ olup olmadığını kontrol

ediniz.

‘’Output ‘’ butonuna basınız ve 220 V

oluncaya kadar gerilimi kademe kademe

yükseltiniz. Bu işlemi yaparken devrede

beklenmeyen herhangi bir durum olup

olmadığını kontrol ediniz (özellikle dijital

AVOmetre değerleri).

Ölçüm sonuçlarını kaydediniz.

‘Output’ butonuna basınız. Gerilim ayar

düğmesini minimum seviyeye getiriniz.

Parlak yanan lambanın gücü ......[W] .

Yandaki tablo için hesaplamaları yapınız.

Page 20: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

18

Bu uygulama faaliyeti ile seri bağlantıda hangi lambanın parlak yanabileceğini

anlayabileceksiniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Deneyden önce hangi lambanın

daha parlak yandığını (veya daha fazla

enerji harcadığını) düşününüz. Nedenini

açıklayınız. Düşüncelerinizi grup

üyeleriyle paylaşınız. Daha sonra

yaptığınız gerilim ve akım ölçümleriyle

düşüncelerinizi karşılaştırınız.

Devre şemasına göre gereksinim duyulan

alet ve gereçleri seçerek deney masası üzerinde

uygun konumda yerleştiriniz.

Transformatörün ve dijital

AVOmetrenin ayarlarını kontrol ediniz.

Bütün anahtar ve butonlar ölçümden

önce kapalı durumda olmalıdır

(özellikle ‘output butonu’).

Transformatörün çıkış gerilimi

minimum seviyede olmalıdır.

Devre şemasına göre kablolarla bağlantıları

yapınız.

Dijital avometrenin seçici anahtarını AC

durumuna getiriniz ve ölçüm kademesini 300

V’ tan daha büyük bir değere getiriniz.

Bağlantılar ve ayarlar bütün grup

üyeleri tarafından kontrol edildikten

sonra öğretmeninizi çağırınız.

Transformatörü çalıştırınız ve çıkış

geriliminin ‘0V’ olup olmadığını kontrol

ediniz.

‘Output’ butonuna basınız ve 220V

oluncaya kadar gerilimi kademe kademe

yükseltiniz. Bu işlemi yaparken devrede

beklenmeyen herhangi bir durum olup

olmadığını kontrol ediniz (özellikle dijital

avometre değerleri).

Ölçüm sonuçlarını kaydediniz.

‘Output’ butonuna basınız. Gerilim ayar

düğmesini minimum seviyeye getiriniz.

Parlak yanan lambanın gücü .......[W].

Yandaki tablo için hesaplamaları yapınız.

Page 21: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

19

1.4. İletkenler, Yalıtkanlar ve Yarı İletkenler

Elektrik enerjisinin iletim durumlarına göre maddeler üçe ayrılır. Bunları basit olarak

tanımlayacak olursak;

Elektrik ileten tüm maddelere İletken, elektrik iletmeyen maddelere yalıtkan, elektrik

iletkenliği bakımından, iletken ile yalıtkan arasında kalan maddelere ise yarı iletken denir.

Bir maddenin elektrik enerjisine karşı göstermiş olduğu tepki o maddenin atom

yapısına bağlı olarak değişmektedir.

1.4.1. İletkenler

Bir maddenin iletkenliğini belirleyen en önemli faktör, atomlarının son

yörüngesindeki elektron sayısıdır. Bu son yörüngeye "Valans Yörünge" üzerinde bulunan

elektronlara da "Valans Elektron" denir. Valans elektronlar atom çekirdeğine zayıf olarak

bağlıdır. Valans yörüngesindeki elektron sayısı 4 'den büyük olan maddeler yalıtkan 4 'den

küçük olan maddeler de iletkendir. Örneğin bakır atomunun son yörüngesinde sadece bir

elektron bulunmaktadır. Bu da bakırın iletken olduğunu belirler. Bakırın iki ucuna bir

elektrik enerjisi uygulandığında bakırdaki valans elektronlar güç kaynağının pozitif kutbuna

doğru hareket eder. Bakır elektrik iletiminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Sebebi ise

maliyetinin düşük olması ve iyi bir iletken olmasıdır. En iyi iletken altın, daha sonra

gümüştür. Fakat bunların maliyetinin yüksek olması nedeniyle elektrik iletiminde

kullanılmamaktadır.

İletkenlerin başlıca özellikleri:

Elektrik akımını iyi iletirler.

Atomların dış yörüngesindeki elektronlar atoma zayıf olarak bağlıdır. Isı, ışık ve

elektriksel etki altında kolaylıkla atomdan ayrılırlar.

Dış yörüngedeki elektronlara Valans Elektron denir.

Metaller, bazı sıvı ve gazlar iletken olarak kullanılır.

Metaller, sıvı ve gazlara göre daha iyi iletkendir.

Metaller de, iyi iletken ve kötü iletken olarak kendi aralarında gruplara ayrılır.

Atomları 1 valans elektronlu olan metaller, iyi iletkendir. Buna örnek olarak,

altın, gümüş, bakır gösterilebilir.

Bakır tam saf olarak elde edilmediğinden, altın ve gümüşe göre biraz daha kötü

iletken olmasına rağmen, ucuz ve bol olduğundan, en çok kullanılan metaldir.

Atomlarında 2 ve 3 valans elektronu olan demir (2 dış elektronlu) ve

alüminyum (3 dış elektronlu) iyi birer iletken olmamasına rağmen, ucuz ve bol

olduğu için geçmiş yıllarda kablo olarak kullanılmıştır.

1.4.2. Yalıtkanlar

Yalıtkan maddelerin atomlarının valans yörüngelerinde 8 elektron bulunur. Bu tür

yörüngeler doymuş yörünge sınıfına girdiği için elektron alıp verme gibi bir istekleri yoktur.

Page 22: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

20

Bu sebeple de elektriği ilemezler. Yalıtkan maddeler iletken maddelerin yalıtımında

kullanılır. Yalıtkan maddelere örnek olarak tahta, cam ve plastiği verebiliriz. İsterseniz bu

örnekleri arttırabilirsiniz. Elektrik akımını iletmeyen maddelerdir. Bunlara örnek olarak cam,

mika, kâğıt, kauçuk, lastik ve plastik maddeler gösterilebilir. Elektronları atomlarına sıkı

olarak bağlıdır. Bu maddelerin dış yörüngedeki elektron sayıları 8 ve 8 'e yakın sayıda

olduğundan atomdan uzaklaştırılmaları zor olmaktadır.

1.4.3. Yarı İletkenler

Elektrik akımının bir değere kadar akmasına izin vermeyen bu değerden sonra sonsuz

küçük direnç gösteren maddelerdir. Yarı iletkenler periyodik cetvelde 3. ve 5. gruba girerler.

Bu demektir ki son yörüngelerinde elektron alıcılığı veya vericiliği iletkenden az

yalıtkandan daha fazladır.

İletkenler: Pt, Ni, Au, Cu, Al, Fe, …

Yalıtkan: Ebonit, Cam, Tahta, Su, …

Yarı iletkenler: S, Ge, Br, Al, In (indiyum), …

Şekil 1.1: Yer durumu

Kısmen Dolu bant ile iletkenlik şeridi çakışmışsa iletken olurlar.

Şekil 1.2: Band yer durumu

Dolu Bant ile Bağlama Şeridi birbirine yaklaştığı zaman iletken hale gelir. Eğer yarı

iletkenlere belirli bir gerilim uygulanırsa Yasak Enerji Aralığı yok edilir ve bağlama şeridi

ile iletkenlik bandı bitişir ve iletkenleşir.

Yarı iletkenlerin başlıca şu özellikleri vardır:

İletkenlik bakımından iletkenler ile yalıtkanlar arasında yer alırlar,

Normal halde yalıtkandırlar.

Page 23: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

21

Ancak ısı, ışık ve magnetik etki altında bırakıldığında veya gerilim

uygulandığında bir miktar valans elektronu serbest hale geçer, yani iletkenlik

özelliği kazanır.

Bu şekilde iletkenlik özelliği kazanması geçici olup, dış etki kalkınca

elektronlar tekrar atomlarına dönerler.

Tabiatta basit eleman halinde bulunduğu gibi laboratuarda bileşik eleman

halinde de elde edilir.

Yarı iletkenler kristal yapıya sahiptirler. Yani atomları kübik kafes sistemi

denilen belirli bir düzende sıralanmıştır.

Bu tür yarı iletkenler, yukarıda belirtildiği gibi ısı, ışık, etkisi ve gerilim

uygulanması ile belirli oranda iletken hale geçirildiği gibi, içlerine bazı özel

maddeler katılarak ta iletkenlikleri arttırılmaktadır.

Katkı maddeleriyle iletkenlikleri arttırılan yarı iletkenlerin elektronikte ayrı bir

yeri vardır. Bunun nedeni Tablo 1.5 'de görüldüğü gibi, elektronik devre

elemanlarının üretiminde kullanılmalarıdır.

1.5. Ölçme

Ölçme:

Her hangi bir büyüklüğün kendi cinsinden tanımlı bir birimle karşılaştırma işlemidir.

Ancak, ölçmenin yapılması için, ölçülmek istenen bir büyüklük, o büyüklükle ilgili

tanımlanmış bir standart birim ve o standarda uygun bir ölçme cihazının bulunması gerekir.

Örneğin ölçülmek istenen büyüklük bir çuval patatesin miktarı ise, kütle birimi ilgili

bir standart ve o standarda uygun yapılmış bir tartı cihazının olması gerekir. Kütle birimi kg

ve tartı aleti de kantar olarak bilinmektedir. Bir çuval patates denildiğinde, patatesin miktarı

yeterince açık değildir. Burada miktar, çuvalın büyüklüğüne ve doluluk oranıyla

değişebilmektedir. 50 kilogram patates denildiğinde çuvaldaki patatesin ağırlığı net bir

şekilde belirtilmiş olup çuvalın büyüklüğü veya doluluğu ile artık yorum yapmaya gerek

kalmaz.

Her meslek dalının içinde ölçme işlemi vardır. Elektrik-elektronik alanındaki ölçmeler

pozitif bilimin bir dalı olan fizik biliminin içinde yer alır. Elektrik-elektronik alanındaki

ölçme uygulamaları Elektrik Mühendisliği adı altında yürütülmektedir.

Elektrik Mühendisliğinin ilk gözlemsel deneyi için “ sürtünme ile elektriklenme olayı

“ örnek verilebilir. Statik elektrik yükü ve elektrostatik alan kavramı C.A.Coulomb

tarafından ifade edilen “Coulomb Kanunu " ile açıklanmaktadır.

Elektrik yükleri arasındaki itme ve çekme kuvvetlerinin ölçülmesine ait deney olarak

kabul edilir.

Kantitatif (nicelik ) ölçmeyi ilk olarak elektrik devresine uygulayan bilim adamı G.S.

Ohm olarak bilinir. 1827 yılında yaptığı açıklamada “ bir direncin uçlarına uygulanan

elektrik kuvveti veya basıncı sonucunda bu dirençten geçecek elektrik akımı, direncin

büyüklüğü ile ters orantılıdır “ şeklindedir. ( Daha sonra bu ifade Ohm Kanunu olarak kabul

edildi.)

Page 24: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

22

O günlerde elektrik kuvveti veya basıncı, elektrik akımı ve direnç tanımlanmamış

olduklarından bir dirençten geçen akımın büyüklüğü basit bir ölçü aleti olan Tangent

Galvanometresi ile ölçülüyordu. Tangent Galvanometresi , bir bobin ve üzerinde bir

göstergeden ibaretti.

Elektrik alanında yapılan çalışmaların artması sonucunda bu alandaki deneyleri de

arttırmıştır. Deneyler arasında bilgi transferinin ortaya çıkması üzerine bu transferin, ancak

önceden tanımı yapılmış birimler üzerine olabileceği düşünülmüş ve birim (unit ) kavramı

üzerinde durularak ölçmenin tanımı yapılmıştır. Buna göre ölçme: Ölçülecek büyüklükte,

daha önceden tanımı yapılan bir birimin tekrarlanma sayısıdır.

Ölçmenin Önemi

Bizim açımızdan elektrik devrelerinde meydana gelen olaylar kolaylıkla anlaşılmış

olur. Ölçmeler, cihazın onarımında, arıza yerlerinin bulunmasında veya bir elektrik

devresindeki hattan geçecek akım miktarını bilmek ve ona göre iletken tayin edilmesinde

yardımcı olur. Sonuç olarak elektrik, elektronik ile ilgili her konuda bir şeyler ifade

edebilmemiz ölçmenin bir neticesi olacaktır.

Ölçme, bugün gündelik hayatımızda çokça kullandığımız bir işlem olup uzunluğu

metre, ağırlığı kilogram, sıcaklığı santigrat ve sıvı hacimlerini litre ile ölçmekteyiz. Herhangi

bir uzunluk miktarı ölçülürken dünyada herkes tarafından kabul edilen 1 metrelik uzunluğun

ölçülecek uzunluk içerisinde ne kadar bulunduğunun karşılaştırılması yapılır. Diğer tüm

ölçme işlemlerinde mantık aynıdır. Günlük hayatta ölçüm yapmak ve herhangi bir

büyüklüğü, o büyüklüğün birimi ile karşılaştırmak işlemi ile farkında olarak veya olmadan

çoğu kez karşılaşıp ölçme yapmadan birçok işlemlerimizi sonuçlandıramamaktayız.

Alacağımız ürünü standart birimi ile karşılaştırıp miktarını ve fiyatını tespit etme ihtiyacı,

ölçme işlemini zorunlu kılan bir faktördür. Elektriksel büyüklüklerinin ölçülmesi, yani kendi

birimi ile karşılaştırmasını da zorunlu kılan faktörler mevcuttur. Bunlar: Harcanan elektrik

enerjisini ölçmek, alıcının çalışma standartlarına uygun elektriksel büyüklükler ile çalışıp

çalışmadığını kontrol ederek sürekli ve kesintisiz çalışmayı sağlamak, ölçülen elektriksel

büyüklüğün değerine göre istenmeyen durumlar için önlem almak, elektrik ve elektronik

elemanlarının sağlamlık kontrolünü yapmak, devre veya devrelerde arıza tespiti yapmak ve

enerji olup olmadığını kontrol etmek bu zorunluluğu meydana getiren faktörlerden

bazılarıdır.

Ölçme Tanımları :

En olağan ölçme işlemi aynı cinsten iki büyüklüğün karşılaştırılmasıdır. Bazen de iki

yada daha çok farklı cinsten büyüklük birbirinin cinsinden hesaplanır, çevrilir.

İşte bu çevirmeleri, hesaplamaları yapmak veya ölçme sonucunu sayısal olarak

değerlendirebilmek için, herkesin kabul ettiği belirli bir birim alınır. Seçtiğimiz fiziksel

büyüklüğe, bir birim ile ölçme ve o büyüklük içinde o birimden kaç tane bulunduğunu

gösteren "ölçü sayısı" elde edilir.

Page 25: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

23

Bu sayıya, birimi ile "ölçüsü" denir ve her zaman ölçü sayısı yazılırken yanında birimi

olur. Örneğin "kapının boyu 1,90m" dir.

Burada ölçü sayısı 1,90 'dan oluşan üç anlamlı rakamıyla verilmiştir. Ve kapının boyu

1,885 m. ile 1,905 m. arasındadır. Bu ölçme sonucundaki mutlak hata sınırı yani gerçek

değer ile ölçülen değer arasında olabilecek fark 0,005 m. = 0,5 cm.'dir. Bu tanıma bağlı

olarak bir de "bağıl hata sınırı" vardır. Mutlak hata sınırı, ölçülen değere bölünmesiyle

bulunur.

Örneğin; 1,6 V ile 1,60 V gerilimleri arasındaki fark nedir? Farkı birisinde 6

rakamından sonra gelecek rakam bilinmektedir ve bunun sonucu olarak birinde mutlak hata

sınırı 0,05 V birinde 0,005 V 'tur ve bu da bağıl hata sınırını değiştirir. Birinin %3 iken

diğerinin %0,3 'tür. Görüldüğü gibi bağıl hata sınırı küçüldükçe artar.

Ölçüm yapmak için analog veya sayısal aletler kullanırız. Çünkü kendi duyu

organlarımız en fazla titreşim sayısı, uzunluk ve açı karşılaştırması yapabilir.

Analog ölçme işlemlerinde, ölçülmesi gereken büyüklük ya bir açıya yada uzunluğa

çevrilir ve bu gözlenir. Göstergenin dönme açısı gösterge altındaki bir ıskalanın açı ölçeği ile

karşılanır. Göstergenin altındaki bölümlenmiş açıya ıskala ölçeği veya iskele denir.

Dijital ölçme işlemleri ise biraz farklıdır. Ölçülmek istenen büyüklüğün içerisinde o

büyüklüğün yeteri kadar küçük belirli kuontlarından kaç tane bulunduğu çok kere bir

elektronik sayıcıyla sayılarak gösterilir. Yani, ölçülecek büyüklük herhangi bir titreşimli

olayın titreşim sayısına çevrilir ve bu titreşim sayısı uygun bir sayıcı ile sayılarak gözlenir.

Fiziksel büyüklüklerin ölçülmesinde, her büyüklük için bir ölçü birimi kullanıldığı

gibi, elektriksel büyüklüklerin ölçülmesinde de elektriksel birimler kullanılır.

1.6. Elektrik Ölçü Aletlerinin Tanıtılması

1.6.1. Gösteren Ölçü Aletleri

Bu ölçü aletleri ölçtükleri elektriksel büyüklüğün o andaki değeri skalasından veya

göstergesinden gösteren, başka bir ölçüme geçildiğinde eski değeri kaybedip yeni ölçüm

değerini gösteren ölçü aletleridir (Resim 1.1). Bu ölçü aletlerinin ölçtükleri değerleri geriye

dönük kendi belleğine kaydetme özelliği yoktur, ancak son zamanda gösteren ölçü

aletlerinde ölçü aletleri ile bilgisayar arasında yapılan bağlantı ve bilgisayara yüklenen

yazılım ile bu ölçü aletlerinin istenen gün, saat ve dakikada kaydettikleri değerler bilgisayar

ortamında görüntülenebilmektedir.

Page 26: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

24

Resim 1.5: Gösteren ölçü aletlerine örnekler

1.6.2. Kaydedici Ölçü Aletleri

Kaydedici ölçü aletleri, ölçülen büyüklüğün değerini zamana bağlı olarak grafik

kağıdı üzerine çizerek kayıt ederler (Resim 1.2). Bu ölçü aletlerinde geriye dönük ölçülen

değerlerin okunması ve incelenmesi mümkündür. Bu tip ölçü aletleri genellikle elektrik

santrallerinde üretilen enerjinin takibi için kullanılır.

Resim 1.6: Kaydedicili ölçü aletlerine örnekler

1.6.3. Toplayıcı Ölçü Aletleri

Toplayıcı ölçü aletleri, ölçtükleri elektriksel büyüklük değerini zamana bağlı olarak

toplarlar (Resim 1.3). Bu ölçü aletlerinin ekranında okunan değer, ölçüme başladığı andan

itibaren ölçtüğü değerdir. Yani ölçtüğü değeri bir önceki değerin üstüne ilave ederek ölçüm

yaparlar. Enerji kesildiğinde ölçülen değer sıfırlanmaz. Elektrik sayaçları bu tip ölçü

aletlerine verilebilecek en iyi örneklerden biridir.

Resim 1.7: Toplayıcı ölçü aletlerine en iyi örnek sayaçlardır

Page 27: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

25

1.6.4. Bellekli (Hafızalı) Ölçü Aletleri

Ölçü aletleri ölçtükleri değerleri anlayabilmemiz için farklı şekillerde göstergeler

kullanırlar. Sabit mıknatıslı ölçü aletlerinde ölçülen değeri göstermek için ibrenin alt kısmına

yerleştirilmiş olan ve üzeri çizgiler ve sayılarla bölmelenmiş, işaretlenmiş olan bir skala

kullanılmaktadır. Dijital ölçü aleti olarak nitelendirilen ölçü aletlerinde ise bu işlem için

sonucu bize sayısal olarak gösteren dijital bir ekran (7segment display veya LCD ekran gibi)

kullanılmaktadır. Osilaskoplar veya spektrum analizörler gibi gelişmiş ve ileri seviye

cihazlarda ise ölçülen değeri göstermek için CRT (katot ışınlı tüp) veya günümüzde renkli

LCD ekranlar kullanılmaktadır.

Ayrıca bazı ölçü aletlerinde ölçülen büyüklükler veya sinyaller çeşitli şekillerde

işlendikten sonra istenirse daha sonra tekrar incelemek veya başka ölçümlerle karşılaştırmak

amacı ile kaydedilebilmektedir. Kaydetme işlemi ölçü aletinin özelliğine göre ölçü aletinin

kendi iç hafızasına yapılabileceği gibi, bazı ölçüm aletleri üzerinde kayıt işlemleri için disket

yuvaları bulunmakta ve kayıtlar disketlere yapılabilmektedir.

Günümüzde ölçü aletleri, anlattığımız birçok özelliği (ölçme, sinyal işleme, gösterme,

kaydetme, karşılaştırma) bir arada bulundurmaktadır. Bu tip ölçü aletleri entegre bir yapıya

sahiptir. Örneğin gelişmiş bir osilaskop üzerinde hem sinyaller gösterilmekte, hem

sinyallerin genlik ve frekansları izlenebilmekte, hem de bu sinyaller kaydedilebilmektedir.

Sayısal ölçü aletlerinde sayısal olarak sinyal işleme, sinyallerin bir sayı dizisi ile temsil

edilmesi ve içlerindeki özel bilgilerin çeşitli işlemlerle çıkartılmasıdır. Bu tip işlem

yapabilen ölçü aletleri ile sayısal sinyaller ve sistemler üzerinde simülasyonlar ve deneyler

yapılabilmektedir. Osilaskop veya spektrum analizör bu tip bir ölçü aletidir.

1.6.5. Ölçü Aletlerine Ait Semboller ve Anlamları

Elektrik elektronik alanında en çok kullanılan ölçü aletleri aşağıda belirtilmiştir. Bu

ölçü aletlerinin tamamının dijital ve analog modelleri mevcuttur. Bu ölçü aletleri ve ölçtüğü

büyüklüklere kısaca değinelim;

Ampermetre: Doğru veya alternatif akım devrelerinde alıcının çektiği akımı ölçen ölçü aleti olup devreye seri bağlanır. Ampermetreler (A) harfi ile belirtilir.

Voltmetre: Doğru ve alternatif akım devresinin ya da devreye bağlı bir alıcının

uçlarındaki gerilim değerini ölçmeye yarayan ölçü aleti olup devreye paralel

bağlanır. Voltmetreler (V) harfi ile belirtilir.

Lcrmetre: Elektrik devrelerinde değişik amaçlar için kullanılan ve alıcı olarak

görev yapan direnç, bobin ve kondansatörün; direnç, endüktans ve kapasite

Page 28: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

26

değerlerini ölçen ölçü aletleridir. Lcrmetre ile doğru ölçüm yapabilmek için

uygun kademe seçimi yapılmalıdır.

Wattmetre: Doğru ve alternatif akım devrelerinde alıcıların çektikleri

elektriksel gücü ölçen aletleridir. Wattmetreler akım ve gerilim bobinlerine

sahip olup akım bobini devreye seri, gerilim bobini devreye paralel bağlanır.

Güç hesaplamalarda (P) harfi ile ifade edilir.

Frekansmetre: Alternatif akım devrelerinde elektrik enerjisinin frekansını ölçen aletlerdir. Frekansmetreler devreye paralel bağlanır ve (Hz) şeklinde ifade

edilir.

Multimetre: Elektrik veya elektronik devrelerinde akım, gerilim, direnç,

frekans endüktans ve kapasite ölçümü yapar. Bunların yanı sıra elektronik

elemanların sağlamlık kontrolü ve uç tespiti işlemleri yapabilen tümleşik ölçü

aletleridir.

Osilaskop: Elektrik ve elektronik devrelerinde akım ve gerilimin değeri,

frekans ve faz farkı ölçümlerini dijital veya analog ekranda grafiksel olarak

gösteren aletlerdir.

Elektrik Sayacı: Elektrik devrelerinde alıcıların harcadığı elektrik enerjisini,

yani harcanan güç ile zaman çarpımını ölçen ölçü aletleridir. sayaçlarda akım ve

gerilim bobini olmak üzere iki bobin bulunur. Akım bobini devreye seri, gerilim

bobine devreye paralel bağlanır.

Page 29: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

27

1.7. Ölçü Aletlerine Ait Terimler

1.7.1. Doğruluk Derecesi

Ölçü aletlerinin hiçbiri yüzde yüz doğru ölçüm yapamaz. Her ölçü aletinin mutlaka

belirli bir hata payı vardır. Bir ölçü aletinin yapacağı en büyük hata, imalatçı firma

tarafından ölçü aletinin üzerine yazılarak belirtilir.

Belirtilen bu hata miktarının ölçü aletinin ölçme sınırının aşılmadığı sürece geçerli

olduğu unutulmamalıdır. Ayrıca aletin kullanım frekansı, güç katsayısı, ölçülen akımın dalga

şekli, ölçüm yapılacak ortamdaki sıcaklık miktarı, ölçü aletinin kullanım şekline uygun

kullanılmaması (yatay veya dikey) aletlerin ölçme hatasını artıran faktörlerdir. Ölçme

hatasının az veya çok olması, ölçü aletinin doğruluk derecesini gösterir. Ölçü aletleri

doğruluk derecesine göre 0,1-0,2-0,5-1- 1,5-2,5 olmak üzere altı sınıfa ayrılır. 0,1 ve 0,2

sınıfına dahil olan ölçü aletlerinin hata yüzdesi az olup yaptıkları ölçümlerin doğruluğu

yüksektir. 1,5 ve 2,5 sınıfına dahil olan ölçü aletlerinde ise hata yüzdesi fazla olup yaptıkları

ölçümlerin doğruluğu, yani gerçek değerle ölçülen değer arasındaki fark daha fazladır.

0,5 sınıfı bir voltmetrenin son skala taksimatı 1000 volttur. Bu ölçü aletinin

yapabileceği en büyük ölçüm hatasını bulacak olursak:

%0,5x1000=0,005x1000=5 volt

yani 0,5 sınıfı, bu ölçü aletinin 1000 volt değerinden 5 volta kadar fazla ya da 5 volta kadar

az bir değer gösterebileceğini ifade eder.

1.7.2. Duyarlılık

Ölçü aletinde ölçülen büyüklüğün çok küçük değişimlerinin skala veya göstergede

ifade edilebilmesidir. Bütün ölçü aletlerinin kadran taksimatları eşit aralıklı değildir. Kadran

taksimatları eşit aralıklı olan ölçü aletlerinde duyarlılık aynıdır. Yani herhangi bir ölçüm

değerinde ibre skala taksimatının başında da sonunda da aynı oranda sapar. Dijital ölçü

aletlerinde duyarlılık, 380,1 volt yerine 380,18 volt olarak ifade eden ölçü aleti daha

hassastır. Çünkü daha küçük büyüklük değişimlerini ifade edebilmektedir.

1.7.3. Ölçü Aletinin Sabitesi

Sabite, ölçme sınırı değerinin skala taksimatındaki bölüntü sayısına oranıdır. Skala

taksimatı eşit aralıklı (lineer) olan ölçü aletlerinde bu oran sabit olup skala taksimatı eşit

aralıklı olmayan (logaritmik) ölçü aletlerinde bu oran sabit değildir.

Sabite:

K= Aletin ölçme sınırı/ Alet skalasındaki bölüntü sayısı olarak ifade edilir.

1.7.4. Ölçme Sınırı

Bir ölçü aletinin skala taksimatında gösterdiği en son değere, yani ölçebileceği en

büyük değere ölçme sınırı denir.

Page 30: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

28

1.7.5. Ölçme Alanı

Bir ölçü aletinin skalasında gösterdiği en küçük değer ile en büyük değer arasında

kalan kısım ölçü aletinin ölçme alanını verir. Örneğin, bir ampermetrenin skala

taksimatındaki en küçük değer sıfır, en büyük değer 5 A ise bu ampermetrenin ölçme alanı

(0 - 5 A) olarak ifade edilir. Bir voltmetrenin skala taksimatındaki en küçük değer -10 mV en

büyük değer +10 mV ise bu voltmetrenin ölçme alanı (-10 + 10 mV ) olarak ifade edilir.

1.7.6. Ölçü Aletlerinin Sarfiyatı

Ölçü aletinin ölçme sınırına kadar sapma yapması durumunda kendisi için harcadığı

enerji miktarıdır. Bu enerji miktarı analog ölçü aletinin az ya da çok sapmasına göre değişir.

Analog ölçü aletleri ölçüm için bağlantı yapılan noktadan enerji sağlarken dijital ölçü aletleri

güç sarfiyatını kendi içerisinde bulunan pilden sağlarlar, şebekeden beslenen dijital ölçü

aletlerinde (pano tipi) ise sarfiyat ölçülen değere göre değişmez, sabittir.

1.8. Ölçü Aletleri

Analog ölçü aletlerinin tanımından daha önce bahsetmiştik, şimdi bu ölçü aletlerinin

ortak özelliklerine ve yapılarına değinelim.

1.8.1. Analog Ölçü Aletlerinin Ortak Özellikleri

Analog ölçü aletlerinin çok çeşitli yapı ve çalışma prensibine sahip olanları bulunmakla birlikte bunların hepsinde de ortak olan özellikler bulunmaktadır.

1.8.1.1. Çalıştırıcı Moment

Ölçü aleti devreye bağlandığında aletin ibresi bulunduğu yerden ileriye doğru sapar.

Sapmayı gerçekleştiren bu kuvvete çalıştırma kuvveti denir. Saptırma kuvvetini elektrik

akımı meydana getirir. Saptırma kuvveti, ölçü aletinin ibresini skala taksimatı üzerinde

hareket ettiren kuvvettir. Çalıştırma kuvveti, ölçü aletinin hareketli kısmında meydana gelen

sürtünme kuvvetini yenip ölçüm miktarına göre skalada gerekli sapmayı gerçekleştirecek

kadar olmalıdır. Bu yüzden ölçü aletinin hareketli mekanizmasındaki sürtünme kuvveti çok

az olmalıdır. Saptırma kuvveti, aletin hareketli kısmının ağırlığı ile doğru orantılıdır. Ölçü

aleti ne kadar küçük ise çalıştırma kuvvetini meydana getirecek akım miktarı o kadar azalır.

Bu sayede aletin ölçüm yaparken harcadığı enerji de o kadar küçülmüş olur.

1.8.1.2. Kontrol Momenti

Çalıştırma kuvvetine karşı koyan başka bir kuvvet bulunmazsa herhangi bir değer

ölçüldüğünde meydana gelecek çalıştırma kuvveti sürtünmeyi yendikten sonra ibrenin sona

kadar sapmasına neden olur. Bu sebepten dolayı ölçü aletlerinde kontrol kuvveti ile

çalıştırma kuvveti sınırlandırılır. Çalıştırma ve kontrol kuvvetinin birbirine eşit olduğu anda

ibre, ölçülen değerin ifade edildiği noktada durmuş olur.

Page 31: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

29

Ölçü aletlerinde kontrol kuvveti iki şekilde sağlanır.

Şekil 1.3 Kontrol yayı ve karşı ağırlıkla kontrol kuvveti

Yay ile Kontrol Kuvveti: Genel olarak spiral şeklinde sarılmış yaylar

kullanılır. Spiral yayın bir ucu hareketli kısma; bir ucu ise sabit kısma

tutturulur. Çalıştırma kuvvetinin etkisi ile hareketli kısım dönünce yay kurulur

ve yayın sıkışması ile meydana gelen kuvvet ibreyi frenler, aynı zamanda yayda

meydana gelen bu kuvvet ölçme işlemi tamamlandığında ibrenin sıfıra

dönmesini sağlar. Kontrol yayları ibrenin dönme yönüne ters olacak şekilde

monte edilirler.

Karşı Ağırlık ile Kontrol Kuvveti: Ölçü aletlerinin bazılarında kontrol kuvveti

küçük ağırlıklar ile sağlanır. Bu ağırlıklar genellikle ibrenin arka kısmına doğru

ve birbirine dik gelecek şekilde yerleştirilir. İbre sıfır konumunda iken

ağırlıkların hiçbir etkisi yoktur, çalıştırma kuvveti ile ibre saptığında denge

noktası değişen ağırlıklar kontrol kuvveti görevi yaparlar. Bu teknikte kontrol

kuvveti sapma açısı ile doğru orantılı olduğundan sapma az iken kontrol kuvveti

az, sapma çok iken kontrol kuvveti çoktur. Bu yüzden logaritmik skala

taksimatına sahip ölçü aletlerinde daha çok kullanılır. Bu ağırlıklar vidalı yapılarak kalibrasyon için ağırlıkların açılarının ayarlanması ve ölçü aletlerinde

meydana gelen ölçme hatalarının azaltılması sağlanır.

1.8.1.3. Amortisman Momenti

Herhangi bir elektriksel büyüklük ölçüldüğünde ölçü aletinin ibresi meydana gelen

çalıştırma kuvveti etkisi ile sapar. Bu esnada meydana gelen kontrol kuvveti bu sapmayı

engellemek için devreye girdiğinden, ibre bir süre bu iki kuvvet arasında gidip gelir. Bu

durum ibrenin salınım yaparak ölçme süresinin uzamasına ve zaman kaybına neden olur.

Bunun önüne geçmek için ölçü aletlerinde ibreyi frenleyen ve salınım yapmasını önleyen

amortisör kuvvetleri oluşturulur. Amortisör kuvveti ibre hareket ederken kendini gösterip

hareket bittiğinde etkisi ortadan kalkan bir kuvvet olup değişik şekillerde oluşturulur.

Havalı amortisör

Sıvılı amortisör

Elektromanyetik amortisör

Havalı Amortisör: Bu amortisör sisteminde ibre, bir manivela kolu ile pistona

bağlıdır. Pistonun bir ucu ölçü aletinin hareketli kısmına yani ibreye

bağlanmıştır. İbrenin hareketi pistonu hareketlendirir ve piston içerisinde

Page 32: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

30

sıkışarak basıncı yükselen hava ibrenin hareketine ilave bir direnç göstererek

ibre hareketini sınırlandırır. Böylece aşırı sapmayı ve salınımı önler.

Şekil 1.4: Havalı amortisör

Sıvılı Amortisör: Çalışma prensibi olarak havalı amortisör sistemine benzer.

Aletin miline dişli veya kanat takılmıştır. Diskin yağ içerisinde dönmesi

esnasında bir sürtünme oluşur. Böylece ibrenin sapma hızı yavaşlamış olur.

Amortisörün güçlü olması istenirse kanatlı tipler tercih edilir. Sıvılı amortisörün

en büyük sakıncası dik kullanma mecburiyeti ve yağ sızdırma tehlikesidir.

Şekil 1.5: Dik ve kanatlı tip sıvılı amortisör

Elektromanyetik Amortisör: Bu amortisör şeklinde daimi mıknatıs kutupları arasında döndürülen bir disk üzerinde oluşan fukolt akımlarının, kendini

meydana getiren sebebe karşı koyma etkisine dayanır. Disk, manyetik kuvvet

çizgileri içerisinde hareket ederken kuvvet çizgilerinin diski kesmesi sonucu

disk üzerinde manyetik alan oluşur. Lens kanuna göre oluşan bu alanın yönü

diski frenleyecek yöndedir. Bu amortisör sistemi manyetik alandan

etkilendiğinden manyetik alanın bulunduğu ortamlarda kullanılamaz.

Şekil 1.6: Elektromanyetik amortisör

Page 33: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

31

1.8.1.4. Atalet Momenti

Ölçü aleti ölçüm yapılacak noktaya bağlandığı anda, ölçülen büyüklüğün etkisi ile

ölçü aletinin hareketli kısmı ani bir hareketlenme kazanır ve çoğu zaman ibre göstermesi

gereken değerden ileriye doğru sapar. İşte bu ilk anda meydana gelen momente atalet

momenti denir. Atalet momenti, daha sonra amortisör ve kontrol kuvveti tarafından

dengelenir ve ibre, göstermesi gereken değerde kalır. İbrenin dengelendiği ve göstermesi

gereken değerde kaldığı bu kuvvet değeri de çalıştırma kuvveti olarak nitelendirilir.

1.8.2. Analog Ölçü Aletlerinin Mekanik Kısımları

Analog ölçü aletlerinin mekanik kısımları genel olarak; daimi mıknatıslılar skala

taksimatı ve ibreler, sıfır ayar vidası ve ibrelerden oluşmaktadır.

1.8.2.1. Daimi Mıknatıslar

Elektrik ölçü aletlerinde kullanılan mıknatıslar çok yer kaplamakta ve ağırlık

yapmaktadır. Bu nedenle ölçü aletlerinde kullanılacak mıknatısların küçük ebatta ve hafif

olması ölçü aletlerinin ağırlığının azalmasına sebep olmaktadır. Daimi mıknatıs yapımında

genellikle volframlı çelikler, kobaltlı çelikler ve alüminyum nikelli çelikler kullanılır.

Alüminyum nikelli çelikten yapılan daimi mıknatıslar daha kuvvetli bir manyetik alan

oluşturur.

1.8.2.2. Skala Taksimatları

Şekil 1.7: a-Örnek skala taksimatı, b- İbreler, c- Bir ampermetre skalası

Analog ölçü aletlerinin birçoğunda tek bir skala olmasına karşılık birden fazla kademe

kullanılarak aynı büyüklüğün farklı değerlerinin veya farklı farklı büyüklüklerin ölçülmesi

sağlanır. Her skala taksimatının ölçtüğü değerler üzerine, büyüklüklerin cinsi de yanına

yazılmıştır. Analog ölçü aletlerinde ibrenin gösterdiği değer kademe anahtarının bulunduğu

konuma göre değişik çarpanlar ile çarpılır.

Page 34: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

32

Analog ölçü aletlerinin skala taksimatında genellikle aşağıda belirtilen bilgilere yer

verilir:

Ölçü aletini yapan firmanın adı ve firmanın amblemi

Elektrik akımının hangi cinsinde kullanılacağı (AC-DC)

Aletin ölçüm yapılırken bulunması gereken duruş şekli

Aletin duyarlılığı

Ölçü aletinin yalıtkanlık kontrolünün kaç volt ile yapıldığı

Ölçü aletinin sembolü

Ölçme hatası

Üretim ve seri numarası

Kullanım frekansı

1.8.2.3. İbreler

Analog ölçü aletlerinde, ölçülen büyüklüğü bir ibre ve kadran taksimatı belirler.

Ölçülen büyüklüğün miktarı kadar sapma yapan ibre, skala üzerinde bir yerde durur. İbrenin

kendisinin ya da ucundaki ince kısmının skaladaki değerle tam çakıştığı yer o andaki ölçülen

büyüklüğün değeridir. Skala levhaları genellikle alüminyum, sac, çinko veya presbant

kâğıttan yapılırlar ve üzeri beyaz boya ile boyanarak okunacak değerler siyah yazı veya

işaretler ile taksimatlandırılır.

Okuma hatasını azaltmak amacı ile ibre ve skala taksimat çizgilerinin mümkün olduğu

kadar ince (0,08 mm) olması gerekir. Taksimat çizgilerinin altına şerit halinde bir ayna

yerleştirilir. Bu ayna ibrenin kendisi ile görüntüsünün üst üste getirilerek ibreye tam karşıdan

bakılmasını ve okuma hatasının azaltılmasını sağlar.

1.8.3. Dijital Ölçü Aletlerinin Genel Tanımı

Analog ölçü aletleri ile yapılan ölçümde ibre sapmasıyla ibrenin skala taksimatı üzerinde gösterdiği değer ölçülen değerdir. Ölçülen değerin okunması sırasında okuma tekniğini yeterince bilmemekten kaynaklanan okuma hatası yapılabilir. Ancak, günümüzde üretilen dijital ölçü aletleri ile yapılan ölçümlerde daha kolay sonuç alınabilmekte ve okuma hatasından kaynaklanan hatalar söz konusu olmamaktadır. Dijital ölçü aletleri, ölçtüğü değeri ayrıntılı olarak ast ve üst katlarını belirterek sayısal olarak ölçebilmektedir. Dijital ölçü aletleri aynen analog ölçü aletlerinde olduğu gibi tek büyüklüğü ölçmek için ampermetre, voltmetre, wattmetre vb. şeklinde yapılmaktadır. Aynı zamanda birden fazla büyüklüğü ölçmek ve değişik test işlemlerini yapmak için de dijital multimetreler yapılmaktadır. Dijital multimetreler ile akım, gerilim, direnç ve endüktans ölçümlerinin yanı

sıra frekans, diyot kontrol, sıcaklık, transistör α ya da akım kazancı vb. değerler de ölçen dijital ölçü aletleri üretilmektedir. Bu yüzden bu ölçü aletlerine, çok sayıda büyüklük ölçtüğünden multimetre denmektedir. Günümüzde dijital multimetrelerde ölçülecek büyüklüğe uygun kademe seçme şartı ortadan kalkmıştır. Bu multimetreler ile akım ölçülecekse kademe anahtarı akım bölümüne getirildiğinde multimetre mikro amper seviyesinden amper seviyesine kadar olan akım değerlerinin hepsini kademe seçimi yapmadan ölçebilmektedir.

Page 35: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

33

Analog ve dijital ölçü aletlerinin birbirlerine göre bazı avantaj ve dezavantajları vardır.

Analog ölçü aletleri ölçtüğü değeri hemen gösterirken dijital ölçü aletlerinde bu süre biraz

uzamaktadır. Analog ölçü aletlerinde özellikle küçük değerlerde kademe küçültülerek daha

hassas ölçüm yapılabilirken dijital ölçü aletlerinde hassasiyet değişmez, yani analog ölçü

aletleri ile daha hassas ölçümler yapılabilir. Analog ölçü aletlerinin yapısı basit, tamiri

kolayken dijital ölçü aletlerinin yapısı daha karmaşıktır. Buna karşılık analog ölçü aletlerinde

ibrenin gösterdiği değer ile kademe anahtarının konumuna göre hesaplama gerekebilir.

Dijital ölçü aletlerinde okuma hatası yapmak mümkün değildir. Çünkü, ölçüm değeri direkt

olarak okunan değerdir. Manyetik alandan etkilenmez. Ölçme hataları analoglara göre daha

azdır.

Analog ölçü aletlerinin skalası üzerinde bulunabilecek semboller ve anlamları

aşağıdaki tabloda verilmiştir.(Tablo 1.6).

Page 36: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

34

Tablo 1.2: Ölçü aletlerinin özelliklerini belirten semboller

Page 37: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

35

Ölçü aletlerine ait semboller tablosu aşağıda belirtilmiştir.

Tablo 1.3: Ölçü aletleri sembolleri

Page 38: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

36

1.8.4. Doğruluk Derecesine Göre Ölçü Aletleri

Teknik bir elemanın çok iyi bilmesi gerekir ki hiçbir ölçü aleti gerçek değeri tam

olarak ölçemez, mutlaka hata payı vardır. Ancak her ölçü aleti aynı miktarda hata yapmaz.

Ölçmenin tanımı “ Ölçülecek büyüklük içinde, daha önceden tanımı yapılmış bir büyüklüğün

içinde kaç tane olduğunun araştırılma işlemidir.” Örneğin bir üretecin iki ucu arasında kaç

tane 1 volt birimi var gibi. Ölçme sonunda bulunan sayılar gerçek değere tam eşit olmayan,

fakat çok uzak da olmayan değerlerdir. Elde edilen değerin gerçek değere yakınlığı

hassasiyeti gösterir.

Pratikte her yapılan ölçmede büyük hassasiyet aranmaz, çünkü hassasiyeti çok yüksek

olan ölçü aletleri çok pahalıdır. Aletler kullanılma yerlerinin özelliklerine veya

hassasiyetlerine göre ölçü aletleri iki sınıfa ayrılır.

Birinci sınıf ölçü aletleri

İkinci sınıf ölçü aletleri

1.8.4.1. Primer (Birinci Sınıf) Ölçü Aletleri

Birinci sınıf ölçü aletleri, gerçek değere daha yakın ölçme yaparlar. Doğruluk

dereceleri ve hassasiyetleri yüksektir. Pahalı cihazlar olduklarından test ayar merkezlerinde

kalibrasyon amaçlı olarak kullanılırlar. Birinci sınıf ölçü aletlerinin hassasiyetleri milyon da

bir, milyonda beş gibi hassasiyetlere sahiptirler.

1.8.4.2. Sekonder (İkinci Sınıf) Ölçü Aletleri

İkinci sınıf ölçü aletleri, doğruluk derecesi birinci sınıfa nazaran daha düşük, diğer bir

deyişle yaptığı hata daha büyük olan cihazlardır. Fiyatları daha ucuz olduklarından bu

cihazlar iş yerlerinde, işletmelerde, evlerde ve gündelik yaşamımızda yaptığımız ölçmelerde

kullanılırlar. Hata oranları %1 ile %5 arasında olan cihazlardır.

1.8.5. Kullanım Yerlerine Göre Ölçü Aletleri

1.8.5.1. Taşınabilir Ölçü Aletleri

Bu tür ölçü aletleri çoğunlukla atölye, işletme ve laboratuvar ortamlarında pratik

ölçüm yapmak amacı ile kullanılan sabit bir yere monte edilmeyen ölçü aletleridir (Resim

1.8). Bu tip ölçü aletleri kendine ait bir kapalı kap içerisine alınmış taşınmaya uygun ölçü

aletleridir. Ancak çarpma ve darbelere karşı hassas olduklarından kullanımında gerekli özen

gösterilmelidir.

Page 39: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

37

Resim 1.8: Taşınabilir ölçü aletleri

1.8.5.2. Pano Tipi Ölçü Aletleri

Bu tür ölçü aletleri sanayide, fabrikalarda ve atölyelerde, elektriki büyüklüklerin sık

sık kontrol edilmesi istenen yerlerde kullanılır. Pano veya tablo üzerine özel montaj

malzemeleri kullanılarak sabitlenen bu ölçü aletleri dik çalışacak şekilde tasarlanır (Resim

1.9). Günlük ölçümlerde ve deney masalarında kullanım için uygun değildir. Pano tipi ölçü

aletleri sipariş edilirken gösterme şekli ne olursa olsun 3 ayrı ölçüde imal edilirler. Bu

ölçüler 72x72, 96x96, 144x144 mm şeklindir. Bu boyutlar arasında teknik olarak bir farklılık

olamayıp görünüş ve okuma kolaylığı dikkat alınarak seçim yapılır.

Resim 1. 9: Pano tipi ölçü aletleri

Page 40: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

38

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler

Basit elektrik devresi kurunuz.

Okulun elektrik atölyesinden veya

piyasadaki elektrik malzeme satıcılarından

devre malzemelerini ve aletleri temin

ediniz.

İletken kabloyu uygun boyutlarda

kesiniz.

Kablo uçlarını açınız.

Uygun soketlerle devre elemanlarını

üretecin uçları arasına yerleştiriniz.

Devreyi oluştururken kısa devre

olmamasına dikkat ediniz.

Gerilim değerini ölçünüz.

Devrenin gerilimini ölçmek için

voltmetreyi alınız.

Voltmetreyi devreye paralel olarak

bağlayınız.

(Voltmetrenin uçlarını alıcıların veya

üretecin uçlarıyla aynı kutuplara denk

gelecek şekilde bağlayınız.)

Devrenin gerilimine uygun bir skala

seçiniz.

·Voltmetreyi okuyarak devre

gerilimini tespit ediniz.

Not: Voltmetrenin devreye seri

bağlanması devrenin çalışmamasına neden

olur.

UYGULAMA FAALİYETİ

Page 41: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

39

Akım şiddeti değerini ölçünüz.

·Devredeki akım şiddetini ölçmek için

ampermetreyi alınız.

·Ölçülecek akımın tahmini değerine

göre uygun skala seçiniz.

Devre üzerinde bir bölüm açınız ve

ampermetreyi araya seri olarak bağlayınız

(Alıcıyla aynı hat üzerine).

Devredeki üreteç ile ampermetrenin

aynı kutupları karşılaşacak şekilde

bağlantı yapınız.

·Ampermetreyi okuyarak devre

akımını tespit ediniz.

Not: Ampermetre devreye daima

akımı sınırlayan bir alıcı ile birlikte

bağlayınız.

Ampermetrenin devreye paralel

bağlanması ampermetrenin arızalanmasına

neden olur.

Direnç değerini ölçünüz.

Devrenin ya da alıcıların direncini

ölçmek için ohmmetreyi alınız.

Ölçülecek direncin tahmini değerine

göre ohmmetrenin sıkalasını seçiniz.

Ohmmetre kablosunun uçlarını

birleştirerek ölçü aleti ibresini sıfırlayınız.

Page 42: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

40

Eğer ibre sıfırlanmıyorsa

ohmmetrenin pili bitmiştir, değiştiriniz.

Direnci ölçülecek parçayı ait olduğu

devreden sökerek ohmmetre uçlarına

bağlayınız.

Ohmmetre uçlarını direnç uçlarına

değdirerek sıkaladan direnç değerini

okuyunuz.

Diyod, transistor gibi elemanları

kontrol ederken ohmmetre içindeki pilin

kutuplarını dikkate alarak bağlantı

yapınız.

Analog ölçü aletlerinde skala

üzerinden direnç değeri okurken ibrenin

sağ taraftaki bölgede olmasına dikkat

ediniz.

Ohmmetre kablosunu direnç uçlarına

değdirdiğiniz zaman ibre sol tarafta

kalıyor ve çok az hareket ediyorsa

ohmmetrede uygun sıkala seçilememiş

demektir. Bir büyük skala seçerek ölçme

işlemini tekrarlayınız.

Page 43: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

41

ÖLÇME DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen

bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. ( ) Ölçme herhangi bir büyüklüğü kendi cinsinden bir birimle mukayese etmektir.

2. ( ) Pano tipi ölçü aletlerinin tamamı dijital ölçü aletleridir.

3. ( ) Ölçtüğü değeri LCD ekrandan gösteren ölçü aletlerine dijital ölçü aletleri denir.

4. ( ) Doğruluk derecesi 0,1 yerine 0,5 olan ölçü aletleri ile daha hatasız ölçmeler

yapılır.

5. ( ) Kaydedici ölçü aletleri daha çok enerji üretim merkezlerinde kullanılır.

6. ( ) Sayaçlar, toplayan ölçü aletlerine bir örnek olarak gösterilebilir.

7. ( ) Taşınabilir ölçü aletleri darbelerden kesinlikle etkilenmez.

8. ( ) Ölçtüğü değeri skala taksimatı ve ibre ile gösteren ölçü aletlerine analog ölçü

aletleri denir.

9. ( ) Devre akımı, ampermetre ile ölçülür.

10. ( ) Voltmetre “W” harfi ile gösterilir.

11. ( ) Lcrmetre ile direnç, endüktans ve kapasite ölçümleri yapılır.

12. ( ) Wattmetrelerin hem AC hem de DC’ de güç ölçen tipleri mevcuttur.

13. ( ) Frekans metreler genellikle AC devrelerde kullanılır.

14. ( ) Osilaskoplar ölçülen değeri rakamsal olarak gösteren ölçü aletleridir.

15. ( ) Analog ölçü aletleri ile dijital ölçü aletlerinden daha hassas ölçümler yapılabilir.

16. ( ) Ölçü aletleri ile ölçme sınırını aşan ölçmeler yapılabilir.

17. ( ) Analog ölçü aletlerinde ibrenin ince olması okuma hatasını azaltır.

18. ( ) Analog ölçü aletlerinde sıfır ayarı yapmadan ölçüme başlanabilir.

19. ( ) Dijital ölçü aletlerinin tüm çeşitleri ölçme için gerekli enerjiyi iç kısma ilave

edilen pillerden sağlar.

20. ( ) Ölçü aletlerinin özellikleri ve kullanımı ile ilgili bazı şartlar sembol olarak

skalasında belirtilir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz

sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyip öğrenmeye çalışınız.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Page 44: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

42

ÖĞRENME FAALİYETİ -2

Bu faaliyette verilen bilgi ve beceriler doğrultusunda uygun ortam sağlandığında

tekniğine uygun ve hatasız bir şekilde temel örgüleri yapabileceksin.

Kapalı devre ile kısa devreyi birbirleriyle kıyaslayarak (farklılıkları ve

benzerlikleri) araştırınız.

Evinizde kullanılan devre elemanlarını ve kullanım amaçlarını araştırınız

Elektriksel büyüklüklerin ve kullanılan dirençlerin değerlerinin hesaplanması

için üslü ifadelerin öğrenilmesine ihtiyaç vardır. Bu bölümde üslü ifadelerle

ilgili temel bilgiler verilecektir.

Araştırma konularını evde, okulda, üniversitede, ilgili işletmelerde, teknoloji ve bilgi

üretim merkezlerinde, internette vb. araştırınız.

Topladığınız bilgileri rapor haline getiriniz.

Hazırladığınız raporu sınıf ortamında sununuz.

2. DOĞRU AKIM

2.1. Elektrik Devreleri

Üreteçten çıkan akımın alıcı üzerinden geçerek tekrar üretece ulaşması için izlediği

yola elektrik devresi denir. Elektrik enerjisi ile çalışan herhangi bir aygıtın çalıştırılabilmesi

için; içinden sürekli akımın geçmesi gereklidir. Bu da ancak aygıtın devresine bağlanan

elektrik enerji kaynağı (pil,akü,batarya,alternatör vb.) ile temin edilir.

2.1.1. Elektrik Devrelerinde Kullanılan Elemanlar

2.1.1.1. Besleme

Herhangi bir enerjiyi (kimyasal, mekanik, ısı, ışık), elektrik enerjisine dönüştüren

devre elemanına üreteç veya kaynak denir. Kısaca elektrik enerjisi üreten devre elemanıdır.

Aşağıda çeşitli üreteçlere ait semboller verilmiştir.

ÖĞRENME FAALİYETİ-2

AMAÇ

ARAŞTIRMA

Page 45: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

43

Resim 2.1: Pil Çeşitleri Resim 2.2: Akü Resim 2.3: Hidroelektrik Santral

2.1.1.2. Direnç

Dirençler, üzerlerinden geçen akıma zorluk gösteren devre elemanlarıdır. Devre

uygulamalarında dirençler, akım sınırlayıcı, gerilim düşürücü, devre yükü, akım ayarlayıcısı

olarak kullanılır. Hemen hemen her elektrik-elektronik devresinde direnç kullanılmaktadır.

2.1.1.3. Anahtar

İstenildiği zaman elektrik akımının geçişini sağlayan, istenildiği zaman akımın

geçişini durduran devre elemanıdır. Devreyi açıp kapatmaya yarar.

Resim 2 .4 : Anahtar ve Buton Çeşitleri

Buton ile anahtar arasındaki fark ise; butona basıldığında konum değiştiren (elektrik

akımının geçişine izin veren), bırakıldığında tekrar eski konumuna dönen (elektrik akımının

geçişine izin vermeyen) devre elemanı olup, buna liht de denir. Anahtar ise tekrar konum

değiştirmez yani ilk konumunu muhafaza eder.

Anahtar veya buton açık ise devre akımını geçirmez, ancak kapalı olmaları durumunda

devre akımını iletirler. Büyük akımlara kumanda eden anahtarlara şalter denir. Aşağıda

buton ve anahtara ait kısmi semboller verilmiştir.

Şekil 2.1 : Buton Ve Anahtar Sembolü

Page 46: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

44

2.1.1.4. İletken

Elektrik devre elemanlarının birbirine bağlantısının yapıldığı ve elektrik akımını ileten

metal tellere(bakır, alüminyum vb.) iletken veya kablo denir.

Elektrik iç tesisatta üzeri yalıtılmış iletkenler kullanılır. Kullanılacak amaca göre farklı

kesitlerde seçilirler.

Resim 2.5 : İletkenler

2.1.1.5. Sigorta

Devreyi normal çalışma akımının üzerindeki daha büyük akımlara karşı koruyan bir

devre elemanıdır. Devrenin güvenliği için kullanılır.

Resim 2.6: Sigorta Çeşitleri

2.1.2. Devre çeşitleri

Elektrik devreleri, devreden geçen akımın, alıcıdan geçmesine göre; açık devre,kapalı

devre ve kısa devre olarak adlandırılır.

2.1.2.1. Açık Devre

Eğer bir devrede anahtar açık olduğu için ya da akım yolunda bir kopukluk olduğu

için üreteçten almaca enerji aktarılamıyorsa bu devrelere açık devre denir. Alıcı çalışmaz.

Açık devrenin oluşması için gerekli koşullar:

Anahtarın açık olması,

Sigortanın devreyi açmış olması,

İletkenlerde kopukluk olması,

Alıcının arızalı olması,

Ek yerlerinde veya elemanların bağlantısında temassızlık olması.

Page 47: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

45

Şekil 2.2: Açık Devre Şeması

2.1.2.2. Kapalı Devre

Bir elektrik devresinde anahtar kapalı, iletkenler sağlam ve üreteçteki enerji alıcıya

ulaşıyorsa bu tür devreye kapalı devre denir. Alıcı çalışır.

Şekil 2.3: Kapalı Devre Şeması.

2.1.2.3. Kısa Devre

Anahtar kapalı olmasına rağmen herhangi bir nedenle elektrik akımı, alıcıya gitmeden

devresini daha kısa yoldan veya direnci yok denecek kadar az olan yoldan tamamlıyorsa, bu

şekildeki devrelere kısa devre denir. Alıcı çalışmaz.

Üreteç gerilimi karşısında direnç sıfır olduğundan devreden büyük değerde akım

geçmek ister. Böyle durumda koruma elemanı olarak kullanılan sigorta devreyi açar.

İletkenlerin, yalıtkan kısımlarının özelliğini kaybetmesi sonucunda, iletkenlerin

birbirine teması kısa devreye neden olur. Bu, arıza çeşitlerinden biri olup, arzu edilmeyen bir

durumdur. Bunu önleyebilmek için devreye uygun değerde sigorta bağlanmalıdır.

Şekil 2.4: Kısa devre şeması

Page 48: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

46

2.2. Üstel Fonksiyonlar

Önce üstel fonksiyonlar hakkında temel bilgileri kontrol edeceğiz. Üstel fonksiyonun

türevi ile ‘e’ niceliğini çalışacağız. Belirli tiplerdeki olgunun modellenmesi için, e’nin ne

kadar faydalı olduğunu açıklayacağız.

2.2.1. Üstel Fonksiyonların Karakteristiği

Aşağıdaki gibi üs durumunda x değişkenine sahip fonksiyonlar üstel fonksiyonlar

olarak isimlendirilir.

Burada a, üstel fonksiyonun tabanı olarak adlandırılır.

Üstel fonksiyonların eğrileri a ve x’ in pozitif veya negatif işareti ve a değeri (1’den

büyük veya değil) ile diğerlerinden farklılaşır.

Şekil 2.5:Üstel fonksiyonun grafiği

Şimdilik a tabanının 1’den büyük ve çok sık göreceğimiz x’ in işaretinin pozitif olması

durumuna yoğunlaşalım.

Şekil 2.5’de üstel fonksiyonların grafiği görülmektedir.

Tam Sayılar İçin Çizim

Page 49: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

47

Üslerin tam sayı olması durumunda noktaların işaretlenmesi için aşağıda gösterilen

matematiksel tanımlamadan başlarız.

Bu, sadece 1, 2, 3, … gibi doğal sayılar için kullanışlıdır. 0 ve eksi tam sayılar için

diğer tanımlamaları yapmaya ihtiyacımız vardır.

(A)’dan yola çıkarak üstel hesaplamalar için aşağıda gösterilen kuralları

oluşturabiliriz:

(B) ve (C) tanımlamalarının keyfi seçimler olmadığına dikkat etmeliyiz. (D) ve (E)

kuralları için uyumludurlar. Bunları kontrol edelim:

(D) kuralı ile (B) tanımlamasının kontrolü

(D) kuralının eksi tam sayılar için doğru olduğunu kabul ettiğimiz zaman eşitliği

aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz.

a5.a

-2 = a

5+(-2) = a

5-2 = a

3

En soldaki a-2 (altı çizili bölüm) için a3 ile çözüm:

a-2

= a3/a

5 = (a.a.a) / (a.a.a.a.a) = 1 / (a.a) = 1 / a

2

(D) kuralı ile (C) tanımlamasının kontrolü

Page 50: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

48

ax . a

-x = a

x-x = a

0 şeklindeki (D) kuralından a

0 formunu oluşturabiliriz.

Diğer bir şekilde (B) tanımlaması ile hesaplama şu sonucu verir.

ax.a

-x = a

x / a

x = 1.

Bunların sonuçları a0 = 1 tanımlamasını verir.

Soru 2.1

(B) ve (C) tanımlamaları ile (E) kuralının uyumluluğunu kontrol ediniz. Aşağıda

verilen denklemlerin hesaplaması biri (E) kuralı ile ve diğeri kuralsız olarak iki yolu da

kullanarak yapınız.

(1) (a4)

-2 (2) (a

4)

0

Cevap 2.1

(1)

Gerçek Sayılar İçin Çizim

Yukarıdaki tanımlama sadece tam sayılar içindir. Dolayısıyla onlar arasındaki

değerler, yani a0,5

veya a1,1

gibi x gerçek sayıları hakkında bir fikir vermesi mümkün değildir.

Bu gibi sayılar için aşağıda verilen bir diğer tanımlamayı yapmaya ihtiyacımız vardır:

Soru 2.2

(D) ve (E) kuralları ile (F) tanımlamasının uyumluluğunu kontrol ediniz. Aşağıda

verilen denklemlerin hesaplanmasını biri kurallı diğeri kuralsız iki yoldan yapınız.

Page 51: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

49

Cevap 2.2

Herhangi bir gerçek sayı, bir kesir olarak ifade edilebilir. Bu tanımlama herhangi bir

gerçek sayı için yeterlidir. Örneğin a2,2, aşağıdaki şekilde sıradan bir gösterime

değiştirilebilir.

Soru 2.3: Aşağıdaki gösterimleri değerlendiriniz.

Cevap 2.3

2.3. Direnç

En basit ifade ile direnç elektrik akımına karşı gösterilen zorluk olarak ifade edilebilir.

Direnci teknik olarak tanımlayacak olursak: 1 mm2 kesitinde, 106,3 cm boyunda cıva

silindirin 0°C' deki direncine 1 ohm (Ω) denir. Bir elektrik devresine gerilim uygulandığında,

alıcıdan akım geçmektedir. Geçen akımı sınırlayan etken ise alıcının direncidir. Buradan şu

sonuca varabiliriz. Eğer iletkenin direnci fazla ise geçen akım miktarı az, iletkenin direnci az

ise geçen akım miktarı fazladır.

Direnç birimlerinin ast katları pek kullanılmamakta olup ohm ve üst katları

kullanılmaktadır. Bunlar: Ohm (Ω)< Kiloohm (kΩ) <megaohm (MΩ) <Gigaohm (GΩ)

Page 52: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

50

2.3.1. Direnç Değerini Etkileyen Faktörler

Bir iletkenin direnci “R” (ohm), iletkenin boyu “l “ (metre), kesiti “S” (mm²) ve

iletkenin yapıldığı malzemenin öz direnci olan “φ”(Ω.mm²/m) ya bağlıdır. Direncin, boy

kesit ve öz dirençle arasındaki bağıntıyı veren formül:

R = φ.l / S dur. Burada K = 1 / φ olduğundan, formül R = l / K.S ohm (Ω) şeklinde de

ifade edilebilir.

R: İletken direnci, ohm (Ω)

l: İletkenin boyu, metre (m)

S: İletkenin kesiti (mm²)

K: İletkenin yapıldığı malzemenin öz iletkenliği (m/Ω.mm²)

φ: iletkenin yapıldığı malzemenin öz direnci (Ω.mm²/m)

Özdirenç: Birim uzunluk (1 metre) ve birim kesitteki (1mm2) iletkenin direncine özdirenç

denir. Özdirenç “φ” ile gösterilir.

Öziletkenlik: Özdirencin tersine öziletkenlik denir. “K” harfi ile gösterilir. Yukarıdaki

formülde görüldüğü gibi:

İletkenin boyu uzadıkça direnci de artar, boyu kısaldıkça direnci azalır. Özetle

boy ile direnç doğru orantılıdır.

İletkenin kesiti artıkça direnci azalır, kesit azaldıkça direnç artar. Özetle kesit ile

direnç ters orantılıdır.

Özdirenç iletkenin iletkenlik kalitesini gösterir. İletkenin yapıldığı metalin

özdirenç değeri küçük ise direnç küçük, özdirenç değeri büyük ise direnç değeri

büyüktür. Özetle özdirenç ile direnç doğru orantılıdır.

Direnç Değerinin İletkenin Boyu ile Değişimi

Bu değerlendirmede; kesitleri ve cinslerinin aynı, boyları farklı iki iletkenin direnç

değerindeki boy farkından kaynaklanan değer bulunarak, iletken boyunun değişimi ile direnç

değerinde oluşan fark incelenecektir.

Şekil 2.6: Kesit ve cinsleri aynı, boyları farklı iki iletken

Page 53: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

51

S1=0,20 mm² S2=0,20 mm²

I1=50 m I2=25 m

φ=1,1 φ2=1,1

R1= ? R2= ?

Bu sonuç bize gösteriyor ki uzunluk ile direnç değeri arasında doğru orantı vardır.

Kesiti ve cinsi değişmeyen bir iletkenin uzunluğu artarsa direnç değeri artar (R1), kısalırsa

direnç değeri azalır (R2).

Direnç Değerinin İletkenin Kesiti ile Değişimi

Bu değerlendirmede; boyları ve cinsleri aynı, kesitleri farklı iki iletkenin direnç

değerindeki kesitlerine göre bulunup kesitin değişimi ile direnç değerinde oluşan fark

incelenecektir.

Şekil 2.7: Boyları ve cinsleri aynı, kesitleri farklı iki iletken

S1=0,20 mm² S2=0,10 mm²

I1=100 m I2=100 m

φ1=1,1 φ2=1,1

R1= ? R2= ?

Bu sonuç bize gösteriyor ki kesit ile direnç değeri arasında ters orantı vardır. Boyu ve

cinsi değişmeyen bir iletkenin kesiti artarsa direnç değeri azalır (R1), kesit azalırsa direnç

değeri artar (R2).

Direnç Değerinin İletkenin Cinsi ile Değişimi

Bu değerlendirmede; boyları ve kesitleri aynı, cinsleri (özdirençleri) farklı iki iletkenin

özdirençlerine göre direnç değerleri bulunarak özdirenç değişimi ile direnç değerinde oluşan

fark incelenecektir.

Page 54: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

52

Şekil 2.8: Kesit ve cinsleri aynı, boyları farklı iki iletken

S1=0,20 mm² S2=0,20 mm²

I1=100 m I2=100 m

φ=0,0178 (Bakır) φ=1,1 (Krom-Nikel)

R1= ? R2= ?

Bu sonuç bize gösteriyor ki iletkenin özdirenci ile direnç değeri arasında doğru orantı

vardır. Boyu ve kesiti aynı olan iletkenlerden, özdirenci büyük olanın direnç değeri büyük

(R1), özdirenci küçük olanın direnç değeri küçüktür (R2).

Tablo 2.1 de çeşitli iletkenler özdirençleri ve öz iletkenlikleri verilmiştir.

İLETKEN CİNSİ ÖZDİRENCİ (φ) Ω.mm2/m ÖZİLETKENLİK(K)

BAKIR 0,0178 56

ALÜMİNYUM 0,0285 35

KROM – NİKEL 1,1 0,91

GÜMÜŞ 0,016 62,5

ÇİNKO 0,063 16

Tablo 2.1: Bazı iletkenlerin özdirenç ve öziletkenlikleri

Direncin Sıcaklıkla Değişimi

Tüm iletkenlerin dirençleri sıcaklık ile belirli bir miktar değişir. Bu değişim bazı

metallerde direncin artması yönünde olurken bazı iletkenlerde de direnç değerinin azalması

yönünde olur. Direncin, sıcaklık faktöründen dolayı değişmesi büyük akım değeri ile çalışan

devrelerde çok önemli değildir. Ancak özellikle elektronik devrelerde dikkate alınmalı ve

dirençlerin sıcaklıktan dolayı değerindeki değişmeye bağlı olarak akımda da belirli bir

miktar değişiklik olduğu unutulmamalıdır.

Page 55: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

53

2.3.2. Direnç Renk Kodları

Direnç değerleri aşağıda gösterildiği gibi renklerle ifade edilir (ilk iki renk, direnç

değerlerini; 3. renk eklenecek sıfır sayısını; 4. renk ise hata payını vermektedir).

(1) (2) (3) (4)

Direnç = ( (1) (2)) x 10(3) x (1 ± (4))

İlk iki renk değeri hata payı

(1)(2)(3) renkler için (4) renk için

Renk Değer Renk Değer Renk Hata payı Siyah 0 Yeşil 5 Kahverengi 1% Kahverengi 1 Mavi 6 Kırmızı 2% Kırmızı 2 Mor 7 Altın 5% Turuncu 3 Gri 8 Gümüş 10% Sarı 4 Beyaz 9

(1) (2) (3) (4)

(1) turuncu (2) mor (3) kahverengi (4) altın

3 7 x 101 (hata payı 5%) = 370[Ω]

2.3.2.1. Direnç Birimleri

Bazen direnç, akım, gerilim değerleri çok küçük veya çok büyük olabilir. Bunları

ifade ederken kat sayılar kullanılır.

Önek Okunuş Anlamı Ön ek Okunuş Anlamı K Kilo 1 000 10

3 m Mili 0.001 10

-3

M Mega 1 000 000 106 µ Mikro 0.000 001 10

-6

G Giga 1 000 000 000 109 n Nano 0.000 000 001 10

-9

T Tera 1 000 000 000 000 1012

p Piko 0.000 000 000 001 10-12

Şekil 2.6’de direnç değerleri için kat sayılar grafiksel olarak görülmektedir. Bu grafiği

kullanarak Ω’u kolayca askat veya üs katlar cinsinden ifade edebiliriz. 1000[Ω]’u kolayca

[kΩ] ve [MΩ] çevirebiliriz.

Page 56: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

54

1000[Ω] = 1 [kΩ] ve 0.001[MΩ] olur. Sonuç olarak dirençler, 1000’er 1000’er büyür

veya küçülürler.

Şekil 2.6: Direnç değerleri için katsayılar

2.3.3. Direnç Değerinin Ölçülmesi

2.3.3.1. Ohmmetre ile Direncin Ölçülmesi

Analog Ohmmetre ile Direnç Ölçme

Her şeyden önce analog ohmmetre ile ölçüme başlamadan önce sıfır ayarı

yapılmalıdır. Tüm ölçü aletlerinde olduğu gibi ohmmetreler ile ölçüm yapılırken analog

ohmmetrelerde büyüklüğün tespiti için: Kademe anahtarının bulunduğu konum ile skaladan

okunan değer çarpılarak ölçülen büyüklüğün değeri tespit edilir.

Örneğin kademe anahtarı X100 kademesinde iken skalada okunan değer, 100 ile

çarpılarak ölçülen büyüklüğün değeri bulunur. Kademe seçiminin doğru ve uygun yapılması

ölçmedeki hata oranını azaltan en önemli faktörlerden biridir. Ölçme için kademe

anahtarının konumu belirlenirken direnç değerine göre kademe tayin edildikten sonra ölçme

yapılır. Sapma miktarı az ise kademe küçültülür.

Resim 2.7: Avometre ile direnç ölçümü

Page 57: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

55

Skalada okunan değer Kademe anahtarının

konumu Ölçülen büyüklüğün değeri

20 X1 20 Ω

50 X10 500 Ω

120 X100 1200Ω/1,2 KΩ

47 X1K 47 KΩ

2K X10K 20 MΩ

Dijital Ohmmetre ile Direnç Ölçme

Dijital ohmmetrelerle ölçüm sonucunu tayin etmek daha kolaydır. Ancak, dijital

ohmmetre veya avometreler ile direnç ölçümü yapılırken hatasız bir ölçüm yapabilmek için

dikkat edilmesi gereken noktalar bulunmaktadır. Günümüzde kademe anahtarı, direnç ölçme

konumuna getirildikten sonra kademe seçimi (200, 2K, 20K…2M) gerektirmeyen ölçü

aletleri bulunmaktadır. Ancak kademe seçimi gerektiren ohmmetre veya avometrelerde

doğru kademe seçimi yapmak önemlidir. Direnç ölçümü yapılırken uygun kademe seçimini

bir örnekle açıklayalım:

630 Ω’luk bir direnç için uygun kademeyi deneyerek tespit edelim. Burada dikkat

edilmesi gereken nokta, direnç değerine en yakın ve kesinlikle direnç değerinden küçük

olmayan kademeyi seçmektir. Bu, direnç ölçümü yapılırken uyulması gereken bir kuraldır.

630 Ω’luk direnç değeri ohmmetre veya avometrede ölçülürken seçilmesi gereken kademe

2K kademesidir. Eğer direnç ölçümü için seçilen kademe, direnç değeri için küçükse değer

ekranında 1 ifadesi (Şekil 2.17.a); seçilen kademe çok büyükse 0 ifadesi okunacaktır (Şekil

2.17.b). Değer ekranında 0 ifadesi gördüğünüzde kademe anahtarını küçültmeniz; 1 ifadesi

gördüğünüzde büyütmeniz gerektiğini unutmayın. Direnç ölçümünde, okunan değerde

hassasiyet artırılmak isteniyorsa (0,190 KΩ yerine, 199 Ω gibi) kademe küçültülerek bu

hassasiyet artırılabilir.

a) b) c)

Resim 2.8: Dijital avometrede doğru kademe seçimi

Page 58: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

56

2.4. Elektrik Akımı ve Gerilimi

Bu bölümde elektrik yükü, elektrik akımı ve gerilim gibi temel elektrik kavramlarını

öğreneceğiz. Bu ifadeleri detaylara girmeden açıklamaya çalışacağız. Bu nedenle öncelikle

elektrik yükünün hareketi ile su akışı arasındaki benzerliği anlamalıyız.

2.4.1. Elektrik Akımı

Elektrik akımı olarak adlandırılan elektrik akışı, suyun akışına benzer. Suyun akma

nedeni şüphesiz suyun akışkan olmasıdır. Elektrik akımını ne akışı olarak düşünürsünüz?

Hem pozitif hem de negatif yüklerin akışından bahsedebiliriz. Akmayan elektrik de vardır.

Buna statik elektrik denir. Günlük hayatımızda birçok alanda statik elektrik ile temasımız

olmaktadır.

Şekil 2.7:Akış yönleri

Pozitif elektrik yükünün akış yönü, elektrik akım yönü olarak ifade edilir. Elektrik yük

birimi Coulomb (C) ve akımın birimi Amper (A) dir. Bu birimler Charles Augustin Coulomb

ve Andre Marie Ampere tarafından keşfedildiği için bu isimlerle adlandırılırlar.

Elektrik akımının sayısal değeri aşağıdaki gibi açıklanabilir:

Elektrik yükü akışının doğrudan ölçümü mümkün değildir. Fakat elektrik akımını

ölçmek mümkündür. Akım değerini kullanarak elektrik yükü akış miktarını belirleyebiliriz.

Page 59: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

57

ÇALIŞMA -1.1:

Serbest elektron ve oyuk (Elektrik akımı denince hareket eden nedir?)

Atomun genel yapısı şekilde görülmektedir. Proton ve nötrondan meydana gelen bir

çekirdek ve bunun etrafında dönen elektronlardan oluşur.

Proton, artı elektrik yüke sahiptir. Diğer yandan elektron da aynı miktarda negatif

yüke sahiptir (bu genellikle ‘e’ sembolü ile gösterilir). Nötron, elektrik yüküne sahip

değildir.

Elektron ve proton sayıları normalde aynı miktardadır ve bu elektronların büyük

çoğunluğu çekirdeğin etrafında döner. Başka pozisyonlarda hareket edemezler. Madde içinde

serbestçe hareket edebilen bazı özel elektronlar vardır. Bunlara serbest elektronlar denir.

Bu serbest elektronların hareketlerini iki farklı şekilde düşünebiliriz.

Page 60: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

58

Birçok serbest elektrona sahip olan malzemelere iletken, birkaç serbest elektrona sahip

olanlara ise yalıtkan denir. Başka bir deyişle son yörüngedeki elektron sayısı dörtten az ise

iletken ve son yörüngedeki elektron sayısı dörtten fazla ise yalıtkan malzeme olarak

tanımlanır.

2.4.2. Doğru Akım

Yönü ve şiddeti zamana göre değişmeyen akıma doğru akım (DA - Direct Current)

denir. Doğru akımın üretilmesi ve iletilmesi zor olduğundan çok yaygın kullanılmamaktadır.

Aküler, piller, DC dinamoları, DC kaynaklarına birer örnek olarak verilebilir.

Şekil 2.8: Doğru akım

2.4.3. Elektrik Potansiyeli ve Gerilim

Elektrik akımı su akışına benzer. Bunu kavramak çok kolaydır. Önce su akışını

öğrenelim ve onun özelliği hakkında düşünelim.

Su akışı ve elektrik akışı arasındaki paralellikler aşağıdadır.

ÇALIŞMA-1.2:

Bileşik bir kapta suyun bir koldan diğer kola akışı, kollar arasındaki basınç farkından

kaynaklanır. Basınç farkı olmazsa su akışı olmaz. Bu durum elektrik yükü akışı için de

geçerlidir (Potansiyel fark varsa yük akışı olur). Elektrik potansiyeli, enerji miktarını gösterir

ve yüksek potansiyel alanından düşük potansiyel alanına doğru akar. Elektrik devrelerinde

potansiyel fark “gerilim” olarak ifade edilir ve birimi [V] volttur. Elektrik devrelerinde

gerilim miktarı önemlidir.

Volt Birimi

Bu bölümde gerilim birimi volt hakkında bazı fikirler vermeye çalışacağız. Volt,

bağımsız bir birim değildir. Çünkü enerjiyle alakalıdır.

Volt’ u tanımlayacak olursak:

Page 61: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

59

1[V] = 1[J/C]

[J](joule) enerji birimidir. Buna göre Coulomb başına Joule 1[V] demektir.

Enerji

Elektrik potansiyeli, elektrik enerjisinin miktarı hakkında fikir verir. Bunun anlamı

elektrik yükü, kendi kendine enerji üretme yeteneğine sahip değildir.

Elektrik ile su arasındaki benzerliği inceleyelim. Su, tek başına enerjiye sahip değildir.

Su seviyesi yüksek olduğunda daha düşük seviyeye göre belli bir potansiyel enerjiye sahiptir.

Deponun altındaki su, çok yüksek bir basınca sahip olur. Bu basıncı artırmak için ya yeni su

ilave etmeliyiz ya da suya belli bir basınç uygulamalıyız.

Elektrik yüklü parçacıkların birbirine yaklaştırılmaları için ayrı bir enerjiye ihtiyaç

vardır. Çünkü aynı yüklü parçacıklar birbirlerini elektrostatik kuvvetle iterler. Bu kuvvet

birbirlerine yaklaştıkça daha da artar. Bu nedenle bir arada bulunan elektrik yüklü

parçacıklar enerjiye sahiptir.

2.4.4. Akımın ve Gerilimin Yönü

Elektrik akım ve yönünün negatif (-) kutuptan, pozitif (+) kutba doğru olarak kabul

edilir. Günümüzde özellikle elektronik alanında yazılmış kitaplarda kabul edilen akım

yönüdür. Ancak devre şemalarında akım yönünün sembolik olarak gösterilmesini etkiler,

teorik hesaplamalarda ve pratik uygulamalarda sonuçları etkilemez. Bu sebeple alınan

sembolik yön pratikte negatife veya negatiften pozitife akması hiçbir değer değişikliğine

sebebiyet vermez.

Bir dirençten akım geçtiği zaman, bu direnç uçlarında bir gerilim düşümü meydana

gelir. Direnç uçlarında düşen gerilim yönü, akım yönüne göre bakılır. Akım negatif kutuptan

pozitif kutba doğru aktığı kabul edildiğinde, (bu teoride kabul edilebilir) akımın dirence giriş

Page 62: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

60

yaptığı taraf, direnç üzerinde düşen gerilimin negatif kutbu, akım dirençten çıkış yaptığı taraf

ise direnç üzerinde düşen gerilimin pozitif kutbudur. Aşağıdaki şekilde bir elektrik

devresinde, direnç üzerinde düşen gerilimin yönü görülmektedir.

(a) (b)

Şekil 2.9: Bir direnç üzerinde gerilimin yönü

Yukarıdaki görülen Şekil 2.20 (a) daki devrede akım, gerilim kaynağının (-)

kutbundan çıkarak R direncinin A ucundan giriş yapmakta ve B ucundan çıkış yapmaktadır.

Böylece, direncin A ucu (-), B ucu ise (+) olur. Direnç uçlarında düşen gerilim ölçülmek

istenirse D.C Voltmetrenin (-) ucu direncin a ucuna, (+) ucu ise direncin B ucuna paralel

bağlanmalıdır.

DC akım devrelerinde akım DC ampermetrelerle, gerilim ise DC voltmetrelerle

ölçülür. Bunların bir arada olan aletlere multimetre veya AVO (AMPER, VOLT ve OHM)

denir.

D:C ampermetreler devreden geçen DC akımı ölçer ve devreye seri bağlanır. DC

ampermetrelerin (+) ve (-) uçları vardır. Devreye bağlanırken ampermetrenin (-) ucunun

akımın giriş yaptığı noktaya, (+) ucunun ise akımın çıkış yaptığı noktaya bağlanması gerekir.

Aşağıdaki şekilde D.C ampermetrenin devreye bağlanması görülmektedir.

Şekil 2.10:DC ampermetrenin devreye bağlanması

DC Voltmetreler iki nokta arasında DC gerilim ölçer. DC Voltmetreler, gerilimi

ölçülecek elemana paralel olarak bağlanır. DC voltmetrenin bir ucu (-) diğer ucu ise (+) dır.

Gerilimölçerken, voltmetrenin (-) ucu gerilimin (-) ucuna, voltmetrenin(+) ucu ise gerilimin

(+) ucuna bağlanır. Aşağıdaki şekilde DC voltmetre kullanılarak direnç uçlarında düşen

gerilimlerin ölçülmesi görülmektedir.

Burada R1 direncinin uçlarındaki gerilim düşümünü bir voltmetre, R2 uçlarındaki

gerilim düşümünü ise diğer voltmetre ölçmektedir.

Page 63: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

61

Şekil 2.11: D.C voltmetrenin devreye bağlanması

2.4.5. Gerilim Ölçme

Bir elektrik devresinde akımın geçişini sağlayan etki olup iki nokta arasındaki

potansiyel fark olarak ifade edilir. (V) harfi ile gösterilir. Gerilim birimi volttur.

2.4.5.1. Voltmetrenin Yapısı ve Çeşitleri

Elektrik devrelerinde gerilim ölçmeye yarayan ölçü aletlerine voltmetre denir.

Voltmetreler devreye paralel bağlanır ve “V” harfi ile gösterilirler. Voltmetreler devreye

paralel olarak bağlandıklarından kaynağın veya devrenin gerilimini düşürecek kadar akım

çekmemelidirler. Bu da voltmetrelerin iç direncinin yüksek olmasını gerektirir. Elektrik

devrelerinde voltmetrenin yanlışlıkla seri bağlanması durumunda iç direnci çok fazla

olduğundan kaynak geriliminin büyük bir kısmı voltmetre üzerinde düşeceğinden alıcı

düzgün olarak çalışmaz. Eğer alıcı yüksek akımlı ise bu durumda voltmetre seri bağlanacak

olursa yanarak kullanılmaz hale gelebilir.

Resim 2.9: a-Dijital pano tipi voltmetre b-Analog voltmetre

2.4.5.2. Voltmetreyi Devreye Bağlama ve Gerilim Ölçme

Gerilim ölçme işleminde en önemli noktalardan biri yapılacak gerilim ölçümüne

uygun voltmetre seçmektir. bu seçimim doğru yapılması, ölçümün doğruluğu, ölçüm yapan

kişinin ve ölçü aletinin güvenliği için önemlidir. Voltmetre seçimi yapılırken aşağıda

belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir:

Voltmetreler devreye paralel bağlanır.

Page 64: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

62

Gerilim çeşidine uygun(AC-DC) voltmetre seçilmelidir.

Gerilimin ölçme sınırı ölçülecek gerilimin değerinden mutlaka büyük olmalıdır.

Alternatif gerilim ölçmelerinde voltmetreye bağlanan giriş ve çıkış uçları

farklılık göstermezken doğru akımda “+” ve “–“ uçlar doğru bağlanmalıdır.

Aksi takdirde analog ölçü aletlerinde ibre ters sapar, dijital ölçü aletlerinde

gerilim değeri önünde () ifadesi görünür.

Ölçülecek gerilim değerine uygun hassasiyet ve yapıya sahip voltmetre

seçilmelidir. 10 mV’luk gerilim, kV seviyesinde ölçüm yapan voltmetre ile

ölçülemez.

Voltmetre gerilimi ölçülecek kaynak veya alıcının uçlarına bağlanmalıdır.

Enerji altında, sabit voltmetrelerin bağlantısı yapılmamalı ve yapılmış

bağlantıya müdahale edilmemelidir. Ancak taşınabilir ve problar vasıtası ile

ölçüm yapılabilecek voltmetreler ile gerekli önlemler alındıktan sonra ölçüm

yapılabilir.

Page 65: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

63

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıda verilen şemaya göre gerekli voltmetre, araç ve gereçleri seçerek bağlantıyı

kurun. Öğretmeninizin gözetiminde devreye enerji vererek ayarlı güç kaynağı ile gerilimi

değiştiriniz. Voltmetrede okuduğunuz değerleri çizelgeye yazınız. Aynı bağlantıyı doğru

akım kaynağı ve voltmetresi kullanarak da yapıp bağlantı açısından bir fark olmadığını

görebilirsiniz.

Resim 2.10: Voltmetrenin devreye bağlanması

Uygulama devresi

Şekil 2.11: Voltmetre ile alıcı gerilimini ölçmek

Malzeme listesi

Tablo 2.3: Gerilim ölçme uygulamasında kullanılacak malzemelerin listesi

Page 66: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

64

İşlem Basamakları Öneriler

Ölçülecek gerilime uygun voltmetre ve

devre elemanlarını seçiniz

Voltmetrenin ölçme sınırı, ölçülecek

akım değerinden küçük olmamalıdır.

Voltmetre ölçüm yapılacak akım

çeşidine uygun olmalıdır(AC-DC).

Voltmetrenin hassasiyeti ölçülecek

akım değerine ve ölçüm amacına uygun

olmalıdır.

Analog voltmetre ile ölçüm yapılacaksa

sıfır ayarını yapınız.

Sıfır ayarı yapılmazsa ölçme

sonucunun hatalı olacağını unutmayınız.

Voltmetreyi ölçülecek gerilim değerine

uygun kademeye getiriniz.

Yanlış gerilim kademesinde ölçüm

yapmak sonucun hatalı olmasının yanında,

ölçü aletine de zarar vereceğini

unutmayınız.

Voltmetrenin bağlantısını yapınız.

Voltmetreyi devreye paralel

bağlayınız. Kesinlikle enerji altında

bağlantı yapmayınız, mevcut bağlantıya

müdahale etmeyiniz.

Voltmetrenin bağlantısını kontrol ettikten

sonra devreye enerji ver.

Devrenize öğretmen gözetiminde

enerji veriniz.

Reosta direncini değiştirip gerilim

değerlerini ölçerek aşağıdaki çizelgeye yaz.

Analog ölçü aleti ile ölçüm

yapılıyorsa skaladaki ayna şeridinden

faydalanınız.

Deneyde alınan değerler:

Tablo 2.4: Gerilim ölçme uygulamasından alınan değerler

Page 67: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

65

2.4.6. Akım Ölçme

2.4.6.1. Ampermetrenin Yapısı ve Çeşitleri

Elektrik akım şiddetini ölçmede kullanılan ölçü aletlerine ampermetre denir.

Ampermetrelerin elektrik devrelerindeki sembolü, daire içinde “A” ile ifade edilir.

Ampermetreler devreye seri bağlanır, çünkü alıcı veya alıcılardan geçecek akımın

ölçülebilmesi için akımın tamamının ampermetreden geçmesi gerekmektedir. Ampermetreler

devreye seri bağlandıklarından, ölçüm yaptıkları devrelerde bir yük gibi akımı sınırlandırıcı

etki yapmamaları gerekmektedir. Bu yüzden ampermetrelerin iç dirençleri çok küçüktür (0-1

Ω) ve yanlışlıkla paralel bağlanmaları durumunda üzerinden çok büyük akım geçeceğinden

kısa sürede kullanılmaz hale gelebilirler.

Resim 2.11: a-Dijital pano tipi ampermetre b-Analog ampermetre c- Pens ampermetre

Akım şiddetini ölçen bu aletler dijital, analog ve pens ampermetreler olarak çeşitlere

sahiptir. Ampermetreler ölçülecek değere göre mA seviyesinden kA seviyesine kadar ölçme

alanına sahip olarak imal edilmektedirler. Ölçülecek akımın DC veya AC olmasına göre, DC

ampermetresi veya AC ampermetresi kullanılmalıdır.

2.4.6.2. Ampermetreyi Devreye Bağlama ve Akım Ölçme

Akım ölçme işlemi yapılmadan önceki en önemli nokta ölçüm yapılacak akıma uygun

ampermetre seçmektir. Ampermetre seçimi yapılırken aşağıda belirtilen hususlara kesinlikle

dikkat edilmelidir:

Ampermetreler devreye seri bağlanır.

Akım çeşidine uygun(AC-DC) ampermetre seçilmelidir.

Ampermetrenin ölçme sınırı, ölçülecek akım değerinden mutlaka büyük

olmalıdır.

Alternatif akım ölçmelerinde ampermetreye bağlanan giriş ve çıkış uçları

farklılık göstermezken doğru akımda “+” ve “–“ uçlar doğru bağlanmalıdır.

Aksi takdirde analog ölçü aletlerinde ibre ters sapar dijital ölçü aletlerinde değer

önünde negatif ifadesi görünür.

Ölçülecek akım değerine uygun hassasiyete sahip ampermetre seçilmelidir. μA

seviyesindeki akım, amper seviyesinde ölçüm yapan bir ampermetre ile

ölçülemez.

Ampermetre ölçüm yapılacak noktaya, alıcının veya devrenin çektiği akımın

tamamı üzerinden geçecek şekilde, yani seri bağlanmalıdır.

Enerji altında hiçbir şekilde ampermetre bağlantısı yapılmamalı ve mevcut bağlantıya

müdahale edilmemelidir.

Page 68: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

66

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıda verilen şemaya göre gerekli ampermetre, araç ve gereçleri seçerek bağlantıyı

kurun. Öğretmeninizin gözetiminde devreye enerji verip reosta direncini değiştirerek

ampermetrede okuduğunuz değerleri çizelgeye yazınız. Aynı bağlantıyı doğru akım kaynağı

ve ampermetresi kullanarak da yapıp bağlantı açısından bir fark olmadığını görebilirsiniz.

Resim 2.12: Ampermetre ile alıcı akımını ölçmek

Deney Bağlantı Şekli

Şekil 2.12: Ampermetre bağlantısı

Malzeme listesi:

Tablo 2.5: Akım ölçme uygulamasında kullanılacak malzemelerin listesi

Page 69: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

67

İşlem Basamakları Öneriler

Ölçülecek akıma uygun ampermetre ve

devre elemanlarını seçiniz

Ampermetrenin ölçme sınırı,

ölçülecek akım değerinden küçük

olmamalıdır.

Ampermetre ölçüm yapılacak akım

çeşidine uygun olmalıdır(AC-DC).

Ampermetrenin hassasiyeti ölçülecek

akım değerine ve ölçüm amacına uygun

olmalıdır.

Analog ampermetre ile ölçüm

yapılacaksa sıfır ayarını yapınız.

Sıfır ayarı yapılmazsa ölçme

sonucunun hatalı olacağını unutmayınız.

Ampermetreyi ölçülecek akım değerine

uygun kademeye getiriniz.

Yanlış akım kademesinde ölçüm

yapmak sonucun hatalı olmasının yanında,

ölçü aletine de zarar vereceğini

unutmayınız.

Ampermetrenin bağlantısını yapınız.

Ampermetreyi devreye seri

bağlayınız. Kesinlikle enerji altında

bağlantı yapmayınız, mevcut bağlantıya

müdahale etmeyiniz.

Ampermetrenin bağlantısını kontrol

ettikten sonra devreye enerji ver.

Devrenize öğretmen gözetiminde

enerji veriniz.

Reosta direncini değiştirip akım

değerlerini ölçerek aşağıdaki çizelgeye yaz.

Analog ölçü aleti ile ölçüm

yapılıyorsa skaladaki ayna şeridinden

faydalanınız.

Deneyde alınan değerler:

Tablo 2.6: Akım ölçme uygulamasından alınan değerler

Page 70: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

68

2.5. Ohm Kanunu

Bir elektrik devresinde, elektrik enerjisi başka bir enerjiye dönüştüren alıcı uçlarına

uygulanan gerilimle, alıcı üzerinden geçen akım arasında şu bağıntı U/I oranı daima sabittir.

Bir devrenin gerilimi hangi oranda artarsa, akımda o oranda artacaktır. Bu sabit sayıya

“Elektrik Direnci” veya kısaca “DİRENÇ” denir. Direnç R harfi ile ifade edilir. Diğer bir

tanımla akımın akışına zorluk gösteren elemandır.

Bu tanımlardan yola çıkarak; R = U / I

formülü yazılabilir. Bu formüldeki harflerin anlamları ve birimleri,

R: Alıcının direnci (OHM)

I: Alıcının üzerinden geçen akım şiddeti (AMPER)

U: Alıcı uçlarına uygulanan gerilim (VOLT)

Burada ohm direncin birimidir. Ohm Ω (omega) sembolü ile gösterilir.

OHM: Bir iletkenin uçlarına bir voltluk bir gerilim uygulanır ve bu iletkenin üzerinden bir

amperlik akım akıyorsa bu iletkenin direnci bir ohm denir. Ohm küçük bir birim olduğundan

ast katları mevcut değildir. Bundan dolayıdır ki üst katarı vardır.

1 ohm =1.10 –6

Mega ohm (MΩ)

1 ohm = 1.10 –3

Kilo ohm (KΩ) dur.

Örnek: 100 ohm’luk direnci kohm’a dönüştürelim.

Çözüm: 100ohm= 100.10-3= 1.10-1=0.1 Kohm

Örnek: 1.2 Kohm değerindeki direnci ohm değerine dönüştürelim

Çözüm: 1.2 Kohm = 1.2.10+3 =1200 ohm bulunur.

Formül R=U/I dan I=U/R ye dönüştürürsek burada alıcının içinden geçen akım

şiddetinin alıcının uçlarına uygulanan gerilimle doğru, alıcının direnci ile ters orantılı olduğu

görülür. Bu tanıma “OHM KANUNU” denir. Formülde görüleceği üzere elektrik

devresinden geçen akım, gerilim büyüdükçe artar direnç büyüdükçe azalır.

Ohm kanunu formülünü incelemeye alırsak;

Direnç sabitken,

I = U / R

Gerilim, büyüdükçe akım artar. Gerim küçüldükçe akım azalır.

Gerilim sabitken;

I = U / R

Direnç büyüdükçe akım azalır. Direnç küçüldükçe akım artar.

Page 71: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

69

2.5.1. Ohm Kanunuyla Gerilim Hesaplama

Örnek: U= I.R formülünden yaralanarak şekildeki devrede gerilim kaynağının değerini

bulalım.

Şekil 2.13:Uygulama Devresi

Çözüm: U = I.R = 2.100 = 200 Volt bulunur.

Örnek: Şekildeki devrede bilinmeyen kaynak gerilimini ohm kanunundan yararlanarak

bulalım.

Şekil 2.14: Uygulama Devresi

Çözüm: U=I.R formülünde verilen değerler yerine konulursa;

1kΩ= 1.10+3 =1000 Ω birim dönüşümünden sonra,

U= 0,5A.1000Ω = 500 Volt bulunur.

Ohm kanunu ile kapalı bir devrede gerilim değerlerini bu şekillerde bulunabilir. Bu bir

direnç üzerinde düşen gerilim düşümü de olabilirdi.

2.5.2. Ohm Kanunuyla Akım Hesaplama

Örnek: Aşağıdaki şekilde verilen değerler yardımı ile kaynaktan çekilen akımı bulalım.

Şekil 2.15: Uygulama Devresi

Çözüm: Şekilde de görüldüğü gibi bilinmeyen I değeri, bu değeri de bulmak için, formülde

yerine konulduğu taktirde kaynaktan çekilen akım bulunur.

I = U / R = 12 V / 100 Ω = 0,12 Amper veya I = 120 mA bulunur.

Page 72: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

70

Örnek: Aşağıdaki şekilde verilen değerler yardımı ile kaynaktan çekilen akımı bulalım.

Şekil 2.16: Uygulama Devresi

Çözüm: Formülde yerine konmadan önce birim dönüşümü olup olmadığına bakmak gerekir.

Dikkat edilirse R değeri KΩ cinsinden verilmiş. Bunu formülde yerine koymadan Ω’a

dönüştürürsek;

R= 30 kΩ = 30.10+3=30.000 Ω

I = U / R = 120 V / 30 KΩ = 120 V / 30000 Ω =0,004 A veya I = 4mA bulunur.

Örnek: Bir elektrik motoru 220 Voltluk bir gerilimle çalışmakta ve direnci ise 10 Ω dur. Bu

elektrik motoru hattan ne kadarlık bir akım çektiğini bulalım.

I = U / R = 220V / 10 Ω = 22 Amper bulunur.

Örnek: Şekildeki devrede 100 ohm üzerinden geçen akımı ohm kanunundan yararlanarak

bulalım.

2.17: Uygulama Devresi

Çözüm: Kaynak gerilimi 10 V aynı zamanda direnç uçlarında da görüleceğinden, direncin

üzerinden geçen akım,

I = U / R = 10 V / 100 Ω = 0,1 Amper

Eğer kaynak gerilimi 30 Volt olmuş olsaydı direncin üzerinden geçen akım ise

I = U / R = 30 V / 100 Ω = 0,3 Amper olurdu.

Page 73: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

71

2.5.3. Ohm Kanunuyla Direnç Hesaplama

Örnek: Aşağıdaki şekildeki devrede verilen değerler yardımı ile bilinmeyen direnç değerini

bulalım.

Şekil 2. 18: Uygulama Devresi

Çözüm: Ohm kanunu formülünde verilen değerler yerine konulursa, devreye bağlı olan

üzerinden 1 Amperlik akım akıtan direnç değeri;

R = U / I = 10 V / 1 A = 10 Ω değeri bulunur.

Örnek: Aşağıdaki şekildeki devrede verilen değerler yardımı ile bilinmeyen direnç değerini

bulalım.

Şekil 2.19: Uygulama Devresi

Çözüm: Değerler yerine konularak,

R = U / I = 12 V / 0,5 A = 24 Ω Değeri bulunur.

2.6. İş ve Güç

2.6.1. İş

Elektrikte iş, birim zamanda enerji harcayarak sonuç alma (ısı, ışık, manyetik) olarak

tanımlanabilir. Elektrikle çalışan bir alıcının harcadığı enerji miktarı artıkça, gördüğü is de o

oranda artar. Elektrikte is W harfiyle gösterilir. s birimi, kilowattsaat (kWh)'tir. Başka bir

deyişle, devreye bağlı 1000 watt (1 kilowatt) gücündeki alıcı, bir saat boyunca çalışıyorsa

yaptığı is 1 kWh'tir. Elektrik alıcılarının yaptığı işi doğrudan ölçen aygıtlara elektrik sayacı

denir. Bir fazlı (monofaze) sayaçlar ev ve işyerlerinde kullanılan alıcıların yaptığı isi ölçer.

Üç fazlı (trifaze) sayaçlar ise sanayi tesislerinde kullanılan alıcıların yaptığı isi ölçer.

Page 74: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

72

Elektrikte is denklemi:

S = güç x zaman [kilowattsaat] W = P.t [kwh] (W: s, P: Güç, t: Zaman)

Örnek: Gücü 10 kW (10.000 W) olan motor 8 saat çalışmıştır. Elektriğin 1 kWh'i 30.000 TL

olduğuna göre,

a. Yapılan isi.

b. Elektrik dağıtım şirketine ödenecek parayı bulunuz.

Çözüm

a. W = P.t = 10.8 = 80 kWh

b. Ödenecek para = W.30 000 = 80.30 000 = 2.400.000 TL

2.6.2. Güç

Elektrik alıcılarının birim zaman içinde (saniyede) yaptıkları ise güç denir. Elektrikte

güç, alıcının çektiği akım ile gerilimin çarpımıdır. Güç P ile gösterilir, birimi watttır.

Elektrikte güç denklemi:

Güç = gerilim x akım, yani, P = V. I [W]

Ohm kanunu, akım, gerilim ve direnç arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Bu yasaya

göre V = I.R'dir. Bu denklemi güç formülünde V'nin yerine koyarsak,

P = V.I = I.R.I = I2.R [W] eşitliği bulunur.

Yine ohm kanununa göre I = V/R'dir. Bunu güç denkleminde I'nın yerine koyarsak,

P = V.I = V.V/R = V2/R [W] esitligi bulunur.

Gücün ast katları pikowatt, nanowatt, mikrowatt, miliwatt; gücün üst katları kilowatt,

megawatt, gigawatt’tır.

2.6.3. Güç Ölçme

Elektrik enerjisi ile çalışan alıcıya elektrik enerjisi uygulandığında ısı, ışık, hareket vb.

şekilde iş elde edilir. Elektrik enerjisi bir iş yaptırdığına göre bir güce sahiptir. Buradan da

görüldüğü gibi birim zamanda yapılan işe güç denir. Gücün birimi watt’tır. Bu güç devreye

uygulanan gerilim ve çekilen akımla doğru orantılıdır. Elektriksel güç:

P = V x I şeklinde ifade edilir.

P = Elektriksel güç (watt), V= Gerilim (Volt), I= Akım (Amper)

Page 75: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

73

Örnek: 220 volt gerilimle çalışan bir ütü 4.8 amper akım çekmektedir, bu ütünün gücünü

hesaplayınız.

P= V x I = 220 x 4,8 = 1056 watt

Alıcılar genellikle standart gerilimlerde çalıştıklarından aynı gerilimle çalışan

alıcılardan fazla akım çeken daha fazla güç harcayacaktır.

2.6.3.1. Ampermetre-Voltmetre Yardımıyla Güç Ölçme

P = V x I formülünde görüldüğü gibi elektrik devrelerinde akım ve gerilimin çarpımı elektriksel gücü verir. Burada elektrik devresinin çektiği gücün bulunabilmesi için akım ve gerilim değerlerinin ölçülmesi gereklidir. Ancak, alternatif akımda omik dirençlerin çektiği güç aktif, bobin ve kondansatörlerin çektiği güç reaktiftir. (Bu konu ileriki modüllerde detaylı olarak işlenecektir). Bu yüzden P= V x I formülü ile gücün hesaplanması, yalnız DC devrelerde ve omik dirençli AC devrelerinde mümkündür.

Şekil 2.20: Ampermetre voltmetre ile güç ölçme

2.6.3.2. Wattmetrenin Yapısı ve Çeşitleri

Doğrudan doğruya güç ölçen aletlere wattmetre denir. Wattmetrelerin dijital ve

analog tipleri bulunmakta olup seviye olarak genelde W ve KW seviyelerinde

sınıflandırılırlar.

2.6.3.3. Wattmetre İle Güç Ölçme

Güç, akım ve gerilimin çarpımına eşit olduğundan wattmetreye alıcının akım ve

gerilim değerleri aynı anda girilmelidir. Wattmetrenin akım bobini güç ölçümü yapılacak

devreye seri, gerilim bobini paralel olacak şekilde bağlanır. Wattmetrelerde küçük güç

ölçülecekse akım bobinin, sonra büyük güç ölçülecek ise akım bobininin önce bağlanması

ölçme hatasını azaltacaktır.

Şekil 2.21: Wattmetre ve devreye bağlanması

Page 76: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

74

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ

No Direnç

Değeri

Analog Ölçü Aleti İle Okunan

Değer

Dijital Ölçü Aleti İle Okunan

Değer

Açıklama Sonuç

D Y

1 1 Ω

2 15 Ω

3 100 Ω

4 180 Ω

5 220 Ω

6 330 Ω

7 820 Ω

8 900 Ω

9 1.2 KΩ

10 1.8 KΩ

11 2 KΩ

12 10 KΩ

13 18 KΩ

14 20 KΩ

15 56 KΩ

16 100 KΩ

17 120 KΩ

18 190 KΩ

19 200 KΩ

20 500 KΩ

21 900 KΩ

22 1.2 MΩ

23 2.2 MΩ

24 6 MΩ

25 15 MΩ

Tablo 2.7: Direnç ölçümü uygulama tablosu

UYGULAMA FAALİYETİ-1

Page 77: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

75

Yukarıda verilen direnç değerlerinin ölçümlerini, dijital ve analog ohmmetre veya

avometreler ile grup oluşturarak yapınınız. Ölçtüğünüz direnç değerlerinin hepsini sırası ile

dijital ve analog ölçü aletlerinden okuduğunuz değerlerini karşılaştırınız. Burada dijital ve

analog ölçü aletlerinde, gerçek değerlere ulaşıp ulaşamadığınızı kontrol ediniz. Daha sonra,

diğer grup arkadaşlarınızla beraber karşılaştığınız problemler ve yaptığınız hataları ortaya

koyarak karşılaşabileceğiniz durumların tespitini yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler

Analog ohmmetre veya avometre ile

ölçüm yapılacaksa sıfır ayarını yapınız.

Sıfır ayarını tam olarak

yapamadığınızda, ölçü aletinin pillerini

kontrol ediniz.

Ohmmetre ve veya avometreyi direnç

ölçme konumuna alınız.

Enerji altında ölçüm yapılamayacağını

unutmayınız.

Ohmmetre veya avometreyi ölçülecek

direnç değerine uygun kademeye alınız.

Kademe seçiminiz uygun değilse

kademeyi büyültüp küçültünüz.

İbre değer göstermesine rağmen

sapma küçük ise daha fazla sapma için

kademeyi küçültünüz.

Dijital ölçü aletlerinde ölçüm değerini

en hassas değeri okuyuncaya kadar

küçültün.

Ölçü aleti problarını direnç uçlarına

bağlayınız.

Probları iki elinizle tutmamaya dikkat

ediniz.

Ölçü aleti değer ekranındaki değeri

okuyunuz.

Analog ölçü aleti ile ölçüm

yapıyorsanız, ibrenin konumunu daha net

tayın etmek için skaladaki ayna şeridinden

faydalanınız.

Page 78: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

76

UYGULAMA FAALİYETİ

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıdaki tabloda verilen malzemeleri temin ettikten ve şemaya göre devre

bağlantısını kurduktan sonra reostanın direncini azaltarak her akım değeri için çekilen gücü

hesaplayınız.

Malzeme listesi:

Tablo 2.8: Ampermetre voltmetre ile güç ölçme, uygulamasında kullanılacak malzemelerin

Listesi

Şekil 2.22: Ampermetre voltmetre ile güç ölçme

İşlem Basamakları Öneriler

Tabloda verilen malzemeleri belirtilen

özelliklerde temin ediniz.

Ampermetre ve voltmetrenin ölçme

sınırı yapılacak ölçüme uygun olmalıdır.

Yukarıda verilen devre bağlantı şemasını

kurunuz.

Devrede alıcının çektiği akım yüksek

ise ampermetre önce çekilen akım küçük

ise voltmetre önce bağlanmalıdır.

Devredeki ölçü aletleri ve alıcının

bağlantısını kontrol ederek devreye enerji

veriniz.

Reostanın direnci başlangıçta en

yüksek değerinde olmalıdır.

Devreye mutlaka öğretmeninizin

gözetiminde enerji veriniz.

Reostanın direncini belirli aralıklar ile

azaltarak akım gerilim değerlerini not ediniz.

Akım ve gerilim değerlerini Tablo

2,8’ye kaydediniz.

Kaynaktan çekilen akım ampermetre

ve reostanın sınır değerlerini

UYGULAMA FAALİYETİ-2

Page 79: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

77

geçmemelidir.

Gerekli değerleri aldıktan sonra devrenin

enerjisini keserek malzemeleri kaldırınız.

Aldığınız değerleri ve güç formülünü

kullanarak reostanın hangi akım değerinde ne

kadar güç çektiğini hesaplayınız.

Hesaplama için P = U x I formülünü

kullanınız.

Deneyde alınan değerler:

Tablo 2.9: Ampermetre voltmetre ile güç ölçme, uygulamasından alınan değerler tablosu

Page 80: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

78

Aşağıda verilen bağlantı şemasına göre devrenin bağlantısını kurarak alıcıların

harcadıkları gücü ölçünüz.

Malzeme listesi:

Tablo 2.10:Wattmetre ile güç ölçme, uygulamasında kullanılacak malzemelerin listesi

İşlem Basamakları Öneriler

Ölçülecek güç değerine uygun ölçme

sınırına sahip wattmetre ve frekans

jeneratörünü temin ediniz.

Ölçülecek güç wattmetrenin ölçme

sınırını aşıyorsa ölçü aleti zarar görebilir.

AC ve DC güç ölçümlerinde uygun

wattmetre kullanınız ya da wattmetrenin

kademe seçimini uygun yapınız.

Devrenin bağlantısını şemaya uygun

olarak yapınız.

Yapılan bağlantıyı enerji vermeden

mutlaka kontrol ediniz.

Devreye enerji vererek lambaları sıra ile

devreye alınız.

Devreye enerjiyi mutlaka

öğretmeninizin kontrolünde veriniz.

Okunan güç değerini verilen çizelgeye

kaydediniz.

Yaptığınız ölçümlerde alıcı (lamba)

sayısı artıkça çekilen güç değerinin

artışını yorumlayınız.

Page 81: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

79

ÖLÇME DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen

bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. ( ) Elektik akımını oluşturan etkiye, gerilim denir.

2. ( ) Voltmetreler devreye paralel bağlanır.

3. ( ) Doğru gerilim ölçülürken ölçü aletinin “+”, “” uçlar ters bağlanmamalıdır.

4. ( ) Voltmetrenin ast ve üst katları küçükten büyüğe mV, μV, V , kV şeklinde

sıralanır.

5. ( ) Voltmetrelerin iç direnci küçüktür.

6. ( ) Tüm voltmetreler ölçüm yapmak için gerekli enerjiyi ölçüm bağlantısından

sağlarlar.

7. ( ) Hem DA hem de AA’ı ölçen voltmetreler mevcuttur.

8. ( ) 200,5 v yerine 200,55 v ölçen voltmetre daha hassastır.

9. ( ) Dijital voltmetreler gerilimin etkin, analog voltmetreler gerilimin ortalama

değerini ölçer.

10. ( ) Elektrik akımının oluşabilmesi için elektron hareketinin oluşması gerekir.

11. ( ) Amperin üst katları μA ve mA’dir.

12. ( ) 1,25 kA, 12500 A’e eşittir.

13. ( ) Ampermetrelerin iç direncinin fazla olması, elektrik devrelerinde herhangi bir

etkisi olmaz.

14. ( ) Devre akımını ölçmek için ampermetreler devreye seri bağlanır.

15. ( ) Ampermetreler ölçme için gerekli enerjiyi ölçüm bağlantısı ile sağlar.

16. ( ) Pano tipi ampermetrelerde ölçüm için gerekli enerji, pil ile sağlanır.

17. ( ) Alternatif akımda yapılan ölçüm sonunda okunan değer, akımın etkin değeridir.

18. ( ) DC ölçmelerinde, analog ampermetreye bağlanan +, - uç bağlantılarının yanlış

olması durumunda ampermetre değer gösterir.

19. ( ) AA ampermetresi ile DC ölçüm yapıldığında akım değerinin negatif işaretli değeri

okunur.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz

sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyip öğrenmeye çalışınız.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Page 82: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

80

UYGULAMALI TEST

Uygulama faaliyetinde yaptığınız çalışmayı kendiniz ya da arkadaşlarınızla değişerek

değerlendirme kriterlerine göre değerlendiriniz.

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları öğrencide

gözlemlediyseniz EVET sütununa, gözlemleyemediyseniz HAYIR kısmına X işareti

yazınız

DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır

Gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı?

Ölçü aleti kullanmadan direnç değerini okuyabildiniz mi?

Analog ve dijital ölçü aletiyle direnç ölçebildiniz mi?

Analog ve dijital ölçü aletiyle gerilim ölçebildiniz mi?

Analog ve dijital ölçü aletiyle akım ölçebildiniz mi?

Seri devrede direncin üzerine düşen gerilimi hesaplayabildiniz mi?

Seri devrede dirençten geçen akımı hesaplayabildiniz mi?

Paralel devrede direncin üzerine düşen gerilimi hesaplayabildiniz mi?

Paralel devrede her koldan geçen akımı hesaplayabildiniz mi?

Karışık devrelerde direncin üzerine düşen gerilimi hesaplayabildiniz

mi?

Gözlü devrelerde akım ve gerilim değerlerini hesaplayabildiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Yaptığınız değerlendirme sonunda eksikleriniz varsa öğrenme faaliyetinde ilgili

konuya dönerek işlemleri tekrar ediniz.

Page 83: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

81

ÖĞRENME FAALİYETİ–3

Basit lamba devresi kuracak ve devrenin elektriksel ölçümlerini hatasız bir şekilde

yapabileceksiniz.

Evinizde kulladığınız elektonik cihazlar ile aydınlatma için kullandığınız

lambaların çalışma koşullarını öğrenip elde ettiğiniz sonuçları bir rapor halinde

sınıfta öğretmeninize ve arkadaşlarınıza sununuz

Osilaskop çeşitlerini ve özelliklerini, osilaskoplar ile yapılabilecek ölçümler ve

osiloskopun ölçü aletlerine göre kazandırdığı avantajları araştırarak rapor haline

getiriniz.

3. ALTERNATİF AKIM

Zamanla yönü ve şiddeti değişen akıma alternatif akım denir. Alternatif akım ve

gerilimin temel yapısı sinüs dalgası şeklindedir.

3.1. Alternatif Akım ile Doğru Akım Arasındaki Farklar

Elektrik enerjisi, alternatif akım ve doğru akım olarak iki şekilde üretilir. Bugün

kullanılan elektrik enerjisinin %90’ından fazlası alternatif akım olarak üretilmektedir. Bunun

çeşitli nedenleri vardır. Bunları sıra ile inceleyelim.

Elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi için yüksek

gerilimlere ihtiyaç vardır. Belirli bir güç, mesafe ve kayıp için iletim hattının kesiti,

kullanılan gerilimin karesi ile ters orantılı olarak değişir. Doğru akımın elde edilmesinde

kullanılan dinamolar (D.A. jeneratörü) yüksek gerilimli olarak yapılamazlar.

Komütasyon zorluklarından dolayı, ancak 1500 volta kadar D.A üreten genaratörler

yapılabilmiştir. Alternatif akım üreten alternatörlerden ise 230, 6300, 10500 ve 20000 volt

gibi yüksek gerilimler elde edilebildiği gibi, transformatör denilen statik makinelerle bu

gerilimleri 60 kV, 100 kV ve daha yüksek gerilimlere yükseltmek de mümkündür.

Elektrik enerjisinin taşınması yüksek gerilimli alternatif akımlarla yapılır. Hattın

sonundaki transformatörlerle bu yüksek gerilim, kullanma gerilimine dönüştürülür.

AMAÇ

ARAŞTIRMA

ÖĞRENME FAALİYETİ-3

Page 84: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

82

Cıva buharlı redresörlerle yüksek gerilimli alternatif akımı, yüksek gerilimli doğru

akıma çevirerek enerjiyi taşımak ve hattın sonuna inverterlerle düşük gerilimli alternatif

akıma çevirmek mümkün olduğu halde, uygulamada fazla kullanılmamaktadır.

Büyük güçlü ve yüksek devirli DA jeneratörleri komütasyon zorluklarından dolayı

yapılamazlar. Alternatörler ise, büyük güçlü ve yüksek devirli olarak yapılabilirler. Böylece

elde edilen enerjinin kilovat saat başına maliyeti ve işletme masrafları düşük olur.

Alternatörler 200000 kVA, 400000 kVA gücünde yapılabilirler.

Sanayide sabit hızlı yerlerde alternatif akım motoru (endüksiyon motoru), doğru akım

motorundan daha verimli çalışır. Endüksiyon motoru, D.A. motorundan daha ucuz, daha

sağlam olup, bakımı da kolaydır. D.A. motorunun tek üstünlüğü, devir sayısının düzgün

olarak ayar edilebilmesidir.

Doğru akımın tercih edildiği veya kullanılmasının gerekli olduğu yerler de vardır.

Elektrikli taşıtlar, galvano teknik (maden kaplamacılığı) ve madenlerin elektrikle arıtılması

tüm elektronik sistemler ve haberleşme sistemlerinde D.A kullanılır. Bu gibi yerlerde doğru

akım genellikle, alternatif akımın DA’a çevrilmesi ile elde edilir.

3.2. Alternatif Akımın Elde Edilmesi

Şekil 3.1’deki gibi O O´ ekseni etrafında, mıknatıslar arasında dönebilen bir KLMN

iletkenini (sarım) sabit bir hızla döndürelim.

Şekil 3.1: AC’nin elde edilmesi

Page 85: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

83

Şekil 3.2:Manyetik alan içinde hareket eden iletken

Çerçevenin uçları, eksen etrafında dönen birer metal bileziğe bağlanmıştır.

Bileziklerden her biri F1 ve F2 fırçalarından birine sürekli olarak dokunur. Bu basit üretecin

çıkış uçları olan fırçalar, elde edilecek olan akımın değişimini incelemek için bir ölçü aletine

bağlanmaktadır. İletken çerçeve N-S kutupları arasında dairesel bir hareketle döndürülürken,

çerçevenin açısal pozisyon değişimine bağlı olarak KL ve MN iletkenlerini kesen manyetik

akı sürekli değişir. Böylece, “değişken bir manyetik akı tarafından kesilen iletkende gerilim

indüklenir” prensibine göre iletken çerçevede bir indüksiyon EMK’i meydana gelir. İlk ve

ikinci 90º lik dönmelerde NMLK yönünde indüksiyon akımları meydana gelir (Doğru akım

esasları Elektromanyetizma konusuna bakınız). Bu akımlar dış devreye F1 fırçasından çıkar.

Üçüncü ve dördüncü 90º’ lik dönmelerde ise çerçevede ters yönde indüksiyon akımları

meydana gelir. Bu sefer akımlar dış devreye F2 fırçasından çıkarlar. Böylece zamanla yönü

ve şiddeti değişen bir akım elde edilmiş olur. Şekil 3.2’deki tel çerçevenin manyetik alan

değişiminden kaynaklanan emk’ni bulalım. Faraday yasasına göre, manyetik alan içerisinde

bulunan herhangi bir iletkende elektromotor kuvvet (EMK) indükleyebilmek için; ya

manyetik alan sabit iletken hareketli olmalı, ya manyetik alan hareketli iletken sabit olmalı,

ya da hem manyetik alan hem de iletken harekeli olmalı fakat farklı hızlarda dönmelidirler.

Şekil 3.1 ve dolayısıyla şekil 3.2’de manyetik alan sabit iletken hareketlidir. Herhangi bir

zamandaki yüzeyden geçen manyetik akı, Ф=B.A.Cosα dır. Α açısı, B alanı ile A yüzeyinin

normali arasındaki açıdır.

Çerçeve döndükçe α açısı da değişir. Eğer çerçeve sabit açısal hız ile döndürülürse t

zamanında α=wt kadar açı dönmüş olur. Açısal hız; birim zamanda kat edilen açı olarak

tanımlanır, ω harfi ile gösterilir. İletkende endüklenen emk=df/dt ile tanımlanır. Dolayısıyla

e=dBAcoswt/dt=BAwsinwt olur.

Page 86: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

84

Şekil 3.3: Sinüs sinyali

3.3. Alternatif Akımda Kullanılan Terimler

3.3.1. Alternans

Şekil 3.4: Saykıl ve Periyot

Sinüs eğrisindeki gerilimin değeri, sıfırdan başlayıp yükselmiş ve 90º de en yüksek

değerine ulaşmıştır. Daha sonra azalma göstererek 180º de sıfıra düşmüştür. Buna pozitif

alternans denir. 180º den sonraki ve 360º ye kadar olan ters yöndeki eğriye ise negatif

alternans denir (Şekil 3.4).

Örnek 1.1: Periyot ile frekans arasındaki ilişkiyi açıklayınız.

Çözüm 1.1: T = 1/f veya f =1/T dir.

3.3.2. Periyot

Bir saykılın tamamlanması için geçen zamana periyot denir. T harfi ile gösterilir.

Birimi saniyedir.

T = 1/f

Page 87: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

85

3.3.3. Frekans

Sinüzoidal alternatif akım, sinüs fonksiyonu özelliğini taşır.

Şekildeki eğrinin sıfırdan başlayarak pozitif maksimum değere yükselmesi, tekrar

düşerek sıfıra ve negatif maksimum değere inmesi, buradan da tekrar sıfıra ulaşmasına

saykıl denir. Şekildeki eğri, sinüs eğrisidir. Dolayısıyla elde edilen EMK da sinüzoidal bir

EMK’dir.

Burada “f”, saniyedeki saykıl sayısıdır ve alternatif akımın frekansı olarak adlandırılır.

Birimi Hertz (Hz)’dir.

3.4. Alternatif Akım ve Gerilimin Değerleri

Şekil 3.5: Alternatif akım değerleri

3.4.1. Ani Değer

Sinüsoidal eğri üzerindeki herhangi bir nokta ani değer olarak isimlendirilir ve v ile

gösterilir. v gerilimi, herhangi bir andaki gerilimin ani değeri olup, aşağıdaki gibi ifade

edilir:

Şekil 3.6: Ani değer gösterimi

Page 88: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

86

v = Vm sin(2πft) [V] veya v = Vm sinωt [V]

Vm: Maksimum değer [V]

f: Frekans [Hz]

T = 1/f T: Periyot[s]

t: Zaman [s]

Örnek 1.2: Şekil 3.6’te her akımın sinüs dalgası için yatay eksende π/2 referans

noktasındaki ani değerleri tanımlayınız.

Çözüm 1.2

IA = Im sin ωt = 10 sin (π/2) = 10 [A]

IB = Im sin(ωt + φB ) = 5 sin (π/2 +π/3) = 2.5 A]

IC = Im sin(ωt – φC ) = 8 sin (π/2 –π/4) = 5.7 [A]

3.4.2. Maksimum Değer

Maksimum değer, ani değerlerin en büyüğüdür. Dikkat edilirse 90 ve 270’lik açılarda

elde edilen akım, en yüksek değerine ulaşmaktadır.

3.4.3. Ortalama Değer

Ortalama değer, bir saykıldaki ani değerlerin ortalamasıdır. Alternatif akımın bir

saykıldaki pozitif ani değerlerin sayısı, negatif ani değerlerin sayısına eşit ve aynı büyüklükte

olduğundan alternatif akımda ortalama değer sıfırdır. Bu nedenden dolayı ortalama değer

hesaplanırken alternanslardan birinde hesaplama yapılır.

Maksimum değer belli ise ortalama değer:

Iort= 0.636.Im

formülü ile hesaplanır.

Örnek 1.3: Maksimum değeri 24V olan alternatif gerilimin ortalama değerini

bulunuz.

Çözüm 1.3: Vort =Vm . 0,636= 24. 0,636 = 16,26 V olarak bulunur.

3.4.4. Etkin Değer

Alternatif akım uygulanan bir devre elemanında, harcanan gücü bulmak isterken hangi

akım değerini alacağımızı ilk anda bilemeyebiliriz. Akımın maksimum değerini alsak büyük

bir hata payı oluşur. Çünkü akım, bir periyotluk süre içinde sadece iki kez ve anlık olarak

maksimum değere ulaşır. Ortalama değer almak istersek bu değerin sıfır olduğunu zaten

biliyoruz. Bunu belirlemenin en güzel yolu; bir dirençten belirli bir zaman aralığında verilen

alternatif akımın sağladığı ısı miktarını, aynı dirençte ve aynı sürede bir doğru akım

Page 89: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

87

tarafından elde etmektir. Bu doğru akım değerine ve potansiyel farkına alternatif akımın

etkin değeri denir.

AC devrelerde ampermetre ve voltmetre etkin akım ve gerilimi ölçer.

Bir dirençte doğru akımın meydana getirdiği ısıyı, aynı dirençte ve zamanda ortaya

çıkaran alternatif akım değerine alternatif akımın etkin veya efektif değeri denir (Şekil 3.7).

Efektif değerler, alt ifadeler kullanılmadan büyük karakterlerle gösterilir (V ve I).

Maksimum değer ve efektif değer arasındaki ilişkiler:

Şekil 3.7: Ani ve efektif değerler

3.5. Sinüzoidal Akımın Vektörlerle Gösterilmesi

3.5.1. Faz Faz açısı fazın derece veya radyanla verilen ölçüsüdür. Yön değiştirerek değişim

gösteren bir büyüklüğün bir dönüşü 360 derece veya 2. radyana eşittir. Eğer iki büyüklük

aynı fazda, ise faz, açısı sıfırdır. Eğer iki büyüklükten birisi pozitif en büyük değeri alırken

diğeri negatif en büyük değeri alıyorsa, faz farkı 180 derece veya radyandır.

Astronomide, ayın veya bir gezegenin yörüngesinde hareket ederken aldığı ışıkları

dünyaya yansıtması sırasında, parlak görünen kısmında meydana gelen değişiklik de faz

olarak isimlendirilir.

Page 90: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

88

Eğer ay, dünya ile güneş arasında bulunuyorsa, dünyaya uzak kısmı aydınlandığından

Güneş Tutulması hariç bizim tarafımızdan görülmez olur.

Bu durum yeni ay olarak bilinir. Ay yörüngesinde harekete devam ederken, batı kenarı

güneş ışınları ile aydınlanır ve yeni aydan sonra hilal fazı, ortaya çıkar. Dünya etrafındaki

dönüşünün ilk dörtte birinde ilk dörtte bir fazı ayın yarısı aydınlanır. Dünya, ay ile güneş

arasında bulunduğunda Ay Tutulması hariç dolunay durumu ortaya çıkar. Daha sonra ayın

doğu kısmı aydınlanır. Sonuncu dörtte bir dönüşü arasında da yeni aydan önceki hilal ortaya

çıkar. merkür, venüs, mars da benzer fazlara sahiptir.

Elektrikte faz farkı denince, elektriksel işaretlerin zaman ekseninde aynı değerlerden

geçtikleri zamanlar veya açılar arasındaki fark anlaşılır. Mesela

Y1 A1 Sin wt+.1

Y2 A2 Sin wt + .2

işaret arasındaki faz farkı 1-.2dir. Burada Y1 ve Y2 sinyal uzanımlarını, A1 ve A2

amplitütlerini genlik, w ise pullasyonu açısal frekansı, .1 ve .2 de fazları göstermektedir.

3.5.2. Sıfır Faz

Eğer bir sinüzoidal eğri t=0 anında sıfır başlangıç noktasından başlayıp maksimum

değerine gidiyorsa sıfır fazlıdır denir (Şekil 3.8).

Alternatif akımın sıfırdan başlayıp pozitif değerler almaya başladığı noktanın

başlangıç noktasına göre olan açı ve zamana faz farkı denir. Faz A.A da başladığı noktayı

gösterir.

Şekil 3.8: Sıfır Faz

Page 91: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

89

3.5.3. İleri Faz

Şekil 3.9: İleri Faz

Eğer bir sinüzoidal eğri t=0 anında sıfır başlangıç noktasından bir θ açısı kadar önce

başlayıp pozitif maksimum değere doğru artıyorsa eğri ileri fazlıdır (Şekil 3.9).

3.5.4. Geri Faz

Eğer bir sinüssel eğri t=0 anında sıfır başlangıç noktasından başlamayıp bir θ açısı

kadar sonra başlıyorsa bu eğri geri fazlıdır (Şekil 3.10).

Şekil 3.10: Geri Faz

Page 92: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

90

3.5.5. Faz Farkı

Şekil 3.11: Faz Farkı

İki sinüsoidal eğrinin arasında bulunan açı veya zaman farkına faz farkı denir.

Genellikle aradaki açı ile değerlendirilir. Şekil 3.12’da I1 akımı I2 akımından θ açısı kadar

geri fazlıdır.

Şekil 3.12: Geri Faz Farkı

Şekil 3.13’de i1 ve i2 akımları ve onların dönen vektöriyel ifadeleri I m1 ve I m2

gösterilmektedir.

ρ

i1 = Im1 sin (ωt + θ1 ) [A] I m1

i2 = Im2 sin (ωt + θ2 ) [A] I m2

Page 93: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

91

Vektör; temel çizgiden üstte çizildiği zaman dalga ileridedir. Şayet temel çizgi ile aynı

durumda ise aynı fazda, temel çizginin altında olduğu zaman ise dalga geridedir denir. Şekil

3.13’de gösterilmektedir.

Şekil 3.13: İleri, aynı ve geri faz

3.6. Alternatif Akım ve Gerilimi Ölçülmesi

Akım, gerilim ve direnç değerini ölçen aletlere avometre denir. Avometrelerin analog

ve dijital tipleri mevcut olup analog olanları yapı olarak döner bobinli ölçü aletleridir.

Avometre ile direnç değeri ölçülmeden önce sıfır ayarı yapılmalı ve daha sonra ölçüme

geçilmelidir. Dijital avometrelerin özellikle son zamanda çıkan modelleri akım, gerilim,

direnç yanında kapasite, endüktans, frekans, sıcaklık değerlerini ölçmek ile birlikte

transistörlerin uç tespitlerini de yapabilmektedir. Avometrelerin genellikle 2, 3, 4 prob

bağlantı soketi bulunmaktadır. Soket sayısı arttıkça aletin özellikleri de artmaktadır. Ölçme

sırasında kolaylık sağlaması için siyah prob COM soketine, kırmızı prob ise ölçüm çeşidine

göre uygun sokete bağlanır

Resim 3.1: Analog ve dijital avometreler

Avometre ile ölçüm yapılırken aşağıda belirtilen noktalara dikkat etmek gerekir:

Ölçülecek büyüklüğün cinsine göre AC veya DC seçimi yapılmalıdır.

Ölçülecek büyüklük avometrenin ölçme sınırından büyük olmamalıdır.

Page 94: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

92

Kademe anahtarı en doğru ölçme için ölçülecek büyüklüğe en yakın, ama küçük

olmayan kademeye getirilmelidir.

Ölçülecek büyüklüğün değeri net olarak bilinmiyorsa kademe anahtarı en büyük

değere getirilmelidir.

Avometre, ölçülecek büyüklüğün gerektirdiği bağlantı şekline göre

bağlanmalıdır.

DC ölçmelerinde ibre ters sapar ise uçlar ters çevrilmelidir.

Ölçü aletinin ibresi çok az sapıyor veya değer ekranında “0” ibaresi varsa

kademe küçültülür.

Değer ekranında “1” ibaresi varsa kademe büyültülmelidir.

Ölçmede kolaylık sağlamak için kırmızı prob ölçme için uygun sokete, siyah

prob ise COM (ortak) soketine bağlanmalıdır.

Yüksek değerli akım ölçümü yapılırken (10-20 A) siyah prob COM soketine,

kırmızı prob yüksek akım soketine bağlanır.

3.6.1. Analog Avometre ile Akım ve Gerilim Ölçme

Analog veya dijital avometre ile ölçüm yapmak birbirinden farklı teknikler

gerektirmez. Aradaki fark yalnızca kademe seçimi ve analog avometrelerde skalanın tek

olmasından kaynaklanan okuma zorluğudur. Şekil 3.14.b’de görüldüğü gibi tek skalada

birden fazla taksimatlandırma yapılmış, her taksimatın yanına hangi büyüklüğün

ölçülmesinde kullanılacağı belirtilmiştir. Ölçülecek büyüklük uygun kademe seçildikten

sonra yalnız ait olduğu skala taksimatından okunmalıdır (Ω,V,A gibi). Ayrıca aşağıdaki

şekilde görüldü gibi, skala taksimatının bölümlendirilmesinde aynı noktada alt alta birden

fazla değer yazılmıştır.

Bu değerler ölçülecek büyüklüğün kademesi değiştikçe, o kademe için skala

taksimatındaki noktanın yeni değeridir. Özetle skaladaki bir nokta gerilim ölçerken

kademenin biri için 250 volta, aynı nokta daha küçük bir kademe için 50 volta karşılık gelir.

Bu durum ölçülen büyüklüğün kademeye göre hangi taksimattan ve hangi değer ile

ölçüleceğinin doğru tespit edilmesini gerektirir.

Şekil 3.14: a-Prob bağlantısı b- Analog avometre skalası

Page 95: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

93

Analog ölçü aletlerinde seçilen kademe ile okunan değer arasında sonuca ulaşmak için

işlem yapmak gerekebilir. AC 1000 V kademesinde alternatif gerilim ölçülecek bir

avometrede ibre 4 rakamının üzerinde durmuş ise ölçülen büyüklüğün değeri skalanın en son

değeri 10 yerine 1000 V kabul edildiğinde 4 değerinin de 400 V olması gerektiği orantı ile

hesaplanarak bulunur. Direnç ölçümü yapılırken ise X100 kademe seçiminde ibre Ω

skalasında 10 rakamını gösteriyorsa sonuç 10X100 = 1000 Ω = 1KΩ şeklinde tespit edilir.

Resim 3.2: Analog avometre ile gerilim ölçme

3.6.2. Dijital Avometre ile Akım ve Gerilim Ölçme

Resim 3.3: a-Dijital avometre b-Tekli kademeye sahip avometre

Dijital avometreler ile ölçüm yapmak daha kolaydır. Ancak bazı değerlerin

ölçülmesinde analog avometrelerdeki kadar hassas ölçüm yapılamaz. Dijital avometreler ile

ölçüm yapılırken değer ekranında görünen değer, ölçülen değerin kendisidir; ayrıca

hesaplama işlemi yapılmasını gerektirmez. Dijital avometrelerde direnç, endüktans ve

kapasite ölçümü aynen Lcrmetreler de olduğu gibi yapılır. Akım ve gerilim ölçerken, ACDC

seçimi kademe anahtarı ile uygun kademe seçimi yapılırken bazı avometrelerde ayrı bir

komütatör anahtar aracılığı ile yapılmaktadır (Resim 3.3.a). Ölçüm yapılırken bu seçim

unutulmamalıdır. Dijital avometrelerin bazılarında ölçülecek A, Ω, V kısımları tek

kademelidir. Bu avometrelerde yanız ölçüm yapılacak kademenin seçilmesi yeterlidir (Resim

3.3.b).

Page 96: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

94

Avometreler ile direnç endüktans ve kapasite ölçümü aynen Lcrmetreler de olduğu

gibi yapılır. Bu bölümde bu ölçümler ile uygulama yapılmayacaktır. Bilgi tekrarı için

Öğrenme Faaliyeti 1-2-3’e bakınız.

3.6.3. Frekansmetre

Elektrik devrelerinde frekans, frekansmetreler ile ölçülür. Frekansmetreler devreye

paralel bağlanır ve frekansmetrenin gösterdiği değer bir saniyedeki saykıl sayısıdır.

Frekansmetreler yapı olarak analog, dijital ve dilli olmak üzere sınıflara ayrılır. Analog ve

dijital frekansmetrelerin yapısı diğer ölçü aletleri ile aynı olup dilli frekansmetrelerde skala

ve değer ekranı yerine belirli frekans değerlerini temsil eden metal çubukların titreşimi ile

frekans değeri tespit edilir. Resim 3.4’de çeşitli frekansmetreler görülmektedir.

Resim 3.4: Frekansmetreler

Page 97: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

95

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıdaki tabloda verilen değerlerin ölçümünü dijital ve analog avometreler ile

aşağıdaki bağlantı şekillerine göre işlem basamakları ve önerileri takip ederek

gerçekleştiriniz.

a. Avometre ile alıcı gerilimini ölçme

b . Avometre ile frekans ölçüm tekniği

c . Avometre ile akım ölçmek

Şekil 3.15: a – Avometre ile alıcı gerilimini ölçme

b- Avometre ile frekans ölçüm tekniği c-Avometre ile akım ölçmek

Page 98: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

96

Malzeme listesi:

Tablo 3.1: Avometre ile ölçme, uygulamasında kullanılacak malzemelerin listesi

İşlem Basamakları Öneriler

Ölçülecek büyüklüklere uygun ölçme

sınırına sahip avometre seçiniz.

Avometrelerin ölçtüğü büyüklükler,

kademe sayıları ve kademe değerleri biri

birinden farklı olabilir.

AVOmetre ile Gerilim Ölçme

Ölçülecek gerilimin çeşidine göre

kademe anahtarı AC veya DC konumuna

alınız.

Avometrelerde AC-DC seçimi

kademe seçimi ile yapılabildiği gibi

özellikle dijital avometrelerde AC-DC

seçimi için ayrı bir komütatör anahtarı

bulunur.

AC-DC seçiminin yanlış yapılması

ölçülen değerin yanlış tespit edilmesine

neden olur.

Avometreyi ölçülecek gerilim değerine

uygun kademeye getiriniz.

Gerilim ölçümünde seçilecek kademe

kesinlikle ölçülecek gerilim değerinden

küçük olmamalıdır.

Ölçülecek gerilim değerinin ölçü

aletinin ölçme sınırında olduğunu biliyor;

ancak tam değerini kestiremiyorsanız en

büyük kademeyi seçerek ölçüme başlayın,

gerekiyorsa kademeyi küçültünüz.

AC-DC seçimi kademe anahtarı ile

yapılıyorsa, gerilime uygun kademe

seçilmelidir.

Gerilim değeri ölçülecek noktalara

avometre problarını dokundurunuz.

Gerilim ölçmelerinin tamamını

öğretmeninizin gözetiminde yapınız.

Ölçüm yaparken probların metal

kısmına kesinlikle dokunmayınız.

Prob uçları kademe seçimi kontrol

edildikten sonra bağlanmalıdır.

Gerilim ölçerken avometre uçları

paralel olarak bağlanmalıdır.

Page 99: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

97

Analog avometre ile DC gerilim

ölçülecek ise ölçü aletinin probları

bağlanırken + ve uçlar doğru

bağlanmalıdır. Aksi durumda ibre ters

sapar.

Ölçülen değeri değer ekranından veya

skaladan okuyunuz.

Analog avometrelerde skaladan

okunan değer ile kademe arasında işlem

yapılması gerektiğini unutmayınız.

Analog avometrelerde skaladan daha

doğru ölçme yapmak için skaladaki şerit

aynadan faydalanınız.

AVOmetre İle Akım Ölçme

Ölçülecek akımın çeşidine göre kademe

anahtarı AC veya DC konumuna alınız.

Avometrelerde AC-DC seçimi

kademe seçimi ile yapılabildiği gibi

özellikle dijital avometrelerde AC-DC

seçimi için ayrı bir komütatör anahtarı

bulunur.

AC-DC seçiminin yanlış yapılması

ölçülen değerin yanlış tespit edilmesine

neden olur.

Avometreyi ölçülecek akım değerine

uygun kademeye getir.

Akım ölçümünde seçilecek kademe

kesinlikle ölçülecek gerilim değerinden

küçük olmamalıdır.

AC-DC seçimi kademe anahtarı ile

yapılıyorsa akıma uygun kademe

seçilmelidir.

Ölçülecek akım μA, mA düzeyinden

büyük ise kademe anahtarını Amper

kademesine al ve probu yüksek akım

soketine bağla.

Akım ölçmelerinizin tamamını,

öğretmeninizin gözetiminde yapınız.

Ölçüm yaparken probların metal

kısmına kesinlikle dokunmayınız.

Amper düzeyindeki akımlar

ölçülürken problardan birinin COM

bağlantı noktasında, diğer probun yüksek

akım soketine bağlı olması gerektiğini

unutmayınız.

Avometrenin prob uçlarını, seri bağlantı

oluşturacak şekilde yap.

Prob uçları kademe seçimi kontrol

edildikten sonra bağlanmalıdır.

Avometrenin skalası veya değer

ekranından ölçülen akım miktarını oku.

Analog avometrelerde skaladan

okunan değer ile kademe arasında işlem

yapılması gerektiğini unutmayınız.

Analog avometrelerde skaladan daha

doğru ölçme yapmak için skaladaki şerit

aynadan faydalanınız.

AVOmetre ile Frekans Ölçme

Ölçülecek frekans değerinin avometrenin

ölçme sınırına uygunluğunu kontrol ediniz.

Çok yüksek frekanslar için özel

frekansmetreler

Page 100: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

98

kullanmak gerekebilir.

Avometreyi frekans kademesine alınız. Analog avometrelerde frekans ölçme

konumu bulunmayabilir.

Avometre problarını frekans ölçümü

yapılacak devre veya kaynağa bağlayınız.

Frekans ölçümü yapılırken avometre

devreye paralel bağlanmalıdır.

Ölçüm yaparken probların metal

kısmına kesinlikle dokunmayınız.

Frekans değerini skala veya değer

ekranından okuyunuz.

Analog avometrelerde skaladan daha

doğru ölçme yapmak için skaladaki şerit

aynadan faydalanınız.

Deneyden alınan değerler

Tablo 3.2: Avometre ile ölçme uygulamasından alınan değerler

3.6.4. Osilaskop

3.6.4.1. Osilaskobun Tanıtılması

Elektriksel büyüklükleri ölçen aletleri, ölçtükleri büyüklükleri sayısal veya analog

olarak ifade ederler. Osilaskoplar ise ölçtüğü büyüklüğün dalga şeklini göstererek

Page 101: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

99

maksimum değerini ölçer. Örneğin bir voltmetre ile ölçülen 12V AC gerilim osilaskop ile

ölçüldüğünde yaklaşık 16,97 V gibi bir değer okunur. Bu değerlerin farklı olmasının sebebi

ölçü aletlerinin AC’de etkin değeri, osiloskobun ise AC’nin maksimum değerini ölçmesidir.

Osilaskoplar, diğer ölçü aletlerine göre daha pahalı olmalarına karşılık bir sistemdeki

arızanın tespiti osilaskoplar ile daha kolaydır. Çünkü televizyon veya daha karmaşık

sistemlerin belirli nokta ve katlardaki çıkışları sabittir ve bu çıkışlar sisteme ait kataloglarda

nokta nokta belirtilir. Osilaskop ile yapılan ölçümlerde katalogdan farklı çıkış veren katta

arıza var demektir. Şekil 3,16’de bir osilaskop resmi görünmektedir.

Resim 3.5: Osilaskop

Osilaskopların dijital ve analog çeşitleri mevcuttur. Standart olarak iki kanallı olan bu

cihazların daha fazla kanala sahip olan modelleri de bulunmaktadır. Örneğin 3 kanallı, 8

ışınlı, 200 Mhz’lik bir osilaskop ile 3 kanaldan sinyal girilip, bu sinyaller ve tabi tutulduğu

işlemler sonucunda oluşan 8 değer aynı anda görüntülenebilir ve 200 Mhz kadar olan

sinyaller ölçebilir. Son üretilen dijital osilaskoplar ile ölçülen büyüklük renkli olarak

izlenebilmekte; ölçülen değer hafızaya alınıp, bilgisayara aktarılabilmektedir.

Resim 3.6: Osilaskopta yapılan bazı ölçümler ve bilgisayar ortamına aktarılmış hali

3.6.4.2. Osilaskop ile Ölçülebilen Değerler

AC ve DC gerilim değerleri

Değişen elektriksel büyüklüklerin dalga şekilleri

Devreden geçen akım

Faz farkı

Page 102: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

100

Frekans

Diyot, transistör gibi yarı iletken elemanların karakteristikleri

Kondansatörün şarj ve deşarj eğrileri

Test sinyali osilaskobun test sinyalinden alınır. Genellikle 1 KHz frekanslı ve 0,2-2 V

gerilime sahip bir osilatör sinyalidir. Kondansatör, direnç, diyot ve transistör gibi elektronik

elemanların sağlamlık kontrolünde kullanılacağı gibi harici sinyal jeneratörünün olmadığı

durumlarda bu sinyal kullanılabilir.

Osilaskop ile doğru ve güvenli ölçüm yapabilmek için komütatör, anahtar ve prob

bağlantı şekillerinin tam olarak bilinmesi gerekir. Şekil 3.18’te görülen osilaskoba ait

açıklama aşağıda verilmiştir.

3.6.4.3. Osilaskop ile Ölçüm Yapmak

Osilaskop ile ölçüm yapmaya geçmeden önce osilaskobu ölçmeye hazırlamak gerekir.

Şekil 3.16: Osilaskop ön paneli ve ayar anahtarları

Işın Katot Tüpü (CRT-Ekran) (1)

Osilaskop ekranı; yatay eksende 1 cm’lik bölmeler boyunca 10 alanda, yine

dikey eksende 1 cm’lik bölmeler boyunca 8 alan üzerinde çalışır. Tüp yüzeyi üzerine

oturtulan dahili ızgara, ufak bir miktar ve ızgara arasındaki ıraklık açısı meydana

gelmesinden dolayı ölçüm değişim hatalarını azaltmış olur. Izgaranın sol kenarında

ölçüm artış zamanı için % gösterimi vardır.

Page 103: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

101

POWER Anahtarı (2)

Güç kaynağını on ve off konumuna getirmek için basmalı buton tipi

anahtarlardır. Bastırarak anahtar döndürüldüğünde power on, tekrar bastırılarak

döndürüldüğünde power off olur.

Kılavuz Lamba (3)

Güç açık olduğu zaman lamba yanar.

CAL Terminali (4)

Kalibrasyon için voltaj terminali sağlar. Prob ayarlamak için kullanılır.

Tahmini kare dalga sinyalleri ile pozitif polarite, tepeden tepeye 1 volt ölçebilir.

INTEN Kontrol (5)

Çizgi izlerinin parlaklığını ayarlar.

FOCUS Kontrol (6)

Net bir çizgi görüntüsü elde etmek ve odaklama ayarı için kullanılır.

TRACE ROTA Kontrol (7)

Yatay eğimin çizgi izini ayarlamak için kullanılır. Yatay eksen ızgarası ile

paralel yapmak için tornavida kullanılır.

Işık Kontrol (8)

Izgara parlaklığını ayarlamak için kullanılır.

GND Terminali (9)

Bu terminal diğer ekipmanlar ile ortak toprak ayarı yapıldığında kullanılır.

POZİSYON (POSITION) Kontrol (10)

Ekrandaki CH1 dalga şekli izinin düşey eksende konumunu kontrol eder. X-Y

operasyonları boyunca Y ekseninin pozisyon ayarlamasında kullanılır.

VOLTS/DIV Kontrol (11)

CH1 Düşey eksen düşürücü ile düşey eksen hassasiyetini ayarlamak için

kullanılır. VARIABLE kontrol ayarı düşey hassasiyet kalibre ayarına imkan verir.

Page 104: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

102

VARIABLE Kontrol (12)

Son CH1 düşey eksen hassasiyet ayarı için kullanılır. VOLTS/DIV sınırları

içinde değişken ayarlarının devamına imkân verir. Doğru kalibrasyon ayarı

yaptığımız zaman zayıflatıcı kalibre edilebilir. X-Y işlemleri süresince bu işlem y

ekseni için son ayar kontrolü olur.

AC-GND-DC Anahtarı (13)

CHI kanalında giriş sinyali kuplaj modu seçimi anahtarıdır.

AC : Giriş sinyali kapasitif kuplajlıdır ve DC işaretlerini bloke eder.

GND : Düşey yükselteç girişi topraklanır ve toprak potansiyeli kontrol

edilebilir. Bu modda, iz takip etmeyen atlama devreleri GND’den AC’ye geçirildiği

zaman ani değişimlerde pozisyon takip edicilere engel olur.

DC : Giriş sinyal kuplajını doğrudan sağlar ve ölçüm eksiksiz doğru

akım bileşenleri ile dışarıya taşınır.

GİRİŞ (INPUT) Jakı (14)

CHI birinci kanal prop bağlantı noktasıdır.

BAL Kontrol (15)

CH1’in DC balans ayarı içindir. Fabrikadan hazır ayarlı olarak gönderilir.

Şayet sıcak ortamlardan dolayı farklılık meydana gelirse eski ayarını muhafaza etmek

için VOLT/DIV kontrol döndürüldüğü zaman izin aşağı yukarı hareket etmesini

tornavida kullanarak engelleyebilirsiniz.

POZİSYON (POSITION) Kontrol (16)

Ekrandaki CH2 dalga şekli izinin düşey eksende konumunu kontrol eder.

VOLTS/DIV Kontrol (17)

CH2 düşey zayıflatıcısıdır. CH1 VOLTS/DIV kontrol ile aynı işlemleri aynı

yollarla yapar. X-Y operasyonları süresince x eksen zayıflatıcısı olur.

VARIABLE Kontrol (18)

Son CH2 hassas düşey eksen ayarı için kullanılır. CH1 VARIABLE kontrol

gibidir. X-Y işlemleri boyunca x ekseninin son hassasiyet ayarı için kullanılır.

Page 105: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

103

AC-GND-DC Anahtarı (19)

CH2 kanalında giriş sinyali kuplaj modu seçimi anahtarıdır. CH1 AC-

GND-DC anahtarı gibi aynı işlemleri yapar.

GİRİŞ (INPUT) Jakı (20)

CH2 ikinci kanal prob bağlantı noktasıdır. X-Y işlemleri süresince x ekseni

giriş jakı olur.

BAL Kontrol (21)

CH2’nin DC balans ayarı için kullanılır. CH1 balans ayarında olduğu gibi

CH2 balans kontrol ayarı için de tornavida kullanılır.

VERT MODE Anahtarı (22)

Düşey eksen işlem modunu seçmek için:

CH1 : CH1 giriş sinyalinin ekranda görünmesi için. CH2 : CH2 giriş

sinyalinin ekranda görünmesi için.

ALT : Her tarama için CH1 ve CH2 giriş sinyalleri arasındaki

anahtarlardır ve ekranda onları gösterir.

CHOP : CH1 ve CH2 giriş sinyallerinin ekranda tekrar gösterimi için kullanılır.

ADD : CH1 ve CH2 giriş dalga şekillerini birleştirilmiş olarak ekranda

gösterir; ancak CH1 invert yapıldığı zaman CH1 ve CH2 arasında farklı gösterim

olabilir.

ALT ve CHOP Modları: Çift izli işlem modu kullanıldığı zaman görüntüleme

zamana göre bölünmüş olur. CHOP modunda her kanal, her tarama içinde zamana göre

tekrar bölünmüş olur.

CH2 INVERT Anahtarı (23)

Bu buton basılı olduğu zaman CH2 giriş sinyali polaritesi gösterimi tersine

çevrilir.

X-Y Osilaskop Ayar Anahtarı (24)

Bu buton basılı olduğu zaman VERT MODE ayarları ve başlangıç işlemleri

yok sayılır.

MODE Seçme Anahtarı (25)

Tetikleme işlem modlarını seçmek için kullanılır.

Page 106: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

104

AUTO: Tarama tetikleme sinyali tarafından yerine getirilir. Ancak tetikleme

sinyalinin bulunmaması durumunda kendinden ayarlı başlar ve bir iz görünür.

NORM: Tarama tetikleme sinyali tarafından yerine getirilir. Uygun tetikleme

sinyalinin olmaması durumunda iz görünmeyecektir.

FIX : Tarama tetikleme seviyesi sabittir. Bu durumda tetikleme

TRIGGER LEVEL kontrol ayarına aldırmaksızın yapılır.

TV-F: Birleşik video sinyali düşey senkronize sinyalleri dışında seçilir ve

tetikleme devresine bağlanır.

TV-L: Birleşik video sinyali yatay senkronize sinyalleri dışarıda seçilir ve

tetikleme devresine bağlanır.

Not: Tetikleme sinyali bu osilaskopta tetikleme devresine kapasitif

kuplajlıdır.

Kaynak Seçim Anahtarı (26)

Tetikleme sinyalini seçmek içindir.

VERT: Tetikleme sinyal kaynağı VERT MODE ayar anahtarı tarafından seçilir.

VERT MODE Tetikleme sinyal kaynağı

CH1 CH1

CH2 CH2

ALT Tetikleme sinyal kaynağı seçimiyapılır ve her tarama için CH1 ve

CH2 giriş sinyalleri arasında değiştirilir.

CHOP CH1

ADD CH1 ve CH2 giriş sinyallerinin bileştirilmiş hali.

CH1 : CH1 giriş sinyali tetikleme sinyal kaynağı olacaktır. CH2 :

CH2 giriş sinyali tetikleme sinyal kaynağı olacaktır.

LINE: Ticari kullanım güç kaynağı voltaj dalga şekli tetikleme sinyal kaynağı

olacaktır.

EXT : EXT TRIG jakına sinyal girişi tetikleme sinyal kaynağı olacaktır.

SLOPE Kontrolü (27)

Tetiklenmiş tarama sinyal polarite eğimini seçmek için kullanılır.

TRIGGER LEVEL Kontrolü (28)

Page 107: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

105

Tetikleme eşik seviyesi ayarı için kullanılır.

EXT TRIG Giriş Jakı (29)

Bu giriş terminali, harici giriş sinyali meydana getirmek içindir. SOURCE

anahtarı EXT durumuna getirildiği zaman bu terminalden geçen sinyal tetikleme

sinyal kaynağı olacaktır.

POZİSYON (POSITION) Kontrolü (30)

Ekranda dalga şeklinin yatay durumunu kontrol eder.

SWEEP TIME/DIV Kontrolü (31)

Tarama zamanı ayarı için.0,2 µsn/div ve 0,5 sn/div arasında 20 adımın üstünde

ayar yapılabilir. VARIABLE kontrol tamamen sağ tarafa CAL’a döndürüldüğü zaman

tarama oran değeri kalibre edilmiş olacaktır.

VARIABLE Kontrol (32)

Sürekli tarama zamanı ayarı son kontrolde SWEEP TIME/DIV alanı içinde

dışarı taşınır. Bu tarama zamanında CAL anahtarı saat yönünde tamamen

döndürüldüğü zaman doğru ölçüm yapılır.

X10MAG Anahtarı (33)

Ekranda merkezden sağ ve sola 10 defa büyütülmüş gösterim için bu anahtara

basılır.

3.6.4.4. Osilaskop Probu

Şekil 3.17: Osilaskop Probu

3.6.4.5. Ölçümden Önce Kontrol ve Ayarlar

Osilaskobu uygun performans seviyesinde düzenli çalıştırmak için ölçüm yapmadan

önce aşağıdaki kontroller ve ayarlar yapılır.

Page 108: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

106

Kontrol Panel Ayarları

MODE AUTO

SOURCE VERT

VERT MODE CH1(CH2 INVERT :

OFF)SLOPE +

TRIGGER LEVEL 12 O’CLOCK

CHI (Y); CH2 (X)

POSITION 12 O’CLOCK

VARIABLE CAL

VOLTS/DIV 5V/DIV

AC-GND-DC GND

HORIZONTAL

POSITION 12 O’CLOCK

VARIABLE CAL

SWEEP TIME/DIV 0.2ms/DIV

X 1OMAG OFF

POWER anahtarı ON konumuna getirilir. Pilot lamba aydınlanır ve çizgi 10-15 saniye

arasında görünür.

İzin görünmesini kontrol için INTEN kontrol anahtarı ile izin parlaklığı sağa doğru

döndürerek artırılır, sola doğru döndürülerek azaltılır. Sonra INTEN kontrol sola tamamen

döndürülür ve izin parlaklığı azaltılır. Tam doğru ölçüm sonuçları için yaklaşık 30 dakika ön

ısıtma gereklidir. Ancak sadece dalga şekli göstermek niyetindeyseniz ön ısıtma gerekli

değildir.

Ön ısıtmadan sonra ışının kolay ve temiz görünmesi için INTEN ve FOCUS değeri

ayarlanır. Sonra izi yatay eksen çizgileri ile paralel hâle getirmek için TRACE ROTA

kontrolü kullanılır.

Şayet VOLTS/DIV kontrol anahtarının döndürülmesi süresince iz aşağı yukarı hareket

ediyorsa BAL kontrol ayarı yapılır. Aynı zamanda CH2’de VERT MODE ayarından sonra

aynı işlemler yapılır. Isınma gereksinimi olayında BAL kontrol ayarı yapılmaz.

Her kanalın giriş noktasına prop bağlanır. VERT MODE kontrolde CH1 ve AC-GND-

DC kontrolde DC seçilir. CAL terminaline CH1 probu takılır ve VOLTS/DIV kontrolü 20

mV/DIV’e getirilir.

POSITION kontrol ayarlanır ki bütün dalga şekli görülebilsin.

Bu ayarlar yapıldıktan sonra ölçümlere geçilmelidir.

Page 109: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

107

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ

GERİLİM ÖLÇMEK

Osilaskop ile alternatif akım, doğru akım ve yüksek frekanslı sinyaller maksimum

400V’a kadar ölçülebilir. Osilaskop ile gerilim ölçme işleminde VOLTS/DIV anahtarı

ölçülecek gerilime uygun konuma getirilir. Hangi girişten ölçüm yapılacaksa o giriş için AC-

DC seçimi yapılır. Osilaskop uçları gerilim ölçülecek uçlara bağlanır. Ekrandaki gerilimin

genliği rahat okunabileceği değere kadar VOLTS/DIV kademesi ayarlanır. Ekrandaki

görüntü hareketli yani kayıyor ise, TIME/DIV anahtarı ile ekrandaki görüntü sabitlenir. Bu

işlemler yapıldıktan sonra gerilimin osilaskopta meydana getirdiği sinyalin yüksekliği (H)

tespit edilir. Bu andaki VOLTS/DIV anahtarının gösterdiği değer (D) V/cm veya mV/cm

cinsinden okunur. Bu değerler yardımı ile ölçülen gerilimin değeri aşağıdaki gibi hesaplanır.

Utt = H (cm) x D (V/cm) Volt, Um = Utt (V) / 2 Volt, U = 0,707 x Um Volttur.

Utt : Ölçülen gerilimin tepeden tepeye değeri.

Um : Ölçülen gerilimin maksimum değeri.

U : Ölçülen gerilimin etkin değeri.

AC gerilim ölçülmüş ise hesaplanan bu değerin maksimun değer olduğu

unutulmamalıdır.

Şekil 2.18: Ölçülen gerilim değerinin ekrandaki görüntüsü ve VOLT/DIV anahtarının konumu

Şekil 2.5’te görüldüğü gibi osilaskopta ölçülmek istenen gerilimin yüksekliği H=6,6

cm VOLT/DIV anahtarının konumu D=5 volttur.

Ölçülen gerilim değeri

Utt = H (cm) x D (v/cm)

Utt = 6,6 x 5 = 33 V

Um = Vtt / 2 = 33 /2 = 16,5 V

U = 0,707 x Um = 0,707 x 16,5 = 11,66 V olarak bulunur.

UYGULAMA FAALİYETİ-1

Page 110: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

108

Şekil 3.19: Osilaskop ile gerilim ölçmek

Bu uygulama faaliyeti ile osilaskop kullanarak gerilim ölçebileceksiniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Yukarıda belirtilen ayarları yapınız.

Osilaskop proplarını gerilim ölçülecek

noktaya bağlayınız.

Osilaskop probu X10 kademesi

alınmalıdır. Bağlantıyı öğretmeninizin

gözetiminde yapınız.

Ekrandaki gerilimin genliğini rahat

okuyana kadar VOLTS /DIV anahtarının

kademesini küçültünüz veya büyültünüz.

AC veya DC gerilim ölçülürken aradaki

tek fark, girişe ait AC-DC seçimini yapmaktır.

İki farklı girişten iki ayrı gerilim değeri

girilerek ayrı ayrı görüntülenmesi ve bu

gerilimlerin osilaskop tarafından toplanması

sağlanabilir.

Görüntüde hareket var ise TIME/DIV

anahtarı ile ekrandaki görüntüyü sabitleyiniz.

Bu anda ekrandaki sinyalin tepe değerini

(H) ve VOLTS/DIV anahtarının kademesini

(D) tespit ediniz.

Ölçülen gerilimin maksimum değeri H/2

ve D değerlerinin çarpımı ile bulunur. Etkin

değer ise maksimum değerin 0,707 ile

çarpımına eşittir.

Page 111: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

109

Deneyde Alınan Değerler

Besleme

Gerilimi

H Tepeden Tepeye

Gerilimin Değeri

VOLT/DIV

Anahtarının

Kademe Değeri

Ölçülen

Gerilimin Değeri

[V]

Ölçülen

Gerilimin Etkin

Değeri [V]

AC

AC

AC

AC

AC

AC

AC

AC

DC

DC gerilimde

maksimum,

tepe ve etkin

değer gibi

değerler

yoktur.

DC

DC

DC

DC

DC

DC

DC

Page 112: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

110

FREKANS ÖLÇMEK

Her osilaskobun bir frekans ölçme sınırı vardır. Yüksek frekanslar ölçülürken bu sınıra

dikkat edilmelidir. Ölçülecek frekans değerine uygun Osilaskop seçildikten sonra frekans

ölçülecek noktaya Osilaskop bağlantısı yapılır. Ekrandaki frekans genliği rahat okunana

kadar VOLTS/DIV kademesi küçültülür veya büyültülür. Ekrandaki sinyal hareketli ise

TIME/DIV anahtarı ile uygun kademe seçilerek sinyal sabitlenir. Bu anda ekrandaki bir

peryodun boyu (L), ekrandaki karelerden faydalanılarak tespit edilir. Bu anda TIME/DIV

anahtarının seçilmiş olan değeri (TC) s/cm, ms/cm veya µs/cm cinsinden tespit edilir. Bu

değerler vasıtası ile ölçülen frekans değeri aşağıdaki gibi tespit edilir.

T= L (cm) x Tc saniye

F= 1 / T Hz

T: Ölçülen gerilimin periyodu

F: Ölçülen gerilimin frekansıdır.

Şekil 2.20: Ölçülen frekans değerinin ekrandaki görüntüsü ve TIM/DIV anahtarının konumu

Şekil 2.7’de görüldüğü gibi ölçülen frekansın ekrandaki bir peryodunun boyu L=2,3

cm’dir. TIME/DIV anahtarı da Tc= 50 µs/cm konumundadır.

Buna göre ölçülen frekans değeri:

T= L (cm) x Tc (µs/cm) = 2,3 x 50 =115 µs = 115 x 10 -6 saniye

f = 1 / T = 1 / 115 x 10 -6 = 8695,65 Hz = 8,69565 KHz olarak bulunur.

UYGULAMA FAALİYETİ-2

Page 113: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

111

Şekil 3.21: Osilaskop ile frekans ölçmek

İşlem Basamakları Öneriler

Yukarıda belirtilen bağlantıyı ve ayarları

yapınız.

Osilaskop proplarını frekans ölçülecek

noktaya bağlayınız.

Osilaskop probu X10 kademesine

alınmalıdır. Bağlantıyı öğretmeninizin

gözetiminde yapınız.

Ekrandaki gerilimin genliğini rahat

görünene kadar VOLTS /DIV anahtarının

kademesini küçültünüz veya büyültünüz.

¾ Görüntüde hareket var ise TIME/DIV

anahtarı ile ekrandaki

görüntüyü sabitleyiniz.

Ekrandaki sinyalin bir peryodunun

boyunu ekranın karelerinden faydalanarak

tespit ediniz.

Osilaskop ekranındaki her bir kare 1

cm’dir.

(L) değeri okunduğu andaki TIME/DIV

anahtarının kademe değerini (Tc) s/cm,

ms/cm veya µs/cm cinsinden tespit ediniz.

(L) değeri okunduğu andaki TIME/DIV

anahtarının kademe değerini (Tc) s/cm,

ms/cm veya µs/cm cinsinden tespit ediniz.

Alınan değerlere göre sinyalin frekansını

hesaplayınız.

T= L (cm) x Tc (s/sn)

f= 1 / T Hz formüllerini kullanınız.

Page 114: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

112

Deneyde Alınan Değerler

Gerilim

[ V]

Direnç Kullanılan formüller Ölçülen periyot

boyu [cm]

Frekans değeri

[Hz]

1 1k

T= L (cm)x Tc (s/cm)

f = 1 / T (Hz)

2 1k 3 1k 4 1k 5 1k 1 500 Ω

2 500 Ω

3 500 Ω

4 500 Ω

5 500 Ω

Page 115: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

113

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen

bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. ( ) Avometreler ile direnç ölçmek Lcrmetre ile direnç ölçmeden çok farklı teknikler

gerektirir.

2. ( ) Dijital avometrelerde endüktans ve kapasite ölçümü prob bağlantısı ile yapılır.

3. ( ) Dijital ve analog avometrelerin her ikisi de enerji kaynağı olarak pil kullanır.

4. ( ) DC gerilim ölçülürken analog avometrenin “+”, “” uçlar ters bağlanabilir.

5. ( ) Bütün avometrelerin DC-AC akım seçimi kademe anahtarından yapılır.

6. ( ) Avometreler ile her seviyedeki akım ölçülebilir.

7. ( ) Analog avometrelerin pili sökülse bile gerilim ölçümü yapılabilir.

8. ( ) Avometrelerde amper seviyesinde akım ölçülürken probların avometre bağlantı

noktaları değişir.

9. ( ) Dijital avometrelerin sıcaklık ölçen modelleri mevcuttur.

10. ( ) Ölçülecek gerilim seviyesi avometrenin ölçme sınırı içerisinde, ancak değeri tam

bilinmiyorsa en küçük kademeden ölçüme başlanır.

11. ( ) Bütün avometreler ölçüm bittikten sonra KAPALI konuma getirilmelidir.

12. ( ) Osilaskopların analog ve dijital tipleri mevcuttur.

13. ( ) Osilaskoplar yalnız akım, gerilim ve frekans ölçmelerinde kullanılır.

14. ( ) Osilaskop ile gerilimölçerken gerilim değeri arttıkça sinyal dikeyde yükselir.

15. ( ) Osilaskop ile frekans ölçülürken frekans değeri arttıkça sinyal yatay eksende

daralır.

16. ( ) Osilaskoplarda ölçülecek gerilim değerine uygun kademe VOLTS/DIV anahtarı

ile seçilir.

17. ( ) Osilaskoplarda frekans değerine uygun kademe TIME/DIV anahtarı ile seçilir.

18. ( ) Osilaskoplar ile yarı iletken elemanların karakteristikleri incelenemez.

19. ( ) Osilaskoplar arıza analizinde ölçü aletlerine göre daha hızlı çözüm imkânı sunar.

20. ( ) Osilaskoplarda ışın sayısı arttıkça aynı anda görüntülenen sinyal sayısı artıyor

demektir.

21. ( ) Osilaskoplar ölçülen akım veya gerilimin etkin değerini ölçer.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz

sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyip öğrenmeye çalışınız.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Page 116: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

114

UYGULAMALI TEST

Uygulama faaliyetinde yaptığınız çalışmayı kendiniz ya da arkadaşlarınızla değişerek

değerlendirme kriterlerine göre değerlendiriniz.

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen işlem basamaklarındaki davranışları öğrencide

gözlemlediyseniz EVET sütununa, gözlemleyemediyseniz HAYIR kısmına X işareti

yazınız.

DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır

AC gerilimin maksimum değerini hesaplayabildiniz mi?

AC gerilimin etkin değerini hesaplayabildiniz mi?

Periyot değerini hesaplayabildiniz mi?

Frekans değerini hesaplayabildiniz mi?

Faz farkını ifade edebildiniz mi?

Direnç üzerindeki gerilim değerini ölçebildiniz mi?

Devre akımını ölçebildiniz mi?

Devre elemanının gücünü hesaplayabildiniz mi?

Elektrik enerjisini hesap edebildiniz mi?

Devre için gerekli araçları seçebildiniz mi?

Bağlantı şekline göre devreyi kurabildiniz mi?

İş güvenliğine uygun olarak hareket edebildiniz mi?

Malzemeleri kullanımdan sonra yerine iade edebildiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Yaptığınız değerlendirme sonunda eksikleriniz varsa öğrenme faaliyetinde ilgili

konuya dönerek işlemleri tekrar ediniz.

Page 117: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

115

MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS TESTİ

Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki uygulamayı yaparak değerlendiriniz.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

Ölçü aletlerinin ölçme sınırını uygun seçmek

Ölçü aletlerini AC-DC özelliğine uygun seçmek

Ölçü aletlerini, yapılacak ölçümün genel özelliğine uygun seçim

yapmak

Ölçü aletlerinin çalışma özelliğine uygun konumda yerleştirmek

Ölçü aletlerini, bağlantı ve ölçme kolaylığı sağlayacak yerleşimi

yapmak

Endüktans ölçmek

Rlcmetre kademe seçimini doğru yapmak

Rlcmetre ile ölçümü gerçekleştirecek bağlantıyı yapmak

Endüktans değerini ölçme hatasız ve doğru ölçmek

Ampermetre bağlantısını doğru yapmak

Voltmetre bağlantısını doğru yapmak

Wattmetre bağlantısını doğru yapmak

Frekans metre bağlantısını doğru yapmak

Alıcı bağlantısını doğru yapmak

Bağlantı kontrolü ve düzen

Kontrolleri tekniğine uygun yapmak

Bağlantının gerektirdiği uzunlukta kablo kullanmak

Devre bağlantısının genel tertip ve düzeni

Ölçme

Akım değerinin ölçme hatasız tespiti

Gerilim değerinin ölçme hatasız tespiti

Güç değerinin ölçme hatasız tespiti

Frekans değerinin ölçme hatasız tespiti

İş güvenliği

Gerekli kontrolleri yaparak devreye enerji vermek

Ölçümleri tamamladıktan sonra enerjiyi keserek bağlantıyı sökmek

Süre

Devreyi öğretmen tarafından verilen sürede kurmak

Ölçümleri öğretmen tarafından verilen sürede ölçme hatasız

tamamlamak

Tavır ve davranış şekli

Çalışma süresince gerekli tutum ve davranışları sergileme

DEĞERLENDİRME

Bu Şiş Örücülüğüne hazırlık modülünde kazandığınız davranışlarda işaretlediğiniz

“EVET” ler kazandınız becerileri ortaya koyuyor. “HAYIR” larınız için modülü tekrar

ediniz. Tamamı evetse bir sonraki modüle geçiniz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

Page 118: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

116

CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ -1’ İN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 Y

3 D

4 Y

5 D

6 D

7 Y

8 D

9 D

10 Y

11 D

12 D

13 D

14 Y

15 D

16 Y

17 D

18 Y

19 Y

20 D

ÖĞRENME FAALİYETİ -2’ NİN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 D

3 D

4 Y

5 Y

6 Y

7 D

8 D

9 Y

10 D

11 Y

12 Y

13 Y

14 D

15 D

16 Y

17 D

18 Y

19 Y

CEVAP ANAHTARLARI

Page 119: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

117

ÖĞRENME FAALİYETİ -3’ ÜN CEVAP ANAHTARI

1 Y

2 Y

3 D

4 Y

5 Y

6 Y

7 D

8 D

9 D

10 Y

11 D

12 D

13 Y

14 D

15 D

16 D

17 D

18 Y

19 D

20 D

21 Y

Page 120: BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DOĞRU AKIM VE ALTERNATİF AKIM … · t.c. mİllÎ eĞİtİm bakanliĞi bİlİŞİm teknolojİlerİ doĞru akim ve alternatİf akim devrelerİ 522ee0243

118

KAYNAKÇA

İŞBİLEN,Turgay, Selim GÜLÇEN, Osman KÖSE, Ishıda YASUHİRO, Temel

Endüstri Uygulamaları, ETOGM-JICA, İzmir, Temmuz 2002.

Osman KÖSE, Selim GÜLÇEN, Tomizo YAMAUCHI, Yoıchı MASUDA,

Devre Analizi, ETOGM-JICA, Konya, Temmuz 2003.

Elektriksel Büyüklüklerin Ölçülmesi Modülü (MEGEP)

http://www.kcetas.com.tr.

GÜVEN M.Emin. Elektroteknik Cilt 2, MEB Yayınları.

KANTAROĞLU Y. NAKAI, O. Ölçme Labaratuarı-II, JICA, İstanbul 1990.

Soydal, Osman. Ölçme Tekniği ve Laboratuvarı, Ankara: MEB, 2000.

Nacar, Mahmut. Laboratuar 1, K.Maraş: Ocak, 2000.

Özcan, Necati. Sadık Cimbar,. Elektrik-Elektronik laboratuvarı, Ankara,

1997.

Nayman, Muhsin. Laboratuar 1, Ankara, 2000.

Anasız, Kadir. Elektrik Ölçü Aletleri ve Elektriksel Ölçmeler. Ankara: MEB

1992.

Ermiş Oktay, Önder Durgun, Hasan Şanlıdağ. Elektrik Makineleri Deney

Kitabı, Ankara, 2002.

KAYNAKÇA