Biologija Za 4. Razred

8/16/2019 Biologija Za 4. Razred

1/36

1.GRAĐA ĆELIJE

Ćelije su osnovne organizaciono-funkcionalne jedinice svih živih bića, tj. gradivne jedinice tkiva, organe i organskih sistema. Ćelije su složene i raznolike,specijalizovane za posebne oblike opstanka. Prema složenosti organizacije i

funkcije, ćelije mogu biti prokariotske ieukariotske. Nauka koja se baviizuavanjem ćelija je citologija!"biologija ćelije#.

Prokarioti su mali jednoćelijski organizmi, obino manji od $ mikrometra.

%ednostavnije su strukturne organizacije jer nemaju jedro niti ćelijske organele.

Nasljedne upute se nalaze unutar citoplazme u okrugloj strukturi gdje nedostaju

mnogi hemijski sastojci koje sadrže hromosomi eukariotskih ćelija & radi se

zapravo samo o jednoj kružnoj molekuli 'N( .

)ri su glavne skupine prokariota* bakterije, mikroplazme i modrozelene alge.

Ćelije eukariota mogu biti samostalni jednoćelijski organizmi

!ameba, papuica, modrozelene alge,alge, npr.# ili tvore tkiva i sisteme organa, te

ine vi+ećelijski organizam. ukariotska ćelija ima jedro u kojoj se

nalazi 'N( upakirana u hromosome icitoplazmu. itoplazma sadrži razliite

organele* mitohondrije, ribozome, endoplazmatski retikulum, ol/ijev

aparat, lizosome, a okružena je ćelijskom membranom.

ukariotske ćelije možemo podijeliti na biljne ćelije obavijene ćelijskom

membranom i sa hloroplastima gdje se odvijafotosinteza, te životinjske ćelije sa

centriolama koje omogućuju kretanje i stvaranje diobenog vretena. 0

vi+ećelijskom organizmu skupine ćelija su specijalizovane za obavljanje odre/enih

funkcija !izluivanje, upijanje, potpora, kontrakcija, provo/enje impulsa#, dok je u

jednoćelijskom organizmu samo jedna ćelija prilago/ena izvr+avanju svih

potrebnih funkcija.

1)2P34564 1 N%N 274N3

2rganizovane 8citoplazmatske difererencijacije8 ćelijske strukture!razni organoidi i jedro# nalaze se u osnovnojcitoplazmatskoj masi, koja se esto

naziva hijaloplazma ili matriks. 6e/u organizovanim ćelijskim strukturama veliki

znaaj imaju razliiti ćelijski organoidi !organele# - speci9ne ćelijske strukture,

koje se odlikuju odre/enom morfologijom, ultrastrukturom, hemijskim sastavom i

koji imaju speci9ne funkcije u životu ćelije. Ćelijske organele se ponekad dijele

na opće i specijalne. Prva grupa obuhvata one koji se nalaze u svim ili gotovo

svim ćelijama, dok se druga grupa javlja samo u nekim specijaliziranim ćelijama.:$;:


2/36

• ndoplazmatski retikulum !unutarplazmatska mreža# predstavlja speci9an

sistem dvostrukih membrana u citoplazmi. Njegova organizacija je veoma

razliita, +to je u vezi sa funkcionalnim osobenostima ćelija. Pod elektronskim

mikroskopom endoplazmatska mreža predstavljena je sistemom me/usobno

povezanih kanala, koji su ogranieni dvostrukim membranama. 2blik kanala je veoma razliit. 0nutra+njost endoplazmatske mreže ispunjena jehomogenom masom, koja se razlikuje od okolne citoplazme, a ija jeuloga jo+ nepoznata. Postoje dva tipa endoplazmatske

mreže*granulirana !hrapava# i agranulirana !glatka#. Na spolja+njoj povr+ini

granulirane endoplazmatske mreže nalaze se nakupnine sitnih tjele+aca koje

se nazivaju ribosomi. 2vaj tip endoplazmatske mreže karakteristian je za

ćelije u kojima se vr+i intenzivna sinteza bjelanevina. 4granulirana

endoplazmatska mreža na vanjskoj povr+ini nema ribosoma, a susreće se u

ćelijama u kojima se vr+i sinteza ugljinih hidrata, masti itd.

• 7ibosomi su relativno davno otkrivena sitna tjele+ca, koja su tada nazvana

ribo-nukleotidne granule. 2bavezne su citoplazmatske komponente u

svim biljnim i životinjskim ćelijama, gdje imaju izuzetno važnu i speci9nu

funkciju. 5bog toga ih treba smatrati organoidima ćelije. 7ibosomi su mala

sferina tjele+ca, koja se mogu nalaziti slobodno u citoplazmi ili su vezana za

spolja+nju membranu endoplazmatske mreže. Ponekad se javljaju i u vidu

manjeg ili većeg broja me/usobno povezanih jedinica i tada se

nazivaju poliribosomi ili polisomi. 7ibosomi su primarno gra/eni od jednakihdijelova bjelanevina i 7N(. 2sim toga u njihov sastav ulaze i lipidi i mineralne

soli kalcija i magnezija. 2snovna funkcija ribosoma je unutarćelijska

sinteza proteina.6itohondrije !hondriosomi# su ćelijske organele koje se odlikuju speci9nomgra/om i funkcijom. Nalaze se u svim tipovima ćelija, kako jednoćelijskihorganizama tako i vi+ećelijskih. )o su centri disanja i generatori energije. Naje+ćeloptastog ili izduženog oblika, veoma razliitih dimenzija !dužine od >,= do ?>milimikrona#. 0 citoplazmi su rasute, a ponekad i grupisane oko jedra ili uzunutra+nju stranu ćelijske membrane. @vaka mitohondrija je obavijena ovojnicomkoja je gra/ena od dvije lipoproteinske membrane* vanjske i unutra+nje, slinećelijskoj opni. 0nutra+njost mitohondrija ima naroitu strukturuA u njihovomsadržaju se nalaze brojni enzimi koji imaju posebno znaajnu ulogu u procesudisanja. ra/a i unutra+nja struktura mitohondrija su promjenljive i u neposrednojsu vezi s njihovom aktivno+ću.

• olgijev !Golđijev # kompleks !Golgijev aparat , diktiosomi# je ćelijska

organela koja je prvi put otkrivena u citoplazmi nervnih ćelija. (asnije je uoen

u gotovo svim specijaliziranim ćelijama. 0 poetku se vjerovalo da ovu

organelu sadrže samo životinjske ćelije, a danas se pouzdano zna da se onanalazi i u biljnim ćelijama. olgijev kompleks se odlikuje speci9nom

http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Elektronski_mikroskop&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Elektronski_mikroskop&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Membranahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Ribosomihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Biljkehttp://bs.wikipedia.org/wiki/%C5%BDivotinjehttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Organoidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Bjelan%C4%8Devinehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Lipidihttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Mineralne_soli&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Mineralne_soli&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Proteinihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Enzimihttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Elektronski_mikroskop&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Elektronski_mikroskop&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Membranahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Ribosomihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Biljkehttp://bs.wikipedia.org/wiki/%C5%BDivotinjehttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Organoidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Bjelan%C4%8Devinehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Lipidihttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Mineralne_soli&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Mineralne_soli&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Proteinihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Enzimi


3/36

strukturnom organizacijom, sa sljedećim

komponentama* mikrovezikule !mjehurići#, membranski sistem!sastavljen od

većeg broja spolja+njih kesa ili tubula# i vakuole !koje imaju glatke zidove#. 0

podruju olgijevog aparata su esto prisutne sekretorne granule !zrnca#. 0

sastav olgijevog kompleksa ulaze fosfolipidi i ćelijske fosfataze. @matra seda je osnovna funkcija ove ćelijske organele vezana za proces sekrecije.

• 3izosomi su ćelijske su otkrivene tek $BCC. godine. Njihovo prisustvo u

citoplazmi je prvo bilo dokazano biohemijskimmetodama. 3izosomi

predstavljaju naroite, male mjehuraste tvorevine ograniene dvostrukom

membranom i ispunjene sokom s hidrolitikim fermentima. 'o sada je

dokazano vi+e od $> razliitih fermenata, slinih onima iz probavnog sistema,

sposobnih da aktivno vr+e razgradnju većine složenih organskih

komponenata. 3izosomi, dakle, imaju ulogu 8probavnog sistema8 ćelije.Najveća koncentracija ovih organela otkrivena je u

ćelijama jetre i leukocitima. 3izosomi pokazuju veliku raznolikost, kako u

razliitim tipovima ćelija, tako i unutar jedne ćelije. Poznati su sljedeći tipovi

lizosoma*ishodišni lizosomi, jagosomi, zaostala tjelešca i autofagirajuće

vakuole.

• Ćelijski centar !centrosom# je citoplazmatina organela koja postoji u

životinjskim ćelijama, kao i u ćelijama nekih biljaka !alge, gljive, mahovine i

neke golo-sjemenice#. %avlja se za vrijeme ćelijske diobe i stoji u vezi spojavom njenog polariteta, odnosno orijentacijom diobnog vretena. 0 tipinoj

formi ćelijski centar se sastoji od jednog do dva ili većeg broja veoma malih

tjele+aca - centriola. 2ni su obino okruženi naroitim regionom citoplazme,

koji se naziva centrosfera. Centriol i centrosfera zajedno sainjavaju strukturu

koja se naziva centrosom ili ćelijski centar. entrioli imaju važnu ulogu ne

samo za vrijeme ćelijske diobe nego pokazuju i izvjesne odnose s bazalnim

tijelima cilija !treplje# i Dagela !bieva# pa se vjeruje da su oni homologe

ćelijske strukture.

Plastidi su citoplazmatske organele biljnih ćelija. (ao i ostale ćelijske strukture, odprotoplazme su odvojeni sopstvenom opnom. 0 mladim !embrionalnim# ćelijamanalaze se u obliku proplastida. @ obzirom na funkciju i boju, plastidi se dijelena* hloroplaste, hromoplaste i leukoplaste.

- Hloroplasti se nalaze u ćelijama svih zelenih dijelova biljakaA sadrže hloro9l od

koga potjee ta zelena boja. (od vi+ih biljaka hloroplasti obino imaju soivast

oblik, dok je kod nižih oblika veoma promjenljiv. 'ijametar hloroplasta varira od =

do $> mikrona. 2bino su ravnomjemo raspore/eni u citoplazmi, ali se ponekad

naroito grupi+u oko jedra ili uz ćelijsku membranu. Eemijski sastav hloroplasta je

manje-vi+e jednoobrazan. (od vi+ih biljaka se sastoje od bjelanevina, masti i

http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfataze&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Sekrecija&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/1955.http://bs.wikipedia.org/wiki/Biohemijahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fermenti&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Jetrahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Leukocitihttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfataze&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Sekrecija&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/1955.http://bs.wikipedia.org/wiki/Biohemijahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fermenti&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Jetrahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Leukociti


4/36

hloro9la, a sadrže i karotinoide i male koliine nuFkleinskih kiselina. Eloro9l je

osnovna materija hloroplasta, koja im odre/uje speci9nu funkciju. Pored

hloro9la, hloroplasti sadrže i druge pigmente, kao +to su karotin i ksanto9l.

Eloroplasti imaju vrlo složenu strukturu, a njihova je osnovna funkcija sinteza

ugljinih hidrata uz ue+će neorganskih tvari i suneve energije !fotosinteza#.

- Hromoplasti zamjenjuju hloroplaste u ćelijama organa koji imaju žutu i crvenu

boju. 2brazuju se iz protoplastida i leukoplasta !bezbojnih plastida#, pri emu se

hloro9l zamjenjuje karotinoidima i ksantolom. Eromoplasti odre/uju boju

plodova, cvjetova, korjenova itd.

- !eukoplasti imaju oblik hloroplasta, ali nemaju hloro9la. Gesto su vrlo slini

mitohondrijama, iako su drugaijih dimenzija. (ao i hloroplasti, i oni imaju 9nu

lamelarnu strukturu. (od vi+ih biljaka leukoplasti se nalaze u

podzemnim organima. 3eukoplasti su, kao +to je poznato, bez boje. 4ko se takviorgani !krtole krompira, na primjer# izlože svjetlosti, prelaze u hloroplaste.

3eukoplasti su fotosintetiki neaktivni plastidi.

• @pecijalni organoidi su ćelijske strukture koje su u vezi sa speci9nim

ćelijskim funkcijama kao sto su* kontrakcija, kretanje i sl. 2d specijalnih

organoida !organela# naje+ći su miobrili, neurobrili, treplje i bi"evi.

- #iobrili se nalaze u svim ćelijama koje imaju sposobnost kontrakcije. )o su

vlaknaste tvorevine smje+tene u citoplazmi mi+ićnih ćelija, a omogućuju njihovu

osnovnu funkciju !grenja i opružanja#.

- $eurobrili su organele koje imaju samo nervne ćelije. 1maju oblik tankih niti i

znaajnu ulogu u preno+enju nervnih podražaja.

- %replje i bi"evi su, tako/er, specijalni organoidi ćelije. 2mogućavaju kretanje,ishranu i druge funkcije. Po porijeklu su citoplazmatine tvorevine povr+inskihslojeva ćelije. )o su kontraktilne niti, ije dimenzije jako variraju. )replje nalazimou specijalnim ćelijama gotovo svih životinja, a kod praživotinja- treplja+a - illiata# se javljaju kao 8organi8 za kretanje. Hievi se razlikuju odtreplji po većoj dužini i manjem broju. Nalazimo ih kod mnogih bakterija i

me/u praživotinjama - biarima. Prisutni su i u spermatozoidima većineživotinja, ovjeka i nižih biljaka.:?;

%edro

%edro ! jezgro, nukleus# je važna i obavezna komponenta svih eukariotskih ćelija.

2no je dobro izraženo, s izuzetkom nekih bakterija i modrozelenih algi, kod kojih

je jedarni materijal organizovan kao nukleoid. 2bino ima oblik okruglog

prozranog tijela, okruženog tankom jedrovom opnom. 0 živim ćelijama ono je

optiki homogena struktura u kojoj se uoava jedno ili vi+e malih tjele+aca

- jedaraca. Iivotni ciklus ćelije obuhvata dva perioda* interfazni ili metaboliki i

http://bs.wikipedia.org/wiki/Fotosintezahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Organhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Krompirhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Treplja%C5%A1i&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Cilliata&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Bakterijehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Pra%C5%BEivotinjehttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%C4%8Dari&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Spermatozoidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjekhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Ni%C5%BEe_biljke&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%86elija_(biologija)#cite_note-4http://bs.wikipedia.org/wiki/Fotosintezahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Organhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Krompirhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Treplja%C5%A1i&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Cilliata&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Bakterijehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Pra%C5%BEivotinjehttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%C4%8Dari&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Spermatozoidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjekhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Ni%C5%BEe_biljke&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%86elija_(biologija)#cite_note-4


5/36

mitotiki period !period diobe#. 2vi periodi se odlikuju karakteristinim i

speci9nim promjenama u jedru.

Jećina eukariotskih organizama u svojim ćelijama ima samo jedno jedro. 1zuzeci

od ovog pravila su, na primjer, neki predstavnici algi i gljiva. Ji+ejedarnost je

u životinjskom svijetu rijetka. Poznato je, recimo, da !me/u protozoama#

paramecijum ima redovno dva jedraA manje jedro je tzv. mikronukleus i uestvuje

u razmnožavanju, dok veće jedro !makronukleus# ima ulogu u metabolizmu

životinje. (od vi+ećelijskih organizama veći broj jedara se javlja samo u

vlaknimapopreno-prugastih mi+ića, a koja su nastala stapanjem većeg broja

ćelija !sincitija#. 6e/u eukariotskim organizmima crvena krvna

zrnca sisara !osim kamile# nemaju jedra. 2va bezjedarnost je sekundarna pojava.

1ako se jedro može javiti u razliitim oblicima, naje+će je loptasto ili elipsoidno. 0

ćelijama bijelih krvnih zrnaca jedro uvijek ima režnjeviti, razu/eni oblik.0 praživotinja se esto javljaju razliiti oblici* izdužen, izvijen, kobasiast itd. 0

živim ćelijama, kao +to je reeno, interfazno jedro izgleda homogeno i optiki

prazno. Na 9ksiranim !speci9no obojenim# preparatima jedro ispoljava svoje

odgovarajuće strukture. 2bojena masa jedra se, zbog a9niteta prema boji,

naziva hromatin. 'anas se pouzdano zna da je hromatin materija od koje su

gra/eni hromosomi i da

predstavlja nukleoproteinsku komponentuinterfaznog jedra. %edro je vrlo složen

ćelijski sastojak, iju strukturu ine jedrova opna, jedrov

sok, jedarce i hromosomi.

• %edrova opna !kariomembrana# je dvostruka membrana koja odvaja jedrov

sadržaj od citoplazme. Prouavanja 9ne gra/e jedra pokazala su da je njegova

ovojnica sastavljena od dvije membrane koje imaju sline karakteristike kao i

ćelijska membrana. @astavljene su od lipoproteina. %edrova ovojnica se na

poetku ćelijske diobe raspada, a nakon diobe ponovo organizira.

• %edrov sok je vodeni rastvor raznih materija, a oznaava se i

kao nukleoplazma ili karioplazma. 0 jedrovom soku su smje+teni njegoviosnovni sastojci i strukture & hromosomi i jedarca. Pored toga, jedro sadrži i

proteine, ribonukleinsku kiselinu i itav niz raznih enzima.

• %edarce & nukleolus !jedno ili vi+e njih# nalazi se u jedrovom soku. %edarca

su manje-vi+e okruglog oblika i dobro se zapažaju za vrijeme interfaze, dok se

za vrijeme ćelijske diobe gube !dezorganiziraju#. Po zavr+etku ćelijske diobe

ponovo se javljaju. %edarca najvećim dijelom sadrže bjelanevine !do K>L#,

zatim ribonukleinske kiseline, fosfolipide i enzime.

http://bs.wikipedia.org/wiki/Algehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Gljivehttp://bs.wikipedia.org/wiki/%C5%BDivotinjehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Protozoehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Mikronukleushttp://bs.wikipedia.org/wiki/Razmno%C5%BEavanjehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Makronukleushttp://bs.wikipedia.org/wiki/Organizamhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Popre%C4%8Dno-prugasti_mi%C5%A1i%C4%87i&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Sincitija&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Crvena_krvna_zrncahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Crvena_krvna_zrncahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Sisarihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Kamilahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Pra%C5%BEivotinjehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Hromatinhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Nukleoproteini&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Interfazahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Jedrova_opna&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Jedrov_sok&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Jedrov_sok&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Jedarcehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Hromosomhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Citoplazmahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Lipoproteini&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Ribonukleinska_kiselinahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Enzimihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Jedarcehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Interfazahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%86elijskadioba&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipidi&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Algehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Gljivehttp://bs.wikipedia.org/wiki/%C5%BDivotinjehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Protozoehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Mikronukleushttp://bs.wikipedia.org/wiki/Razmno%C5%BEavanjehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Makronukleushttp://bs.wikipedia.org/wiki/Organizamhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Popre%C4%8Dno-prugasti_mi%C5%A1i%C4%87i&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Sincitija&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Crvena_krvna_zrncahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Crvena_krvna_zrncahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Sisarihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Kamilahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Pra%C5%BEivotinjehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Hromatinhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Nukleoproteini&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Interfazahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Jedrova_opna&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Jedrov_sok&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Jedrov_sok&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Jedarcehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Hromosomhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Citoplazmahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Lipoproteini&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Ribonukleinska_kiselinahttp://bs.wikipedia.org/wiki/Enzimihttp://bs.wikipedia.org/wiki/Jedarcehttp://bs.wikipedia.org/wiki/Interfazahttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%86elijskadioba&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosfolipidi&action=edit&redlink=1


6/36

• Eromosomi su najvažnije komponente jedra, jer su nosioci nasljednih

jedinica & gena, koji svojom aktivno+ću odre/uju i regulirajuu metabolike i

sve ostale životne procese u ćelijama, ukljuujući i samoobnavljanje

!autoreprodukciju#. Eromosomi se stalno nalaze u jedruA oni su permanentne

strukture, tj. održavaju svoj individualitet tokom ćelijskog ciklusa. 2dlikuju sesposobno+ću za autoreprodukciju i prilikom diobe jedra dijele se i oni, +to

odražava njihov kontinuitet, kako u nizu ćelijskih dioba, tako u kontinuitetu

sukcesivnih generacija.

Hroj hromosoma u raznih vrsta živih bića manje ili vi+e je razliit, ali je za svaku

vrstu odre/en i stalan. @kup svih hromosoma u ćeliji oznaava se kao

hromosomska garnitura. 7azlikuju se dva tipa hromosomskih garnitura* haploidna

i diploidna. 0 organizama sa seksualnim razmnožavanjem gamete imaju

haploidni broj hromosoma !n#, a somatine ćelije imaju diploidan hromosomski

broj !&n#, jer sadrže dvije haploidne garniture, porijeklom od dva roditelja. Prema

tome, diploidnu hromosomsku garnituru ini, ustvari, n homolognih parova

!homologan " istosmislen, odgovarajući, s istim odnosima#. 0 svakom paru ovih

hromosoma jedan potie od oca, a drugi !isti takav# od majke. Jeliina

hromosoma je razliita u raznih vrstaA ona je, tako/er, razliita i u istoj garnituri.

(ao i broj, i veliina hromosoma je konstantna i speci9na oznaka za svaku vrstu

organizama. 'užina hromosoma varira izmedu >,C M i ?> M, a debljina izme/u >,<

M i < M. 1zuzetak ine tzv. gigantski hromosomi u ćelijama pljuvanih žlijezda

nekih insekata, koji mogu imati puta veću dužinu nego tipini interfaznihromosomi.

1 oblik hromosoma je, tako/er, razliit u raznih vrsta organizama, a razliit je i u

istoj hromosomskoj garnituri. 6e/utim, kao i broj i veliina, tako je i forma

hromosoma konstantna i speci9na za svaku vrstu organizama. 5avisno od

9zikog stanja, odnosno faze ćelijske diobe, hromosomi naje+će imaju izgled

kratkog konca ili +tapića. 2ni su u metafazi de9nitivno formirani i tada ispoljavaju

svoj karakteristini izgled, kada se najintenzivnije boje i ispoljavaju svoje

najznaajnije morfolo+ke karakteristike.

Na tijelu svakog hromosoma redovno postoji jedno suženje !konstrikcija# koje se

naziva primarno suženje. Na tom mjestu se nalazi speci9na hromosomska

struktura, centromera !kinetohor #. 2snovna uloga centromere je vezana za

kretanje hromosoma ka polovima 8diobenog vretena8 za vrijeme ćelijske diobe.

2d položaja centromere zavisi i oblik hromosoma u ćelijskoj diobi. Po tom

kriteriju, hromosomi mogu biti jednokraki !s terminalnom centromerom# i

dvokraki !s centromerom u ostalim regionima#.

2sim primarnog suženja, hromosomi mogu pokazivati i druge konstrikcije na

jednom ili na oba kraka. 2va suženja se nazivaju sekundarnim. (od nekihhromosoma ona odvajaju mali vr+ni segment !dio# hromosoma, koji se naziva

http://bs.wikipedia.org/wiki/Hromosomhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Genhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Metabolizamhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%86elijski_cikls&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Hromosomska_garnitra&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/wiki/Hromosomhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Genhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Metabolizamhttp://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%86elijski_cikls&action=edit&redlink=1http://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Hromosomska_garnitra&action=edit&redlink=1


7/36

satelit ili trabant, a njegovi nosioci satelitski hromosomiA oni imaju ulogu

organizatora jedarca. )erminalni dijelovi hromosoma se po svom pona+anju

razlikuju od njegovih ostalih dijelova, iako ne pokazuju nikakve vidljive morfolo+ke

diferencijacije. )i krajevi su oznaeni kao telomere. 0loga telomera je u vezi s

kinetikom i polaritetom hromosoma za vrijeme ćelijske diobe. 2snovnukomponentu hromosoma ini hromonema, smje+tena u unutra+njosti

hromosomske matrice !matriksa#. Eromoneme predstavljaju speci9nu dvojnu

spiralu nukleoproteinskih niti, od kojih se obrazuju obje hromatide. Eromonema je

po dužini diferencirana na speci9ne segmente, koji se nazivaju hromomere.

lavne hemijske komponente hromosoma su nukleinske kiseline i proteini. Na

ove komponente, od cjelokupne hromosomske mase, otpada K>-B>L. 2sim 'N( i

proteina, hromosomi sadrFže razliite koliine 7N( i nehistonskih proteina.

(oliina 'N( i kiselih proteina veoma varira u zavisnosti od metabolike

aktivnosti ćelija. 0nutra+nja struktura hromosoma je veoma složena. 2na sedanas intenzivno prouava raznim sredstvima i metodama, +to omogućava da se

dobije potpunija predstava o hromosomu kao strukturnoj i funkcionalnoj jedinici

jedra.

L a u nekim iznimnim slucajevima oko BC L mase tijela. 0 živim

organizmima voda se nalazi u slobodnoj i vezanoj formi. Joda je izvrsan rastvara za brojneorganske i neorganske supstance. Jodu odlikuje moc provodjenja toplote. Joda ima i visokutemperaturu isparavanja. 5ato se biljke rashla/uju transpiracijom a životinje znojem,dahtanjem i sl. Prema velicini rastvorenih cestica u vodi rastvori se dijele na* prave, koloidne,emulzije !suspenzije#.

=. MASTI

6asti ! lipidi # su nerastvorljivi u vodi a rastvojrljivi u organskim rastvaracima.Henzolu, hloroformu, acetonu, vrelom alkoholu. Prma strukturnoj organizacijidijelimo ih na proste i slozne.Poste masti ! lipidi # su estri trihidroksilnog alkohola ! glicerola # masnih kiselina! oleinske palmitinske i stearinske #. vrste masti cine spoj glicerola sa zacicenompalmitninskomili stearinskom kiselinom za razliku od njih u sastav tecnih masti iliulja ulazi oleinska proste masti s vodom grade nestbilne ! nezasiceene # emulzije.5agrijavanjem masti u prisustvu luzina dolazi do saponi9kacije cime se dobivaju

jedinjenja sapuna ! koja su topica u vodi # procesom saponi9kacije masti serazgradjuju na glicerol ili masne kiseline. 0vodjenjem u nezascicene masne

kiseline vodonika ! procesom hidrogenizacije # one prelaze u zasicene saizmjenjenim mirisom i okusom. 0 industriji se razvio postupak pravljenja


8/36

margarina i biljnog masla. 6asti kao rezervnu organsku tvar karakterizira velikaenergetska vrijednost i pocinju se trositi samo u nedostatku glukoze.

Joskovi ! ceridi # za razliku od glicerida umjesto glicerola sadrzi dugolancane jednovalentne alkohole. 6edjutim poznatijim supstancama ove skupine su*

pcelinji vosak, spermacet i lanolin. @terini sa alkoholnom grupom dobivajunasvatak - ol ! holester & ol, ergostero & ol # osim holosterola poznati sterilni suzucne kiseline i steorini hormoni.

@lozene masti ! lipidi # u slozene masti ubrajamo fosfolipidi i glikolipidi. 1zgradjenesu od glicerola, masnih kiselina i fosforne kiseline ! lecitin # od poznatihfosfolipida treba istaci lecitin, kefalin, plazmalogen i lizosfolipid. osfolipidi cinetemeljnju komponentu zive membrane celije. 2dvijanje normalnih zviih procesa uorganizmu vezano je za speci9cne funkcije slozenih lipida. osfolipidi takodjeucestvuju u penneaoiliteru stanicne membrane posebno pri prenosu jona Na! plus # ( u srcanom misicu. 3izofosfatidi izazivaju hemolizu ! razgradnju #eritrocita. 0 zmijskom otrovu nalaze se fosforlipaza 4 zbgo cega nakon ujedazmije dolazi do hemolize eritrocita. likolipidi & obuhvataju * erebrozide,gangliozide, sulfatide. erebrozide su prvi put izolirani iz mozga. anglizidi suizoliraniiz gangliskih celija mozga ! sive mase #. @ulfatidi su jedinjenja slozenihlipida izolirana iz jetre bubrega a velikim sadrzajem obuhvacen je i mozak.

?. ENZIMI,HORMONI I VITAMINI

Eormoni su bioloski aktivne supstance koje se sintetizuju u zivom organizmu aizazivaju odgovarajuce promjene u drguim celijama i tkivima usmjeravajuci njihovrast i razvoj i druge zivotne procese. Eormoni prestavljaju 9zioloski aktivnematerije koje ne samo da imaju posticajne ucinke vec mogu biti i inhibitoriodredjenih procesa i pojave.@ve hormone mozemo podijeliti na biljne i životinjske.

Hiljni hormoni* (oordinacija usavrsavanje procesa rasta i razvica u biljnim tkivimai organima osigurana je supstancama koje su nazvane biljni hormoni ili9tohormoni. Njihova osnovna osobina je 9zioloska aktivnost u izuzetno malimkolicinama a mjesto njihove sinteze i djelovanje su veoma razliciti. 5a razliku od

zivotinjskih biljni hormoni su manje speci9cni i imaju sirok spektar djelovanja.Hiljni hormoni svrstavaju se u dvije glavne klase* stimulatori ! posticajni # iinhibitori ! oni koji koce odredjene procese #. Hiljni hormoni su posebno znacajnine samo u nauci nego i u savremenoj poljoprivrednoj sumarskoj proizvodnji.

5ivotinjski hormoni ! zoohormoni # su 9zioloski aktivne materije & produkti zlijezdasa unutrasnjim lucenjem ili nezeljenog porijekla. 2ni putem krvi dospijevaju dosvih celija po hemisjkom sastavu zivotinjski hormoni mogu biti* steroidi,bjelancevine i polipeptidi, amini i male molekulske mase, nezasicene masnekiseline.


9/36

nzimi su proteidi ili proteini sa katalitickom funkcijom. 2snovnu komponentuenzima ! apoenzim # cine bjelancevine. 'ok drugu komponentu ! koenzim #izgradjuje neka prosteticka skupina koja moze biti prestavljenja i vitaminom.nizimi su na bazi prirode podjeljeni u O grupa* oksidoreduktaze, transveraze,hidrolaze, liaze, izomeraze, ligaze. 4poenzim 8prepoznaje8 supstrat tj. vrsi 8izbor8

reakcionog partnera i njegovo aktiviranje, dok je koenzim zaduzen za tip hemijskereakcije ove dvije komponente cine cjelovitu strukturu enzima !holoenzim#.

nzimi grupe oksidoreduktaze djeluju na E-2E grupu. rupu transfernzakarakterizira prijenos

ranznih bemijskih grupa. 0 hidrolaze spadaju enzimi koji kataliziraju sintezu ihidrolizu raznih hemijskih jedinjenja. rupu liaza cine enzimi koji katalizirajudekarboksilaciju, odnosno djeluju na Jeze. 1zomeraze obuhvataju enzime kojikataliziraju pretvaranje organskih jedinjenja u odgovarajuce izomere. 3igazeucestvuju u obrazovanju e-s veza* acetil-(o4-sinteaza ucestvuje u sintezi aktivnesircetne kiseline.

Jitamini su 9zioloski aktivne supstance koje se u organizmu javljaju u veomamalim kolicinama, ali bez kojih nije moguce normalan rast i razvoj zivih bicanajveci dio tih spojeva sintetiziraju m.o 1 biljke dok se neki od njih mogusitnetizirati u organizmima zivotinja. 0 organizmu vitamini se vezu zabjelancevine. 5a razliku od biljaka veci nedostatci vitamnina kod zivotinjaizazivaju rtazlicite poremecaje avitaminoza, a koje pri duzem trajanju moguizazvati 1 smrt organizma. Jitamine mozemo podijeliti na * vitamine rastvorljive umasitma ! liposolubilni # vitamini ', (, 1 vitamnine ne rastvorljive u vodi

! hidrosolubilni # vitamini H$, H


10/36

@ve razlike koje se javljaju me/u jedinkama unutar iste vrste su !u krajnjem#rezultat djelovanja dvaju faktora* $a!$ !genetikih# i $$a!$ !sredinskih# inilaca. @ obzirom na uzroke i porijeklo varijabilnosti, moguće jerazlikovati dvije kategorije* nasljedna !genetika# i nenasljedna !negenetika#varijabilnost 7azliitost me/u jedinkama jedne vrste oznaava se pojmom indi-vidualne varijabilnost, dok se razliitost grupa !populacija# jedinki iste vrste,oznaava kao grupna varijabilnost.

Nenasljedna – promjenljivost varijabilnost (modifkacije)1ndividualna razliitost koju svakodnevno zapažamo me/u jedinkama bilo kojeorganske vrste, ne zavisi samo od nasljedne strukture te jedinke, već umnogomeod uvjeta u kojima se ta jedinka razvija !živi#. 7azliitost jedinki koja nastaje podutjecajem sredinskih !ekolo+kih# inilaca oznaava se pojmom modi9kacije. Podmodi9kacijama se podrazumijevaju, dakle, nenasljedne promjene koje nastajupod utjecajem abiotikih i biotikih faktora sredine. @u+tina je, dakle, u tome +to

jedan genotip !jedna genetika konstitucija# može u razliitim uvjetima !poduticajem sredinskih faktora# ispoljavati na razliite naine !u granicama svoje

reakcione norme#.

Nasljedna promjenljivost (mutacije)Promjenljivost živih bića ne ovisi samo od faktora vanjske sredine, već mnogovi+e od kvalitativnih i kvantitativnih promjena u njihovoj nasljednoj strukturi.Promjene na nasljednoj strukturi !genotipske promjene# dovode do promjena ufunkciji, strukturi, odnosno organizaciji osobina koje stoje pod kontrolom datihstruktura. Promjene u genotipu dovode do promjena u fenotipu. Promjene ugenotipu neke jedinke !populacije# mogu biti posljedica 02'a*!a ilirekombinacija.

7ekombinativne promjene !rekombinacije#, nastaju kao posljedica razliitih novih

kombinacija roditeljskih osobina, tj. novim kombiniranjem razliitih nasljednihfaktora. 5ahvaljujući tome, me/u potomcima istih roditelja esto se javljajuveoma razliiti fenotipovi, koji ponekad znatno odudaraju od roditeljskihfenotipova.Najznaajniji izvor nasljedne varijabilnosti su, svakako, 02'a*!. 6utacijama,kao +to ste uili, nazivaju se kvalitativne i kvantitativne promjene u nasljednommaterijalu. @ obzirom na koliinu promjena nasljednog materijala, mutacije sedijele na * genske, hromosomske i genomske. Promjene u nasljednom materijaluse, zahvaljujući zakonima naslje/ivanja, prenose na potomke, pa se zbog togakaže da su mutacije nasljedne !nasljedne u biolo+kom smislu#. 6utacioni proces!proces mijenjanja nasljednog materijala# je stalna pojava i jedna od bitnih

karakteristika nasljednog materijala !'N(#. 6utacije se de+avaju kod svihorganizamaA u pravilu stopa mutiranja je znatno veća kod organizama sa nižimstupnjem tjelesne organizacije.

Nasljedna varijabilnost kao osnova evolucije0zastopnim genetikim promjenama !mutacijama, rekombinacijama# stvaraju sefenotipske razlike me/u jedinkama unutar populacije svake organske vrste* svaka

jedinka se, u odnosu na bilo koju drugu jedinku i u odnosu na bilo koju odosobina, manje ili vi+e razlikuje. Proces nastajanja genotipske !i fenotipske#raznolikosti prvi je korak u organskoj evoluciji. 0 interakciji genotipa, odnosnoorganizma i sredine, neprilago/eni genotipovi !fenotipovi# bivaju eliminirani, aprilago/eni opstaju i formiraju naredne generacije.

@ obzirom na sposobnost !prilago/enost# mutiranog organizma, odnosno njegovuprilago/enost okolini, možemo razlikovati negativne, neutralne i pozitivne


11/36

mutacije. Negativnim mutacijama životna sposobnost se smanjuje i jedinke,nosioci takvih mutacija, propadaju !sjetimo se letalnih gena#. 8Neutralne8mutacije ne mijenjaju bitne životne strukture i funkcije, pa takve varijante nonnal-no egzistiraju !bukva crvenog li+ća, bijeli mi+ itd.#. Pozitivne mutacije, me/utim,povećavaju životnu sposobnost, pa te varijante !njihove nosioce# ini

kompetitivnijim u odnosu na matine !izvorne oblike#.

6utacijama se mijenja uestalost gena !remeti genetika ravnoteža# u nekojpopulaciji. )o je najznaajniji faktor neophodan za poetak evolucionog procesa.volucija se, dakle, temelji na varijacijama i na promjenama frekvencije gena.Jarijacija sama za sebe ne predstavlja evolucijsku promjenu, ali je neophodnipreduvjet za evoluciju.O. PRENATALNI PERIOD RASTA I RAZVOJA(ONTOGENEZE)

Nauka koja se bavi prouavanjem razvića oveka od oplo/enja do ro/enja jedinkenaziva se humana embriologija. 7azviće oveka je kontinuiran !neprekidan#proces koji zapoinje oplo/enjem jajne ćelije spermatozoidom pri emu nastajezigot da bi se zatim izvr+io složen proces transformacije jednoćelijskog zigota uvi+ećelijski organizam.

Jreme potrebno za razviće oveka od oplo/enja do poro/aja je nedelja, odnosno dana !na


12/36

2va faza obuhvata*

• ra/anje,

• rano detinjstvo !neonatalni period#,

• detinjstvo od


13/36

• 7egeneracijom tkivo se potpuno obnovi kako morfolo+ki tako i funkcionalno

• @uprotno tome, ako se o+tećeno tkivo zamjenjuje ožiljnim tkivom funkcija tkiva jenepovratno izgubljena

• 6ogućnost obnavljanja o+tećenih organa zavisi od regeneracijskog kapacitetaćelija od kojih jeorgan sagra/en

• @ obzirom na ovu sposobnost razlikujemo*

$. 3abilne !promjenljive# ćelije


14/36

16. DEGRADA5IJA I ZA7TITA 3IVOTNE SREDINE

'74'41%4- 0naza/ivanje životne srdine kroz razliite oblike njenogzaga/enja, uni+tavanja prirodnih resursa i sl.#.Na-$ +aa8$!a +raa9 !4erozaga/enje & naru+avanje prirodnog

sastava zraka, a ostvaruje se putem vje+takih i prirodnih izvora. Jje+takisu saobraćaj, industrija, topli9kacija, a vje+taki & aktivni vulkani, movare iprirodni požari.#.

Na-$ +aa8$!a '#a9 !)lo se zaga/uje i uni+tava radijacijom !bombe,nuklearne katastrofe#, hemikalijama !/ubriva i pesticidi#, 0rbanizacijom &izgradnojm naselja, saobraćajnica, tvornica i dr. objekata#.O"#* +aa8$!a %:$$ v%a9 !aktori zaga/enja kopnenih voda supregrijana voda, organske materije, hemikalije, a ostvaruje se putem

kanalizacije, otpu+tanja otpadnih voda iz industrija, sapiranjem vje+takih/ubriva putem erozije i sl.#.P%!#a %:$$ v%a :r0a &':$2 +aa8$%&'9 !(opnene vodeprema stepenu zaga/enosti dijelimo na* oligosaprobne,betamezosaprobne, alfamezosaprobne i polisaprobne. @tepen saprobnosti

je i klasa kvaliteta vode koja se gleda prema koliini kisika u vodi, koliiniorganskih materija, boji, ph, prisustvu organizama & bioindikatora i dr.#.

1ako se esto poistovjećuje s pojmom ekologija, +a;''a :rr% je pojam koji

opisuje aktivnosti koje uvelike prema+uju sferu djelovanja ekologije.

Jeliko zaga/enje nastaje zbog fosilnih goriva. 6oderni svijet se pokreće

nabenzin, naftu i ugljen. @ada+nji stupanj razvoja jo+ uvijek je uglavnom okrenut

smanjenju zaga/enja , poput uvo/enja bezolovnog benzina , a manje

uvo/enjualternativnih izvora energije - sunca, vode, vjetra i geotermalnih izvora.

Nažalost, zamjetno je kako se uvo/enjem alternativnih izvora najvi+e bave oni

bogati, dijelom ak prebacujući prljave industrije u nerazvijene zemlje i

zaboravljajući kako to rje+ava samo lokalni uinak zaga/enja, npr. brda jalove

+ljake, a globalni uinak ostaje. @iroma+ni nemaju ni vremena ni novca za

razmi+ljanje o ekologiji i suživotu s prirodom - u tim se zemljama ljudi ne žale ni

na najprljaviju industriju ni zastarjelu tehnologiju koja onei+ćuje.

)ako/er, unato idejama nekih ekstremnih poklonika ekologije, ekocentrini

sustav, sustav suživota s okolinom, ne znai povratak na staro, razdoblje

prije industrijske revolucije, i ne traži od nas da se odreknemo automobila u

korist konja ili P-kompjutera u korist ekologije.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Ekologijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Fosilna_gorivahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Benzinhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Naftahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Ugljenhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Kontaminacijahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bezolovni_benzin&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Alternativni_izvori_energijehttp://hr.wikipedia.org/wiki/Suncehttp://hr.wikipedia.org/wiki/Vodahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Vjetarhttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Geotermalni_izvori&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Jalov&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/%C5%A0ljakahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Vrijeme_(fizika)http://hr.wikipedia.org/wiki/Novachttp://hr.wikipedia.org/wiki/Tehnologijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Industrijska_revolucijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Automobilhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Konjhttp://hr.wikipedia.org/wiki/PChttp://hr.wikipedia.org/wiki/Ekologijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Fosilna_gorivahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Benzinhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Naftahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Ugljenhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Kontaminacijahttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bezolovni_benzin&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Alternativni_izvori_energijehttp://hr.wikipedia.org/wiki/Suncehttp://hr.wikipedia.org/wiki/Vodahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Vjetarhttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Geotermalni_izvori&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Jalov&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/%C5%A0ljakahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Vrijeme_(fizika)http://hr.wikipedia.org/wiki/Novachttp://hr.wikipedia.org/wiki/Tehnologijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Industrijska_revolucijahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Automobilhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Konjhttp://hr.wikipedia.org/wiki/PC


15/36

0ni+tavanje stani+ta, isu+ivanje movara, +irenje gradova i modernepoljoprivedne metode predstavljaju opasnost brojnim biljnim vrstama.

11. ZDRAVLJE KAO EKOLO7KA POJAVA

(232Q(1 4()271 !@trukturni elementi životne sredine. 'ijele se na 4biotike *klimatksi, edafski, orografski, hemizam sredineA i Hiotike* virogeni, 9togeni,zoogeni i antropogeni#.

koloski faktori su svi uticaji koji dolaze iz spolja+nje sredine i formiraju usloveživota neke biljne vrste !svetlost, temperatura, vlažnost, kompetitivni odnosi#,kao i sve ono ime se biljke mogu snabdeti na odre/enom mestu !energija, voda,

mineralne materije# da bi na njemu osigurale kontinuitet 9ziolo+kih procesa i svojopstanak. koloski faktori su promenljivi u vremenu i prostoru. Na p j gj romeneekolo+kih faktora biljke reguju ekolo+kim p g rila o/enostima.

7e+avanje ekolo+kog problema & prilago/avanje !adaptacija#* R za isti ekolo+kiproblem razliite vrste nalaze razliita ekolo+ka re+enja za isti ekolo+ki problemrazliite vrste nalaze ista ekolo+ka rje+enja.R

12.KISEONIK, TOPLOTA, VODA, HRANA KAO EKOLOŠKI FAKTOR

7azlika izme/u ovjeka i ostalih živih bića je +to je on sposoban da u velikoj mjeriutie na intenzitet pojedinih faktora kao i na dužinu njihovog djelovanja.6e/utim, za dobro poznavanje ekolo+kih osobenosti ovjeka neophodno jedetaljnije poznavati njegov odnos prema kiseoniku, toploti, hrani i zdravlju.

K&%$ a% %#%; /a'%r %edan od osnovnih ekolo+kih faktora je kiseonik. )o je jedan od takozvanih biogenih elemenata. Nalazi se u slobodnom molekul-skom stanju u atmosferi, sastavni je element u vodi, a ima ga u gra/i nekih

stijena i minerala !silikati, karbonati, fosfati#. (iseonik je gradivni element uvelikom broju organskih jedinjenja. Govjek unosi kiseonik disanjem, pa možemokazati da od ovog elementa ovisi život. Procjenjuje se da je za normalne 9ziolo+keprocese u toku jednog dana ovjeku potrebno oko >,C kg kiseonika.

T%:#%'a a% %#%; /a'%r )oplota je jedan od znaajnijih i najvi+e izuavanihekolo+kih faktora. 0tjecaj toplote na živa bića je mnogostruk. Pored utjecaja nametabolike procese, toplota je znaajna za procese razmnožavanja, razvića,rasta, dužinu života, kao i na brojnost populacija organizama, njihovo pona+anje,rasprostranjenje itd. @vi ovi efekti su na odre/en nain u direktnoj ili indirektnojpovezanosti i sa ovjekom. 0 zadovoljavanju svojih potreba ovjek svakodnevnotro+i odre/ene koliine toplotne energije. @a stanovi+ta razmjene energije saspolja+njom sredinom ovjek se ubraja u homeotermne organizme.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Mo%C4%8Dvarahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Gradhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Biljkehttp://hr.wikipedia.org/wiki/Mo%C4%8Dvarahttp://hr.wikipedia.org/wiki/Gradhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Biljke


16/36

V%a a% %#%; /a'%rkolo+ki znaaj vode kao ekolo+kog faktora za ovjeka je vi+estruk. Prije svegavoda je sastavni dio gra/e ovjekova organizma i to u razliitom procentuzastupljenosti u raznim fazama ontogenetskog razvića. 0 embrionu je B?-BKL,fetusu CL, novoro/enetu KL tjelesne mase dovodi do smrti. Premaliteraturnim podacima ovo je na odre/en nain ekolo+ka valenca ovjeka uodnosu na vodu.

Hra$a a% %#%; /a'%r

@vako živo telo ima dve velike potrebe. %edna je $r!a. 2dvijanje svihhemijskih procesa u organizmu, održavanje unutra+nje strukture ćelija i organa,kretanje, razmnožavanje, sve to traži odredjenju energiju kao pokretaku snagu.

'ruga velika potreba su ra$#!v 0a'r! koji predstavaljaju glavnimaterijal i gradivne blokove za obnavljanje, održavanje i rast tela. 'akle, dabi živelo, svako živo biće mora redovno da se hrani, a hrana, kakvog god da jeoblika, mora sadržati dve osnovne potrebe svakog živog bića, energiju i hranljivematerije. @ obzirom da živa bića hranu nalaze u svojoj životnoj sredini, odnosno uekosistemu u kome žive, odnosi ishrane ili tro9ki odnosi predstavljaju jedan odosnovnih odnosa koji vlada u prirodi.

0 zavisnosti od toga ko koga i na koji nain jede razlikujemo* herbivoriju,predatorstvo, parazitizam i poluparazitizam .

Hr"v%r!a je odnos ishrane u kome se biljojedi hrane biljkama. 0 ovom odnosubiljka kao hrana trpi odredjenu +tetu, dok biljojed ima direktnu korist. @ obziromda predstavljaju osnovnu hranu biljke su razvile itav niz adaptacija koje su imomogućile da, bez obzira +to ih biljojedi neprestano jedu, one uvek održavajusvoju brojnost na neophodnom nivou. %edan deo adaptacija biljaka i+ao je upravcu odbijanja životinja da koriste biljke kao hranu. 0 tom smislu pojavile su semnoge specijalne morfo-anatomske !bodlje, trnovi, kožasti tvrdi listovi i sl.# ihemijske !otrovi# prilagodjenosti koje su odbijale biljojeda od konzumiranja ovakospecijalizovanih biljaka. Naravno, kako su biljke razvijale odbranbene mehanizmeod biljojeda, tako su se biljojedi specijalizirali i nalazili naina da prevazidju

mehanike ili hemijske prepreke i dodju do hranljivih materija koje su biljkeproizvele.

Pra'%r&'v% je odnos ishrane u kome jedna životinja !lovac & grabljivac#aktivno lovi drugu životinju !plen# kojom se hrani. 0 ovom odnosu lovac imadirektnu korist, dok plen ima apsolutnu +tetu koja dovodi do trenutne smrti. (ao iu odnosu biljka-biljojed, tako i u odnosu plen-lovac postoje složeni mehanizmi kojitokom dugog vremenskog perioda održavaju brojnosti populacija plena i lovacana ujednaenom nivou. 0 prirodi ne postoje lovci koji bi na svome stani+tu izlovilisav plen jer bi posle toga bili osu/eni na glad i sigurno izumiranje. 1dealni lovci u

prirodi love samo onoliko koliko im je potrebno za opstanak i razmnožanje. )okom


17/36

dugog vremenskog perioda brojnost populacija lovaca i plena menja se uzpravilne osicilacije.

Para+'+a0 je odnos ishrane u kome jedan organizam !parazit# živi na raundrugog organizma !domaćin#. Parazitski organizmi žive na ili u domaćinu ijim

telom se hrane. 0 ovom odnosu parazit ima direktnu korist, dok domaćin ima+tetu koja po pravilu dovodi do odložene smrti.

P%#2:ara+'+a0 je takav odnos u kome poluparazit deo svojih potrebaostvaruje na raun domaćina, a deo ostvaruje sam. Po pravilu poluparazitskiodnosi ne dovode do smrti domaćina, tako da +teta za domaćina nije takodrastina kao u sluaju parazitizma. Primer biljka imela koja nema korenovsisitem . Iivi na granama drugih biljaka 1 preko tih biljaka se snabdeva vodom, asama obavlja fotosintezu.

$=. .MITOZA I MEJOZA

MITOZA


18/36

PROMETAFAZA


19/36

dioba citoplazme, pa se tako obrazuju dvojedarne ili vi+ejedarne ćelije. 1masluajeva gdje se jedro amitotikim putem dijeli na veći broj nejednakih dijelova,pa se takva dioba oznaava kao fragmentacija. 'anas se smatra da seamitotika dioba de+ava u ćelijama i tkivima koja su privremenog karaktera, a i ućelijama raznih diferenciranih i specijalnih tkiva. Qto se tie fragmentacije,

izgleda da se ona uvijek javlja u ćelijama sa izrazitim degenerativnim!patolo+kim# poremećajima i promjenama.

MEJOZA


20/36

etverostruku hromatidnu strukturu !jedan homologi hromosom jedan univalent,a upareni daju bivalent#.

Pa'$


21/36

mejotike diobe traje vrlo kratko. Eromatide su upadljivo me/usobno razdvojene ivezane samo u regionu centromere.

> 0'a/a+ = hromosomi se nalaze u ekvatorijalnoj ravni diobenog vretena.5natno su kraći od profaznih i po svemu lie mitotikim metafaznim

hromosomima. ormiranjem poluniti !hromosomskih niti# diobenog vretenaotpoinje proces razdvajanja sestrinskih hromatida a time i a$a/a+a =. @vakihromosom se dijeli na dvije!jednostruke# hromatide !monade#. Njihovimdolaskom na polove, poinje '#%/a+a =, u kojoj se formiraju ? telofazna jedra.Ćelijska dioba se zavr+ava citokinezom. Hudući da se u mejozi < monade obrazujuod sestrinskih hromatida, ova dioba se ponekad jo+ naziva i ekvaciona. Na tajnain, poslije dviju uzastopnih dioba diploidne ćelije, u mejozi se obrazuju etirićelije sa haploidnim brojem hromosoma.

$?. MOLEK>LA DNK I MOLEK>LA RNK

6nogobrojni pokusi i biohemijske analize pokazali su da je aktivni izaziva zanasljedne promjene dezoksiribonukleinska kiselina!'N(# iz bakterijskih ćelija8oklopljenog soja8. )o je bio prvi dokaz da 'N( treba smatrati materijalnimnosiocem biolo+kog naslje/ivanja, osnovnim nasljednim ili genetikimmaterijalom.

Najbitnije podatke o gra/i molekule 'N( utvrdili su (rik i Jotson $BC=.godine,opisav+i model dvojne spirale kao rje+enje dotada+nje zagonetke o tomekako izgleda molekula 'N(. 6olekula 'N( ima oblik dvostruke zavojnice,koja je, s

obzirom na svoju ulogu u determinaciji procesa naslje/ivanja, nazvanazavojnicom života. 'ezoksiribonukleinska kiselina! 'N(# spada me/u najkrupnijeorganske molekule! makromolekule#. )o je polimerni spoj, polinukleotid, +to znaida se sastoji od od većeg broja slinih gra/evnih jedinica !monomera#, koje senazivaju nukleotidi. 2snovna struktura molekule 'N( može se opisati kao lanacije su karike nukleotidi. @vaki nukleotid sainjavaju = komponente* petougljini+ećer, anorganska ortofosforna kiselina i heterociklina organska baza.6olekule'N( sainjene su od ? tipa nukleotida- adeninski, guaninski, citozinski i timinski,zavisno od heterocikline baze koja se nalazi u nukleotidu. Nukleotidi u molekuli'N( me/u sobom se razlikuju samo po bazi koju sadrže, tako da redoslijed baza

predstavlja speci9nu osobinu & #'0a*!2 pojedinih molekula 'N(. 6olekule'N( se sastoje od dva niza nukleotida povezana poprenim vezama i uvijena okozajednike osovine. 3anac 'N( se, dakle sastoji od < polulanca. Poprene vezeme/u polulancima obrazuju se izme/u komplementarnih bazaA adenin se vezujeuvijek sa timinom, a guanin sa citozinom. Prema tome, u dvojnoj spirali 'N(nasuprot adeninskom nukleotidu jednog polulanca obavezno stoji timinskinukleotid u drugom polulancu, a nasuprot guaninskom citozinski. 'rugimrijeima, nukleotidni sastavi oba lanca 'N( uzajamno su uvjetovani.

DNK I RNK


22/36

0 svakoj ćeliji postoje dva tipa nukleinskih kiselina* ribonukleinska kiselina!7N(# idezoksiribonukleinska kiselina !'N(#. 'N( i 7N( se me/usobno razlikuju posastavu, po gra/i svojih molekula i po ulozi u ćelijskim procesima.

'N( se pretežno nalazi u hromosomima i njena koliina je približno stalna. lavna

speci9nost gra/e 'N( je to +to se njene molekule sastoje od dvapolinukleotidna lanca. 'vostruki lanac 'N( sainjavaju dva polulanca povezanapoprenim vezama i spiralno uvijena oko zajednike osovine.

R"%$2#$&a &#$a(RNK) se od 'N( razlikuje na prvom mjestu po tome+to redovno predstavlja jednostruk nukleotidni lanac.6olekule 7N( obino suznatno manje od molekula 'N( i nalaze se pretežno u citoplazmiA izvjesnakoliina 7N(, me/utim, nalazi se i u jedru, a koncentrisana je uglavnom unutar

jedarca.Nukleotidi 7N( umjesto dezoksiriboze sadrže drugaiji petougljini +ećer& ribozu, a umjesto timina heterociklinu bazu uracil. 7N( predstavlja osnovninasljedni materijal nekih prokariota!87N( virusi 8#, dok u svim ostalim živimbićima tu ulogu igra 'N( .

$C. BIOSINTEZA BJELAN?EVINA

Poznato je da se živi sistemi ne daju zamisliti bez jo+ jedne klase biolo+kihmakromolekula, bez bjelanevina. Hjelanćevine!proteini# su bitan sastojak gra/eorganizama i kljuni sudionik ogromne većine životnih procesa. nzimi, supstanceproteinske prirode, djeluju kao biokatalizatori, omogućavaju odvijanje svih

biohemijskih reakcija koje ine metabolizam. Hudući da upravlja sintezombjelanevina u ćelijama, 'N( kontroli+e metabolizam, odnosno sva zbivanja uorganizmu. 6etabolizam zavisi od enzimske aktivnosti, a enzimi !kaobjelanevine# nastaju prema8uputstvima8 sadržanim u gradi 'N(. @peci9nubiolo+ku funkciju svakog proteina odre/uje broj i raspored aminokiselina unjegovoj molekuli. @ obzirom na biokatalizatorsku ulogu bjelanevina, njihovamolekulama gra/a mora biti stalna da bi se odvijali isti procesi metabolizma krozgeneracije živih sistema. 0loga nasljedne supstance, dakle, sastoji se u tome daopredjeljuje broj i raspored aminokiselina prilikom sinteze proteinskih molekula.@peci9nost pojedinih molekula 'N(, njihova 8lina karta8 je - redoslijedheterociklinih baza u polinukleotidnom lancu. 0stvari, svaki nukleotid u sastavu'N( sadrži isti +ećer, istu fosfornu kiselinu. Nukleotidi se razlikuju jedan oddrugog samo po heterociklinoj bazi. 'N( determinira raspored aminokiselina ubjelanevinama preko zakonitog odnosa koji postoji izme/u redoslijeda baza umolekuli 'N( i redoslijeda aminokiselina u molekuli proteina. 'rugim rijeima,gra/a 'N( je +ifriran 8nalog8 za redoslijed aminokiselina, nalog koji se ostvarujepri izgradnji pojedinih proteinskih molekula. Priroda genetike +ifre razja+njena jenizom naunih eksperimenata. 'okazalo se da slijed od = baze u sastavu 'N(odgovara mjestu ugra/ivanja jedne aminokiseline u peptidni lanac bjelanevine.'akle, sintezu proteinske molekule od, recimo stotinu aminokiselina determini+efragment 'N( od tri stotine nukleotida !odnosno heterociklinih baza#, tj. tri baze!triplet baza# +ifriraju jednu aminokiselinu. Na-$ %&'varva$!a $a!$$/%r0a*! za sintezu razliitih proteina složen je proces koji se odvija u


23/36

nekoliko etapa i obuhvata dug niz raznovrsnih biohemijskih reakcija. 6jestosinteze bjelanevina u ćelijama nije jedro, odnosno hromosorni - gdje se nalazi'N(, nego ribosorni u citoplazmi. (rupne makromolekule 'N(, me/utim neprolaze kroz pore jedrove opne. 'N( ipak utie na procese koj i se odigravajuizvan jedra, +to znai da ima neke 8posrednike8 u svom djelovanju. )u

posredniku ulogu imaju razni tipovi ribonukleinske kiseline !7N(#. 6olekule7N( nastaju na matrici 'N(,a zatim - kao kraći i jednostruki nukleotidni lancinesmetano prelaze iz jedra u citpolazmu.

Tra$&r:*!a Prvi korak realiziranja nasljednih uputstava za sintezu proteinaostvaruje se sintezom informacione 7N( !informacijska 7N(, kurir 7N(, glasnik7N(#. )aj se proces odigrava u ćelijskom jedru, a jedan od polulanaca 'N( služikao matrica!kalup# za obrazovanje informacione 7N(. 0 tu svrhu se polulancimolekule 'N( djelimino razdvoje. Na raskinute poprene veze pojedinih baza upolulancu 'N( komplementarno se vezuju odgovarajući ribonukleotidi. 5auzev+i

takav položaj, oni se uz enzimsku katalizu spajaju preko svojih fosfornokiselinskih grupa i obrazuju jednostruki polinukleotid - informacionu 7N(.@peci9an redoslijed baza 'N( na ovaj nain biva 8preslikan8 u speci9anredoslijed baza informacione 7N(. enetika +ifra je time prepisana !etapatranskripcije#. 1nformaciona 7N( nosi svojom gra/om zabilježenu informaciju -uputstvo za sintezu odre/ene bjelanevine. 3ancu informacione 7N( u citoplazmipristupaju pojedini ribosomi obrazujući duž njega niz ribosoma! polisom#.

)ranskripcijom se sinteti+u i svi drugi tipovi molekula 7N(, koji imaju svojespeci9ne uloge u procesu sinteze bjelanevina.

Tra$a*!a 7ibosomi imaju važnu neposrednu ulogu pri sintezi bjelanevinaA

pored ostalog, me/u proteinima u nj ihovom sastavu nalaze se enzimi kojikataliziraju stvaranje peptidnih veza. @ druge strane, u citoplazmi postoji 7N(kraćih lanaca, nazvana transportna 7N(. 6olekule transportne 7N( imaju dvanaroita hemijski aktivna mjesta* jedno kojim se speci9no vezuju odre/eneaminokiseline, a drugo koje sainjava speci9an aktivni triplet heterociklinihbaza. 6olekula transportne 7N( sa izvjesnim aktivnim tripletom vezuje uvijek istuaminokiselinuA odre/enom tripletu, dakle, odgovara odre/ena aminokiselina.(ompleksi transportna 7N(-aminokiselina, sa razliitim aminokiselinama iaktivnim tripletima, ulaze u sastav ribosoma organiziranih kao polisom. )u onidolaze u dodir sa molekulama informacione 7N(. 4ktivni tripleti transportnih 7N(

8pronalaze8 sebi, jedan po jedan, komplementarne triplete baza u molekuliinformacione 7N(, vezujući se za njih. )im putem je genetika +ifra prevedena!translacija " prevo/enje# na 8jezik aminokiselina8, sa 8jezika heterociklinihbaza8* triplet baza 'N(, prepisan tripletom baza informacione 7N(, odgovarakarakteristinom aktivnom tripletu odre/ene transportne 7N(, a preko njega -

jednoj odre/enoj aminokiselini. 7edoslijed baza u nukleotidnom lancu 'N( je+ifrirani redoslijed aminokiselina u nekoj bjelanevini. )ripleti iz sastava 'N(predstav ljaju, dakle, krajnji izvor uputstava za red ugra/ivanja aminokiselina upeptidne lance. 'uplikacijom molekula 'N( ta se uputstva raspodjeljuju svimćelijama, kao i organizmima. (omplementarno vezivanje aktivnih tripleta

tansportne 7N( na triplete informacione 7N( dovodi aminokiseline u položajpogodan za stvaranje peptidnih veza me/u njima. Pod katalitikim utjecajem


24/36

specijalnih enzima, koji se redovno nalaze u ribosomima, nastaju peptidne veze,odnosno molekule proteina. @vrstavanje ribosoma u polisom duž informacione7N( znatno olak+ava proces sinteze bjelanevina. Hiosinteza proteina, kao i svedruge reakcije anabo1izma, tro+i energiju unutar molekularnih veza 4)P koja seosloba/a reakcijom 4)P-4'P.

$O. HROMOSOMI

'ok genetiki materijal prokariota djeluje u vidu 8golih8 molekula 'N(,eukariotski geni su trajnije udruženi sa bjelanevinama i drugim molekulama,tvoreći nadmolekulske !supramolekularne# biolo+ke strukture & hromosome.

Gra8a r%0%&%0a je vlaknasta. 2snovu hromosomske gra/e ine 9ni konci kojipod elekronskim mikroskopom podsjećaju na izgled niske perli. 2snovna

hromosomska nit sastoji se od proteinskih zrnaca !osam povezanih proteinskihmolekula u 8zrnu8 & oktamer# i konaste molekule 'N( koja na poseban nainomotava i povezuje zrnca. 2snovna nit je vi+estruko spiralizirana u nekolikonivoa, pri emu se stupanj ukupne spiralizacije mijenja tokom ćelijskog ciklusa,+to utie na izgled hromosoma u pojedinim fazama. @piralizacija je maksimalnau metafazi, a minimalna u interfazi. 6etafazni hromosomi stoga imaju najmanjudužinu, najveći promjer i najbolju vidljivost pod mikroskopomA hromosomi su uinterfazi sasvim ispruženi i tanki da se ne mogu vidjeti obinim optikimmikroskopom. 2snovu gra/e hromosoma ini genetiki materijal i glavninanasljedne tvari u ćel ijama nalazi se u sastavu hromosoma! ne+to 'N( se može

naći i u nekim citoplazmatskim organelama - kao +to su mitohondriji ilihloroplasti#. 5ato stupanj spiralizacije hromosoma stoji u izvjesnoj vezi sanainom djelovanja 'N( u raznim periodima ćelijskog ciklusa. 4utokatalitika iheterolitika aktivnost 'N( pretežno se odvija tokom interfaze, tj u fazi najslabijespiralizacijeA pojaana spiralizacija hromosomskih niti podudara se sa dijelomćelijskog ciklusa kada je 'N( manja produktivna. @vaki hromosom je najjaespiralizovan u metafazi! metafazni hromosom#. )ada ima karakteristian oblik, pokojem se može prepoznati.6orfolo+ke osobine datog hromosoma su stalne. Nahromosomu se prije svega raspoznaju njegovi jasno ogranieni, cjeloviti zavr+eci!telomere#, a zatim mjesta sa naroitom organizacijom i funkcijom, koja podoptikim mikroskopom izgledaju kao suženja ! konstrikcije#. %edno od tih suženja

je mjesto kojim se hromosom povezuje sa nitima diobenog vretena i oznaava sekao :r0ar$a %$&'r*!a. Primarna konstrikcija sadrži posebnu strukturu!centromera# koja ima važnu ulogu pri kretanju htomosoma tokom ćelijske diobe.2stala suženja se oznaavaju kao &2$ar$ %$&'r*! i ne može im sepripisati neka stalna funkcija, ali su znaajne kao morfolo+ki element.

Hr%0%&%0&a ar$'2ra je skup hromosoma karakteristian za neku ćeliju,organizam ili vrstu organizma, ali se pod tim pojmom uvijek podrazumijevahromosomski sastav u jednoj ćeliji. Eromosornske garniture se odlikuju stalnimbrojem i sklopom hromosoma, +to se održava kroz generacije ćelija. 2rganizam,

odnosno vrstu, odlikuju < osnovna tipa hromosomske garniture* diploidna- utjelesnim! somatskim# ćelijama i haploidna-u spolnim ćelijama! gametama#. @va


25/36

živa bića sa spolnim nainom razmnožavanja nastaju razvojem iz jedne poetnećelije, koja nastaje spajanjem jednog mu+kog gameta !spermatozoid# i jednogženskog! jaje ili jajna ćelija#, a naziva se zigot. 5igot i sve daljnje ćelijskegeneracije koje nastaju od njega imaju diploidnu hromosomsku garnituru,formiranu pri oplodnji od dviju haploidnih garnitura mu+kog i ženskog gameta.

@vaka haploidna garnitura sadrži jednostruk potpun sastav genetike tvari, jedankomplet molekula 'N( u hromosomima. 'iploidne garniture obuhvaćaju, dakledva takva kompleta, u parovima homolognih hromosoma. 0 svakom-hromosomskom homolognom paru nalaze se podudarni !homologni# dijelovićelijskog kompleta gena, odnosno molekula 'N(. Eomologni hromosomi sadržeiste gene. )o znai da haploidnu garnituru sainjavaju me/usobno nehomolognihromosomiA u njoj je sadržan jednostruki, ali potpuni sastav nasljedne supstance,potpun sastav gena, koji se oznaava kao genom. 0 hromosomskim garnituramavelike većine vi+ih organizama postoje hromosomi koji, uz ostale svoje funkcije,presudno utiu na spolnu diferencijaciju jedinki, tj. imaju odluujuću ulogu u

determinaciji !odre/ivanju# spola jedinke. 0 sluaju ovjeka !kao i vi+e drugihvrsta, razliite sistematske pripadnosti# za determinaciju pola je 8odgovoran8

jedan hromosomski par. 0obiajeno je da se hromosomi tog para nazivaju &:%#$r%0%&%0 # 'r%&%0( 'r%r%0%&%0), dok se svi ostali u datojgarnituri oznaa vaju imenom a2'%&%0. Eromosomska garnitura ovjeka sastojise od


26/36

koje sainjavaju proces. Po+to su biokatalizatori supstance proteinske prirode,njihova sinteza se nalazi pod kontrolom nasljednog materijala - 'N(, odnosnogena. Jećina vidljivih svojstava organizma ne proistie samo iz jednebiohemijske reakcije, niti zavisi od djelovanja samo jednog gena. 1pak, postoje imnoge odlike sa jednostavnom genetikom pozadinom koje su vrlo zgodne za

razmatranje odnosa gen & osobina. @vaki gen ima svoje stalno mjesto nahromosomu, koje se naziva lokus !locus, latinski " mjesto#.W Eromosomi se daklemogu zamisliti kao nizovi gena, odnosno genskih lokusa. 0slijed promjenenasljednog materijala u odre/enom lokusu, nastaju varijante istog gena, to sualelogeni ili aleli !alelni geni#. 2sim toga +to zauzimaju uvijek isti položaj nahromosomu, aleli odre/uju i istu osobinu. Nasljedna informacija se ostvaruje ubiosintezama proteina. 2ne teku u ogranienom prostoru pojedinih ćelija i nemogu biti potpuno nezavisne jedna od druge. Jeć zbog toga se aktivnost razliitih gena nužno prepliće, djelovanje raznih gena uzajamno se uvjetuju.

$. FENOTIPSKE MODIFIKA5IJE

enotipske varijacije istog ili identinog genotipa uzrokovane su iskljuivoegzogenim faktorima i oznaavaju se kao modi9kacije.

%o+ uvijek je nedovoljno poznat, splet procesa +to se de+avaju od formiranjazigotnog genotipa pa do fenotipa odraslog organizma, koji je obuhvaćen općimpojmom razvića. 0 su+tini, život i jeste neprekinuti razvoj i starenje, a njihovefenotipske manifestacije se mogu posmatrati na svakom prouavanom stupnju

individualne metamorfoze. enotip se, prema tome, neprestano mijenja & umorfolo+ko-anatomskom, funkcionalnom, etiolo+kom, mentalnom ili socijalnomkompleksu. )okom ontogeneze! sveukupni životni vijek jedinke, od zaćeća dosmrti# ,naslije/eni geni samo odre/uju prirodu i raspon mogućeg variranjaodgovarajućeg svojstva unutar koga se ostvareni fenotip formira kao rezultantanjihove interakcije sa sredinskim utjecajima. 5aetna ćelija !zigot# kojom poinježivot individue, dakle, sadrži sve nasljedne osnove gra/e i funkcije odraslogorganizma, ija se svojstva oblikuju u složenim razvojnim procesima na kojeneizbježno utie i spoljna sredina.

7ezultanta interakcije gena i sredine je proces individualnog razvića u kome seodvija speci9na sukcesija karakteristinih fenotipskih promjena. )okomontogeneze, genotip odre/uje okvire reakcione norme organizma na sredinskeuticaje razliite prirode. 5ato je svaki individualni fenotip, u svakomposmatranom trenutku, odre/en normom reakcije na preživljeni niz sredinaprethodnog života, a u budućnosti ga odre/uje postojeće stanje modi9kovanoindividualnim odgovorima na sredine u kojima će, u me/uvremenu, opstajati. @vekomponente fenotipa nužno su odre/ene genotipom i sukcesijom sredinskihuticaja sa kojim sudjelujuA nema živog bića bez genotipa niti on može egzistiratiizvan prostorno&vremenskog kontinuuma sopstvenog životnog okruženja.


27/36

$B. .M>TA5IJE( STR>KT>RNE I N>MERI?KE)

6aterijalne promjene u sastavu nasljedne !genetike# supstance obuhvaćene suimenom mutacije. 6utacija nastupa ako, iz bilo kog razloga, mjesto jedne baze ulancu 'N( zauzme druga baza. )ime se poremeti 8znaenje8 izvjesnog tripleta i

on prestaje da bude +ifra za uklapanje odre/ene aminokiseline u odre/enubjelanevinu. @trukturne i numerike mutacije spadaju u hromosomske mutacije.Eromosomske mutacije mogu se uoiti mikroskopiranjem, a predstavljajuodstupanje od normalnog sastava i izgleda hromosomske garniture, bilo u gra/ipojedinih hromosoma !strukturne hromosomske mutacije# bilo u njihovom broju!numerike hromosomske mutacije#. Eromosornske mutacije po pravilu izazivajute+ka bolesna stanja, bilo da je rije o strukturnim ili numerikim promjenama.

N20r- r%0%&%0& 02'a*! predstavljaju pojedine oblike aneuploidije*nulisomiju! nedostatak oba homologa#, monosomiju ! nedostatak jednog

homologa#, trisomiju !jedan homolog vi+e# i teorijski moguće stepenepolisomije! kvadrisomija itd.#.

S'r2'2r$ r%0%&%0& 02'a*! se ispoljavaju kao nedostatak! delecija-de9cija# ili vi+ak ! duplikacija# jednog dijela nekog hromosoma. 0 ovoj kategorijimutacija relativno su este i pojave nenormalnog rasporeda pojedinih dijelovaunutar hromosoma ! transpozicija# ili njihovog premje+tanja na neki drugihromosom! translokacija#, te obrtanja pojedinih segmenata hromosoma ! za

$>X- inverzija#, +to rezultira obrnutim rasporedom lokusa na mutiranoj sekvenci.

. POP>LA5IJA

%edinke bilo koje vrste ne žive svaka za sebe, nego u grupama, naseljavajućiodre/ene prostore. Prirodne grupe istovrsnih organizama su populacije.Populacijesu prirodan nain postojanja vrsta. 0 okviru populacija ostvaruju se reproduktivnikontakti me/u individuama, +to je uglavnom uvjet održavanja vrsta. Putevireprodukcije su ujedno i putevi replikacije i raspodjele gena. 0 procesimarazmnožavanja genetiki materijal jedinki se na speci9an nain integrira na

nivou populacije. eni postoje u jedinkama, ali sudbina i tih jedinki i tih genazavisi od inilaca koji djeluju na populaciju kao cjelinu. 2snovna genetikakarakteristika populacije jeste- stupanj prisutnosti pojedinih genskihvarijanti! mutacija#, +to se mjeri uestalo+ću! frekvencijom# raznih alelogena,genotipova i fenotipova. Pojam frekvencije gena ! genska frekvencija# je osnovnipojam genetike populacije! populacijske genetike#, genetike discipline kojaprouava nasljedne procese u prirodnim grupama organizama.0z podatke ogenskim frekvencijama predstavljen je genetiki sastav ili genetika strukturapopulacije. 0 gametima se nalaze razdvojeni alelogeni 4 i a, tako da gametemožemo posmatrati kao genski fond populacije. 2d gena u tom fondu nastajenaredna generacija. 2mjer gena u genskom fondu, predstavljen je iznosimagenskih proporcija! p je proporcija gena 4, a Y je proporcija gena a, s tim da je


28/36

pZY"$# jedna je od osnovnih genetikih odlika populacije. 'ioa gameta nosi alel4 !p#, a drugi dio alel a !Y#, to su ujedno genske frekvencije. 5bir !pZY"$#alelogenskih proporcija, ravan je cjelini genskog fonda, ostaje nepromijenjen izgeneracije u generaciju ako su ispunjeni slijedeći uvjeti*

a# populacija mora biti dovoljno velika! brojna#,b# u populaciji se reproduktivni parovi sastaju bez biranja po posmatranojosobini,

c# ne doga/aju se mutacije id# svi reproduktivni parovi su jednako plodni.

2snovna genetika struktura populacije se, pod navedenim uvjetima, ponavlja izpokoljenja u pokoljenje, kako to opisuje 0%# $'- rav$%'@( # Har<$"r%v +a%$#.G$'-a rav$%'@a je stanje pri kojem nema promjenau genetikoj strukturi populacije. Poremećaji genetike ravnoteže mogu bitisluajni i reverzibilni,ali mogu da vode i trajnijim procesima odnosno

promjenama. Populacije organizama su cjelovite jedinice evolucije, koracievolucionog procesa se svode na promjene u genetikoj strukturi populacija*pojedini geni i fenotipske osobine postaju brojni u odre/enim populacijama, a udrugima rje/i. )ako dolazi do evolucione divergencije populacija, prvo ukvantitativnom, a onda i u kvalitativnom smislu. )im putem nastaju novi oblici,dok neki istovremeno nestaju. volucija živih bića može se uspje+no pratiti nanivou genetikih promjena u populacijama.


29/36

hromosomi, te grupe hromosoma i itave hromosomske garniture !genomi#. 0ovim zahvatima se može razlikovati vi+e pravaca, faza ili operacija*

a# Pribavljanje 8istih željenih8 estica nasljedne tvari, prvenstveno pojedinihgena, njihovih grupa ili hromosoma -putem izolacije ili sinteze.

b# Preno+enje estica nasljedne tvari iz jednog živog sistema u drugi, iz jednećelije u drugu.

c# 1nkorporiranje stranih estica nasljedne tvari u ćelije-primaoce !recipijente#, priemu se nastoji ouvati funkcionalnost kako prenesenih estica, tako irecipijetnog sistema.

d# 0množavanje me/usobno identinih nasljednih struktura !kloniranje#.

e# @tvaranje novih !8vje+takih8, 8sintetikih8# kompleksa nasljedne supstance,kompleksa kakvi ne postoje u prirodi, nezavisno od prirodnih naina raspodjele iumnožavanja genetikog materijala.

Praktino se ne mogu povući o+tre granice izme/u navedenih pravaca, faza ilisektora genetiko-inženjerske manipulacije. @ obzirom na veliinu, odnosnostepen organizacijske složenosti manipuliranih nasljednih struktura moguće jerazlikovati tri oblasti genetikog inženjerstva* gensko, hromosomsko i genomsko.


30/36

funkcionirati kulture mikroorganizama ili kultivirane ćelije vi+ećelijskih živih bića.Hioreaktori mogu biti razliite veliine. ksperimentalni, laboratorijski bioreaktoriobino imaju zapreminu od $ do C litara. 1ndustrijski, proizvodni bioreaktori suznatno veći i njihova zapremina može ići na hiljade litara.

godina !Eeckel Eekel, $OB# i od tadado danas ekologija je postala neodvojivi dio sistema biolo+kih nauka.

kologija je nauka koja prouava odnose u prirodnim kompleksima živih bića iživotne sredine, tj. nauka o uzajamnim odnosima organizama i njihove žive!biotike# i nežive !abiotike# okoline. 'e9nicija ekologije izvire iz samog smisla!grkih# rijei iz kojih je izvedeno ime ove nauke* oikos !- dom, prebivali+te# ilogos !-nauka, znanje, spoznaja#. kologija je, prema tome, 8nauka o domu8 - oživim bićima u prebivali+tu !8kod kuće8#. Pritom ekologija polazi od cjelokupnostime/uodnosa organizama i njihova pojedinanog i zajednikog odnosa i njihovesredine.

P%!#a %#%!

kologija se bavi vrlo razliitim oblastima i problemima prirodnih i drugih nauka. )o su esto zama+ni i kompleksni znanstveni problemi, ija analiza isistematizacija nalažu izgradnju posebnog pristupa rje+avanju tih problema, tj.primjenu posebnih metoda istraživanja. 5bog toga je nužnapodjela ekologije koja

je, kao i u drugim naukama, uslovna, bez o+trih granica i samo metodolo+kiopravdana.

0 osnovi ekologija se, prema predmetu prouavanja, može podijeliti naautekologi-ju i sinekologiju. A2'%#%!a !idioekologija# prouava jedinke, njihovme/uodnos i odnos prema okolini, te utjecaj sredine na jedinke. S$%#%!a sebavi me/uodnosima unutar grupa organizama i me/uodnosima cjelokupnih grupai njihove sredine. 0 okviru sinekologije, budući da postoje razliito de9nirane

grupe organizama, javlja se podjela na ekologiju populacija, ekologiju biocenoza,ekologiju ekosistema i sl.

(ada se u ekolo+kim istraživanjima polazi od biosistematskih kategorija u koja susvrstana živa bića, onda se ekologija dijeli na ekologiju biljaka, ekologiju životinja,ekologiju ovjeka itd. 0nutar ovih ekolo+kih grana postoji dalja podjela premanižim sistematskim podjelama pa se govori o ekologiji mahovina, ekologijimeku+aca, ekologiji riba i sl. kologija ovjeka tako/er ima uže specijalnosti. (adasu ekolo+ka istraživanja vezana za razliite životne prostore onda se podjela poovom kriteriju oznaava kao ekologija mora, limnolo+ka ekologija !kopnenihvoda#, terestrijalna ekologija !kopna# i sl.


31/36


32/36

DSKE POP>LA5IJE

%edinke živih bića ne mogu postojati kao izolovani organizmi, bez prisustva drugihnjima slinih ili od njih razliitih jedinki ili drugih oblika živih bića. @vaka jedinkaistovremeno, pored svoje posebnosti, gradi odnose sa drugim jedinkama,

stvarajući sisteme me/uodnosa manjeg ili većeg stupnja zajedni+tva. rupa jedinki odre/ene vrste koja naseljava odre/eni prostor i obitava na njemu u odre-/eno vrijeme naziva se populacija. %edinke koje ine jednu populaciju me/usobnosu povezane brojnim odnosima već zbog toga Qto naseljavaju isti prostor. 2nežive jedne pored drugih, upućene su na iste izvore hrane, brane se od istih+tetnih inilaca, razmnožavaju se.

Populacija je promjenljiv, dinamian sistem, njen sastav, njena veliina i drugeosobine neprekidno se mijenjaju. Pod utjecajem spolja+njih i unutra+njih faktoraosobine neprekidno se mijenjaju. Pod utjecajem spolja+njih i unutra+njih faktoramijenjaju se ak i bitne osobine populacije

Populacija ima biolo+ke osobine !atribute# i osobine grupe. Hiolo+ke osobine pok-lapaju se sa osobinama organizama koji ine populaciju* populacija ima životniciklus, ona nastaje, raste, stari, umire, ima odre/eni genetiki sastav, ona semijenja i adaptira prema djelovanju ekolo+kih faktora, itd.2sobine populacije kao grupe jedinki jesu* natalitet, mortalitet, starosni sastav,distribucija jedinki u prostoru i vremenska distribucija, gustina populacije, oblikrastenja populacije, itd. 2vdje će se ukratko razmatrati samo neki atributi grupe.

Na'a#'' je produkcija novih jedinki u populaciji putem razliitih oblikarazmnožavanja. Nove jedinke nastale razmnožavanjem uvećavaju brojno stanjepopulacije u odre/enom vremenu i prostoru, populacija tako raste. Postoji vi+eoblika nataliteta !npr. ekolo+ki, 9ziolo+ki#. kolo+ki natalitet je stvarna produkcija

novih jedinki u konkretnim životnim uslovima.M%r'a#'' je smrtnost jedinki u populaciji, a izražava se brojem uginulih jedinkiu odre/enoj jedinici vremena. 5a razliku od nataliteta, mortalitet je negativanfaktor rastenja populacije. kolo+ki mortalitet je stvarna smrtnost jedinki upopulaciji.

Jeliina populacije izražena brojem jedinki ili njihovom ukupnom masom!zapreminom# u odnosu na jedinicu povr+ine ili zapremine sredine u kojoj popu-lacija živi naziva se gustina populacije. %edinice mjere kojima se izražava gustinapopulacije su razliite. Npr., gustina populacije izražava se brojem jedinki premazapreminu životne sredine, biomasom u odnosu na zapreminu životne sredine,

brojem jedinki ili volumenom biomase na jedinicu povr+ine stani+ta. ustinapopulacije odre/uje se prebrojavanjem cjelokupne populacije, metodom uzimanjaproba. tj. sluajnih uzoraka i dr.Hrzina rastenja populacije se izražava brojem !ili veliinom biomase# za koji sepopulacija povećava ili smanji u odre/enoj jedinici vremena.

%asna slika o rastu populacije dobije se ako se koristi koordinatni i sistem. Naapscisu se unose vremenski razmaci u praćenju rasta populacije, a na ordinatubroj organizama. @pajanjem unesenih taaka dobija se krivulja rasta populacije.Hrojna prouavanja dovela su do uoavanja izvjesnih pravilnosti. 'obijena krivuljaima oblik razvuenog slova @ !sigmoidna kriva#. 0 poetnoj fazi sporog rasta

populacije organizmi se prilago/avaju sredini. 0zlazni dio @ krive obilježava brzirast broja jedinki nakon faze adaptacije. Nakon toga slijedi usporen rast broja


33/36

jedinki zbog povećane konkurencije. ogranienog prostora i koliine hrane upopulaciji.

Populacija koja brzo raste ima pretežno mlade jedinke, brojno uravnoteženapopulacija ima ravnomjeran odnos mladih, srednjih i starih jedinki, dok populacijau opadanju ima pretežno starije grupe jedinki. Na sastav populacije po starostiutiu ekolo+ki mortalitet, kao +to i starosni sastav utie na natalitet, mortalitet idr.@astav populacije po starosti pojednostavljeno se predstavlja poligonima ilipiramidama. 0 poligonima svaka starosna grupa se predstavlja horizontalnimpravougaonicima ija veliina odgovara brojnosti pojedinih starosnih skupina.2blik rasta populacije, disperzija populacije, struktura populacije, i dr. su tako/eratributi populacije kao grupe, koji bitno utiu na druge osobine populacije.


34/36

@astav i strukturu ekosistema odre/uju njegovi dijelovi, tj, biocenoza i biotop. 2sastavu biocenoze i ekolo+kim faktorima koji ine biotop bilo je ranije govora.2vdje treba istaknuti da ono +to ini ekosistem nisu samo njegovi dijelovi nego injihovi me/uodnosi na kojima se zasniva održavanje ovog funkcionalnog sistema.0 ekosistemu najvi+e se istiu odnosi me/uzavisnosti i jedinstva, te statusorganizama u ekosistemu kao funkcionalnoj cjelini, odre/en njihovim odnosima,kako me/usobnim tako i prema neživoj sredini. (ao primjer može se uzetinajjednostavniji ekolo+ki sistem - obina bara. 2vaj sistem može se svesti naetiri osnovne jedinice* abiotike materije, producenti, konzumenti i reducenti. 1svi drugi, pa i najsloženiji ekosistemi, ne samo da sadrže osnovne komponente,nego i funkcioni+u na istim principima kao ekosistem bare.

)ipovi odnosa u ekosistemu

6nogobrojni i raznovrsni odnosi u ekosistemu mogu sc pojednostavljeno predsta-viti kao akcija !dejstvo biotopa na organizam#, reakcija !dejstvo organizama na

biotop i koakcija !me/usobna dejstva organizama u okviru životne zajednice#. @vinavedeni tipovi dejstava povezani su i izazivaju promjene u svim nivoimaekosistema. 7anije je bilo govora o ekolo+kim faktorima i njihovom utjecaju iznaaju za žive organizme !akcije#, kao i o reagovanju živih organizama imogućem njihovom utjecaju na neživu sredinu !reakcije#. 2vdje su od interesame/usobni odnosi organizama !koakcije#. 0 principu, jedan organizam na drugimože djelovati povoljno, nepovoljno ili se mogu odnositi indiferentno. 1z togaproistie da koakcije mogu biti raznovrsne, a najvažnije su* neutralizam,kompeticija, predacija, parazitizam, komensalizam, protokooperacija,mutualizam i amensalizam.

N2'ra#+a0 je koakcija !ili interakcija# u kojoj ne postoje me/usobni utjecaji nitipromjene. 2rganizmi se u ovoj koakciji pona+aju neutralno.K%0:'*!a kao tip koakcije u kojoj dva organizma, uglavnom, djeluju negativno

jedan na drugog ima veliki znaaj u ekologiji, prije svega sa stanovi+tapreživljavanja. 0 prirodi su brojni organizmi u neprekidnoj kompeticiji, tj.8takmienju8 i 8borbi8 za hranu, skloni+te i sl. 1shod kompeticije zavisi od vi+efaktora, a organizmi su na razliite naine 8osposobljeni8 tj. adaptirani nakompetitorske odnose. )o može biti sposobnost bržeg razmnožavanja, luenja+tetnih materija koje su otrovne za 8takmace8 i sl.Pra*!a je koakcija u kojoj jedan organizam predator izravno ugrožava drugiorganizam - plijen budući da se njime hrani. Predacija je od velikog znaaja za

odnose ishrane u ekosistemu, jer se na ovom tipu koakcija zasnivaju lanci ishranena nivou konzumenata. (ada se predacija javlja u okviru jedne vrste oznaava sekao kanibalizam. Predacija izme/u razliitih vrsta je ekolo+ki znaajnija.Para+'+a0 je tip interakcije !koakcije# u kome se nalazi parazit koji se hrani naraun domaćina. 0 ovim odnosima korist ima samo parazit, dok domaćin trpimanju ili veću +tetu.K%0$&a#+a0 je interakcija izme/u organizama u kojoj jedan ima korist odtakvog odnosa, dok za drugi organizam taj odnos nema znaaja. Gesto se srećuodnosi u kojima jedan organizam nalazi stani+te na tijelu drugog koji je pokretan.Pr%'%%%:ra*!a predstavlja takve odnose u kojim oba protokooperanta imajume/usobnu korist. 2vakav odnos je neka vrsta neobavezne simbioze.M2'2a#+a0 je tip interekcije u kome dva organizma imaju oblik zajednikogživota i obostranu korist, a odnos je obaveza za oba partnera. 6utualizam sepodudara sa pojmom simbioza.


35/36

A0$&a#+a0 karakteri+u me/uodnosi dva organizma od kojih su za jedannegativni, a drugi je indiferentan !neutralan#. )o se de+ava kada jedan organizamlui materije koje negativno djeluju na aktivnost drugog organizma.

Potrebno je posebno istaknuti da u prirodi ne postoje izolovane koakcije, one suprepletene, a jedna vrsta organizama stupa u vi+e tipova odnosa u skladu sasvojim statusom u ekosistemu.

KT>RA I KLASIFIKA5IJA, PROTEIDI

Hjelanevine predstavljaju osnovnu strukturu i funkcionalnu komponentu protoplasta svih živihćelija. Ne samo da uprav1jaju najbitnijim životnim aktivnostima nego cine ak O>[>L suhetvari protoplazme. 2snovna gradivna komponenta proteina su aminokiseline.

4minokiseline su organske kiseline koje u svojoj molekuli sadrže najmanje jednu amino i jednukarboksilnu grupu. 0 zavisnosti od broja ovih grupa, dijele se na di-amino i di-karbonske

aminokiseline. 0 njihovoj gra/i uestvuje ?-C elemenata !,E,2,N,@#. Prirodne aminokiselinesu kristalne i bezbojne supstance. 'ijele se na zamjenjive i nezamjenjive. Nezamjenjive seunose hranom a zamjenjive sinteti+u u organizmu ovjeka.

Proteini se dijele na proste i složene !to su proteidi#. Prosti proteini predstavljaju jedinjenjagra/ena od aminokiselina. @ložene bjelanevine !proteidi# ine jedinjenja koja poredproteinskog dijela sadrže i prostetiku grupu. 0 proste proteine spadaju albumini, protamini,histoni, legumini, glutamini, glijadini itd. @loženi proteini-proteidi su fosfoproteidi, glikoproteidi,kromoproteidi, lipoproteidi, nukleoproteidi, metaloproteidi.


36/36

Documents

Biologija Za 4. Razred