BFIL Maikling Kwento

8/20/2019 BFIL Maikling Kwento

http://slidepdf.com/reader/full/bfil-maikling-kwento 1/89

Maikling Kwento

CATIIS, CRISTIAN L. AGTRAP, DIANNE

GRACE

DAVID, JERONE G. ESTUDILLO,

CA!ELITA

DELA CRU", ER#EN L. LAGAJENO, ROMA P.ESPINO, JOMAR L. NOVERA, C$RILL

JANE

GA!RIEL, CARLES !RIAN P. PA""I!UGAN,

JIMILAI"A P.

LEONGSON, JA$MAR A. VERSO"A, MARINA C.

Ofce Administration (1



MA!ALATAN, CRISTOPER ERIC S.

RONDINA, ERIC T.

TALAAN NG NILALAMAN

!AGONG KAI!IGAN..........................................................................................%

ANG K#ENTO NI MA!UTI.................................................................................&

TATA SELO......................................................................................................'

#ALANG PANGINOON....................................................................................%(

ANG KALUPI..................................................................................................&)

SI KULIT.......................................................................................................&*

AANIN NINO $AN+.......................................................................................(%

REGALO........................................................................................................(

UA# ANG TIGANG NA LUPA..........................................................................(*

ANG !UA$ NI NENENG.................................................................................-&

INA, INA !AKIT NIN$O AKO GINA#A+..............................................................-

!ALELENG....................................................................................................-*

KAIRAPAN NASAN ANG KALIGA$AAN..........................................................-

PAGLALAK!A$...............................................................................................(

SINE SINE LANG............................................................................................'

PINGKA#....................................................................................................../

ANTING0ANTING............................................................................................'&

SI INDA$ AT ANG !ATANG PASA#A$................................................................'-

KASALANAN SA NA$ON..................................................................................'

LAMOK.........................................................................................................'

&



NAPAGKAMALANG KAI!IGAN..........................................................................*)

Bagong Ka ib igan

(Ang maikling kwentong ito ay mula sa panulat ni G. Bernard

Umali )

May napulot akong papel. Nakasulat doon na may matatagpuan daw akong isang kaibigan.

Kinakailangan ko raw sumakay para matagpuan ito. Umuwi ako agad sa amin dahil baka naroon na ang

kaibigang tinutukoy sa papel. Sumakay ako sa likod ng kabayo pero wala doon ang bagong kaibigan. Binuksan

ko ang binatana at nakita ko ang aming hardin. Maraming halaman at insekto doon. Masaya silang naglalaro

pero hindi ko sila maintindihan. Lumabas ako sa likod-bahay at nagpunta sa dagat. Sumakay ako ng bangka

upang hanapin ang aking kaibigan pero walang ibang tao sa dagat. Ah alam ko na. Sumisid ako sa ilalim ng

dagat, sumakay ako sa likod ng dolphin at doon nakita ko ang ibat-ibang hayop at halaman, pero hindi ako

mabubuhay doon. Kaya bumalik na lamang ako sa amin. !abi na ng makauwi ako. Mula sa aking silid ay maynatanaw ako na maliwanag sa langit. Mayroong isang bituin na ubod ng laki. Ahah" #upuntahan ko ang bituin.

Kumapit ako sa lobo at pinuntahan ko ito. #ero walang tao roon. Mula sa itaas ay tanaw na tanaw ko ang daigdig

na bilog at nagliliwanag. Ang ganda ng kulay. #ara itong bolang umiilaw. May kulay bughaw, luntian at kulay

lupa. Naisip kong bumalik na, mula sa itaas ay nagpalundag-lundag ako sa mga ulap, ang sarap" #arang mga

bulak" Nagpadulas ako sa bahaghari" Subalit wala pa rin akong kalaro kaya gumamit ako ng isang malaking

(



payong at ginawa kong parachute . Napunta ako sa kagubatan. $oon ay nagpupulong ang mga hayop. %indi ko

sila maintindihan kaya bumalik na ako sa amin sakay-sakay ng isang elepante. Maya-maya ay kinalabit na ako ni

inay.

&!ising na anak, may pasok ka ngayon'

&Nay, nanaginip ako na may makikilala akong bagong kaibigan"'

&(o, meron nga, doon sa inyong paaralan kaya gumising ka na at darating na ang school bus.&

Ang Kwento N i Mabut i

Ni Genoveva Edroza-Matute

Hindi ko siya nakikita ngayon. Ngunit sinasabi nilang naroroon pa siya sa dating pinagtuturuan, sa

walang pintang paaralang una kong kinakitaan ng sa kanya. Sa isa sa mga lumang silid sa ikalawang palapag, saitaas ng lumang hagdang umiingit sa bawat hakbang, doon sa kung manunungaw ay matatanaw ang maitim na

tubig ng isang estero. Naroon pa siyat nagtuturo ng mga kaalamang pang-aklat, at bumubuhay ng isang uri ng

karunungang sa kanya ko lamang natutuhan.

-



Lagi ko siyang inuugnay sa kariktan n buhay. Saan man sa kagandahan) sa tanawin, sa isang isipan o sa isang

tunog kaya, nakikita ko siya at akoy lumiligaya. Ngunit walang anumang maganda sa kanyan anyo* at sa

kanyang buhay*

Siya ay isa sa mga pangkaraniwang guro noon. +alang sinumang nag-ukol sa kanyang ng pansin. Mula sa

kanyang pananamit hanggang sa paraan ng pagdadala niya ng mga panunugutan sa paaralan, walang masasabing

anumang pangkaraniwan sa kanya.

Siyay tinatawag naming lahat na si Mabuti kung siyay nakatalikod. Ang salitang iyon ang simula ng halos lahat

ng kanyang pagsasalita. yon ang pumalit sa mga salitang hindi niya maalaala kung minsan, at nagiging pamunosa mga sandaling pag-aalanganin. Sa isang paraang malirip, iyon ay naging salaminan ng uri ng paniniwala sa

buhay.

&Mabuti,' ang sasabihin niya, &* ngayoy magsisimula tayo sa araling ito. Mabuti namat umabot tayo sa

bahaging ito* Mabuti* Mabuti"'

%indi ako kailanman magtatapat sa kanyang ng anuman kung di lamang nahuli niya akong minsang lumuluha)

nang hapong iyoy iniluha ng bata kong puso ang pambata ring suliranin.

Nooy magtatakipsilim na at maliban sa pabugsu-bugsong hiyawan ng mga nagsisipanood sa pagsasanay ng mga

manlalaro ng paaralan, ang buong paligid ay tahimik na. Sa isang tagong sulok ng silid-aklatan, pinilit kong

lutasin ang aking suliranin sa pagluha. $oon niya ako natagpuan.

&Mabutit may tao pala rito,' wika niyang ikinukubli ang pag-aagam-agam sa narinig. &ila may suliranin

mabuti sana kung makakatulong ako.'



big kong tumakas sa kanya at huwag nang bumalik pa kailanman. Sa bata kong isipan ay ibinilang kong

kahihiyan ay kaabaan ang pagkikita pa naming muli sa hinaharap, pagkikitang magbabalik sa gunita ng hapong

iyon. Ngunit, hindi ako makakilos sa sinabi niya pagkatapos. Napatda ako na napaupong bigla sa katapat na

luklukan.

&%indi ko alam na may tao rito'* naparito ako upang umiyak din.'

%indi ako nakapangusap sa katapatang naulinig ko sa kanyang tinig. Nakababa ang kanyang paningin sa aking

kandungan. Maya-maya pay nakita ko ang bahagyang ngiti sa kanyang labi.

inanganan niya ang aking mga kamay at narinig ko na klamang ang tinig sa pagtatapat sa suliraning sa palagay

ko nooy siya nang pinakamabigat. Nakinig siya sa akin, at ngayon, sa paglingon ko sa pangyayaring iyoy

nagtataka ako kung paanong napigil niya ang paghalakhak sa gayong kamusmos na bagay. Ngunit, siyay nakinig

nang buong pagkaunawa, at alam ko na ang pagmamalasakit niyay tunay na matapat.

Lumabas kaming magkasabay sa paaralan. Ang panukalang naghihiwalay sa amin ay natatanaw na nang biglaakong makaalala.

&Siyanga pala, Maam, kayo/ Kayo ng pala/ Ano ho iyong ipinunta ninyo sa sulok na iyo na * iniiyakan ko/'

umawa siya ng marahan at inulit ang mga salitang iyon) &ang sulok na iyon na * iniiyakan natin* nating

dalawa.' Nawala ang marahang halakhak sa kanyang tinig0 &sanay masabi ko sa iyo, ngunit* ang suliranin

kailanman. Ang ibig kong sabihin ay * maging higit na mabuti sana sa iyo ang * buhay.'

Si Mabutiy nagging isang bagong nilikha sa akin mula nang araw na iyon. Sa pagsasalita niya mula sa hapag,

pagtatanong, sumagot, sa pagngiti niyang mabagal at mahihiyain niyang mga ngiti sa amin, sa paglalim ng kunot

'



sa noo niya sa kanyang pagkayamot, naririnig kong muli ang mga yabag na palapit sa sulok na iyon ng silid-

aklatan. Ang sulok na iyon, &niiyakan natin,' ang sinabi niya nang hapong iyon. At habang tumaaginting sa

silid naming ang kanyang tinig sa pagtuturoy hinuhulaan ko ang dahilan o mga dahilan n pagtungo niya sa

sulok na iyon ng silid-aklatan. %inuhulaan ko kung nagtutungo pa siya roon, sa aming sulok na iyong* amingdalawa*

At sapagkat natuklasan ko ang katotohanang iyon tungkol sa kanya, nagsimula akong magmasid, maghintay ng

mga bakas ng kapaitan sa kanyang sinasabi. Ngunit, sa tuwina, kasayahan, pananalig, pag-asa ang taglay niya sa

aming silid-aralan. #inuno siya ng maririkit na guni-guni ang aming isipan at ng mga tunog ang aming

pandinig at natutuhan naming unti-inti ang kagandahan ng buhay. Bawat aralin naming sa anitikan ay nagingisang pagtighaw sa kauhawan naming sa kagandahan at akoy humanga.

+ala iyon doon kanina, ang masasabi ko sa aking sarili pagkatapos na maipadama niya sa amin ang kagandahan

ng buhay sa aming aralin. At hindi naging akin ang pagtuklas na ito sa kariktan kundi pagkatapos na lamang ng

pangyayaring iyon sa silid-aklatan.

Ang pananalig niya sa kalooban ng maykapal, sa sangkatauhan, sa lahat na, isa sa mga pinakamatibay na akingnakilala. Nakasasa)ling ng damdamin. Marahil, ang pananalig niyang iyon ang nagpakita sa kanya ng kagandahan

sa mga bagay na karaniwan na lamang sa amin ay walang kabuluhan.

%indi siya bumabanggit ng anuman tungkol sa kanyang sarili sa buong panahon ng pag-aaral naming sa kanya.

Ngunit bumanggit siya tungkol sa kanyang anak na babae, sa tangi niyang anak. nang paulit-ulit. %indi rin

siya bumabanggit sa amin kailanman tungkol sa ama ngh batang iyon. Ngunit, dalawa sa mga kamag-aral

naming ang nakababatid na siyay hindi balo.

+alang pag-aalinlangan ang lahat ng bagay at pangarap niyang maririkit ay nakapaligid sa batang iyon.

sinalaysay niya sa amin ang katabilan niyon. Ang paglaki nang mga pangarap niyon, ang nabubuong layunin

*



niyon sa buhay. Minsan, tila hindi namamalayang nakapagpapahayag ang aming guro ng isang pangamba ang

pagkatakot niyang baka siya hindi umabot sa matatayog na pangarap ng kanyang anak. Maliban sa iilan sa aming

pangkat, paulit-ulit niyang pagbanggit sa kanyang anak ay iisa lamang ang mga bagay na &pinagtitiisang'

pakinggan sapagkat walang paraang maiwasan iyon. Sa akin, ang bawat pagbanggit na iyon ay nagkakaroon ngkahulugan sapagkat noon pa may nabubuo na sa aking isipan ang isang hinala.

Sa kanyang magandang salaysay, ay nalalaman ang tungkol sa kaarawan ng kanyang anak, ang bagong kasuotan

niyong may malaking lasong pula sa baywang, ang mga kaibigan niyong mga bata rin, ang kanilang mga handog.

Ang anak niyay anim na taong gulang na. Sa susunod na taon niyay magsisimula na iyong mag-aral. At ibig ng

guro naming maging manggagamot ang kanyang anak- at isang mabuting manggagamot.

Nasa bahaging iyon ang pagsasalita ng aming guro nang isang bata sa aking likuran ang bumulong0 &!aya ng

kanyang ama"'

Narinig ng aming guro ang ang sinabing iyon ng batang lalaki. At siyay nagsalita.

&(o, gaya ng kanyang ama,' ang wika niya. Ngunit tumakas ang dugo sa kanyang mukha habang sumisilay ang

isang pilit na ngiti sa kanyang labi.

yon ang una at huling pagbanggit sa aming klase ang tungkol sa ama ng batang may kaarawan.

Matitiyak ko noong may isang bagay ngang malisya sa buhay niya. Malisya nang ganoon na lamang. At habang

nakaupo ako sa aking luklukan, may dalawang dipa lamang ang layo sa kanya, kumirot ang puso ko sa

pagnanasang lumapit sa kanya, tanganan ang kanyang mga kamay gaya ng gingawa niya nang hapong iyon sa

sulok ng silid-aklatan, at hilinging magbukas ng dibdib sa akin. Marahil, makagagaan sa kanyang damdamin

kung may mapagtatapatan siyang isang taong man lamang. Ngunit, ito ang sumupil sa pagnanasa kong yaon)

ang mga kamag-aral kong nakikinig ng walang anumang malasakit sa kanyang sinasabing, &(o, gaya ng kanyang

ama,' habang tumatakas ang dugo sa kanyang mukha.

/



#agkatapos, may sinabi siyang hindi ko makakalimutan kailanman. inignan niya ako ng buong tapang na

pinipigil ang panginginig ng mga labi at sinabi ang ganito 0 &Mabuti*mabuti gaya ng sasabihin nitong 1e-lyon

lamang nakararanas ng mga lihim na kalungkutan ang maaaring makakilala ng mga lihim na kaligayahan.

Mabuti, at ngayon, magsimula sa ating aralin*'

Natiyak ko noon, gaya ng pagkakatiyak ko ngayon na hindi akin ang pangungusap na iyon, ni sa aking mga

pagsasalita, ni sa aking mga pagsusulat. Ngunit samantalang nakatitig siya sa akin ng umagang iyon, habang

sinasabi niya ang pangungusap na iyon, nadama kong siya at ako ay iisa. At kami ay bahagi ng mga nilalang na

sapagkat nakaranas n mga lihim na kalungkutan ay nakakikilala ng mga lihim na kaligayahan.

At minsan pa, nang umagang iyon, habang unti-unting bumabalik ang dating kulay ng kanyang mukha, muli

niyang ipinamalas sa ang mga nagtatagong kagandahan sa aralin naming sa #anitikan. Ang karikatn ng

katapangan) ang kariktan ng pagpapatuloy anuman ang kulay ng buhay.

At ngayon, ilang araw lamang ang nakararaan buhat nang mabalitaan ko ang tungkol sa pagpanaw ng

manggagamot na iyon. Ang ama ng batang iyong marahil ay magiging isang manggagamot din baling araw, aynamatay at naburol ng dalawang gabi at dalawang araw sa isan bahay na hindi siyang tirahan ni Mabuti at ng

kanyang anak. At naunawaan ko ang lahat. Sa hubad na katotohanan niyon at sa buong kalupitan niyon ay

naunawaan ko ang lahat.



Tata Se lo

Ni Rogelio Sikat

Maliit lamang sa simula ang kulumpon ng taong nasa bakuran ng munisipyo, ngunit nang tumaas

ang araw, at kumalat na ang balitang tinaga at napatay si Kabesang ano, ay napuno na ang bakuran ng bahay-

pamahalaan.

Naggitgitan ang mga tao, nagsiksikan, nagtutulakan, bawat isay naghahangad makalapit sa istaked.

&otoo ba, ata Selo/'

&Binabawi niya ang aking saka kaya tinaga ko siya.'

Nasa loob ng istaked si ata Selo. Mahigpit na nakahawak sa rehas. May nakaalsang putok sa noo. Nakasungaw

ang luha sa malabo at tila lagi nang may inaaninaw na mata. Kupas ang gris niyang suot, may mga tagpi na ang

siko at paypay. Ang kutod niyang yari sa matibay na supot ng asin ay may bahid ng natuyong putik. Nasa harap

niya at kausap ang isang magbubukid, ang kanyang kahangga, na isa sa nakalusot sa mga pulis na sumasawata sa

nagkakaguluhang tao.

&%indi ko ho mapaniwalaan, ata Selo,' umiling na wika ng kanyang kahangga, &talagang hindi ko

mapaniwalaan.'

%inaplus-haplos ni ata Selo ang ga-dali at natuyuan na ng dugong putok sa noo. Sa kanyang harapan, di-

kalayuan sa istaked, ipinagtutulakan ng mga pulis ang mga taong ibig makakita sa kanya. Mainit ang sikat ng

araw na tumatama sa mga ito, walang humihihip na hangin at sa kanilang ulunan ay nakalutang ang nasasalisod

na alikabok.

&Bakit niya babawiin ang aking saka/' tanong ni ata Selo. &$inaya ko na ba siya sa partihan/ inuso ko na ba

siya/ Siya ang may-ari ng lupa at kasama lang niya ako. %indi bat kaya maraming nagagalit sa akin ay dahil sa

ayaw kong magpamigay ng kahit isang pinangko kung anihan/'

%)



%indi pa rin umaalis sa harap ng istaked si ata Selo. Nakahawak pa rin siya sa rehas. Nakatingin siya sa labas

ngunit wala siyang sino mang tinitingnan.

&%indi mo na sana tinaga si kabesa,' anang binatang anak ng pinakamayamang propitaryo sa San 2o3ue,

na tila isang magilas na pinunong-bayang malayang nakalalakad sa pagitan ng maraming tao at ng istaked.

Mataas ito, maputi, nakasalaming may kulay at nakapamaywang habang naninigarilyo.

&Binabawi po niya ang aking saka,' sumbong ni ata Selo. &Saan pa po ako pupunta kung wala na akong saka/'

Kumumpas ang binatang mayaman. &%indi katwiran iyan para tagain mo ang kabesa. Ari niya ang lupang

sinasaka mo. Kung gusto ka niyang paalisin, mapaaalis ka niya anumang oras.'

%alos lumabas ang mukha ni ata Selo sa rehas.

&Ako poy hindi ninyo nauunawaan,' nakatingala at nagpipilit ngumiting wika niya sa binatang nagtapon ng

sigarilyo at mariing tinakpan pagkatapos. &Alam po ba ninyong dating amin ang lupang iyon/ Naisangla lamang

po nang magkasakit ang aking asawa, naembargo lamang po ng kabesa. #angarap ko pong bawiin ang lupang

iyon, kaya nga po hindi nagbibigay ng kahit isang pinangko kung anihan. Kung hindi ko na naman po

mababawi, masaka ko man lamang po. Nakikiusap po ako sa kabesa kangina, &Kung maari akong paalisin. Kaya

ko pa pong magsaka, 4Besa. otoo pong akoy matanda na, ngunit ako po namay malakas pa. Ngunit* Ay"

tinungkod po niya ako nang tinungkod, tingnan po nyong putok sa aking noo, tingnan po nyo.'

$umukot ng sigarilyo ang binata. Nagsindi ito at pagkaraay tinalikuran si ata Selo at lumapit sa isang pulis.

&#ano po bang nangyari, ata Selo/'

Sa pagkakahawak sa rehas, napabaling si ata Selo. Nakita niya ang isang batang magbubukid na na nakalapit sa

istaked. Nangiti si ata Selo. Narito ang isang magbubukid, o anak-magbubukid, na maniniwala sa kanya.

Nakataas ang malapad na sumbrerong balanggot ng bata. Nangungulintab ito, ang mga bisig at binti ay may

halas. May sukbit itong lilik.

&#inutahan niya ako sa aking saka, amang,' paliwanag ni ata Selo. &$oon ba sa may sangka. #inaalis sa akingsaka, ang wikay tinungkod ako, amang. Nakikiusap ako, sapagkat kung mawawalan ako ng saka ay saan pa ako

pupunta/'

&+ala na nga kayong mapupuntahan, ata Selo.'

!umapang ang luha sa pisngi ni ata Selo. ahimik na nakatingin sa kanya ang bata.

%%



&#atay po ba/'

Namuti ang mga kamao ni ata Selo sa pagkakahawak sa rehas. Napadukmo siya sa balikat.

&#ano pa niyan si Saling/' muling tanong ng bata. inutukoy nito ang maglalabimpitong taong anak ni ata

Selo na ulila na sa ina. Katulong ito kina Kabesang ano at kamakalawa lamang umuwi kay ata Selo.!inagawang reyna sa pista ng mga magbubukid si Saling nang nakaraang taon, hindi lamang pumayag si ata

Selo. &#ano po niyan si Saling/'

Lalong humigpit ang pagkakahawak ni ata Selo sa rehas.

%indi pa nakakausap ng alkalde si ata Selo. Mag-aalas-onse na nang dumating ito, kasama ang hepe ng mga

pulis. !aling sila sa bahay ng kabesa. Abut-abot ang busina ng diyip na kinasasakyan ng dalawa upang mahawi

ang hanggang nooy di pa nag-aalisang tao.

umigil ang diyip sa di-kalayaun sa istaked.

&#atay po ba/ Saan po ang taga/'

Naggitgitan at nagsiksikan ang mga pinagpapawisang tao. tinaas ng may-katabang alkalde ang dalawang kamay

upang payapain ang pagkakaingay. Nanulak ang malaking hepe.

&Saan po tinamaan/'

&Sa bibig.' pinasok ng alkalde ang kanang palad sa bibig, hinugot iyon at mariing inihagod hanggang sa kanang

punong tainga. &Lagas ang ngipin.'

&Lintik na matanda"'

Nagkagulo ang mga tao. Nagsigawan, nagsiksikan, naggitgitan, nagtulakan. Nanghataw na ng batuta ang mga

pulis. pinasiya ng alkalde na ipalabas ng istaked si ata Selo at dalhin sa kanyang tanggapan. $alawang pulis ang

kumuha kay ata Selo sa istaked.

&Mabibilanggo ka niyan,' anang alkalde pagpasok ni ata Selo sa kanyang tanggapan.

#inaupo ng alkalde ang namumutlang si ata Selo. Umupo si ata Selo sa silyang nasa harap ng mesa.

Nanginginig ang kamay ni ata Selo nang ipatong niya iyon sa nasasalaminang mesa.5

&#ano nga bang nangyari/' kunot-noo at galit na tanong ng alkalde.

Matagal bago nakasagot si ata Selo.

%&



&Binabawi po niya ang aking saka, #residente,' wika ni ata Selo. &Ayaw ko pong umalis doon. $ati pong amin

ang lupang iyon, amin po, naisangla lamang po at naembargo.'

&Alam ko na iyan,' kumukumpas at umiiling na putol ng nagbubugnot na alkalde.

Lumunok si ata Selo. Nang muli siyang tumingin sa presidente, may nakasungaw na luha sa kanyang malalaboat tila lagi nang may inaaninaw na mata.

&Ako po naman, #residente, ay malakas pa,' wika ni ata Selo. &Kaya ko pa pong magsaka. Makatwiran po bang

paalisin ako/ Malakas pa po naman ako, #residente, malakas pa po.'

&Saan mo tinaga ang kabesa/'

Matagal bago nakasagot si ata Selo.

&Nasa may sangka po ako nang dumating ang kabesa. Nagtatapal po ako ng pitas sa pilapil. Alam ko pongpinanood ako ng kabesa, kung kaya po naman pinagbuti ko ang paggawa, para malaman niyang ako poy

talagang malakas pa, na kaya ko pa pong magsaka. +alang anu-ano po, tinawag niya ako at ako poy lumapit,

sinabi niyang makaalis na ako sa aking saka sapagkat iba na ang magsasaka.'

&Bakit po naman, &Besa/' tanong ko po. Ang wikay umalis na lang daw po ako. 4Bakit po naman, 4Besa/ tanong

ko po uli, 4malakas pa po naman ako, a. Nilapitan po niya ako nang tinungkod.'

&inaga mo na non,' anang nakamatyag na hepe.

ahimik sa tanggapan ng alkalde. Lahat ng tingin 6 may mga eskribiyente pang nakapasok doon 6 ay nakatuon

kay ata Selo. Nakauyko si ata Selo at gagalaw-galaw ang tila mamad na daliri sa ibabaw ng maruming kutod.

Sa pagkakatapak sa makintab na sahig, hindi mapalagay ang kanyang may putik, maalikabok at luyang paa.

&Ang inyong anak, na kina Kasesa raw/' usisa ng alkalde.

%indi sumagot si ata Selo.

&inatanong ka,' anang hepe.

Lumunok si ata Selo.

&Umuwi na po si Saling, #residente.'

&Kailan/'

&Kamakalawa po ng umaga.'

%(



&$i bat kinatatulong siya ron/'

&atlong buwan na po.'

&Bakit siya umuwi/'

$ahan-dahang umangat ang mukha ni ata Selo. Naiyak na napayuko siya.

&May sakit po siya/'

Nang sumapit ang alas-dose 6 inihudyat iyon ng sunud-sunod na pagtugtog ng kampana sa simbahan na katapat

lamang ng munisipyo 6 ay umalis ang alkalde upang manghalian. Naiwan si ata Selo, kasama ang hepe at

dalawang pulis.

&Napatay mo pala ang kabesa,' anang malaking lalaking hepe. Lumapit ito kay ata Selo na nakayuko at din pa

tumitinag sa upuan.

&Binabawi po niya ang aking saka,' katwiran ni ata Selo.

Sinapok ng hepe si ata Selo. Sa lapag, halos mangudngod si ata Selo.

&inungkod po niya ako nang tinungkod,' nakatingala, umiiyak at kumikinig ang labing katwiran ni ata Selo.

tinayo ng hepe si ata Selo. Kinadyot ng hepe si ata Selo sa sikmura. Sa sahig, napaluhod si ata Selo,

nakakapit sa umipormeng kaki ng hepe.

&inungkod po niya ako nang tinungkod*Ay" tinungkod po niya ako nang tinungkod*'

Sa may pinto ng tanggapan, naaawang nakatingin ang dalawang pulis.

&Si Kabesa kasi ang nagrekomenda kat sip, e,' sinasabi ng isa nang si ata Selo ay tila damit na nalaglag sa

pagkakasabit nang muling pagmalupitan ng hepe.

Mapula ang sumikat na araw kinabukasan. Sa bakuran ng munisipyo, nagkalat ang papel na naiwan nang

nagdaang araw. %indi pa namamatay ang alikabok, gayong sa pagdating ng uwang iyoy dapat nang nag-uulan.

Kung may humihihip na hangin, may mumunting ipu-ipong nagkakalat ng mga papel sa itaas.

&$adalhin ka siguro sa kabesera,' anang bagong paligo at bagong bihis na alkalde sa matandang nasa loob ng

istaked. &$oon ka siguro ikukulong.'

+ala ni papag sa loob ng istaked at sa maruing sementadong lapag nakasalampak si ata Selo. Sa paligid niyay

may natutuyong tamak-tamak na tubig. Nakaunat ang kanyang maiitim at hinahalas na paa at nakatukod ang

%-



kanyang tila walang butong mga kamay. Nakakiling, nakasandal siya sa steel matting na siyang panlikurang

dingding ng istaked. Sa malapit sa kanyang kamay, hindi nagagalaw ang sartin ng maiitim na kape at isang

losang kanin. Nilalangaw iyon.

&%abang-buhay siguro ang ibibigay sa iyo,' patuloy ng alkalde. Nagsindi ng tabako at lumapit sa istaked.

Makintab ang sapatos ng alkalde.

&#atayon na rin ninyo ako, #residente.' #aos at bahagya nang marinig ang rehas ngunit pinagkiskis niya ang

mga palad at tiningnan kung may alikabok iyon. Nang tingnan niya si ata Selo, nakita niyang lalo nang

nakiling ito.

May mga tao na namang dumarating sa munisipyo. Kakaunti iyon kaysa kahapon. Nakapasok ang mga iyon sa

bakuran ng munisipyo, ngunit may kasunod na pulis. Kakaunti ang magbubukid sabagong langkay na dumating

at titingin kay ata Selo. Karamihan ay mga taga-pobla7ion. %anggang noon, bawat isay nagtataka, hindi

makapaniwala, gayong kalat na ang balitang ililibing kinahapunan ang kabesa. Nagtataka at hindi

nakapaniwalang nakatingin sila kay ata Selo na tila isang di pangkaraniwang hayop na itinatanghal.

Ang araw, katulad kahapon, ay mainit na naman. Nang magdakong alas-dos, dumating ang anak ni ata Selo.

#agkakita sa lugmok na ama, mahigpit itong napahawak sa rehas at malakas na humagulgol.

Nalaman ng alkalde na dumating si Saling at itoy ipinatawag sa kanyang tanggapan. $i nagtagal at si ata Selo

naman ang ipinakaon. $alawang pulis ang umaalalay kay ata Selo. Nabubuwal sa paglakad si ata Selo. Nakita

niya ang babaing nakaupo sa harap ng mesa ng presidente.

Nagyakap ang mag-ama pagkakita.

&%indi ka na sana naparito, Saling' wika ni ata Selo na napaluhod. &May sakit ka Saling, may sakit ka8

ila tulala ang anak ni ata Selo habang kalong ang ama. Nakalugay ang walang kintab niyang buhok, ang damit

na suot ay tila yaong suot pa nang nagdaang dalawang araw. Matigas ang kanyang namumutlang mukha.

#inaglilipat-lipat niya ang tingin mula sa nakaupong alkalde hanggang sa mga nakatinging pulis.

&Umuwi ka na, Saling,' hiling ni ata Selo. &Bayaan mo na*bayaan mo na. Umuwi ka na, anak. %uwag ka nang

magsasabi*'

&Kinabog kagabi,' wika ng isang magbubukid. &Binalutan ng basang sako, hindi nga halata.'

&Ang anak, dumating daw/'

&Naki-mayor.'

%



Sa isang sulok ng istaked iniupo ng dalawang pulis si ata Selo. Napasubsob si ata Selo pagakaraang siyay

maiupo. Ngunit nang marinig niyang muling ipinapakaw ang pintong bakal ng istaked, humihilahod na

ginapang niya ang rehas, mahigpit na humawak doon at habang nakadapay ilang sandali ring iyoy tila

huhutukin. inawag niya ang mga pulis ngunit paos siya at malayo na ang mga pulis. Nakalabas ang kanang

kamay sa rehas, bumagsak ang kanyang mukha sa sementadong lapah. Matagal siyang nakadapa bago niyanarinig na may tila gumigisang sa kanya.

&ata Selo*ata Selo*'

Umangat ang mukha ni ata Selo. naninaw ng may luha niyang mata ang tumatawag sa kanya.

yon ang batang dumalaw sa kanya kahapon.

%inawakan ng bata ang kamay ni ata Selo na umaabot sa kanya.

&Nandon, amang, si Saling sa #residente,' wika ni ata Selo. &9ayain mo nang umuwi, umuwi na kayo.

#untahan mo siya, amang. Umuwi na kayo.' Muling bumagsak ang kanyang mukha sa lapag. Ang batay saglit

na nagpaulik-ulik, pagkaraay takot na bantulot na sumunod*

Mag-iikapat na ng hapon. #adahilig na ang sikat ng araw, ngunit mainit pa rin iyon. May kapiraso nang lilim sa

istaked, sa may dingding sa steel matting, ngunit si ata Seloy wala roon. Nasa init siya, nakakapit sa rehas sa

dakong harapan ng istaked. Nakatingin sitya sa labas, sa kanyang malalabo at tila lagi nang nag-aaninaw na

matay tumatama ang mapulang sikat ng araw. Sa labas ng istaked, nakasandig sa rehas ang batang inutusan niya

kangina. Sinasabi ng bata na ayaw siyang papasukin sa tanggapan ng alkalde ngunit hindi siya pinakikinggan niata Selo, na ngayoy hindi na pagbawi ng saka ang sinasabi.

%abang nakakapit sa rehas at nakatingin sa labas, sinasabi niyang lahat ay kinuha na sa kanila, lahat, ay" ang

lahat ay kihuan na sa kanila*

%'



Walang Pang inoonNi Deogracias A.Rosario

Nang makita ni Marcos sa kanilang lumang orasan na ang mahabang hintuturo ay malapit nang sumapit sa

ika-12 samantalang nakapako na sa ika-8 ang maikling daliri, hindi niya malaman kung saan magtutungo. Isinisiksik

ang kanyang ulo kahit saan, saka ang dalawa niyang hintuturo ay ipapasak sa mga butas ng kanyang tainga.

Ayaw niyang marinig ang animas. Ayaw niyang mapakinggan ang malungkot na palo ng bakal sa malaking kampanang

tanso sa kampanaryo ng simbahan sa kanilang bayan. Gayunman, kahit na saan siyang magsiksik, kahit na saan siya

magtutungo, kahit na anong gawin niyang pagpapasak sa kaniyang tainga ay lalong nanunuot sa kaniyang pandinig

ang malungkot na tinig ng batingaw.

“apos na ba! apos"# ang sunud-sunod niyang tanong na animo$y dinadaya ang sarili kung wala na siyang

nauulinigang ano mang taginting ng kampana.

“apos na. apos"# ang sunud-sunod namang itinugon ng kanyang ina paniwalang-paniwala hindi nga naririnig ang

malungkot na animas.

“%gunit Marcos..# ang baling uli na matandang baba& sa anak. “'akit ayaw mong marinig ang oras na ukol sakaluluwa!# iya$y pagpapagunita sa mga tao na dapat mag-ukol ng dalangin sa ikaluluwalhati ng mga kaluluwang nasa

kabilang buhay. (alo ka na Marcos, marami kang dapat ipagdasal. )na-una$y ang iyong ama,ikalawa$y ang kapatid

mong panganay, ikatlo$y ang kapatid mong bunso, saka" saka si Anita.# Ang hul*ing pangalan ay binigkas na

marahan ng matandang baba&.

+i marcos ay di kumibo. +amantalang pinararangalan siya ng kaniyang ina, ang mga mata niyang galing sa pagkapikit

kaya$t nanlalabo pa$t walang ilaw ay dahan-dahan siniputan ng ningas, saka manlilisik at mag-aapoy.

%*



indi rin siya sumasagot. indi rin siya magsasalita. +ubalit sas kanyang sarili, sa kanyang dibdib, sa kanyang

kaluluwa ay may nangungusap may nagsasalita.

“ahil din sas kanila, lalung-lalo na kay Anit, ayaw kong marinig ang malungkot na tunog ng batingaw,# ang sinasabi

ni Marcos sa sarili. inagat niya ang labi hanggang sa dumugo upang ipahalata sa ina ang pagkukuyom ng kanyang

damdamin.

Akala nang ina$y nahulaan niya kung ano ang nasa loob ni Marcos. +a wari ng matandaay nabasa niya sa mga mata nganak ang lihim ng puso nito. %aisip niyang kaya nalulungkot si Marcos ay sapagkat hindi pa natatagalang namatay si

Anita, ang magandang anak ni on &ong, mayamang may-ari ng lupa nilang binubuwisan. %alalaman ng ina ni

Marcos na lahat ng pagsisikap nito sa bukid, lahat ng pagpupunyaging matuto sa pamamagitan ng pagbabasa, lahat ng

pag-iimpok na ginawa upang maging isang ulirang anak-pawis ay ukol kay Anita. At saka namatay/ %araramdaman

din ng ina ni Marcos kung gaano kakirot para sa kanyang anak ang gayong dagok ng kasawian. apat ngang maging

malungkutin ang kanyang anak. Ito ang kanyang ibig libangi. Ito ang nais niyang aliwin. ung maari sana$y

mabunutan ng tinik na subyang sa dibdib ang kanyang anak.

“(umakad ka na, Marcos, sa kubo nina 'astian. ila may b&lasyon sila, o, baka kailanganin ang mabuting mang-aawit

at manunugtog ng gitara.# “+i Inang naman,# ang naibulalas na lamang ni Marcos. Iyan lamang ang kanyang nasabi

nang malakas. +a kanyang sarili$y naidugtong niya na hindi masusukat ng kanyang ina kung gaano kapait para sa

kanya ang pagkamatay ni Anita, palibhasa$y lingid sa kaalaman ng matanda ang tunay na nangyayari sa pagkamataynito.

“ung nalalaman lamang ni Inang ang lahat,# ang nasabi niya uli sa kanyang sarili samantalang minamasdan niya ang

kanyang ulilang bituin sa may tapat ng libingan ng kanilang bayan na ipinalalagay niyang kaluluwa ni Anita, “ disi$y

hindi ako itataboy sa kasiyahan.

0inag-usapan pa lamang ng mag-ina nang umagang yaon ang malaki nilang kapalaran sapagkat mabuti ang lagay ng

tanim nilang palay, nang isang utusan sa bahay-pamahalaan ang dumating na taglay ang utus ng hukumang sila$y

pinaalis sa kanilang lupang kinatatayuan , at sinamsamsam ni on &ong na ama ni Anita ang lahat ng lupa nilang

sinasaka.

“Inang, matalim ba ang itak ko!# ang unang naitanong ni Marcos sa ina matapos matunghayan ang utos ng hukuman.

“Anak ko/# ang palahaw na panngis ng matandang baba& sabay kapit sa l&&g ng anak. “'akit ka mag-iisip ng gayon, satayo na lamang dalawa ang nabubuhay sa daigdig!#

Ang tinig ng matanda ay nakapagpapalubag sa kalooban ng binata. Gayon man, sa harap ng bagong pithaya ng may-ari

ng lupang kanilang binubuwisan, ay isa- isang nagbabalik sa alaala niya ang malungkot na kasaysayan ng kanilang

lupang sinasaka.

Ang sabi$y talagang sa kanunununuan ng kaniyang ama ang naturang lupa. alang sino mang sumisingil ng buwis at

walang sino mang nakikialam sa ano mang bunga ng kanilang mga tanim, maging mais o tubo, o kaya$y maging ano

man sa mga gulay na tanim nila sa bakuran.

+ubalit nang bata pa ang kanyang ama ay may nagpasukat ng lupa at sinasabing kanila. 0alibhasa$y wala silang

maibayad sa manananggol, ang pamahalaan ay nagkulang ng malasakit sa kanilang karalitaan upang tangkilin ang

kanilang karalitaan upang tangkilin ang kanilang katwiran at karapatan. +a wakas ay napilit silang mamuwisan nang di

nila makuhang umalis doon.

%oong bata pa si Marcos, ang bayad nila$y isang salapi lamang isang taon sa bawat &ktarya ng lupang kanilang

sinasaka. +ubalit habang nagtatagal ay unti-unti na silang nababaon sa pagkakautang sa may lupa dahil sa mga

kasunduang ipinapasok sa pana-panahon, gaya ng takipan at talindawa.

%/



aya namatay ang ama ni Marcos ay dahil din sa malaking sama ng loob ng kay on &ong. Ang kapatid niya$y

namatay dahil sa paglilingkod sa bahay nito at higit sa lahat, nalalaman niyang kaya namatay si Anita ay sapagkat

natutop ng amang nakipagtagpong minsan sa kanya sa loob ng halamanan, isang gabing maliwanag ang buwan.

+aka ngayo$y paalisin naman sila sa kanilang bahay at lupang binubuwisan!

+i Anita ay lihim na naging kasintahan ni Marcos, maging isang taon noon. +apul nang dumating si Anita sa kanilang bayan buhat sa pag-aaral sa isang kol&hiyo ng mga madr& sa Maynila, si Marcos ay nagsimpan na ng mallaking pag-

ibig sa kanya. Alam ni Marcos ang kanyang lkalagayan na halos ay lumaki sa ibabaw ng kalabaw at sa pagtikin sa

kanilang lamo sa ilog.

+i Marcos ay natapos lamang ng kat&sismo sa iskw&lahan sa silong ng kumb&nto sa kanilang bayan at natutong

sumulat sa pisara ng malaking num&ro. %gunit gayon man, nagsikap siyang idilat ang kanyang mga mata sa liwanag

ng kabihasnan at pagkaunlad. atutubo kay Marcos ang hilig sas pagkatuto sapagkat sa pabanib niya sa mga samahang

pambayn ay natuklasan niyang walang mabuting paaralan kundi ang pahayagan. alang aklat, walang pahayagan atlingguhan sa sarilng wika na hindi binabasa ni Marcos. ahit manghiram lamang kung wala na siyang ibili. %agbabasa

rin siya ng nob&la at ibang akdang katutuhan niya sa wikang agalog, o kaya$y salin sa wikang ito.

(alo na ng magsimpan siya ng pag-ibig kay Anita, wala siyang inaalagata sa kanyang buhay kundi ang balang araw aymaging karapat-dapat sa mga kamay ng anak ni on &ong na may-ari ng lupa nilang sinasaka. Isa pa$y bukod sa

naniniwala siya sa kasabihang “ang lahat ng tao, kahit hindi magkakulay ay sadyang magkapantay,# ay tinatanggap din

niya ang palasak na kawikaang “ ang katapat ng langit ay pusalian#. ahil diyan kahit bahagya ay hindi siya nag-

atubili nang pagsisimpan ng pag-ibig kay Anita.

At naibig naman siya ng anak ni on &ong. 'akit hindi siya maiibig! Minsa si Anita ay namangka sa kanilang ilog,

gumiwang ang bangka at nahulog sa tubig. +i Marcos noon ay nasa lamo at lihim niyang sinusundan ang bakas sa

tubig ni Anita. %ang makita niya ang malaking sakuna ay lumundag siya sa ilog at sa pamamagitan ng langoy na

hampastikin ay inabot niya si Anita na kumakamot sa ilalim ng ilog. Matapos niyang kalawatin ang kaliwa niyang

bisig sa may baba ang dalaga ay bigla niyang isinikdaw ang dalawang niyang paa sa ilalim kayat pumaibabaw sila, at

sa tulong ng pagkampay ng kanyang kamay at pagtikad ng dalawa niyang paa ay nakasapit sila sa pampang.

“Marcos, matagal na rin kitang iniibig,# ang tapat ni Anita sa binata., makaraan ng may ilang buwan buhat nang siya$y

mailigtas.

atlumpung araw ang taning sa mag-ina upang lisanin ang lupang lisanin ang lupang gayong ang sabi ay ari ng

kanilang mga ninuno ay binubuwisan na nila at sinamsam pa ngayon. At saka silang mag-ina ay itataboy. +ino ang

hindi magdadalang-poot sa gayung kabuktutan!

ahil sa kanyang ina, natutong magtiim si Marcos ng kanyang bagang. inagat niya ang kanyang labi upang huwag

mabulalas ang kanyang galit. inuyom niya ang mga kamay hanggang matimo sa palad niya ang kanyang mag kuko.

Isang takipsilim nang marinig niya sa kampanaryo ng kanilang simbahan ang malungkot na agunyas. )na muna ang

malaking kampana saka sumunod ang maliit. 'ang/ &ng/ 'ang/ &ng/ 'aba& ang nalagutan ng hininga. Mliit namanang kanilang bayan upang malihaim pa kung sino ang binawian ng buhay. ala siyang nalalamang may sakit kundi si

Anita. ahil sa pagkakatutop sa kanila isang gabi, ang dalaga ay sinaktang mabuti na ayon sa sabi ng nagbalita kay

Marcos ay mata lamang ang walang latay.

'uhat noon ay nagkasakit si Anita. Araw-araw ay tumatanggap si Marcos ng balita nang tangkain niyang dumalaw na

minsan ay hinarang siya ni on &ong na may hawak na r&bolb&r. +usuong din sana si Marcos, subalit nagdalawang-

loob siya. Maaring maging dahilan iyon ng bigla pang pagkamatay ng kanyang inibig, bukod sa magiging subyang sa

kanyang ina kung siya ay mawala.

%



Ang huling dagok na ito sa kanya ni on &ong ay isinama lamang niya sa talaan ng pagmamalupit sa kanya ng

mayamang may-ari ng lupa nilang binibuwisan. 0angangagaw ng lupa sa kanila. 0agpapautang ng patung-patong.

0agkamatay ng kanyang ama. 0agkamatay ng kanyang kapatid. At saka noon pagtatangka sa kanyang buhay.

0inakahuli nga ang pagkamatay nang tuluyan ni Anita, na ayon sa balita niya$y nalagutan ng hininga na siya ang

tinatawag. +aka nitong huli, ay pagpapaalis sa kanilang lupang kinagisnan at pinagyaman sa tulong ng kanilang pawis

na mag-anak.

%gunit si Marcos, isang manggagawang hubog sa palihan ng bagong panahon, ay lumaki ang puso sa pagtitiis. %aging

maluwag nga ang kanyang dibdib sa pagtanggap ng pang-aapi ng may-lupa. anggang noong bago mamatay si Anita,

akala niya$y maari pa siyang makalunok ng bagong pag-upasala ng itinuturing niyang panginoon. atapuwat nang

tanggapin niya ang utos ng hukuman na pinaalis siya roon, talagang nagdilim ang kanyang isip. %oon pa$y naisip na

niyang gawing batas ang kanyang kamay, yamang hindi na niya matatamo ang katarungan sa hukuman ng mga tao.

“uminahon ka, anak ko,# ang sabi ng kanyang ina. “indi natutulog ang 'athala sa mga maliit. Magtiis tayo.#

indi na niya itinuloy ang paghahanap sa kanyang itak na matalas. 0agkakain niya ng agahan, nilibang niya ang

kanyang ina saka lumabas sa bukid. Gaya rin ng dati$y sinakyan niya ang kanyang kalabaw na lalong mahal niya sa

lahat ng limang alaga niya. (lumabas siya sa bukid at hinampasan niya ng tanaw ang karagatan ng namumulang ginto.

0agdaramdam at panghihinayang ang ngumangatngat sa kanyang puso. Gaaanong pawis ang nawala sa kanya upangmasaka ang naturang bukid! Gaanong pagod ang kanyang pinuhunan upang ang palay nila$y magbungng mabuti!

+aka ngayo$y pakikinabangan at matutungo sa ibang kamay!

%apapalatak si Marcos sa ibabaw ng kanyang kalabaw. Ibig man nyang magdimlan ng isip kung nagugunita ang utos

ng hukuman, subalit ang alaala ng kanyang ina$y walang iniwan sa bahagharing sumusugpo sa nagbabalang unos.

adalawa na lamang sila sa daigdig upang huwag niyang pabayaan ang kaniyang ina* ipinangako niyang hahandugan

ng kaligayahan ang nalalabing buhay, bago nalagutan ang kanyang ama.

ahil nga sa kanyang ina, kaya naisip niya ang kabutihan kung sila$y nagsasarili. “utungo tayo sa hilag at kukuha ng

hom&st&ad. akasundo tayo ng mga bagong magsasaka* paris ni on &ong, di kailangan magkaroon din ako ng gayak

na paris niya.#

abalintunaan man ang sinabi ng anak ay hindi na nag-usisa ang ina. ala siyang nalalaman kundi takipsilim, kungnakaligpit na ang mga tao sa nayon, ang buong kagayakan ay isinusuot ng kanyang anak saka lumalabas sa bukid. May

dalawang linggong gayon nang gayon ang ginagawa ni Marcos, hanggang isang araw ay tawagan siya ng pansin angmatanda.

“Marcos,# sabi ng matanda. alawang linggo na lamang ang natitira sa ating taning ay hindi mo ginagawa ang

pakikipagtuos kay on &ong. ung may magiging sukli man lamang tayo sa ating ani ngayon!#

“uwag ka pong mabahala, Inang,# sabi ng mabait na anak, “nalaglag po ang dahon sa kanyang kapanahunan.#

alinghaga na naman ang sinabi ni Marcos. Gayon man ay may nagunita siyang isang bagay na ibig niyang malaman

sa anak.

“'akit hindi mo iniuwi ang kalabaw sa bakuran mo!# tinutukoy ang kalabaw na mahal na mahal ni Marcos. Maaring

magpakahinahon si Marcos, subalit ang huling kapasyahan ni on &ong ay numakaw ng lahat ng kanyang pagtitimpi.

Ayaw niyang gumamit ng dahas, subalit hinihingi ng pagkakataon.

%agunuta niya ang sinabi i3al na “walang mang-aalipin kung walang napaalipin#. %apahilig siya sa harap ng gayong

masaklap na katotohanan. 0atung-patong na ang ginagawang pamamaslang sa kanya ni on &ong na takalang dapat

nang kalusin. %agunita rin ni Marcos ang marami pang ibang kasama, katulad din niya, na sa kamay ng mayamang si

on &ong ay walang iniwan sa mga l&&g ng manok na unti-unting sinasakal hanggang makitil ang hininga sa hangad

na mahamig na lahat ang kkayamanang gayong minana sa kanilang mga ninuno ay iba ngayon ang may-ari at

&)



nagpapabuwis pa.

“ailangang maputol ang kalupitang ito/# ang tila pagsumpa sa harap ng katalagahan na ginawa ni Marcos.

“'akit ka bumili ng pulinas, gora, suwit&r at latigo,anak ko!# ang tanong ng matanda kay Marcos, isang araw na

dumating siyang pagod na pagod sa naturang dala-dalahan.

“Inihahanda ko po iyan sa pagiging panginoon paris ni on &ong,# ang nakatawang sagot ng anak. “ung tayo po$ymakaalis na rito di tayo$y magiging malaya,# ang tila wala sa loob na tugon ng anak.

Ang tototo, ang naturang kalabaw ni Marcos ay nakapugal sa hangganan ng lupang sarili ni on &ong. ung

takipsilim ay isinusuot na lahat ni Marcos ang pulinas, gora, swit&r at sak adala ang latigong katulad ng pamalo ni on

&ong. 0agdating niya sa pook na kinapupugulan ay saka aasbaran ng palo ang kalabaw hanggang sa ito$y umungol na

ang alingawngaw ay abot hanggang sa kalagitnaan ng bayan. ung di niya nakitang halos apoy ang lumalabas sa

dalawang mata ng hayop ay hindi pa niya ito titigila. +a gayon ay matulin ay matulin siyang nagtatago upang umuwi

na siya sa bayan. ung dumarating siya$y daratnan niya nag kaniyang inang matuwid ang pagkakaluhod sa harap ngmaitim na +anto risto sa kanilang silid na naiilawan ng isang malaking kandila.

“+alamat, anak ko, at dumating ka,# ang sasabihin na lamang ng matanda. “Akala ko$y napahamak ka na.#

+i on &ong ay ugaling maglibot tuwing hapon sa paligid-ligid ng kaniyang lupa, ang ipinanganib ng ina ni Marcos

ay baka magkasalubong si Marcos at ang kanilang panginoon, ay hindi makapagpigil ang sinuman. %alalaman din ng

matandang baba& na laging dalang r&bolb&r sa b&ywang ang mayamng as&nd&ro buhat ng magkaroon ng alitan dahil sa

lupa, kaya lagi niyang inaalala ang pagalis-alis ni Marcos.

+ubalit isang hapon samantalang payapang inihahanda ng mag-ina ang kanilang pag-alis, walang iniwan sa putok ng

bulkan ang balitang kumalat sa bayan na si on &ong ay namatay sa pagkasuwang sa kalabaw. +inabi ng mga

nakakita na pagkakita kay on &ong ay tila may sinisimpang galit sapagkat bigla na lamang sinibad ang mayamng

matanda at nasapol ang kalamnan ng sikmura ng matulis na sungay ng hayop. 0agkasikwat sa katawan ng as&nd&ro ay

tumilapon pa sa itaas at paglagpak ay sinalo naman sa kabilang sungay.

Ang katawan ni on &ong ay halos lasug-lasog nang iuwi sa bayan at wasak ang swit&r sa katawan at saka pulinas.umilos agad angkapangyarihan upang gumawa ng kailangang pagsisiyasat subalit ang lahat ng matuwid ay nawalan

ng halag sa hindi kumikilos na ayos ng kalabaw na animo$y wala sa loob ang ginawa niyang napakalaking pagkakasala.

%ang malamang kay Marcos ang kalabaw, bawat isa$y nagkatinginan. indi nila malaman kung papaanong ang poot ni

Marcos kay on &ong ay nagtungo sa alaga niyang hayop.

+i Marcos ay nakatingin din sa orasan ng gabing yaon. atlong minuto na lamang ang kulang sa ika-8 ng gabi. indi

siya gumagalaw. indi siya nababahala.

umugtog ang animas. indi gaya ng dating ayaw niyang marinig. +a halip na idalangin ang kaluluwa ng mga

namatay, ang naisip niya$y ang matapang na kalabaw.

“Mapalad na hayop na walang panginoon,# ang kanyang naibulong.

&%



Ang Ka lup iNi Benjamin P. Pascual

:May mabigat na pagkakasala sa batas si Aling Marta dahil sa mali niyang paghatol sa katauhan ng

bata. Madalas mangyari na dahil sa ayos ng isang tao ay dagli siyang napagbibintangan ng di mabuti. May

karanasan ka ba na nakapagbintang o dili kayay napagbintangan ng di mabuti/ Basahin ang kwento at ikaw naang humatol sa mga tauhan nito.;

Mataas na ang araw nang lumabas si Aling Marta sa bakuran ng kanilang maliit na barungbarong. Aliwalas ang

kanyang mukha0 sa kanyang lubog na mga mata na bahagyang pinapagdilim ng kanyang malalagong kilay ay

nakikintal ang kagandahan ng kaaya-ayang umaga. At sa kanyang manipis at maputlang labi, bahagyang pasok sa

pagkakalat, ay naglalaro ang isang ngiti ng kasiyahan. Araw ng pagtatapos ng kanyang anak na dalaga) sa gabing

iyon ay tatanggapin nito ang diploma bilang katunayang natapos niya ang apat na taong inilagi sa mataas na

paaralan. Ang sandaling pinakahihintay niya sa mahaba-haba rin namang panahon ng pagpapaaral ay dumatingna. Ang pagkakaroon ng isang anak na nagtapos ng high s7hool ay hindi na isang maliit na bagay sa isang

mahirap na gaya niya, naiisip niya. Sa mapangarapin niyang diwa ay para niyang nakikita ang kanyang anak na

dalaga sa isang kasuotang putting-puti, kipkip ang ilang libro at nakangiti, patungo sa lalo pang mataas na

hangarin sa buhay, ang makatapos sa kolehiyo, magpaunlad ng kabuhayan at sumagana. Maaaring balang araw ay

magkaroon din siya ng mamanuganging may sinabi rin naman. Nasa daan na siya ay para pa niyang naririnig ang

&&



matinis na halakhak ng kanyang anak na dalaga habang paikut-ikot nitong sinusukat sa harap ng salamin ang

nagbubur-dahang puting damit na isusuot sa kinagabihan. Napangiti siyang muli.

Mamimili si Aling Marta. Bitbit ng isang kamay ng isang pangnang sisidlan ng kanyang pamimiling uulamin.

%abang daan, samantalang patungo sa pamilihang bayan sa undo, ay mataman niyang iniisip ang mga bagay na kanyang pamimilhin. %indi pangkaraniwang araw ito at kailangang magkaroon silang mag-anak ng hindi

pangkaraniwang pananghalian. Bibili siya ng isang matabang manok, isang kilong baboy, gulay na panahog at

dalawang piling na saging. Bibili na rin siya ng garbansos. !ustong-gusto ng kanyang magtatapos na anak ang

minatamis na garbansos.

Mag-ikakasiyam na nang dumating siya sa pamilihan. Sa labas pa lamang ay naririnig na niya ang di

magkamayaw na ingay na nagbubuhat sa loob, ang ingay ng mga magbabangus na pagkanta pangisinisigaw ang

halaga ng kanilang paninda, ang salit-salitang tawaran ng mga mamimili.

Linggo ng umaga at ang palengke ay siksikan. Sa harapan niya painiling magdaan. Ang lugar ng magmamanok

ay nasa dulo ng pamilihan at sa panggitnang lagusan siya daraan upang magdaan tuloy sa tindahan ng mga

tuyong paninda at bumili ng mantika. Nang dumating siya sa gitnang pasilyo at umakmang hahakbang na

papasok, ay siyang paglabas na humahangos ng isang batang lalaki, at ang kanilang pagbabangga ay muntik na

niyang ikabuwal. Ang siko ng bata ay tumama sa kanyang dibdib. &Ano ka ba/' ang bulyaw ni Aling Marta.

&Kaysikip na ng daraanan ay patakbo ka pa kung lumabas"'

Ang bata ay nakapantalon ng maruming maong na sa kahabaan ay pinag-ilang-lilis ang laylayan. Nakasuot ito ng

libaging kamiseta, punit mula sa balikat hanggang pusod, na ikinalitaw ng kanyang butuhan at maruming

dibdib. Natiyak ni Aling Marta na ang bata ay anak-mahirap.

&#asensya na kayo, Ale' ang sabi ng bata. %awak nito ang isang maliit na bangos. igbebente, sa loob-loob ni

Aling Marta. Ang bata ay takot na nakatingin sa kanya, &%indi ko ho kayo sinasadya. Nagmamadali ho ako e.'

&#asensya"' 6 sabi ni Aling Marta. &Kung lahat ng kawalang-ingat moy pagpapasensiyahan nang

pagpapasensiyahan ay makakapatay ka ng tao.'

Agad siyang tumalikod at tuloy-tuloy na pumasok. #aanot pano man, naisip niya, ay ako ang huling

nakapangusap. %igit kong daramdamin kung ako na itong nagawan ng hindi mabuti ay sa kanyang pa

manggagaling ang huling salita. Mataman niyang inisip kung me iba pang nakikita sa nangyari. Marahas ang

&(



kanyang pagkakapagsalita sa bata at maaaring may kakilala siyang nagdaraan na nakarinig ng kanyang mga

sinabi. $umating siya sa tindahan ng mga tuyong paninda at bumili ng ilang kartong mantika.

&umaba yata kayo, Aling !ondang,' ang bati niya sa may kagulangan nang tindera na siya niyang nakaugaliang

bilhan. Nakangiti siya at ang babae ay ngumiti rin.

&ila nga ho,' ani Aling !ondang. &ila ho nahihiyang ako sa pagtitinda.'

Natawa si Aling Marta at pagkaraan ay dumukot sa bulsa ng kanyang bestido upang magbayad. Saglit na

nangulimlim ang kanyang mukha at ang ngiti sa maninipis niyang labi ay nawala. +ala ang kanyang kalupi"

Napansin ng kaharap ang kanyang anyo.

&Bakit ho/' anito.

&<*e, nawawala ho ang aking pitaka,' wala sa loob na sagot ni Aling Marta.

&Ku, e magkano ho naman ang laman/' ang tanong ng babae.

Ang tanda niyang laman ng kanyang kalupi ay pitumpong piso na siyang bigay na sahod ng kanyang asawa nang

sinundang gabi. Sabado. Ngunit aywan ba niya kung bakit ang di pa may nakikiramay ang tonong nagtatanong

ay nakapagpalaki ng kanyang loob upang sabihing, &<, sandaan at sampung piso ho.'

Nanatili siya sa pagkakatayo nang ilang saglit, wariy tinakasan ng lakas, nag-iisip ng mga nakaraang pangyayari.

Mayamaya ay parang kidlat na gumuhit sa kanyang alaala ang gusgusing batang kanyang nakabangga. umama

ang siko nito sa kanyang dibdib, sa kanyang katawan" $ali-dali siyang tumalikod at patakbong lumabas. %indi

pa marahil iyon nakakalayo) may ilang sandali pa lamang ang nakaraan, ang tabas ng mukha, ang mukha, ang

gupit, ang tindig. Sa labas, sa harap ng palengke na kinaroroonan ng ilang tindahang maliliit at ng mangailan-

ngilang namimili at ang batang panakaw na nagtitinda ng gulay, ay nagpalingan-linga siya. #atakbo uli siyang

lumakad, sa harap ng mga bilao ng gulay na halos mayapakan na niya sa pagmamadali, at sa gawing dulo ng

prusisyon na di kalayuan sa natatanaw niyang karatig na outpost ng mga pulis, ay nakita niya ang kanyang

hinahanap. Nakatayo ito sa harap ng isang bilao ng kangkong at sa malas niya ay tumatawad. %indi siya maaari

magkamali0 ang wakwak na kamiseta nito at ang mahabang panahon na ariy salawal ding ginagamit ng kanyang

ama, ay sapat nang palatandaan upang ito ay madaling makilala. At ang hawak nitong bangos na tigbebente.

&-



Maliksi siyang lumapit at binatak ang bata sa liig. &Nakita rin kita"' ang sabi niyang humihingal. &kaw ang

dumukot sa pitaka ko, ano/ %uwag kang magkakaila"'

iyakan ang kanyang pagsasalita) ibig niyang sa pagkalito ng bata sa pag-aapuhap ng isasagot ay masukol niyang

buong-buo. Ngunit ang bata ay mahinang sumagot0

&Ano hong pitaka/' ang sabi. &+ala ho akong kinukuha sa inyong pitaka.'

&Ano wala"' pasinghal na sabi ni Aling Marta. &kaw nga ang dumudukot ng pitaka ko at wala ng iba. Kunwa

pay binangga mo 4ko, ano ha/ Magaling, magaling ang sistema ninyong iyan" Kikita nga kayo rito sa palengke"'

Marami nang nakapaligid sa kanila, mga batang nagtitinda, lalaki at babaeng namimili. %inigpitan ni Aling

Marta ang pagkakahawak sa leeg ng bata at itoy pilit na iniharap sa karamihan.

&Aba, kangina ba namang pumasok ako sa palengke e banggain ako,' ang sabi niya. &Nang magbabayad ako ng

pinamimili kot kapain ang bulsa ko e wala nang laman"'

&Ang mabuti hoy ipapulis ninyo,' sabing nakalabi ng isang babaeng nakikinig. &alagang dito ho sa palengkey

maraming naglilipanang batang gaya niyan.'

&ena,' ang sabi ni Aling Marta sa bata. &Sumama ka sa akin.'

&Bakit ho, saan ninyo ako dadalin/'

&Saan sa akala mo/' sabi ni Aling Marta at pinisil ang liig ng bata. &bibigay kita sa pulis. pabibilanggo kita

kapag di mo inilabas ang dinukot mo sa akin.'

#ilit na nagwawala ang bata) ipinamulsa niya ang hawak na bangos upang dalawahing-kamay ang pag-alis ng

mabutong daliri ni Aling Marta na tila kawad sa pagkakasakal ng kanyang liig. May luha nang nakapaminta sa

kanyang mga mata at ang uhog at laway ay sabay na umaagos sa kanyang liig. Buhat sa likuran ng mga

manonood ay lumapit ang isang pulis na tanod sa mga pagkakataong tulad niyon, at nang ito ay malapit na ay

sinimulan ni Aling Marta ang pagsusumbong. &Nasiguro ko hong siya dahil nang akoy kanyang banggain, e,

naramdaman ko ang kanyang kamay sa aking bulsa,' patapos niyang pagsusumbong. &%indi ko lang ho naino

kaagad pagkat akoy nagmamadali.'

&



iningnang matagal ng pulis ang bata, ang maruming saplot nito at ang nagmamapa sa duming katawan,

pagkatapos ay patiyad na naupo sa harap ng nito at sinimulang mangapkap. Sa bulsa ng bata, na sa pagdating ng

pulis ay tuluyan nang umiyak, ay lumabas ang isang maruming panyolito, basa ng uhog at tadtad ng sulsi, diyes

sentimos na papel at tigbebenteng bangos.

&Natitiyak ho ba ninyong siya ang dumukot ng inyong pitaka/' ang tanong ng pulis kay Aling Marta.

&Siya ho at wala ng iba,' ang sagot ni Aling Marta.

&Saan mo dinala ang dinukot mo sa aleng ito/' mabalisik na tanong ng pulis sa bata. &Magsabi ka ng totoo, kung

di ay dadalhin kita.'

&+ala ho akong dinukot na maski ano sa kanya,' sisiguk-sigok na sagot ng bata. &Maski kapkapan ninyo 4ko

nang kapkapan e wala kayong makukuha sa akin. %indi ho ako mandurukot.'

&Maski kapkapan"' sabad ni Aling Marta. &Ano pa ang kakapkapin naming sa iyo kung ang pitaka ko e naipasa

mo na sa kapwa mo mandurukot" (, ano, hindi ba ganon kayong mga tekas kung lumakad*dala-dalawa, tatlu-

talto" Ku, ang mabuti ho yata, mamang pulis, e ituloy na natin iyan sa kuwartel. Baka roon matulong matakot

iyan at magsabi ng totoo.'

umindig ang pulis, &%indi ho natin karakarakang madadala ito ng walang e=iden7ia. Kinakailangang kahit

paanoy magkakaroon tayo ng maihaharap na katibayang siya nga ang dumukot ng inyong kuwarta. #apaano ho

kung hindi siya/'

&<, ano pang ebidensya ang hinahanap mo/' ang sabi ni Aling Marta na nakalimutan ang pamumupo. &Sinabi

nang binangga akong sadya, at naramdaman ko ang kanyang kamay sa aking bulsa. Ano pa/' Sa bata nakatingin

ang pulis na wariy nag-iisip ng dapat niyang !awain, mayay maling naupo at dumukot ng isang lapis at isang

maliit na kuwaderno sa kanyang bulsa.

&Ano ang pangalan mo/' ang tanong niya sa bata.

&Andres 2eyes po.'

&'



&Saan ka nakatira/' ang muling tanong ng pulis. Lumingon ang bata sa kanyang paligid, inisa-isa ang mga

mukhang nakatunghay sa kanya. &+ala ho kaming bahay,' ang sagot. &Ang tatay ko ho e may sakit at kami ho,

kung minsan, ay sa bahay ng iyang nes ko nakatira, sa Blumentritt, kung minsan naman ho e sa mga tiyo ko

sa Kiyapo at kung minsan e sa bahay ng kapatid ng nanay ko rito sa undo. nutusan nga lang ho niya 4kong

bumili ng ulam para Mamayang tanghali.'

&Samakatuwid ay dito kayong mag-ama nakatira ngayon sa undo/' ang tanong ng pulis.

&(ho,' ang sagot ng bata. &#ero hindi ko nga lang ho alam ang kalye at numero ng bahay dahil sa noong

makalawa lang kami lumipat at saka hindi ho ako marunong bumasa e.'

Ang walang kawawaang tanong at sagot na naririnig ni Aling Marta ay makabagot sa kanyang pandinig) sa

palagay ba niya ay para silang walang mararating. Lumalaon ay dumarami ang tao sa kanyang paligid at ang pulisna umuusig ay tila siyang-siya sa kanyang pagtatanong at pagsusulat sa kuwaderno. Nakaramdam siya ng

pagkainis.

&Ang mabuti ho yata e dalhin na natin iyan kung dadalhin,' ang sabi niya. &#inagkakaguluhan lamang tayo ng

mga tao rito at wala namang nangyayari. Kung hindi naman ninyo kaya ay sabihin ninyo at tatawag ako ng ibang

pulis.'

&%irap sa inyo ay sabad kayo ng sabad, e' sabi ng pulis. &Buweno, kung gusto nyong dalhin ngayon din ang

batang ito, pati kayo ay sumama sa akin sa kuwartel. $oon sabihin ang gusto ninyong sabihin at doon ninyo

gawin ang gusto ninyong gawin.'

nakbayan niya ang bata at inilakad na patungo sa outpost, kasunod ang hindi umiyak na si Aling Marta at ang

isang hugos na tao na ang ilan ay pangiti-ngiti habang silang tatlo ay pinagmamasdan. Sa harap ng outpost ay

huminto ang pulis.

&Maghintay kayo rito sa sandali at tatawag ako sa kuwartel para pahalili,' ang sabi sa kanya at pumasok. Naiwan

siya sa harap ng bata, at ngayon ay tila maamong kordero sa pagkakatungo, sisiguk-sigok, nilalaro ng payat na

mga daliri ang ulo ng tangang bangos. Luminga-linga siya. anghali na) ilan-ilan na lamang ang nakikita niyang

pumasok sa palengke. niisip niya kung ilang oras pa ang kinakailangan niyang ipaghintay bago siya makauwi)

dalawa, tatlo, o maaaring sa hapon na. naalala niya ang kanyang anak na dalagang magtatapos, ang kanyang

asawa na kaipala ay naiinip na sa paghihintay) at para niyang narinig ang sasabihin nito kung siyay darating na

&*



walang dalang ano man, walang dala at walang pera. Nagsiklab ang poot sa kanya na kanina pa nagpupuyos sa

kanyang dibdib) may kung anong sumalak sa kanyang ulo) mandiy gagahanip ang tingin niya sa batang kaharap.

%inawakan niya ito sa isang bisig, at sa pagdidilim ng kanyang paningin ay pabalingat niyang pinilit sa likod

nito.

&inamaan ka ng lintek na bata ka"' ang sabi niyang pinanginginigan ng laman. &Kung walang binabaing pulis

na makapagpapaamin sa iyo, ako ang gagawa ng ikaaamin mo" Saan mo dinala ang dinukot mo sa 4kin/ Saan/

Saan/'

Napahiyaw ang bata sa sakit) ang bisig nito ay halos napaabot ni Aling Marta sa kanyang balikat sa likod. Ang

mga nanonood ay parang nangangapatdan ng dila upang makapagsalita ng pagtutol. Ang kaliwang kamay ni

Aling Marta ay pakabig na nakapaikot sa baba ng bata) sinapo ito ng bata ng kanyang kamay at nang mailapit sa

kanyang bibig ay buong panggigil na kinagat.

%indi niya gustong tumakbo) halos mabali ang kanyang siko at ang nais lamang niya ay makaalpas sa matitigas

na bisig ni Aling Marta) ngunit ngayon, nang siya ay bitiwan ng nasaktang si Aling Marta at makalayong

papaurong, ay naalaala niya ang kalayuan, kay Aling Marta at sa dumakip na pulis, at siya ay humahanap ng

malulusutan at nang makakita ay walang lingun-lingon na tumakbo, patungo sa ibayo nang maluwag na daan.

Bahagya na niyang narinig ang mahahayap na salitang nagbubuhat sa humahabol na si Aling Marta, at ang sigaw

ng pulis at ang sumunod na tilian ng mga babae) bahagya ng umabot sa kanyang pandinig ang malakas na busina

ng ilang humahagibis na sasakyan. Sa isang sandali ay nagdilim sa kanya ang buong paligid at sa pagmumulat na

muli ng kanyang paningin, sa pagbabalik ng kanyang ulirat, ay wala siyang nakita kundi ang madaliin ang anino

ng kanyang mukhang nakatunghay sa kanyang lupaypay at duguang katawan.

%indi umimik si Aling Marta habang minamasdan ang bata. Maputla ang kulay ng kanyang mukha at aywan ba

niya at pati siya ay tila pinanawan ng lakas. Malamig na pawis ang gumigiit sa kanyang noo at ang tuhod niya ay

parang nangangatog. %indi siya makapag-angat ng paningin) sa palagay ba niya ay sa kanya nakatuon ang

paningin ng lahat at siyang binuntunan ng sisi. Bakit ba ako nanganganino sa kanila/ #inipilit niyang usalin sa

sarili. !inawa ko lamang ang dapat gawin nino man at nalalaman ng lahat na ang nangyayaring itoy pagbabayad

lamang ng bata sa kanyang nagawang kasalanan.

Ang pulis ay nakabalik na sa outpost at sa isang ospital na tumatawag. Ang bata ay napagtulungan ng ilan na

buhatan sa bangketa upang doon pagyamanin at ipaghintay ng ambulansiya kung aabot pa. Ang kalahati ng

kanyang katawan, ang dakong ibaba, ay natatakpan ng diyaryo at ang gulanit niyang kasuotang ay tuluyan nang

&/



nawalat sa kanyang katawan. Makailang sandali pa, pagdating ng pulis ay pamuling nagmulat ito ng paningin at

ang mga mata ay ipinako sa maputlang mukha ni Aling Marta.

&Maski kapkapan ninyo ako, e, wala kayong makukuha sa akin,' ang sabing paputol-putol na nilalabasan ng

dugo sa ilong. &%indi ko kinuha ang inyong pitaka.'

May kung anong malamig na naramdaman si Aling Marta na gumapang sa kanyang katawan) ang nata ay pilit

na nagsasabi ng kanyang pahimakas. lang sandali pa ay lumungayngay ang ulo nito at nang pulsuhan ng isang

naroroon ay marahan itong napailing. #atay na, naisaloob ni Aling Marta sa kanyang sarili.

&#atay na ang dumukot ng kuwarta ninyo,' matabang na sabi ng pulis sa kanya. Nakatayo ito sa kanyang tabi at

hawak naman ang kuwaderno at lapis. &Siguroy matutuwa na kayo niyan.'

&Sa palagay kaya ninyo e may sasagutin ako sa nangyari/' ang tanong ni Aling Marta.

&+ala naman, sa palagay ko,' ang sagot ng pulis. &Kung me mananagot niyan ay walang iba kundi ang pobreng

tsuper. +ala rin kayong sasagutin sa pagpapalibing. super na rin ang mananagot niyan,' may himig

pangungutya ang tinig ng pulis.

&Makakaalis na po ako/' tanong ni Aling Marta.

&Maaari na,' sabi ng pulis. &Lamang ay kinakailangang iwan ninyo sa akin ang inyong pangalan at direksyon ng

inyong bahay upang kung mangangailangan ng kaunting pag-aayos ay mahingan naming kayo ng ulat.'

binigay ni Aling Marta ang tinitirhan at pagkatapos ay tuwid ang tinging lumalayo sa karamihan. #ara pa siyang

nanghihina at magulong-magulo ang kanyang isip. Sali-salimuot na alalahanin ang nagsasalimbayan sa kanyang

diwa. Lumakad siya ng walang tiyak na patutunguhan. Naalala niya ang kanyang anak na ga-graduate, ang ulam

na dapat niyang iuuwi na, at ang nananalim, nangungutyang mga mata ng kanyang asawa sa, sandaling malaman

nito ang pagkawala ng pera. Magtatanong iyon, magagalit, hanggang sa siya ay mapilitang sumagot.

Magpapalitan sila ng mahahayap na pangungusap, sisihan, tungayawan, at ang mga anak niyang ga-graduate ay

magpapalahaw ng panangis hanggang sila ay puntahan at payapain ng mga kapitbahay.

Katakut-takot na gulo at kahihiyan, sa loob-loob ni Aling Marta, at hindi sinasadya ay muling nadako ang

pinag-uugatang diwa sa bangkay na bata na natatakpan ng diyaryo, na siyang pinagmulan ng lahat.

Kung hindi sa inamaan ng lintek na iyon ay hindi ako masusuot sa suliraning ito, usal niya sa sarili. Kasi imbis,

&



walang pinag-aralan, maruming palaboy ng kapalarang umaasa sa taba ng iba. Mabuti nga sa kanya"

Kinakailangan niyang kumilos, umisip ng paraan. Kinakailangang kahit papaanoy makapag-uwi siya ng ulam sa

pananghalian. #agkakain ng kanyang asawa ay malamig na ang kokote nito at saka niya sasabihin ang pagkawala

ng pera. Maaaring magalit ito at ipamukha sa kanya, tulad ng madalas na sabihin nito, na ang lahat ay dahil sa

malabis niyang paghahangan na makagpadal ng labis na salaping ipamimili, upang maka-pamburot t maipamatasa kapwa na hindi na sila naghihirap. Ngunit ang lahat ay titiisin niya, hindi siya kikibo. lilihim din niya ang

nangyaring sakuna sa bata) ayaw ng kanyang asawa ng iskandalo) at kung sakalit darating ang pulis na kukuha

ng ulat ay lilihimin niya ito. At tungkol sa ulam mangungutang siya ng pera sa tindahan ni Aling !ondang at

iyon ang kanyang ipamimili 6 nasabi niya rito na ang nawala niyang pera ay isang daan at sampung piso at

halagang iyon ay napakalaki na upang ang lima o sampung ay ipagkait nito sa kanya bilang panakip. %indi iyon

makapahihindi. May ngiti ng kasiyahang naglalaro sa manipis na labi ni Aling Marta nang ipihit niya ang

kanyang mga paa patungong pamilihan.

anghali na nang siya ay umuwi. Sa daan pa lamang bago siya pumasok sa tarangkahan, ay natanaw na niya nag

kanyang na dalaga na nakapamintana sa kanilang barung-barong. Nakangiti ito at siya ay minamasdan, ngunit

nang malapit na siya at nakita ang dala ay napangunot-noo, lumingon sa loob ng kabuhayan at may tinawag.

Sumungaw ang payat na mukha ng kanyang asawa.

&Saan ka kumuhang ipinamili mo niyan, Nanay/' ang sabi ng kanyang anak na ga-graduate,

&<*e,' hindi magkandatutong sagot ni Aling Marta. &Saan pa kundi sa aking pitaka.'

Nagkatinginan ang mag-ama.

&Ngunit, Marta,' ang sabi ng kanyang asawa. &Ang pitaka mo e Naiwan mo" Kaninang bago ka umalis ay kinuha

ko iyon sa bulsa ng iyong bestidong nakasabit at kumuha ako ng pambili ng tabako, pero nakalimutan kong

isauli. Saan ka ba kumuha ng ipinamili mo niyan/'

biglang-bigla, anakiy kidlat na gumuhit sa karimlan, nagbalik sa gunita ni Aling Marta ang larawan ng isang

batang payat, duguan ang katawan at natatakpan ng diyaryo, at para niyang narinig ang mahina at gumagaralgal

na tinig nito) Maski kapkapan ninyo ako, e, wala kayong makukuha sa 4kin. Saglit siyang natigilan sa pagpanhik

sa hagdanan) para siyang pinanganga-pusan ng hininga at sa palagay na niya ay umiikot ang buong paligid) at

bago siya tuluyang mawalan ng ulirat ay wala siyang narinig kundi ang papanaog na yabag ng kanyang asawat

anak, at ang papaliit na lumalabong salitang0 Bakit kaya/ Bakit kaya/

()



Si Kul i tNi Nestor Barco

A<, hanga talaga ako sa iyo kung paano mo napagtitiyagaan si Kulit.' Ang bunsong kapatid

niyang babae ang nagsabi nito.

&Buti kung oras lamang niya ang nasasayang. Kaso, pati oras ko e sinasayang ni Kulit sa paulit-ulit niyang

kuwento.' sang kaopisina nila ang nagreklamo nito.

&Alam mo, puwede kang sabitan ng medalya sa pagiging pasensiyosa. Natatagalan mo si Kulit.' sang kaibigan

niya ang nagbiro nito.

&Sigurado ka bang habambuhay mong mapagpapasensiyahan si 2oland/' Ang kaniyang ina ang nagpaalala nito.

KA% sa kaniyang sarili, aminado siyang makulit si 2oland.

Mahigit isang taon na silang mag-boy>iend. Naranasan na niya ang kung anu-anong kakulitan nito.

Minsan, nalimutan niyang balikan ang payong na iniwan niya sa baggage 7ounter ng mall. Nasa abangan na sila

ng sasakyan nang maalala niya iyon.

(%



&$apat, tinatandaan mo ang iniiwan mo. ingnan mo, napakalaking abala ang nangyari,' sikmat nito sa kaniya.

May dalawampung beses yatang inulit-ulit nito iyon. alagang nakulili ang mga tainga niya.

%indi ito nasisiyahan sa minsan, makalawa o kahit makaitlo pang pagbibilin.

Minsay maaga silang lalakad kinabukasan. &Alas-sais ng umaga e kailangang handa ka na. Susunduin kita sa

ganoong oras,' bilin nito nang pasakay na siya ng U? <@press Ser=i7e.

&(o,' tugon niya.

#agdating ng bahay, nakatanggap siya ng te@t. 6 AM BUKAS , sabi ng te@t ni 2oland.

Alas- ng gabi, papatulog na siya nang makatanggap uli siya ng te@t. !aling uli kay 2oland. !anoon uli ang

sinasabi0 6 AM BUKAS .

Naudlot ang pagtulog, nawala ang antok niya. Nahirapan siyang makatulog.

Nagmamadali siya kinabukasan. %indi agad siya nakabangon dahil natagalan bago siya nakatulog nang nagdaang

gabi. Maliligo na siya nang tumunog ang kaniyang 7ellphone. Bagamat may hinala na siyang si 2oland uli iyon,

binasa pa rin muna niya ang te@t dahil baka mahalaga iyon na kailangan niyang sagutin noon din.

Si 2oland nga uli. #areho pa rin ang sinasabi. REMIND KO LAN. 6 AM.

Lalo siyang natatagalan dahil sa ginagawa nito.

May pagkakataong sumasawa rin siya sa paulit-ulit nitong pagbibilin. &niintindi ko naman ang sinasabi mo.

4+ag kang mabahala,' pagbibigay-katiyakan niya kay 2oland.

&Nagsisiguro lang,' sinasabi nito.

%indi siya psy7hologist. %indi niya alam kung bakit ganoon si 2oland.

Nagkaroon ba ito ng masaklap na karanasan noong bata pa/ inamaan ba ito ng kung anong sakit/ Nasa dugo ba

iyon/ ( sadyang ganoon lang si 2oland/

Basta inuunawa na lamang niya ito.

utal, kahit ano naman ang dahilan ng kakulitan nito, uunawain pa rin niya si 2oland.

!usto pa rin niyang makasama ito habambuhay dahil mahal niya ito.

(&



KUN! sa kaniyang sarili lamang, mapagtitiyagaan na niya kahit pa mayat mayay maging makulit si 2oland.

Nasanay na siya sa kakulitan nito.

At sakali mang napipikon siya kung minsan, nagbabati naman sila agad.

sa pa, nakita niyang may malaking kabutihan para sa kaniya sa pagiging makulit ni 2oland.

Sa edad niyang beinte-singko anyos, marami na rin siyang naranasan at nasaksihan tungkol sa pag-ibig.

%indi si 2oland ang unang boy>iend niya. Marami na rin siyang naging 7rush at nakaapat na siyang boy>iend

bago nanligaw sa kaniya at sinagot niya si 2oland.

$aig pa niya ang bumagsak sa isang sube7t sa paaralan nang hindi siya ang ligawan ng 7rush niya noong nasa

haiskul siya. Maraming estudyanteng babae ang may 7rush sa 7rush niya. ba pala ang gusto nito, hindi sila na

may 7rush dito.

&Ano ka ba/ #ara kang nasa alapaap" Magsaing ka na"' narinig na lamang niyang bulyaw ng kaniyang ina habang

iniisip niya ang tin-edyer na lalaki.

+ala pa rin sa sarili na nagsaing siya.

yak siya nang iyak sa kaibigan niya nang matuklasan niyang may iba pa palang nililigawan ang boy>iend niya.

&Bakit niya nagawa sa akin ito/ Bakit/ +ala naman akong pagkukulang sa kaniya"' himutok niya.

iyak na kulang ang isang drum bilang panahod sa mga luhang pumatak mula sa mga mata niya bago sila

nagtagpo ni 2oland.

Nasasaksihan din niya kung paano magdusa ang kapuwa.

lang beses na siyang pinaghingahan ng lungkot ng ilang kaibigan niya.

&Napakasakit" Napakasakit ng ginawa niya"' sabi ng isang kaibigan niya habang iyak nang iyak makaraang iwan

ito ng boy>iend.

Kay 2oland, maraming babae ang turned-oC.

Bihira, kung mayroon man, ang kaagaw niya.

!A9UNMAN, gusto pa rin niyang mabawasan, kundi man ganap na mapawi, ang kakulitan ng boy>iend.

((



Kung maraming naiinis kay 2oland dahil sa kakulitan nito, naaawa naman siya.

niiwasan si 2oland ng mga kaopisina nila. Kapag papalapit na ito sa isang umpukan, biglang lumalayo o

naghihiwa-hiwalay ang mga naroon.

Binabara ito ng kausap. &#aulit-ulit ka naman, e"' sasabihin ng kausap nito saka biglang iiwan si 2oland.

#inagtatawanan ito ng mga nakaririnig kapag nagpapaliwanag ito.

iyak na dinaramdam ni 2oland ang mga iyon. Nalulungkot ito.

Kaya kapag nagtatalo sila :na madalang namang mangyari dahil iniiwasan niya iyon hanggat maaari;, pinipili

niyang walang nakaririnig dahil ayaw niyang mapagtawanan si 2oland.

Naiisip din niyang mahirap dalhin sa kalooban yaong parang laging nag-aalala at hindi mapanatag kahit ilang

beses bigyan ng katiyakan na tulad ng nakikita niyang nangyayari kay 2oland.

#inapayuhan niya ito0 &Kapag me sinabi ka sa kausap mo, sapat na ang isa. iyak namang narinig iyon. Kung

talagang pakikinggan ka, pakikinggan ka kahit minsan mo lang sinabi. Mayroon pa ngang tao na lalong

kabaligtaran ang ginagawa pag pinaulit-ulit mo.'

NAKKA naman niyang pinahahalagahan ni 2oland ang pag-unawa at pagmamalasakit niya.

Kapag nagbati na sila makaraang magtalo, sinusuyo siya nito.

anggal lahat ang inis niya, bagbag na bagbag pa nga ang kalooban niya, kapag sinabi na nito sa kaniya0 &Sorry,

ha/ Sinumpong na naman ako ng kakulitan.'

inatanong siya nito kapag sa tingin nito ay may problema siya o may dinaramdam. Alam niya, gusto nitong lagi

siyang masaya.

Nagpapatawa ito kapag sa tingin nito ay naiinis siya. Ngumingiti ito kapag tumatawa na siya. &!anyan, masaya

ako pag ngumingiti ka na,' sasabihin nito. At magtatawanan sila.

Ang totoo, lagi silang nagtatawanan kapag magkasama sila ni 2oland.

%igit sa lahat, ipinakikita nitong sa kaniya lamang nakatuon ang mga mata nito kahit pa katatapos lamang

nilang magtalo dahil sa kakulitan nito.

Sa loob niya, tao nga lamang siguro si 2oland na nangangailangan ng pang-unawa at pagmamahal.

(-



+AKAS.

(



Aanhin Nino Yan?

Ni Vilas Mana!" #alin ni $ual%ati Bautista

Si Nai phan ay isa sa mga sikat sa kapit-bahayan. %indi dahil isa siyang mananayaw na ang paay

singgaan ng saboy ng bituin) hindi rin dahil ginawa niyang bukod-tangi ang sarili sa larangan ng pulitika o

panitikan. Marahil, ang kanyang talino sa pagsasangkap sa isang masarap na luto ng sinangag ang kanyang

naging tuntungan sa kawalang-hanggan, pero kahit hindi naging katangi-tangi ang nalalaman niya sa pagluluto,

('



magiging tanyag pa rin siya, dahil handa niyang pahintulutan ang kanyang mga parokayano sa walang

limitasyong pangungutang.

Mahilig siyang mamigay ng matamis sa mga bata nang hindi naghahanap ng pera. Mangyari pang dahilan ito

lagi para magreklamo ang kanyang asawa, pero sasabihin niya0&Ang dalawampung satang na halaga ng matamis ay hindi ipinahihirap ng pamilya.'

#ag ang han Khun, isang mataas na opisyal na naninirahan sa may iskinita, ay gusto ng isang masarap na kape,

sasabihin nito sa anak0 &Magdala ka rito ng kape mula sa tindahan ni Nai #han. Marami siyang maglagay ng

gatas) iisipin mong nag-aalaga siya ng baka para doon"'

Sa iskinita ding iyon naninirahan ang isang lasenggo na hilig nang lumitaw sa kaninan at tumula ng mga berso

mula sa kwento nina Khun Dhang at Khun #haen) makikinig si Nai #han nang taimtim ang atensyon. Mataposmagpalabas, hihingi ang lasenggo ng isang libreng baso ng tsaang may yelo, na malugod namang ipagkakaloob

ni Nai #han, na may kasama pang doughnut para kumpleto.

#ag maulan, sasabihin ni Nai #han sa mga estudyanteng dalagita0 &Mga binibini, nahihirapan na kayo sa

pagtatampisaw sa putik. Mula ngayon, pwede nyong bitbitin ang inyong mga sapatos hanggang sa aking

tindahan at doon nyo isuot.' Lagi niyang binibigyan ang mga ito ng malinis na tubig para panghugas ng paa.

#ero eksakatong gabi-gabi, isasara niya ang kanyang tindahan. Sasabihin sa kanya ng mga kaibigan niya, &$apatkang magbukas at magsilbi sa gabi) dyan maganda ang negosyo, mas madali kang yayaman.'

Masayang tatawa si Nai #han at sasabihin, &Mas masarap matulog kaysa magpayaman nang mabilis.'

Ang sagot na itoy may pinupukaw sa puso ng mga nakakarinig na mas mayaman kaysa kay Nai #han, pero hindi

pa rin kuntento sa yaman nila, bagkus ay nagkukumagkag pang magpundar ng mas malaki pang kayamanan.

Ang mga taong naninirahan sa iskinita, pauwi sa kani-kanilang bahay sa kalaliman ng gabi pagkaraan ng

maghapong ginugol sa paghahabol ng pera, ay makatatanaw kay Nai #han na nakahilig sa kanyang maliit na

silyang de-tiklop, kuntentong nakikipag-usap sa asawa. At maiisip nila sa kanilang sarili, &Ang saya-saya nilang

tingnan, malayo sa paghahangad sa kayamanan. Mas mabuti pa sila sa amin.'

sang gabi ay nagpunta sa sinehan ang kanyang asawa, at nag-iisia si Nai #han. #apadilim na at naghahanda na

siyang magsara ng tindahan nang mabilis na pumasok ang isang kabataang lalaki.

(*



&Anong maipaglilingkod ko sa inyo sir/' anong ni Nai #han. Sa halip na sumagot, naglabas ng baril ang

estranghero at itinapat iyon sa puso niya. %indi ito maunawaan ni Nai #han, pero nadaman niya na hindi

maganda ang mga pangyayari.

&abot mo ang salapi mo,' marahas na sabi ng kabataang lalaki. &Lahat" Kung anuman meron ka. Mukhangpatayan ang uso sa mga panahong ito) nagbabarilan ang mga tao sa ibat ibang dako araw-araw. #ag pinatay kita,

wala nang ispesyal doon, at pag napatay mo ako, hindi na rin masyadong nakapagtataka, kaya bilisan mo na. pag

hindi ko nakuha ang salapi, patitikimin kita ng mga bala.'

%indi nanginig si Nai #han. Kalmante siyang nakatayo at sinabi niya sa tinig na parang nakikipag-usap lang)

&bibigay ko sayo ang pera, pero hindi dahil sa baril mo, ibibigay ko sayo dahil mukhang kailangang-kailangan

mo iyon. Baka nakasalalay ditoy buhay at kamatayan. <to. . . lahat ng perang meron ako ay nandito. Kunin mona at umuwi ka na agad. Sinong nakakaalam/ Siguroy may sakit ang iyong ina) baka nga maraming taong

naghihintay doon, iniisip kung mag-uuwi ka ng pera o hindi. Maraming buhay ang maaaring mnakadepende sa

pag-uwi mo na may dalang pera. %indi ko sasabihin sa mga pulis. Mga siyam na raan ang 7ash dito) higit pa. .

.kunin mo na.'

nilagay niya ang salapi sa mesa pero ang binatang holdaper ay tila hindi nagkalakas-loob na hipuin iyon.

&Bakit hindi mo kunin/' tanong ni Nai #han. &ingnan mo, bakit kita lolokohin/ Alam kong hirap na hirap ka.%irap tayong lahat sa mga araw na ito. %indi ako naniniwalang masama kang tao. Sino ang gustong maging

magnanakaw kung maiiwasan niya/ Maaari ding nagkaatake ang iyong ama at kailangan mo siyang alagaan.

$alhin mo sa kanya ang perang ito, pero huwag mong ubusin lahat sa gamot. Maniwalak ka sa akin, magagamot

ng doktor ang katawan, pero kailangan ng tao ang lunas pati sa kanyang isip at kaluluwa. Bumili ka ng ilang

mababangong bulaklak, isang kuwintas ng bulaklak para sa iyong ina na mailalagay niya sa harap ng sagradong

imahen sa bahay. yon ang ginagawa ko gabi-gabi. %indi mo kailangang malaman kung ano ang kabanalan o

kung saan ito nananahan. Sapat na ang makadama ka ng kapayapaan sa iyong sarili. yon ang langit. Ay"Eat

itabi mo ang iyong barilEgiginhawa agad ang pakiramdam mo. Ang isang lalaking may dalang baril ay hindi

nakakakilala nbg kapayapaan, ang puso niyay naghihirap sa takot at pag-aalinlangan, at sa amoy ng panganib.

%indi tayo liligaya habang ang ating mga kamay ay nagsisikip sa mga sandata.'

(/



nilagay ng kabataang lalaki ang baril sa kanyang bulsa, tulad ng isang masunuring bata. tinaas niya ang mga

kamay sa pagpupugay sa wai kay Nai #han, na kilala sa kanyang sinangag at kape at pagbubukas-palad.

&$apat na barilin ko ang aking sarili imbis na barilin ka,' sabi ng kabataang lalaki.

&%uwag kang magsalita na parang baliw,' sabi ng tagapamahala ng tindahan, habang inaabot ang pera sa binata.&to na lahat iyon. $alhin mo at iyo nang lahat. %indi ito pagbibigay na ginawa sa galit. Alam ko na puno ang

mga bilangguan, pero hindi ng mga kriminal. sa kang lalaking tulad ko, tulad ng ibang lalaki) kahit sinong

lalaki, kahit isang ministro, ay ganyan din ang gagawin ko kung desperado.'

Naupo ang kabataang holdaper. &%indi pa kita nakita kailanman, at hindi pa ako nakakita kailanman ng gaya mo

kung magsalita. %indi ko kukunin ang pera mo, pero itinabi ko na ang aking baril. Ngayoy uuwi na ako sa

aking ina na gaya ng sabi mo,' umubo siya ng ilang ulit bago nagpatuloy. &Masama akong anak. Lahat ng perang ibinigay sa akin ng aking inay inubos ko sa karera ng kabayo) yong kakaunting natiray inubos ko sa pag-iinom.'

&Lahat ng taoy nagkakamali. Ano ba ang buhay kundi magkahalong eksperimento, pagkakamalit mga

kabiguan/' sabi ni Nai #han.

&%indi, malakas ang katawan ko, alam mo,' pagpapatuloy ngkabataang lalaki. &Narinig mo ba ang ubo ko/

Natatakot ako na mayroon na akong .B. iyon ang dapat sa akin, sa palagay ko, dahil meron akong mga

ginawang masasamaEdapat talagang mamatay na ako agad-agad. %indi ako dapat mabuhay, pasanin lang ako samundo. Salamat, at paalam.'

&%indi mo kailangang umalis agad. $ito ka muna sandali at mag-usap tayo. !usto kitang makilala. Saan ka

nakatira/ Ano ang mga hilig mo/ big kong sabihin, ano ang mga pinaniniwalaan mo/'

+alang pag-asang umiling ang kabataang lalaki. &%indi ko alam kung saan ako papunta ngayon. Saan ako

maaaring pumunta/ Ano ang mga pinaniniwalaan ko/ %indi ko alam. Mukhang walag anupaman sa mundong

ito na karapat-dapat na paniwalaan. Naging isang miserableng nilikha na ako mula nang araw na akoy

ipinanganak) hindi nakapagtataka na hindi ko gusto ang aking mga kapwa-tao. Minsan, ang tingin koy

pananagutan ng lahat ang mga kasamaan ko. Ayokong makisalamuha sa mga tao. %indi ako nagtitiwala sa kahit

kanino. Kinasusuklaman ko ang paraan ng pakikipag-usap ng tao sa isat isa, kung paano nila gugulin ang

kanilang buhay, kung paano nila mahalin at purihin ang isat isa, kung paano sila tumawa at ngumiti.'

(



umango nang may pagkaunawa si Nai #han. &Lahat ng taoy ganon ang pakiramdam kung minsan.'

&Kaya mo ba akong paniwalaan/'. &%indi ako interesado sa kahit ano. Sawang-sawa na ako sa lahat. Ang buong

mundo ay parang hungkag. +alang kahulugan, walang anupaman na mapangangapitan o maigagalang ng tao.

Kung talagang gusto kong magtrabaho, sa palagay ko ay maaari akong humanap ng gawain. #ero nasusuklamakong makita ang sangkatauhan, ayokong tumanggap ng kahit na anong pabor mula sa kanila. Mananatili ako

nang isang linggo sa isang trabaho, dalawang linggo, sa isa paEhindi ako nagtatagal kahit saan.'

&Nagbabasa ka ba ng libro/'

&$ati. #ero umayaw na ako. Ni hindi na ako nagbabasa ng dyaryo ngayon. Bakit pa/ alam na alam ko kung

anong laman nila. +ala kundi barilan, nakawan, patayan" Binabago nila ang mga lugar at mga pangalan, pero

ganun at ganon din ang mga istorya.'%inimas ng kabataang lalaki ang kanyang baba at masusing naningkit ang mga mata kay Nai #han. &Suwerte mo

na hindi ka nagpakita ng anumang takot o galit nang pagbantaan kita ng baril, tiyak na papatayin kita. Ang

daigdig na itoy punung-puno ng mga lalaki na gustong magpakita ng galit, mga lalaking marurumi ang isip, na

laging bumubulalas na nabubulok na raw ang sibilisasyon at moralidad. %indi ako naniniwala na dahil lang daan-

daan o libo-libo ang napasama, ganun na rin ang dapat gawin ng lahat ng tao. Alam ko na ngayon na hindi ako

naparito dahil sa pera kundi para patunayan sa sarili ko na tama ang aking paniniwala. Naiisip ko palagi kahit panawawalan na ng pag-asa ang mundo at lumulubog na sa kalaliman, pinarumi at dinungisan ng kasalanan ng tao,

may natitira pa rin kahit isang tao na hindi tao dahil lang ganun ang itsura niya, kundi isang tunay na taong

nilalang. Alam niya kung paaanong magmahal ng iba, kung paano mapagwawagian ang paggalang ng ibang tao.

#ero hindi ko ganap na pinanaligan iyon dahil wala pa akong nakitang ganun. Sa loob ng maraming taon ay

iniisip ko0 &Sanay makakita ako ng isang tao na hindi pa naging buktot kasabay ng kabuktutan ng mundo, para

mapaniwalaan ko na may natitira pang kabutihan, para magkaroon ako ng lakas para patuloy na mabuhay.

Ngayoy nakatagpo ako ng isang taong ganun. binigay mo sa akin ang lahat ng hinahangad ko. +ala ka nang

dapat ibigay. Uuwi na ako ngayon. Mangyari pa, sa isip ko, hindi ko na kamumuhian uli ang daigdig.

Natuklasan ko sa wakas ang uri ng buhay na gusto kong tuntunin.'

Mukhang naging mas masigla na ang estranghero. umindig na siya para umalis at pagkaraan, naalala niya,

-)



inilabas niya ang baril. niabot niya iyon sa may-ari ng tindahan.

&Sanay kunin mo ito. %indi ko na ito kailangan. yan ang tatak ng mababangis. Sinumang lalaki na magdadala

ng baril ay walang awa o paggalang sa iba, wala siyang iginagalang kundi ang baril. Ang mga bandidoy maaaring

mabuhay sa kanilang baril, pero ang buhay nilay laging gagambalain ng katotohanan na ang mga kaaway nilaymaaaring sumalakay sa kanila nang wala silang kahandaan. +ala silang panahon para panoorin ang paglubog ng

araw o para umawit. #ag ang taoy walang panahon para umawit, mabuti pang maging kuliglig na lang o ibong

mynah.'

Ngumiti nang masaya ang holdaper, at kumakaway ng pamamaalam, idinugtong nito0 &Babalik ako para makita

ka uli, pero huwag mo nang ipakita uli sa akin ang aking baril. 49an ang kaaway ng isang malinis na buhay.

#aalam.'Nawala sa dilim ang estranghero. 9umuko si Nai #han, ang may-ari ng tindahan, para bisitahin ang pinakabago

niyang pag-aari. niisip niya na bukas ay ipagbibili niya iyon. Kailangang-kailangan niya ng bagong pansala ng

kape.

-%



Regalo

Inalog ko ang baryang matagal nang nakaimbak sa bulsa ng aking kupas nang pantalon habang

nakadikit ang aking mukha sa salamin sa labas ng tindahan ng mga laruan. Sumimangot ang aking mukha nang

makita ang nakatayong karatula ng presyo. nalog ko ulit ang aking bulsa, kinapa ang kakaunting barya sa isang

araw kong pagtitinda at paglalako ng dyaryo at sampagita malapit sa simbahan. Nakabenta ako ng marami

ngayong araw na ito. Subalit ang hilaw na tunog ng baryang inalog ko ay hindi ata kakasya sa singkwenta pesos

na nakasulat sa karatula ng mga laruang kanina ko pa minamasdan.

diniin ko nang maigi ang nakadikit kong mukha sa salamin upang makita nang maayos ang mgamakukulay na laruan. Siguradong matutuwa si Fun-Fun sa mga matitingkad na pula, berde, asul at dilaw na

kulay sa laruang sasakyan at baril-barilan. %uminga ako ng malalim. Kasabay ng aking pagbubuntong-hininga ay

ang paglapit sa akin ng isang seylsleydi at nag-akmang paaalisin ako. Binitawan ko ang barya sa aking bulsa,

inilayo ang mukha sa papalapit na babae mula sa tindahan, at humakbang ng ilang apak papalayo. niwan ko ang

pagbabaka-sakali ng aking isipan.

&Sa susunod nalang siguro,' bulong ko sa sarili. &Balang araw, mabibili rin kita.'

%umakbang na ako palayo sa tindahan. Kitang kita ko parin ang karatula ng presyo . Sa di kalayuan,

nakita ko ang isang tumatakbong lalaking nakaitim at may takip sa mukha na papunta sa akin. Mabilis akong

umilag ngunit huli na nang mabangga niya ako at tumilapon kami sa daan. Nabitawan niya ang binibitbit na

maitim na bag dahil sa pagmamadali niya.

umayo akong masakit ang kaliwang paa. #aika-ikang tumayo at nang makatayoy pinagpag ang sariling

kupas na pantalon. Sa sandaling iyon, nakita ko ang isang pulis at isang matabang babae patungo sa aking

kinaroroonan.

&Bata, may nakita ka bang isang lalaking may dalang bag at tumatakbo patungo rito/'

anong sa akin ng pulis.

&(po,'

-&



ang maigi kong sagot.

&Lumiko po siya rito.'

Sabay turo sa eskinitang pinagtakbuhan ng lalaki. &Naiwan niya itong bag dahil nagkabanggan kami kanina.'

nabot ko ang bag sa pulis.

#agkakita sa bag ay agad akong niyakap ng matabang ale. inungo naman ng pulis ang itinuro kong daan.

&sa kang angel"'

uwang tuwang sabi ng ale habang hawak-hawak ang bag.

&Ano ba ang pangalan mo/'

anong sa akin ng ale.

&?aldwin po.'

Ang magalang kong sagot.

&%eto ang pagpapasalamat ko sa iyo. Kung hindi dahil sa iyo hinding-hindi ko makukuha ulit ang bag

ko.' niabot ng ale ang perang papel sa akin. Nanlaki ang aking mata nang abutin ko ang singkwenta pesos

galling sa ale.

&anggapin mo ang pagpapasalamat ko.' Sabi ng ale habang ginugulo ang aking buhok.

&Sa-salamat po.' Ang tuwang tuwa kong sagot.

Bumalik ako sa tindahan. nayos ko ang buhok kot ipinagpag ang pantalon. Sa isang saglit ay bitbit ko na

ang laruang sasakyan na may ibat-ibang kulay. May ngiti ang aking labi. Nagmamadali na akong umuwi.

&Saan ka nanggaling, anak/'

Ang salubong na tanong sa akin ni nay pagkarating ko sa bahay.

-(



&Nag istambay ka na naman ba doon sa tindahan ni Aling Betty/'

&(po, madali po kasing naubos ang mga paninda ko.'

Sagot ko kay nay habang tinutungo aking kwarto kung saan mahimbing na natutulog si Fun-Fun.Maayos kong inilapag ang laruang sasakyan sa lamesa katabi ng kamang kanyang tinutulugan.

&Maligayang ikaapat na kaarawan, mahal kong kapatid.'

Bulong ko sa kanya sabay halik sa kanyang noo.

&%alika na rito anak at maghapunan ka na.'

Sabi ni nay.

&(po nay.'

Sagot ko.

&Maligayang kaarawan ulit.'

May ngiti ang aking mga labi. Uh

--



Uhaw ang T igang na

LupaNi $ia!a! Arceo

Ilang gabi nang ako ang kapiling niya sa higaan. ila musmos akong dumarama sa init ng kanyang

dibdib at nikikinig sa pintig ng kanyang puso. Ngunit, patuloy akong nagtataka sa malalim na paghinga niya, sa

kanyang malungkot na pagtitig sa lahat ng bagay, paghikbi*

lang araw ko nang hindi nadadalaw ang aklatan0 ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang

mahal sa akin0 bilugang mukha, malapad na noo, hati-sa-kaliawang buhok, singkit na mga mata, hindi

katangusang ilong, mga labing duyan ng isang ngiting puspos-kasiyahan*Sa kanya ang aking noo at mga mata.

Ang aking hawas na mukha, ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at maninipis na labi, ay kay na*

Sa na ay hindi palakibo0 siya ay babaing abilang at sukat ang pangungusap. %indi niya ako inuutusan. Bihira

siyang magalit sa akin at kung nagkakagayon ay maikli ang kanyang pananalita0 Lumigkit ka"*At kailangang 4di

ako makita. Kailangang 4do ko masaksihan ang kikislap na poot sa kanyang mga mata. Kailangang 4di ko

namamalas ang pagkagat niya sa kanyang labi. Kailangang 4do ko na makita ang panginginig ng kanyang mga

daliri. to rin ang katumbas ng kanyang mariing huwang kung mayroon siyang ipinagbabawal.

Ang ngiti ni na ay patak ng ulan kung tag-araw0 ang bata kong puso ay tigang na lupang uhaw na uhaw*

Minsan man ay hindi ko narinig na may pinagkagalitan sila ni Ama bagamat hindi ko mapaniwalaang may

-



magkabiyak ng pusong hindi nagkakahinampuhan. Marahil ay sapagkat kapwa sila may hawak na kainawaan0

ang pagbibigayan sa isat isa ay hindi nalilimot kailanman.

Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang idinudulat ng isang amang nagsasalaysay tungkol sa mga kapre atnuno at tungkol sa magagandang ada at prinsesa) ng isang nagmamasid at nakangiting ina) ng isang pulutong ng

nakikinig na magaganda at masasayang bata.

Ngunit, sa halip niyon ay minalas ko si Ama sa kanyang pagsusulat) sa kanyang pagmamakinilya) sa kanyang

pagbabasa. Minamasdan ko kung paano niya pinapangunot ang kanyang noo) kung paano niya ibinubuga ang

asong nagbubuhat sa kanyang tabako) kung paano siya titingin sa akin na tila may hinahanap) kung paano niyaipipikit ang kanyang mga mata) kung paano siya magpapatuloy sa pagsulat*

Si na ay isang magandang tanawin kung nanunulsi ng mga punit na damit) kung nag-aayos ng mga uhales at

nagkakabit ng mga butones sa mga damit ni Ama. Sa kanyang pagbuburda ng aking mga kamison at panyolito 6

sa galaw ng kanyang mga daliri 6 ay natutunghan ko ang isang kapana-panabik na kuwento. Ngunti, ang

pananabik na itoy napapawi.

Kabagu-tbagot ang aking pag-iisa at ako ay naghahanap ng kasama sa bahay0 isang batang marahil ay nasa

kanyang kasinungalingang gulang o isang saggol na kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang-malay, mabango ang

hininga, may maliit na paa at kamay na nakatutuwang pisilin, may mga pisngi at labing walang bahid- kasalanan

at kasiya-siyang hagkan, o isang kapatid ba kahulihan ng gulang, isang maaaring maging katapatan*

Sakali mang hindi nagkagalit si na at Ama, o kung nagkakagalit man ay sadyang hindi ipinamamalay sa akin, ay

hinahanap ko rin ang magiliw na palitan ng mga titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.

Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa pagpapaalam ni Ama. Sapat na ang naningil na ang maniningil sa ilaw

-'



o sa tubig o sa telepono upang sakupin ang panahong itatagal ng isang hapunan. Sapat na panakaw sa sulyap ni

Ama upang ipadamang may naririnig siya.

Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang kamay kung makailan kaming nagpasyal0 Si Ama, si na at ako.Malimit na ako ang kasama ni na) hindi ko nakitang sinarili nila ang pag-aaliw.

nuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay hindi ko kinapapansinan ng kakaibang kilos si na. Nahihiga

rin siya pagdating ng mga sandali ng pamamahinga at kung nakatutulog siya o hindi ay hindi ko matiyak.

Marahil ay ito ang tunay na madarama ng kataling-puso ng isang taong inaangkin ng madla*

Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.

lang taon na ngayon ang nakaraan nang minsang may ibinalik na aklat ang aming tagapaglaba0 yaon daw ay

nakuha niya sa isang lukbutan ng amerikana ni Ama. binigay ko yaon kay na0 yaon daw ay talaarawan ni Ama.

Kinabukasan ay may bakas ng luha ang mga mata ni na. Kapansin-pansin ang lalo niyang hindi pagkabo buhatnoon. Lalo siyang naging malungkot sa aking paningin.

Ano ang nasa isang talaarawan/

Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang umuuwing lasing si Ama ngunit, kakaiba ang kalasingan niya nagyong

gabi. %inihilamusan siya ni na ng malahiningang tsaa, ngunit wala itong naibigay na ginhawa.

%indi rin kumikino si na0 nasa mga mata niya ang hindi maipahayag na pagtutol. Sapagkat may isusulat

ako*sapagkat ikamamatay ko ang pighating ito*sapagkat*sapagkat*sapagkat* dinaraing ngayon ni Ama ang

kanyang dibdib at ulo0 hindi raw siya makahingang mabuti.

-*



Marahil ay may sipon ka, ani ina. Sinisinat ka nga.

sang panyolitong basa ng malamig na tubig ang itinali ko sa ulo ni Ama. +ala siyang tutol sa aking ginagawa.Sinusundan niya ng tingin ang bawat kilos ko.

Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang sa palad, at ang kanyang binti, buhat sa tuhod hanggang sa mga

talampakan, ay makailan kong binuhusan ng tubig na mainit na inakala kong matatagalan niya 6 tubig na

pinaglagaan ng mga dahong ng alagaw. Kinulob ko siya ng makakapal na kumot matapos na inumin niya ang

ibinigay kong mainit na tubig na pinigaan ng kalamansi.

Nakangiti si Ama0 Manggagamot pala ang aking dalaga" Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang ngiti

niyang yaon0 hindi ako dating binibiro ni Ama.

Sanay ako si na sa mga sandaling yaon0 sanay lalo kong ituturing na mahalaga ang nadarama kong kasiyahan*

Nabigo ako sa aking pag-asa0 nakaratay nang may ilang araw si Ama. %alos hindi siya hinihiwalayan ni na0 si

ilalim ng kanyang mga mata ay may mababakas na namang maiitim na guhit.

Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat ng kanyang makakaya. Ngunit, ayaw niyang ipagtapat sa akin

ang karamdaman ni Ama.

pinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag. Nililinis ko ang kanyang makinilya. dinikit ko ang kagugupit na

kuwentong kalalathala pa lamang. #inagsama-sama ko ang mga papel sa kanyang mga kahon.

Ang pang-ilalim na kahon ng kanyang hapag ay nagbigay sa akin ng hindi gagaanong pagtataka0 may isang

-/



kahitang pelus na rosas at isang salansan ng mga liham. Maliliit at mga bilugang titik bughaw na tinta sa

pangalan ni Ama sa kanyang tanggapan ang mga nasa sobre.

Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha, may ilong na kawangki ng tuka ng isang loro,maninipis na labi. Sa likod niyon ay nasusulat sa maliliit at bilugang mga titik sa bughaw na tinta0 Sapagkat

akoy hindi makalimot*

Ang larawan ay walang lagda ngunit nadama ko ang biglang pagkapoot sa kanyang at sa mga sandaling yaon ay

natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama. Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit ng pangyayari/ %igit

marahil ang aking katiwasayan kung hindi ka dumating sa aking buhay, bagamat hindi ko rin marahil matitiis na hindi maipagpalit ang aking kasiyahan sa isang pusong nagmamahal. otoong ang kalagayan ng tao sa buhay ang

malimit maging sagwil sa kanyang kaligayahan*

Naiwan na natin ang gulang ng kapusukan) hindi na tayo maaaring dayain ng ating nadarama. Ngunit,

nakapagitan sa atin ngayon ang isang malawak na katotohanang pumupigil sa kaligayahan ang hindi natin

maisakatuparan ay buhayin na lamang natin sa alaala. #anatilihin na lamang natin sa diwa ang katamisan ngisang pangarap) sanay huwag tayong magising sa katotohanan*

Nakita ko siya kagabi sa panaginip) sinusumbatan niya ako. Ngunit, hindi ko balak ang magwasak ng isang

tahanan. %indi ko maatim na mangnakaw ng kanyang kaligayahan) hindi ko mapababayaang lumuha siya dahil

sa akin. Ang sino mang bahagi ng iyong buhay ay mahal sa akin) ang mahal sa akin ay hindi ko maaaring

paluhain*

Ang pag-ibig na itoy isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing tauhan) sapagkat ako ang nagsimula ay

ako ang magbibigay-wakas. palagay mo nang akoy nasimulang tugtuging nararapat tapusin. !awin mo akong

isang pangarap na naglalaho pagkagising. ulungan mo akong pumawi sa kalungkutang itong halos pumatay sa

-



akin*

Ngunit, bakit napakahirap ang lumimot/

Nadama ko ang kamay ni na sa aking kanang balikat0 noon ko lamang namalayan na may pumasok sa aklatan.

Nakita niya ang larawang nasa kahitang pelus na rosas. Natunghan niya ang mga liham na nagkalat sa hapag ni

Ama.

Si na ay dumating at lumisang walang binitiwang kataga. Ngunit, sa kanyang paglisan ay muling binati ng

kanyang palad ang aking balikat at nadarama ko pa ang salat ng kanyang mag daliri) ang init ng mga iyo, angbigat ng kanilang pagkakadantay*

Ang katahimikang namagitan sa amin ni na ay hindi pa napapawi. niiwasan ko ngayon ang pagsasalubong ng

aming mga titig) hindi ko matagalan ang kalungkutang nababasa ko sa mga paninging yaon.

%iningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-talaan. Nguni, nang mapaniwala ko siyang masama sa kanyangang bumangon ay kanyang sinasabi0 Ngayon ay ang aking anak ang susulat nang ukol sa atin*At sa anyay isang

dalubhasang kamay ang uukit niyon sa itim na marmol. Ngunit, hindi ko maisatitik ang pagtutol na halos ay

pumugto sa aking paghinga.

Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko" Kailanman ay hindi ko aangkining likha ng aking mga daliri ang

ilang salitang ito. %uwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kalooban) ang uang tibok ng puso ay hindi pag-

ibig sa tuwina*%alos kasinggulang mo ako nang pagtaliin ang mga puso namin ng iyong na*Mura pang lubha

ang labingwalang taon*%uwag ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng mga kalungkutang magpapahirap sa iyo

habang- buhay*

)



Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-uugnay ng damdamin ni Ama sa akin.

Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala ng diwa ni Ama. Si na ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa

akin, patuloy sa kanyang hindi pag- idlip, patuloy sa kanyang pagluha kung walang makakita sa kanya*

Ang kanang kamay ni na ay idinantay sa noo ni Ama at ang pagtatanan ng isang nais tumakas na damdamin sa

kanyang dibdib ay tinimpi ng pagdadaop ng kanyang ngipin sa labi.

Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang kaliwang kamay nito ay kinulong niya sa kanyang mga palad.

Magaling na ako, mahal ko*magaling na ako*sa muli mong pagparito ay sabihin mo sa akin kung saan tayo

maaaring tumungo*ang moog na itong kinabibilangguan koy aking wawasakin*sa ano mang paraan*sa ano

mang paraan*

Ang malabubog na tubig na bumabakod sa mga pangingin ni na ay nabasag at ilang butil niyo ang pumatak sa

bisig ni Ama. Mabibigat na talukap ang pinilt na iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng mga titig nila ay gumuhitsa nanunuyo niyang labi ang isang ngiting punung-puno ng pagbasa. Muling nalapat ang mga durungawang

yaon ng isang kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang binabalungan ng luha0 ang mga salamin ng

pagdaramdam na hindi mabigkas

%



Ang Buhay N i Neneng

Ni &arve! $!ca Alcansis

Isang gabing madilim sa isang baryo umalingaw-ngaw ang tinig ng isang nang buong sikap na kinaya

ang sakit at hapding nadarama, sa panganganak sa kanyang pangalawang sanggol. <ksaktong alas diyes ng gabi

ay isa nanamang munting tinig ang narinig ng mga taga-baryo, ang tinig ng kasisilang na batang sanggol na

babae.

Buong pagmamahal na inaruga at analagaan ng butihing mag-asawa ang kanilang malusog na batang babae.

#inalaki nila ito ng may takot sa #anginoon at magandang asal, ngunit kung minsan ay nakakalimutan ni

Neneng ang pagtitimpi.kung kaya napapasumo ito sa away.Si Neneng ay pala-away ngunit iyakin, kilala ito sa

baryo na iyakin hanggang sa ito ay lumaki, iyakin parin ito. Lumala pa ang pagka-iyakin ni Neneng ng ang

kanyang tatay ay umalis at pumunta sa malaking 7iudad dahil doon na destino sa trabaho. %irap man sa buhay

ang pamilya ay naibigay parin ng mga magulang ni Neneng ang kanyang pangangailangan. sang umaga, ng si

Neneng ay pagising palang para maghanda sa pagpasok ay bigla lang siyang pinigilan ng kanyang nanay, nabigla

si Neneng akala niya ay may lakad sila ng Nanay.

Nanay0 Neneng" Anak, lumiban ka muna sa klase. Matulog ka muna, inaantok kapa kasi eh"

Neneng0 eh paano po yung pasok ko nay/

Nanay 0 wala naman kayong eksam ngayon anak, lumiban ka muna at upang makagpahinga ka naman.

Neneng 0 :tuwang-tuwa sa desisyon ng Nanay; ah" Sige. otal inaantok pa po naman ako. : patuloy na natulog;

Nang magisin g si Neneng ay tanghali na at nagugutom na siya. Matapos niyang mailigpit lahat ang kailangan

&



iligpit ay nagtungo ito sa labas ng bahay at hinanap ang kanyang Nanay.

Neneng 0 Nay" Nasaan ka na/ :inikot ang buong bahay. %anggang sa nakarating sa mga kapit-bahay ngunit di

parin nakita ang kanyang Nanay.;

Nay" Nay":paparating ang Nanay na may dalang dalawang pirasong pagkain;

Nanay 0 oh" Nasan na si kuya/ Bat wala pa ditto/ #inauwi ko na yun kanina lang ahG

Neneng 0 Ah" <h" Andyan na oh"

HNanay 0 hala sige pumanhik na kayo at para makakain na tayo.

Naghanda si Nanay ng mainit na tubig at nilagyan ng konting kape at asukal, sabay hapag sa dalawang piraso na

tianapay.Nanay 0 hala sige at kumain na kayo*

$ali-daling kinuha ng kuya at ni Neneng ang dalawang tinapay. Nakita nilang walang tinapay si nanay kaya,

naisipan ng magkapatid na hati-an ang kanilang nanay, ngunit pinaubaya nalang ng nanay ang lahat ng pagkain

sa dalawa.

Kuya 0 Nay kulang pa eh" Nagugutom pa ako.

Neneng 0 Ako rin*.Nanay 0 wala na tayong pambili ng tinapay, di pa nagpapadala ang tatay.

Neneng0 Nay" #apel nalang kasi tatanggap naman si Lola <rning ng papel basta may Lagda ninyo.

Nanay0 di na tayo pauutangin nun, kasi di pa tayo nakakabayad sa kanila.

Kuya) ah* sige lang.

Buong araw na walang bigas ang mag-ina. Nagluluto nalang ang nanay ng saging upangpampatawid gutom sa

kanilang mag-ina. Nginit kinagabihan ay humingi ang dalawang bata ng kanin, walang magawa ang nanay, wala

silang bigas kaya ginawa nalang niyang remidyuhan ang panis na kanin. %inugasan niya ng mabuti ang kanin at

ginawang lugaw para lang may makain ang kanyang mga anak. pinagdasal nalang ng nanay na sana ay hindi ito

makakasama sa tiyan ng kanyang mga anak. #agkatapos maluto ang lugaw ay ginising ng nanay ang kanyang

dalawang anak at silang tatlo ay kumain.

(



Kinaumagahan ay dininig ng $iyos ang panalangin ng mag-ina. $i pa nakabangon ang mag-iina ay dumating

ang tatay ni Neneng at may dalang maraming pagkain.$ali-daling bumangon si Neneng at ang kuya upang

kumain, nakita ni Neneng ang pagtulo ng luha ng Nanay. Nagtaka si Neneng kung bakit/ Naisip niya rin,

siguro dahil di lang nakayanan ni Nanay ang hirap ng buhay.Magmula noon sa pangyayaring yaon ay hindi na naging pabaya ang tatay na maubusan sila ng bigas sa hapag-

kainan.%ikahos man sa buhay ay nakayanan naman nila ang mga pagsubok. Ngunit, isa pang dagok ang

dumating sa buhay ng ni Neneng. sang gabing galling ang pamilya sa birthday party ng Lola ay biglang

nadisgrasya ang nanay na siyang naging dahilan sa pagkakaroon ng 7ra7k sa buto ng paa ng nanay. Naging

mahirap ang buhay nila Neneng. sang araw na kinausap siya ng masinsinan ng kanyang mga magulang0

atay ) Neneng anak" Mula ngayon ay ikaw na ang gagawa sa gawain ng nanay, kasi di pa niya kaya.at si kuyanaman ay tutulong din sa gawain ditto.

Neneng 0 opo" Lahat po ba ng gawaing bahay/

atay) (o"

Si Neneng ang lahat na gumagawa sa gawaing bahay- at kung minsan ay nagbabantay tuwing gabi sa pag-ihi ng

nanay kapag wala ang tatay. $oon naranasan ni Neneng ang hirap ng trabaho ni nanay sa araw-araw, minsan ay

napapaliban sa klase si Neneng kasi walang magbabantay sa nanay kasi may pasok din si tatay sa trabaho. Sapagkakataon ding yaon ay naranasan ni Neneng at nasaksihan ang hirap at pasakit ng tatay sa pag-aalaga sa

nanay.!abi-gabi ay nagpapanata ang tatay at kung minsan ay umiiyak nagmamakaawa sa panginoon na naway

tulungan ang pamilya na makayanan ang dagok na naranasan. Umiiyak na lamang ng sekreto si Neneng dahil

ayaw biyang makita siya ng kanyang pamilya na umiiyak.

%indi naman nagtagal ay dininig ng panginoon ang panalangin ng pamilya, at muli ay naging maayos ang

kondisyon ng nanay. Nakakalakad na ito, di katulad ng dati na humihiga lang ito sa kama. Nang tuluyan na

ngang gumaling ang nanay ay sunod-sunod na biyaya na naman ang natanggap ng pamilya.

atay ) NatransIer ako sa kompanyang mas malaki ang sahod kaysa sa dati.

Nanay 0 alaga/

atay ) madadaragdagan na ng malaki-laki ang budget natin kung kaya ay makaluwag-luwag na tayo.

-



Nanay 0 (o nga at malaki din ang matutulong ng dagdag mong sahod sa ikauunlad ng ating buhay.

(o ngat di masyadong malaki ang kinikita ng tatay ay naibibigay naman nito ang mga pangunahing

pangangailangan ng kanyang pamilya. Ang kuya ay nakapag-aral sa kolehiyo ngunit dalawang taon lang kasi

nakabuntis. Si neneng naman ay kasalukuyang nag-aaral at sana kaawaan ng $iyos na makapagtapos ng pag-aaral. Si bunso naman ay nag-aaral din sa hayskul. $i man mayaman si Neneng sa mga magagandang ala-ala at

di man niya masyadong na eeJoy ang buhay ng bata ay di naman ibig sabihin ay habang buhay na siyang

maging malungkot. $arating din ang araw na siya ay magiging masayang-masaya.

Ina Ina Ba! i t N inyo

A!o "inawa?

Ni MAV'

Ina, ina, bakit mo ako ginawa/* to ang tanong ni Mi7hael, isang walong taong gulang na batang

lalaking lansangan na naghahanap sa kanyang ina. na bakit ninyo ako ginawa/

na bakit ninyo ako ginawa/ Umiiyak-iyak si Mi7hael nang aking ininterbyu noong Miyerkules ng hapon

tungkol sa kanyang buhay kung bakit siya isang palaboy. $apat sana ay nasa paaralan siya sa mga oras na iyon.



na bakit ninyo ako ginawa/ Bakit ninyo ako pinapabayaan/ %indi ninyo ba ako mahal/

Nasaan na kayo ni itay/

Si Mi7hael ay isang palaboy. Madalas siyang makikita sa labas ng MSU- na nakikipagtakbuhan sa mga kapwa

palaboy at minsan sa mga mag-aaral ng nasabing unibersidad sapagkat hinihipo-hipo niya ang mga babaeng

mag-aaral kapag hindi ito nagbigay ng pera. Akala moy nakikipaglaro siya sa mga mag-aaral sapagkat may

dalang tawa at ngiti kapag siyay hinahabol. kawy magtataka kung kilala ba ng mga babaing ito ang batang si

Mi7hael. Minsan din ay kalaro niya ang mga kapwa bata na tilay walang problema sa buhay. Mga batang

musmos na dapat ay nasa paaralan nagbabasa at nag-aaral para sa kanilang kinabukasan.

niwan si Mi7hael ng kanyang ina at ang lola at lolo na lang ang nag-aalaga sa kanya. Ang kanyang ina ay

sinasabing nag-aabroad bilang domesti7 helper ngunit hindi na ito nakabalik sa kanilang bahay. Ang ama naman

niya ay iniwan sila ng kanyang ina noong nalaman buntis ito at hindi na nagpakita. Kaya tanong ni Mi7hael, na

bakit ninyo ako ginawa/

na bakit ninyo ako ginawa/ Minsan tanong ng bata kung mahal ba nila siya. Sa mga oras na siyay ginawa ay

naisip ba nila ang hirap na kanilang papasukin. Mula sa mga ngiti at sarap, naisip man lang ba nila kung gaano

ito ka sarap ay siya ring kahirap kapag siyay lumabas na/ Napag-usapan ba nila ang magiging kinabukasan ng

batang naghahanap ng aruga ng isang amat ina/ Mga tanong ng isang bata na nandiyan lamang sa kanyang

isipan at sa kanyang pusong sugatan.

#aano na lang ang sinabi ni 2ial na na &Ang Kabataan ang pag-asa ng bayan' kung patuloy at mayroong mga

magulang na pinababayaan ang kanilang mga anak. Ano na lang ang magiging kinabukasan ng mga batang

walang kasalanan at nadamay lamang sa mga hangal na magulang. Kung hindi man lamang magagawa ng mga

magulang ang kanilang tungkulin para sa kanilang mga anak, ang mabuti pa siguroy huwag ninyo na lang

'



buhayin ang inyong magiging anak . $ahil mahirap ang kanilang sitwasyon at mahirap na lumaki na walang

mga magulang at itoy mas masakit pa sa isang hiniwang bawang.

na, bakit ninyo ako ginawa/

*



Bale leng

Ni MAV'

Nangulit ang katanungan sa taas nang makilala ko ang bago kong kaibigang si Baleleng. Siya

ay taong gulang at isang dalaga. Nakilala ko siya bilang isang masayahing bata sa may tindahan. #akiwari ko

/



sa kanyang pananalita ay mas matanda pa siya sa akin, sa kanyang karanasan at sa kanyang maturity.

Nang sumama ako sa kanya napag-alaman kong sa murang edad ay hindi man lamang siya nakatungtong ng

pag-aaral. Naglalakad kami at nagkukwentuhan sa daan. %anggang sa napagod. Kaya umupo kami sa may isangmalaking bato na nasa tabi ng daan. Maraming mga sasakyan na dumadaan. $ahil nga sa napahanga ako sa

aking bagong nakilala ay hindi ko man lang napansin ang mga taong nakasakay sa mga sasakyan. #ero nakikita

ko sila na para bang kumakaway sa aming dalawa.

%indi naman sa na lo=e at Orst sight ako sa aking bagong kaibigan, kung hindi ay talagang napahanga lang ako

sa kanya. <wan ko bah" #angiti-ngiti pa nga ako sa kanya na tila parang nakatingin sa mga paru-paru sa amingbakuran. Sabay tawa, pa smile-smile hehe. (I 7ourse, dahil sa 7ute raw ang mga dimples ko ay kailangan ko

talagang ipakita ang asset ko. #ara bang nagpapaimpres sa kanya. %ehe nakakahiya naman. %ehe

(o nga pala, si Baleleng ay isang katutubo na nakatira sa Manolo 1orti7h. sang grupo ng mga katutubo sa

Bukidnon. Ngunit kapag tingnan mo si Baleleng ay parang hindi mo aakalain na isang katutubo. %ehe nagulat

kayo noh/

(k balik tayo sa aming kwento. sinalaysay niya ang kanyang buhay sa akin. Naantig naman ako sa kanyangsinabi. Naawa at nagagalit sa taong umaabuso sa kanya at sa kanilang mga ka-tribu.

mbes na nag-aaral, imbes na nakapagaral, imbes na nag-iisip ng kinabukasan, hindi edukasyon ang kanyang

namana sa kaniyang pamilya. Namana niya ang pinaglalaban ang pinagpipilitang karapatang kanila naman talaga

subalit kinakamkam ng iilan. Mga mayayamang tao na hindi naman taga roon sa kanila. $ahil sa may mga pera

ay nakuha nila ang mga lupa na para sa kanila. $i ko mapigilang manlambot at maiyak sa kanyang salaysay.

sa lamang sila sa mga katutubong pinagkaitan ng mga mayayamang tao sa ating bansa.

Sa pakikipag-usap ko sa kanya ay napatingin naman ako sa mga taong dumadaan. %mmm hindi ko alam kung

bakit lahat sila ay parang may gustong sabihin sa aming dalawa. Binalewala ko na lamang kasi sa buong akala

koy naiinggit lamang sila sa aming dalawa.



%indi mo naman tipong ikakahiya si Baleleng dahil sa hindi naman siya mukhang katutubo. %ehe. Ah basta

maganda siya. Sa tingin ko ay hindi siya puro katutubo, kung baga halI o mi@ed blood siya. Siguro ang ama niya

ay katutubo at ang kanyang ina ay hindi.

$ahil sa medyo mainit na ang panahon at ako may palaging dala-dalang payong sa bag :Boy s7out daw" %ehe;.

Kinuha ko ito at amin itong pinagsasaluhan habang nakaupo sa may malaking bato na nasa gilid lang ng daan.

Napatingin na naman ako sa mga taong dumadaan. <wan ko ba kung bakit parang mayroon silang gustong

sabihin sa aming dalawa.Kaya ay ipinagpatuloy na lang naming ang aming paglalakad. hahatid ko siya sa kanilang bahay dahil akoy isang

gentleman. %ehe.

Nang nakarating na kami sa kanilang bahay. Ang kanilang lugar ay walang tao. Napakatahimik naman. %indi

naman ako natatakot dahil sa alam kong walang multo na lalabas tuwing tanghali. !usto niya na sumama ako sa

kanya sa loob. Medyo kinabahan ako dahil nga sa walang tao sa aming paligid.

Napahanga ako sa kanila kasi Orst time kong makapunta sa ganitong uri ng lugar. Nakaupo kaming dalawa sa

sahig habang patuloy na nag-uusap. Bigla akong kinabahan dahil sinabi niya na gusto niyang humiga dahil sa

masakit ang kanyang ulo at siyay nagugutom. #ati nga rin ako ay nagugutom rin sa paglalakad. !inawa pa

niyang unan ang aking mga paa. Na parang isang asong napapalibutan ng maraming buto na kakainin.

Nang biglang dumating ang kanyang ina at sabay sabing &Naku dong pasensya ka na sa anak ko.'

&%a/' sagot ko naman.

&Ay sorry po maam. +ala naman po akong masamang balak sa anak mo. Siya pa tong humiga sa aking mga paa.

#asensya po. +ala po talaga akong masamang balak.'

&Alam namin iyon. Ano kasi dong* May pagkabaliw ho yan.'

')



&%a/ (h 7mon"' Biglang napa-ngles yata ako.

&Kaya yan nakahiga ay gutom na kasi iyan. At kung hindi ka naming naabutan ay baka kinagat ka na niya. Kapag

gutom iyan ay nangangagat iyan ng tao. Kaya nga lahat kami dito at pati na ang mga kapitbahay namin ay sama-

samang naghahanap sa kanya. $ahil hindi naming gusto na may mabibiktima siyang tao.'

$agdag pa ng ina niya na, &#agkatapos naming kumain ng almusal ay hindi namin namalayan kung saan siya

pumunta. Kapag gutom na iyan ay saka na siya nagiging baliw.'

Nang marinig ko iyon ay bigla akong tumakbo papalayo sa kanila. Natakot at nabigla.

ang-ina" Kaya pala hindi siya nakapag-aral ay dahil sa kanyang karamdaman. Bigla ko na lang naalala ang lahat

ng taong nakakita sa aming dalawa, noong nakaupo kami sa may malaking bato ay para bang may gustongsabihin.

yon na pala ang ibig nilang sabihin*. Na baliw ang kasama kong babae.

Kahi #apan Na$an Ang

Kal igayahan

Ni $onnie Perocillo

'%



Lahat ng tao sa daigdig ay may ibat ibang pangarap, mga mithin, karanasan, pag-uugali at

prinsepyo sa buhay. Ang buhay na ibiniyaya ng $iyos sa tao ay nasa puso. Ang buhay na ito ay nararamdaman sa

pamamagitan ng pintig. Ang damdamin ay nasa lahat ng bahagi ng katawan. Ang diwa ang siyang nag-iisip sa

lahat ng ginawa ng tao. Ang budhi at kaluluwa ang siyang pumapatnubay at umaayon sa lahat ng iniisip,

dinaramdam, ikinikilos at ipinapasya ng tao. Kung ito man ay mabuti, masama o labag sa kautusan ng $iyos siya

na ang bahala.

Ang tao ay hinubog sa anyo ng kanyang sarili at ipinagkaloob ang lahat ng katangiang napasakanya upang siya ay

maging matibay, hindi marupok. Upang siya ay maging matatg sa harap ng tukso sa lahat ng sandali.

%uwag sabihin na siya nay tao lamang kaya siyay mahina sa tukso. %uwag sasabihin na hindi siya makaiwas sa

pagkakamali sapagkat ang pagkakamali ay likas sa tao. %uwag ding sasabihing siyay aasa na lang sa kapalaran,

$iyos na ang bahala at pagkatapos, siya ay magkakasiya na lamang sa ano mang mangyari. Ang ganoong ugali ay

tiwali at labag sa kagustuhan ng $iyos. Ang tao ay pinagkalooban ng $iyos ng buhay, damdamin, diwa, budhi,

at kaluluwa upang siya ay makapag-isa at makapagsarili sa daigdig na ito. Ang mga ito ay dapat niyang gamitin

sa pagharap at pakikibaka sa buhay. Ano man ang iyong magiging kalagayan, ano man ang iyong magiging

suliranin, ang mga ito ay gagamitin sa paglutas sa mga bagay na susubok sa iyong pagkatao.

Bilang isang tao ay may marami ding mga pangarap sa buhay. Mula nang siyay musmos pa, ay pinangarap na

niyang maging mabuti, mabait, at isang alagad ng $iyos, at siyempre ang makatapos sa pag-aaral at makakuha

ng mabuting trabaho na kahit maliit lang ang sahod ay nakakaahon din sa kahirapan. $ahil sabi nila, &hindi ang

pagtaas ng tungkulin o sahod ang tunay na tagumpay sa buhay kundi ang pagkakaloob sa kapwa ng iyong

tampok na talino at pagpapakasakit'. to ang kanyang prinsepyo sa buhay.

Noong siya,y ipinanganak sa Dabadiangan Kadingilan Bukidnon sa taong P, <nero QR, sa panahong

nagbabagahan ang giyera, doon nagsimula ang kwento ng kanyang buhay. Sa mga nag-iigtingang galit ng mga

tao, sa kaguluhan ng kapaligiran, sumabok ang isang pook na puno ng kalungkutan na datiy puno ng kasiyahan

kaya, silay napadpad sa lugar ng ligan na kung saan sila ay naninirahan. Nagsimulang namuhay at

nakikisalamuha sa mga taong nakapaligid hanggang siyay lumakit nagkaron ng kamalayan at nag-aaral ng !rade

'&



.

Noong nag-aaral siya ng !rade , ni kahit iisang peso ay wala siyang baon. Sa tuwing break time, naglalabasan

na ang mga kaklase niya,t nagsipag-kainan sila sa kanyang tabi ng mga masasarap na pagkain, samantalang siya

naman ay nasa tabi nila, nanonood at nakikinig sa kanilang mga usapan. Ar7eli0 (" Lonnie, bakit ka nandiyan/ %ali ka" Sabay tayo. Anong kakainin mo/

Lonnie0 %a/%indi, okey lang ako dito. Busog pa ako.

Ar7eli0 Sige na samahan mo ako, ako lang mag-isa e*%uwag kang mag-alala ililibre kita.

Lonnie0 kaw naman*mahiya na ako sayo. Sige na nga" Salamat ha/**

Nararamdaman niya ang hirap ng kanilang buhay. Alam niyang siyay kabilang sa mga mababang uri ng lipunan

kaya hindi siya mapalagay na sumama sa mga kaibigan niyang nasa mataas na uri.Mahirap talaga ang buhay nila. Ang mama niya ay nasa bahay lamang, nagtitinda ng kaunti, at ang papa niya ay

isang 7onstru7tion worker. Anim silang magkakapatid at si Lonie ang panganay. #ero sa tulong ng $iyos, kahit

na mahirap sila ay nakakaraos din. Nakapag-aral din silang magkakapatid dahil rin sa tulong ng ante nila.

Mula nang siyay nakapagtapos ng elementarya sa Kaba7sanan <lementary S7hol, pumunta siya sa Dagayan upng

doon niya ipagpatuloy ang kanyang pag-aaral. $oon siya nakatira sa bahay ng kanyang lola at lola niya ang

nagpapaaral sa kanya. #inapaaral siya ng Orst year high s7hool sa Dugman Ane@ %igh S7hool Dagayan $e (roDity.

Magaan na sana ang pakiramdam niya doon kasi nag-=olunteer ang lola niya na siya ang magpapaaral kay

Lonnnie hanggang sa kolehiyo. Ngunit sa kasamaang palad, nagkaroon ng 7oni7t ang relasyon ng papa niya at

ang lola niya, kasi nagseselos ang ibang kapatid ng papa niya kay Lonnie kung bakit raw siya pinapaaral ng

kanyang lola na tungkulin sana ng mga magulang niya ang pagpapaaral ng kanilang mga anak.

Fee0 Ma" Bakit ikaw ang gumastos kay Lonnie/ $agdag lang iyan sa mga problema mo"

2eme0 Ay"*sige lang" kawawa namang hindi siya makatapos sa kanyang pag-aaral. utulungan na lang natin

dahil hindi kayang tustusan ni Nestor ang mga anak niya.

Fee0 pero ma/%indi ako papayag" Napaka-unIare naman"

2eme0 #ero wala natayong magagawa" Nandito na si Lonnie" At kagustuhan ko rin na tulungan ko siya"

'(



Fee0 Basta" %indi ko gustong ikaw ang gumastos sa kanya"

Masyado talaga silang mapagmataas, kaya sila ganito, dahil sa lahat ng kapatid ni Nestor, si Nestor lang ang

naghihirap at siya din ang may maraming mga anak. #ero mabait naman si Nestor, masipag, mapagmahal sa

aswat anak. Mas mabuti pa ang ibang tao kaysa sa mga kapatid ni Nestor. %indi nila alam na ang buhay ayweather-weather lang.

Nakasalalay ng Maykapal ang buhay ng tao. Siya lamang ang may kapangyarihang bawiin ito. Maaaring buhay na

buhay ka ngayon, maligayang nakikipagsaya sa kapwa mo, ngunit di mo inaasahang sa isang iglap ay binawi ng

#anginoon ang ipinahiram Niyang buhay sa iyo, kaya kailangang maging handa sa lahat ng sandali. Kung kaya

mong magpaligaya sa kapwa mo, gawin mo habang ikaw ay nabubuhay. Maging bukas ang pusot damdamin sa

mga taong nangangailangan. Anong malay mo, baka bukas ay kunin Niya ang buhay mo. Lahat ng tao. Bata,matanda, binata,, dalaga, may asawa o wala ay dapat maging handa sa ganitong pangyayari.

Mula non umuwi si Lonie sa ligan. 1irst year high s7hool lang ang natapos niya doon, at doon siya nagpatuloy

sa kanyang pag-aral sa ligan Dity National %igh S7hool.

Simula non, inerekomenda siya ng kanyang kaibigan ni $r. Alita . 2o@as, $ean ng DBA ngayon. Kasi na rin sa

kaibigan niya ay working student din sa kapatid ni $r. 2o@as na si +enny sla isang $r. din ng Math sa DSM.

Sa kabutihang palad, siyay napunta sa napakabait at napakaunawaing tao na si $r. 2o@as. Sa tooo lang, natatakotsiya dahil hindi pa niya alam ang kanyang gagawin, pero sa kalaunay natutunan din niya. Sa tuwing nagkamali

siya, hindi ito pinagalitan ng kanyang amo. tinuturing din niya itong pangalawang magulang at tinuturing din

siya bilang isang anak. Samakatuwid, bahagi na siya ng kanilang pamilya.

Nasa ikatlong taon siya noon sa high s7hool. Nag-aaral siya sa gabi at pagkaumaga ay nagtatrabaho. Sa totoo

lang mahirap talaga ang working student dahil kailangan mong unahin ang mga gawaing bahay, kung ano ang

iutos ng amo ay kailangang sundin o gawin agad at saka na mag-study kung tapos na lahat ang mga gawain.

#ero sa kabila ng lahat, nalampasan din niya. Minsan kahit naglalaba siya, at the same time nag-aaral lalot nat

may e@am. #ero ang mga paghihirap na kanyang naranasan ay nagbubunga naman. Sa awa ng $iyos siyay

nakatapos ng high s7hool.

Nang nagsimula na siyang nag-aaral sa kolehiyo, tumitindi ang kanyang paghihirap. Makakatulog siya ng alas

'-



Q0TT ng gabi dahil nga sa may marami pang mga aasikasuhin, magpaplansa pa ng mga uniIorm at pagkatapos

mag-aaral. At kailangan pa siyang gumising ng maaga upang magluto ng pagkain at maglalaba.

Ang pinakaayaw lang niyang trabaho ay magplansa. $ahil para sa kanya iyan ang pinakamatagal niyang matapos

na trabaho. Aabutin siya ng siyam-siyam, dahil ayaw na ayaw ng kanyang amo ang damit niyang kahit may isanggusot. papaulit talaga niya. Minsan nga tumutulo na ang kanyang mga luha sa daming paplansahin lalo nat ang

pinakamarami ay damit sa kanyang among babae. %indi niya mapipigilan ang kanyang sarili sa pag-iyak lalo nat

pagod na pagod siya at kailangan talaga niyang mamalansa, at nagkataon pang may e@am siya pagkabukas sa

Math , at tuluyan na siyang nabagsak. #ero kasalanan din niya ang nangyari dahil sinabihan siya ng kanyang

amo na sa araw ng may e@am siya, hinding hindi siya magtatrabaho, pero ang tigas ng kanyang ulo sa

kadahilanang mahihiya siya kung wala siyang gagawin sa loob ng isang araw.Minsan may mga problemang dumating. Ang prolema ay bahagi ng tao. to ang tulay ng tao tungo sa kanyang

kinabukasan. #ero sa lahat ng mga probemang dumating sa kanyang buhay ay nalampasan din niya ito, minsan

nga nawalan siya ng pag-asa dahil akala niya di niya ito kaya

Nanatili si Lonnie sa kanila hanggang sa ikatlong taon sa kolehiyo pero ngayon wala na siya sa kanila,

nagpapaalam siya ng mabuti n asana maunawaan nila ang hirap na nararamdaman ni Lonnie, at nais na niyang

magpahinga. Kaya ang Ante na lamang ni Lonnie ang nagpapa-aral sa kanya ngayon sa kadahilanang naawa itosa kanya.

Ngayon ay malapit na siyang makatapos sa pag-aral pero hindi pa niya masasabing siyay nagtatagumpay dahil

hindi pa niya alam ang takbo ng kanyang buhay. Kahit magiging guro na siya o kayay isang punong guro o

tagapagmasid ay hindi pa niya masasabing siyay nagtatagumpay. Nalalaman niyang ang tagumpay ay maaari

lamang niyang makamit kung ang layunin niya sa araw araw ay dakila, kung dapat siyang magmahal at minahal

naman ng mga batang kanyang tinuturuan sapagkat nakikita niya sa kanila ang tampok na larawan ng $iyos,

kung siya ay naging mapalad at maipagkaloob sa kanila ang tumpak na hiyas ng kanyang talino at mga

pagmamalasakit, at higit sa lahat kung siya ay tapat sa kanyang layuning mabuksan ang kanilang kaisipan na

katulad ng sa kanya ay kumilala, naglilingkod at dumarakila sa kanya.

'



Pagla la!bay

Ni Gl!za Resa(al

Isang napakagandang sikat ng araw ang nagpagising sa akin. Lumabas ako mula sa kwarto at nakita ko

ang mga bumubukadad na bulaklak sa hardin sa labas ng aming bahay. An g bahay naming ay yari sa kahoy at

napapalibutan ng mga halamang namumulaklak na pinaghirapang itanim ng aking ina.

Nakita ko si mama sa may hardin at abalang-abala sa pagdidilig ng mga halaman. Napalingon si mama sa akin

na nakatayo malapit sa pintuan ng aming bahay. &o, nak, gising ka ana pala/'

&San sina papa at kuya Fun/' ang aking tanong na may ngiti sa aking mga labi.

&Ang kuya mo ay nasa likod ng bahay nagbubungkal ng lupa para ilibing ang pusa na namatay. Ang papa mo ay

''



nasa kusina naghahanda ng ating almusal.' Sagot ni mama habang nakayuko na kinukuha ang patay na dahon sa

halaman.

&Ma, aalis po ako mamaya kasama ng mga kaibigan ko. #upunta kami sa bea7h.' +ika ko na may himig

paglalambing.

&%ay naku" #alagi ka naman ganyan eh* Mas pipiliin mo pa makasama ang mga kaibigan mo kaysa sa amin.'

+ika ni mama na parang hindi ko alam kung sasang-ayon. &%ala sige, kumain ka muna bago ka aalis.' May

himig na kasiguraduhan na pumayag.

#uno ng tuwa ang aking mukha nang pumayag si mama sa pagsama ko sa aking mga kaibigan. Agad-agad akong

naghanda ng mga gamit na dadalhin para sa outing sa bea7h. #agkatapos kong maghanda at kumain umalis ako

ng bahay at nagtungo sa bahay ng aking kaibigan na si Fhona. &Anong oras ba talaga alis natin patungo sa

bea7h/' tanong ko kay Fhona.

&#agkompleto na tayo dito.' Sagot ni Fhona.

&Ay naku" Ang tagal pa ng mga yun. Sigurado darating ang mga yun pasado alas-onse" Logi na tayo sa oras ng

ating pamamasyal.' Sabi ko na may tinig pagka-inis dahil sa pagiging e@7ited.

&Maghintay na lang tayo dito. $adating din ang mga yun maya-maya.' Sagot ni Fhona.

<ksaktong alas-diyes ng dumating ang mga kasama naming sina !ian at Faneth. Umalis kami sa bahay nina

Fhona sakay ng LTT =an na pagmamay-ari ng pamilya ni Faneth. Nang $umating kami sa bea7h puro kayuwaan

ang nasa aming isipan. Sabuyan ditto sabuyan doon ng tubig dagat na kung tatama sa aming mga mata ay

napakahapdi ngunit baliwala ang hapdi dahil sa mga tawa na lumalabas sa aming bibig dulot ng kasiyahan na

aming nararamdaman. #atuloy parin ang kulitan hanggang sa oras ng kainan.

&%oy" Lawren7e hinay-hinay sa pagsubo baka hindi na kami makakain dahil inubos mo na"' #agbibirong sabi ni

Faneth.

&umigil ka" kaw nga riyan ang may mas malaki na katawan sa atin. Kung ikaw ang kakain tiyak ubos ang

pagkain.' Nakatawang sabi ni Lawren7e.

&Kayong dalawa. umigil na kayo para mabusog tayo sa pagkain at hindi sa hangin na pumapasok sa ating bibig

dahil sa katatawa.' Sabi ni Fhona na pinatitigil ang dalawa dahil baka mauwi sa away ang pagbibiruan.

'*



Madilim na nang akoy nakauwi sa bahay. Madilim ang paligid at walang ilaw ang bahay nang aking madatnan.

&Ma* #a*' tinawag ko sina mama at papasabay bukas ng ilaw, ngunit, walang sumagot. $umungaw ako sa may

bintana at tumingala sa kalangitan na punong-puno ng mga bituin na kumikislap sa kalawakan. Naisipan kong

umupo malapit sa bintana upang makita ang napakagandang mga butuin habang naghihintay sa mga

kasambahay.

&#anginoon, ang ganda talaga ng langit.' +ika ko habang nakatingin parin sa kalangitan.

&$iyos ko salamat at napakabuti mo talaga sa akin at binigyan ninyo ako ng masaya at magandang araw.' Ang

aking sabi na tila nakikipag-usap na kaharap ng personal ang $iyos.

Napatingin ako sa aking relo. Alas-otso na ay wala parin sina mama, papa at kuya. %anggang naisipan kong

umalis ng bahay upang hanapin sila.

Napakadilim ng ng paligid sa labas ng bahay. Nakita ko ang ganda ng mga alitaptapna lumilipad-lipad sa paligid.

Nakaka-aliw tingnan at naisipan kong hulihin ang alitaptap na lumapit sa akin. Sinundan ko ang daan na kung

saan mayroong maraming alitaptapat sa aking paglingon.

&Bakit hindi ko Makita ang ilaw ng aming baha/' tanong ko sa aking sarili na may pagtataka. &Aaaahh* Baka

brownout kaya nawala ang ilaw.' Bulong ko sa aking sarili.

Nagpatuloy ako sa paglalakad. &Magandang gabi ho*' sabi ko ng makasalubong ko ang isang matandang babae.

&Magandang gabi din naman.' Sabi ng matanda na uugod-ugod sa paglalakad.

&San ho ba akyo galling/' tanong ko.

&$un sa may pampang merong nahulog na bus doon at napakaraming patay.' Sagot ng matanda na hagarhal ang

tinig.

&Mabuti naman po at sa tanda nyong iyan ay nakapunta pa kayo sa may pampang/' ang sabi ko na may himig

pagbibiro.

&kaw, San ba ang punta mo/' tanong sa akin ng matandang babae.

&%inahanap ko po sina mama, papa at kuya kasi wala sila sa bahay pagdatring ko kanina*'

&%ala sige, mag-ingat ka dahil marami ka pang dapat harapin sa iyong paglalakbay.' Sabi ng matanda na may

'/



pagbabala.

Nagpatuloy na naman ako sa aking paglalakad kunot noo kong iniisip ang sinabi ng matanda. %abang naglalakat

ako, natapakan ko ang dumi ng kalabaw. &<eeeewwww*.' to na marahil ang ang ibig sabihin ng matanda.

#agtingin ko sa aking harapan isang aso ang kumakahol at galit na galit ang mukha na humarap sa akin. +ala

akong maisip na paraan kundi ang tumakbo at hinabol ako ng aso hanggang napunta ako sa isang maliit na

kuweba at naisipan kong magtago doon. Sumilip ako sa labas ng kuweba na aking pinagtataguan at nakita ko na

papalayo na ang aso. Naisipan ko na magpahinga muna. Napapikit ang aking mga mata nang isandal ko ang

aking ulo sa bato. Bigla akong napadilat nang may ,alamig na bagay ang gumagapang sa aking hita. &ulong*

ulong* $iyos ko*' Sigaw ko habang hindi makagalaw dahil sa panginginig nang Makita ko ang isang ahas.

Nilabanan ko ang takot sa ahas at hinawakan ko sa aking dalawang kamay ang ahas at itinapon sabay takbo.

umakbo ako nang tumakbo ang lakas ng tibok ng aking puso. Sa aking pagtakbo hindi ko namalayan na

nakarating na pala ako sa may pampang kung saan nahulog ang nasabing bus. &oto nga ang sinabi ng matanda.'

Bulong ko sa aking sarili. Bigla akong nakadama ng takot at kaba sa dibdib nanginginig akong makita ang

hitsura ng bus. Sumisigaw ako at umiiyak nang makita ko ang isang tra=eling bag ni mama na nakahilera kasama

ang mga gamit ng mga pasahero di-umano ng bus.

akot at panginginig ang aking nararamdaman sa panahong yaon at sumigaw, &ang lupt mo #anginoon" Bakit

ganyan kaV Matapos mo akong patikimin ng kaligayahan bakit bigla mo na lang babawiin ang ibinigay mong

kasiyahan"'

#ppaaakkk*" sang napakalakas na sampal ang ang tumama sa aking pisngi at napdilat ang aking mga mata at

nakita ko ang mukha ni mama na galit na galit. &Anung nangyari sayoV* Alas-diyes na ng umaga" Bumangon

ka na dahil gising na ang buong #ilipinas at nandyan ka pa rin sa kama"Let7he" &Aray*"'

'



Sine S ine Lang

Ni MAV'

#anted: Trabaho!

&Uyy* Ano 4to, trabaho/ alaga namang sinuswerte ka ah* hehe'

yan si Mark ang taong palaging naghahanap ng trabaho. alagang masipag si Mark * sa paghahanap ng

trabaho. %indi siya namimili ng trabaho kasi para sa kanya ay ang pagkakaroon ng trabaho ay makakatulong sa

kanya sa pagpaparami ng mga karanasang trabaho. Ang ilan sa mga trabahong napasukan na niya ay ang

pagiging isang waiter sa sikat na Fapanese restawrant, iyon ang gusto niya subalit naging anitor lamang siya dahil

sa nakabasag siya ng isang mamahaling gamit, kaya na demote. Naging isang 7lerk rin siya sa opisina * subalit

napagbintangan siya na nagnakaw sa isang mamahaling =ase sa opisina ng nstitute Librarian sa isang sikat na

unibersidad sa ligan. Namasukan rin siya bilang isang manager sa isang manokan na restawrant pero naging

isang taga-ihaw lamang siya dahil sa ninakaw ang ilang mga bote ng soWdrinks kaya na demote na naman. Kaya

talagang hindi namimili si Mark sa kung anong trabaho dahil kahit anong trabaho, malaki man o maliit ang

sweldo basta itoy mabuti at hindi galing sa masama ay marangal na iyon. yan si Mark ang masipag at hindi

namimili ng trabaho.

sa lamang si Mark sa ilang milyong #ilipino na naghahanap ng trabaho.

sang umaga habang papunta na sana siya sa kanyang trabaho bilang isang super=isor sa isang malaking

kompanya sa Dagayan de (ro. tago na lang natin ito sa pangalang Nesley.

&#rrrttttG' sabi ng gwardya.

&Ano na naman ang problema mo gard/ .$ lang ba. Nakita mo 4to/ .$. ko yan* MA2K AN%(N9

?. (BS(MA * gusto mo pa e-espel ko/ MA-A-2A-KA-A-NA-A-%A-(-NA-9A-?A--BA-SA--(-

*)



MA-A . Alam mo ba 4yon/ AlIabetong #ilipino 4yon. %uh"' Buong pagmamalaki ni Mark sa gwardya.

&Alam ko 4yon, ulol" Nakita mo 4to/ $i ba ikaw yan/ Bawal ka ng pumasok sa kompanyang ito. $ahil sa

ginawa mo sa president ng kompanya.'

%indi na pinapasok si Mark sa kompanyang Nesley. Sapagkat hindi niya alam na ang taong pinagtitripan

niya ang ang presidente ng kompanyang Nesley. Kaya mula sa opisina ay naglakad ito papuntang syudad.

Sa kakalakad niya ay nakita niya ang karatulang0 +AN<$0 2ABA%("

Agad-agad niyang hinanap ang address na nakalagay sa karatula. #inuntahan niya ang address hanggang

sa nakita rin niya ang parehong karatula at siyay pumasok.

&Ah eh, gard, gusto ko sanang mag apply.'

&Ah ganun ba/ (k, magbabayad ka muna para makapasok.'

&Magkano naman/'

&RT pesos'

&%a/ Ang mahal mahal naman. %indi naman ako pumunta rito para magbayad. #umunta ako rito para

mag apply.'

&(o, nga. Kaya magbayad ka muna.' Sabi ng gwardya.

&#ambihirang buhay to oh.'

#umasok na si Mark sa loob ng establisamento. Ngunit panay ang sigaw niya dahil sa madilim ang lugar.

Buong akala niya ay ang trabahong naghihintay sa kanya ay isang taga-ayos sa mga sirang bombilya o

iyong ele7tri7ian. Kaya proud na proud si Mark dahil itoy pinag-aralan niya ng anim na buwan sa Mesda

bilang bokasyunal na kurso. May nakita siyang mga taong nasa madilim na lugar habang may kasamang

mga kapwa lalaki. Marami at ang ibay tig-iisa.

#umasok si Mark at buong akalay isang ele7tri7ian, isa lang palang tig-ooperate ng pelikula sa isang

sinehan na puro bold ang palabas.

%aha" Kapag galing sa mabuting trabaho kahit malaki o maliit ang sweldo, itoy marangal at dapat

ipagmalaki.

*%



Ping!aw

Ni )sa(elo #. #o(revega

Naalimpongatan ako sa pagtulog nang hapong iyon sa sigawan at nanunuyang tawanan ng mga

bata sa kalsada. $ali-$ali akong bumangon, nagpahid ng pawis at dumungaw sa bintana. Si #ingkaw pala na

sinusundan ng mga bata. !ula-gulanit ang kanyang damit na ilang ulit nang tinagpian at may medyas ang isang

paa na ewan kung asul o berde. Malayo siya kayat di ko Makita nang mabuti. Sa kabilang binti, may nakataling

pulang papel de %apon na may kabit na lata sa dulo. Sa kanyang ulo, may nakapatong na palara na kumikinang

tuwing tinatamaan ng sinag ng araw.

X%oy, #ingkaw,X sigaw ng isang bata na nakasundong abot sa tuhod at may itinatawing-tawing sa daga. XSige

nga, kumanta ka ng blak is blak.X

XAy, hiya ako,X nag-aatubiling sagot ng babae, sabay subo sa daliri.

XKung ayaw mo, aagawin namin ang anak mo,X nakangising sabat ng pinakamalaki sa lahat, mahaba ang buhok

*&



at nakakorto lamang. At umambang aagawin ang karga ni #ingkaw.

Umatras ang babae at hinigpitan pa ang yapos sa kanyang karga.

XSige agawin natin ang kanyang anak,X sabi nilang pahalakhak habang pasayaw-sayaw na pinalilibutan si

#ingkaw.Maya-Mayay nakita kong lumuhod si #ingkaw sa lupa at nag-iiyak na parang bata.

X%uwag niyo naming kunin ang anak ko. susumbong ko kayo sa meyor.X #atuloy pa rin ang panindyo ng mga

bata kahit na lumakas ang hagulhol ni #ingkaw.

Nakadama ako ng pagkaawa kay #ingkaw at pagkainis sa mga bata. Kayat sumigaw ako para takutin sila. X%oy

mga bata, salbahe nyo" igilan nyo ang pagtukso sa kanya.X

<wan kung sa lakas ng pagsigaw koy natakot ang mga batang isa-isang nag-aalisan. #agkaalis nila, tumingala si#ingkaw sa akin at nagsabi0

XMeyor, kukunins nila ang aking anak.X

%indi ko mapigilan ang aking pagngiti. May koronel, may sergeant, may senador siyang tawag sa akin. Ngayon

meyor na naman. X( sige, %indi na nila kukunin yan. %uwag ka nang umiyak.X

Ngumiti siya sa akin. nihele ang kayang karga. Nahulog ang basahang ibinalot sa lata ng biskwit. $ali-$ali niya

itong pinulot at muling ibinalot sa lata.X%ele, hele tulog muna, wala ditto ang iyong ina*X ang kayang kanta habang ang latay ipinaghele at siyay

patiyad na nagsasayaw.

Natigilan ako.

At naalala ko ang #ingkaw na dati naming kapitbahay sa tambakan, nang %indi pa siya ganito.

Ang paghahalukay ng basura ang kanyang hanapbuhay :sa amin ang tambakan ng syudad; at ditto nagmumula

ang kanyang makakain, magagamit o maipagbili. Madalas siyang umawit dati-rati. %indi naman kagandahan ang

kanyang tinig -basag at boses-lalaki. Subalit kung may ano itong gayuma na bumabalani sa pandinig. <wan kung

dahil sa tila malungkot na tinig ng kanyang paghehele o kung dahil sa pagtataka sa kanyang kasiyahan gayong

isa lamang siyang naghahalukay ng basura.

Kadalasan, pabalik na siya niyang galling sa tambakan. Ang kariton niyay puno ng kartong papel, bote, mga

*(



sirang sapatos, at sa loob ng bag na burin a nakasabit sa gilid ng kanyang kariton, makikita mo ang kanyang

pananghalian. toy mga tira-tirang sadinas, karne norte o kayay pork and beans, pandesal na kadalasay

nakagatan na at kung minsan, kung sinuswerte, may buto ng >ied 7hi7ken na may lamang nakadikit. Sa kanyang

yayat na katawan masasabing tunay na mabigat ang kanyang tinutulak, ngunit magugulat ka, tila nagagaanansiya at nakakakanta pa ng kundimang Bisaya.

#agdating niya sa harap ng kanilang barung-barong, agad niyang tatawagan ang kanyang anak0 X#oray, Basing,

akoy, nandito na ako.X At ang mga ito, $ali-daling nagtakbuhan pasalubong sa kanya habang %indi

makaringgan sa pagtatanong kung may uwi ba raw siyang dyens na estretsibol) ano ang kanilang pananghalian,

nakabili ba raw siya ng bitsukoy/

$alawang taon kaming magkapitbahay ngunit %indi ko man lamang nalaman ang kanyang tunay na pangalan.#ingkaw ang tawag ng lahat sa kanya, byuda na sya. Namatay ang kanyang asawa sa sakit ng epilepsy habang

dinadala niya sa kanyang sinapupunan ang bunsong anak. Samantala, si #isyang ahur ay sumusumpa sa kanyang

paboritong santo na %indi raw kailanman nakasal si #ingkaw. ba-iba raw ang ama ng kanyang tatlong anak.

Ang kanyang panganay, si #oray, ay labis na mataas para sa kanyang gulang na labintatlong taon at masyadong

payat. uwing makikita mo iting nakasuot ng estretsibol na dala ng ina mula sa tambakan, maaalala mo agad ang

panakot-uwak sa maisan. Si Basing, ang sumunod, sungi ngunit mahilig pang pumangos tubo gayong umaagoslamang ang katas sa biyak ng kayang labi. Ang bunsong ewan kung tatlong taon pa lamang ay maputi at

guwapung-gwapo. bang-iba sa kanyang mga kapatid kaya kung minsay naisip mong totoo nga ang sinasabi ni

#isyang ahur.

#agkatapos mananghalian, aalisin na ni #ingkaw ang mga laman ng kariton, ihihiwalay ang mga lata mga bote,

mga kariton at iba pang nakalagay rito sa napulot sa tambakan katulong ang kayang mga anak. Kinasanayan na

ni #ingkaw na umawit habang gumagawa. Kung minsan, sumasabay ang kayang mga anak at ang sungi ang

siyang may pinakamataas na tinig,. #agkatapos, itutulak na niya ang kariton patungo sa sino na tagabili.

alagang mahal ni #ingkaw ang kanayang mga anak. Sa tambakan, karaniwang makikita mo na sinasaktan ng

mga ina ang kanilang mga anak, ngunit %indi mo man lamang makikita si #ingkaw na inaambaan ang kanyang

mga anak. XAng mga bata,X nasabi niyang minsang bumili siya ng tuyo sa talipapa at nakitang pinapalo ng isang

*-



ina ang maliit na anak na nahuli nitong tumitingin sa malalaswang larawan, X%indi kailangang paluin, sapat

nang turuan sila nang malumanay. ba ang batang nakikinig sa magulang dahil sa paggalang at pagmamahal.

Ang mga bata, kung saktan, susunod sa iyo subalit magrerebelde at magkimkim ng sama ng loob.X

Sa tunggalian ng pamumuhay sa tambakan na roo, ang isang taoy handing tumapak sa ilong ng kapwa taomabuhay lamang. Nakapagtataka si #ingkaw. Lubha siyang matulungin lalo na sa katulad niyang naghahalukay

lamang ng basura. Madalas siyang tumutulong sa pagtutulak ng kariton ng iba lalo na ng mga bata at

matatanda. Sinasabi rin na sa pagsisimba niya tuwing Linggo %indi kukulangin sa piseta anI kayang

ipinamamahagi sa mga nagpapalimos.

Alam ng lahat sa tambakan ang pangyayaring ito. Minsan, nagkasakit ng el to rang sunging anak ni #ingkaw.

Nagtungo ang babae sa suking sino. Nakiusap na pautangin siya. Magpapahiram naman daw ang sino ngunitsa isang kondisyon. Bukambibig na ang pagkagahaman sa babae ng sino na ito0 pinagdugtung-dugtong ng mga

tagatambakan kung ano ang kondisyong iyon sapagkat wala naman talagang nakasaksi sa pag-uusap ng dalawa.

Nalaman na ng lahat ang mga naganap) ang pagkabasag ng kawali na inihambalos ni #ingkaw sa ulo ng sino.

%indi rin nadala ni #ingkaw ang kanyang anak sa do7tor. #ag-uwi niya, naglaga siya ng dahon ng bayabas at

ipinainom sa anak. yon nalamang ang nakapagpabuti sa bata.

XNagpapakita rin na may awa ang $iyos. Kung ninais Niyang mamatay ang aking anak, sanay namatay na.ngunit dahil naisip pa Niyang mabuhay ito, nabuhay rin kahit %indi naipadoktor,X ang sabi ni #ingkaw nang

magpunta siya sa talipapa bago pa man gumaling ang kanyang anak.

Minsang nag-uusap ang mga nagsisipagtipon sa talipapa tungkol sa bigas relip, at iba pang bagay na

ipinamimigay ng ahensya na nangangalaga sa mga mahihirap. Sumabat si #ingkaw na nagkataong naroroon,

XBakit iaasa ko pa sa ahensya ang aking pamumuhay/ Malusog at masigla pa naman ako sa pagtutulak ng aking

kariton upang tulungan. Marami pa riyang iba na higit na nararapat tulungan. Ang hirap lang sa ating

pamahalaan, kung sino ang dapta tulungan ay %indi tinutulungan. Ngunit ang ibang mabuti naman ang

pamumuhay, sila pa ang nakatatanggap ng tulong. Kabaliwan*X

yan si #ingkaw. Kontento na siya sa kanyang naabot sa buhay.

Naganap ang sumunod na pangyayai kay #ingkaw nang akoy nasa bahay ng aking kapatid na may sakit.

*



sinalaysay ito ng aking mga kapitbahay pagbalik ko, at matinding galit ang aking nadama.

sang araw, matapos silang mag-agahan ng kayang mga anak, bigla na lamang namilipit ang mga bata sa sakit sa

tiyan. <wan kung dahil sa sardines o sa kung ano mang panis na kanilang nakain.

Natuliro si #ingkaw. Nagsisigaw. umakbo siya sa mga kapitbahay upang humingi ng tulong. Ngunit walasilang maitulong maliban sa pagsabihan siyang kailangan dalhin ang mga anak sa ospital.

+alang nagdaraang mga saasakyan sa kalyehon kaya sa kariton isinakay ni #ingkaw ang kanyang mga anak.

Nagtungo siya sa bahay ng isang doktor na malapit lamang, ngunit wala ang doktor at naglalaro ng golp, ayon sa

katulong.

tinulak niyang muli ang kariton at nagpunta sa bahay ng isa pang doktor. Matagal siyang tumimbre nakita

niyang may sumisilip-silip sa bintana.Kaya nagugulkuhang itinulak na naman ni #ingkaw ang kanyang kariton papuntang bayan. May doktor doon

ngunit wala naming gamut para sa nalason.

%alos %indi makakilos sa pagod si #ingkaw, bukod pa sa kanyang lubhang pagkalumbay sa pagiging maramot

ng kapalaran. pinagpatuloy niya ang pagtulak ng kariton.

Nang makarating siya sa punong kalsada, maraming sasakyan ang kanyang pinahinto upang isakay ang kanyang

mga may sakit na anak ngunit wala ni isa sa mga ito ang tumigil. Maya-Maya napansin niyang %indi nakumikilos ang kanyang panganay. #ara siyang sinakluban ng langit nang mabatid niyang %indi na ito

humihinga. Umiiyak siyang nagpatuloy sa pagtulak ng kariton para iligtas ang buhay ng natitira pa niyang

dalawang anak. Maraming tao ang may pagkamanghang nagmasid sa kanya, subalit wala kahit isa mang lumapiot

upang tumulong. umalbug-talbog ang katawan ng kanyang mga anak sa kariton habang nagdaraan ito sa mga

lubak-lubak ng kalsada.

#akiramdam niyay isang daang taon na siya nang makarating sa pambansang ospital. Matapos ang pagtuturuan

ng mga doktor at narses na ang tinitingnan lamang ay mga pasyenteng mayayaman na wala naming sakit,

binigyan din ng gamut ang dalawang anak ni #ingkaw.

Nang gumabiy namatay si #oray, ang pinakamatanda. $alawang araw pa ang lumipas, sumunod namang

namatay ang bunso.

*'



Nakarinig na naman ako ng kaguluhan. Muli akong dumungaw. Si #ingkaw na nagbalik, sinusundan na naman

ng mga pilyong bata.

X%ele-hele, tulog muna, wala dito ang iyong nanay*X ang kanta niya, habang ipinaghehele ang binihisang lata.

**



Ant ing%ant ing

Ang init ng panahon, si nanay abala na naman sa pagluluto ng pagkain. Malapit na din kasi

magtanghalian at medyo kumukulo na rin ang tiyan ko pero kaya ko pa namang hintayin ang oras ng kainan.

Sobrang init talaga ng panahon, bakit kaya ganun/ Sana may kapangyarihan akong gumawa ng yelo para maging

malamig sa bahay namin para naman di ganitong tagaktak na naman ang aking pawis. Basang-basa na ang sando

ko sa pawis at di na din maganda ang pakiramdam ko dahil sa malagkit na kapit ng pawis sa aking di kaputiang

balat.

Ahh teka, ako nga pala si Foo, Fonathan sa totoong buhay. <to ako ngayon at nag-iisip kung anong magandang

kapangyarihan ba ang magandang taglayin pag naging super hero na ako pero ang pag-iisip na iyon ay naudlot

ng bigla akong tawagin ni lolo na nakaupo sa kanyang tumba-tumba.

&(h Lo bakit nyo po ako tinawag/' banggit ko pagkalapit ko sa kanya. &+ala naman apo, nais ko lang iwan sa

iyo ang isang regalo na magpapabago sa iyong buhay.' Natawa na lang ako, si Lolo talaga mapag-imbento. +ala

na naman siyang lupa na maipapamana sa amin dahil mahirap lang ang lahi namin, ano naman kayang pamana

ang sinasabi ng lolo ko. &<h ano ba yung ibibigay nyo sa akin Lolo/'

*/



Kinuha niya ang kaliwa kong kamay at ipinatong ang isang tila maliit na bato. Nang tingnan ko kung ano ang

kabuuan ng batong iyon, napagtanto ko na isa palang kwintas na may palawit na bato ang ibinigay ni lolo.

&Ahhh. Ang inyong anting. Bakit nyo naman po ito ibinibigay sa akin Lo/' &Apo, tapos na ang pangangalaga sa

aking ng anting anting na yan. $apat lang na akoy lumisan na upang magkita na kaming muli ng iyong Lola.Mali na pahirapan ko pa kayo sa aking katandaan kaya apo tanggapin mo ang aking handog at itoy

pangalagaan.' Sabi niya sabay ngiti sa akin. Nakita ko pa tuloy ang bungal niyang bibig. Ngumiti na lang din ako

bilang tugon at tinitigang muli ang kwintas. #agkatapos noon ay sabay-sabay na kaming nananghalian kasama

ang buong pamilya.

Kinagabihan, lumisan na si Lolo. niwan na nga niya kami at marahil ay masaya na silang magkasama ni Lola sa

langit. lang araw na ibinurol si Lolo at sa kanyang libing ay isinuot ko na ang kanyang regalo bilang tanda ngpaggalang kay Lolo at sa kanyang iniwang paniniwala.

Lunes ng umaga, may pasok na naman. #agkatapos ng dalawang klase ay narinig kong nagkaayaan ang mga

lalake kong kaklase. Nagtipon sila sa likuran ng silid aralan at nag-usap. Maya-maya pa ay lumapit sa akin ang

isa sa aking mga kaklase at sinabi, & Fo, sama ka sa amin mamaya.' &Bakit naman/ Saan ang gala/' tanong ko.

&nom.' Napaisip ako. Mainit ang panahon, hindi magandang uminom ng mga ganitong oras at saka tinatamad

ako kaya sabi ko na lang, &#ass muna ako tol.' &KF mo naman Fo. Minsan lang 4to.' Udyok ng kaklase ko.&Ayoko talaga bro. Sa susunod na lang. nit ng panahon oh.'

Kinagabihan pagkatapos naming kumain nakatanggap ako ng te@t mula sa nanay ng kaklase ko, hinahanap niya

ang anak niya dahil hanggang ngayon ay hindi pa daw ito nauwi. %indi naman ako nakasagot dahil hindi ko

alam kung ano ang dapat kong sabihin. Ayoko namang mapagalitan ang tropa dahil sakin pero ayoko din

namang magsinungaling sa mga magulang niya.

- Nagkayayaan po ang barkada na uminom ng konti. %indi ko lang po alam kung nasaan sila ngayon.

9an na lang ang naisagot ko sa mensahe ng nanay ng kabarkada ko. Kinabukasan nalaman ko na lang sa klase na

napaaway pala ang mga kabarkada ko at mga nasa ospital ngayon dahil sa mga sugat na natamo nila sa

pakikipag-away sa isang grupo. Naisip ko tuloy, buti na lang tinamad ako at hindi sumama.

$umaan pa ang mga araw at ilan pang mga insidente ang nalagpasan ko. sa na dito yung nagkayayaang

*



magswimming ang buong klase, sumama ako dahil nandun ang 7rush ko pero nagkaroon ng aberya, naiwan ko

yung anting ni lolo sa s7hool kaya kinailangan kong bumalik. %inintay naman ako ng buong klase sa sakayan

pero pagdating ko, ayaw na nilang lahat tumuloy. Nabalitaan ko na nagkaroon daw ng banggaan sa daan na

dapat tatahakin ng sasakyan namin papunta sa paliliguan namin. $ahil sa takot nagsiurungan na sila sa pagtuloy.Sabi pa ng isa kong kaklase, buti na lang naiwan ko yung kwintas ko ung hindi baka isa din kami sa mga

namatay at nasugatan sa banggaan kung nagkataon.

%anggang ngayon na akoy nagbibinata na maraming beses na akong nakaiwas sa maraming aksidente. %indi ko

alam kung talaga bang epektibo ang anting ni lolo pero ang alam ko lang, ginagawa ko lang kung ano ang

nararamdaman kong dapat. $ikta man ng anting o hindi, susundin ko kung ano ang aking kutob. $i pa din ako

desidido sa kapangyarihan ng anting pero mas mabuti na din na nasa akin ito. Mas panatag ang aking damdamindahil pakiramdam ko, ginagabayan ako ni Lolo kasama si Lola mula sa itaas.

Aral : Bilang mga #ilipino mapagpaniwala tayo sa mga pamahiin at mga anting-anting. Mahirap maniwala sa

mga bagay na hindi kapani-paniwala pero wala namang masama kung ating susubukan ang mga ito.

!ayunpaman lagi nating tandaan na ang mga mangyayari sa atin sa hinaharap ay bunga ng mga desisyon na

ginawa natin sa nakaraan. kaw ang humuhulma sa iyong kapalaran kung kayat dapat mong matutunangpangalagaan ito.

/)



Si In&ay At Ang Batang

Pa$away

'Hoy nday" kuha mo nga ako ng tinapay"'

& bili mo nga ako ng kendi"'

&Linisin mo nga itong sapatos ko"'

&kuha mo nga ako ng tubig"'

&Bilis"'

Sunud-sunod ang utos ko kay nday. Siguradong mapapagod siya. Buti nga sa kanya, kasi nakakainis siya" Lagi

na lamang siyang nakikialam sa akin.

uwing umaga, di ako makapaglaro agad sa labas kasi, pinipilit pa niya akong uminom ng gatas, tapos pipilitin

ring pakainin ng tinapay. %indi lang iyon, kailangan pang maligo muna at kailangan pa raw magsipilyo.

&Kailangan mong magsipilyo para di masira ang mga ipen mo.' ang laging sinasabi pa ni nday.

Sa loob-loob ko, e bakit naman kaya masisira, e buong-buo nga at ang titigas ng mga ipen ko dahil mana ako sa

daddy ko" Nakakainis talaga" #uro daldal si nday, daig pa ang mommy ko"

Kapag nakikipaglaro naman na ako ng habulan sa mga kapit-bahay namin, lagi na lang ako tinatawag ni nday,

para lagyan niya ng pulbos ang katawan ko. apos sasapinan pa niya ng bimpo ang likod ko na lagi namang

nahuhulog kapag nagtatakbuhan na kami ng mga kalaro ko.

/%



%aay naku, istorbo talaga"

At lalo pa akong naiinis dahil kung kailan kasarapan ng laro, saka pa ako pauuwiin para pakainin na naman.

#ipilitin niya akong kumain ng niluto niyang ulam na laging may mga gulay na nakakasuka naman ang lasa.

Sasabihin pa ni nday, &Masustansya ang gulay kaya kumain ka nang marami para lumakas ka at di magkasakit.'

Ka$a lanan Sa Nayon

Ni Eleuterio P. *ojas

Hindi niya nalilimutan, na noong siya ay may gulang na sampung taon pa lamang, akapatid niyang

pinakamatanda sa lahat sa kanila, ay ikinasal. $alawang bakang matataba, dalawang baboy na mabibilog, at hindi

niya mabilang kung ilang manok, ang pinatay noon. Lahat halos ng tao sa nayon ay nagsidalo, ang kainan ay

nagsimula sa umaga at natapos sa hapon at pagkatapos ng kasalan ay may ipinamigay pa ang kanyang ina sa mga

kapitbahay at sa lahat ng annunulungan sa handaan. %indi niya matandaan ngayon kung makailan siyang

kumain ng araw na iyon.

/&



Araw ng Linggo nang ikasal ang kanyang Kuya Saro. Sabado pa lamang ng gabi ay lubhang marami na ang mga

tao sa bahay ng magiging kaisang-palad ng kanyang kuya. Mga dalaga at binata, mga matatanda, at pati mga

bata ay nakatipun-tipon doon. Kung pagmasdan niya ay hindi magkamayaw ang lahat. #ara-parang may

ginagawa. At ang salitaan ng bawat isa ay nakatutulig. %atinggabi na tuloy nang siyay makatulog noon.

Nang matapos ang kasal sa munting bisita sa kanilang nayon kinaumagahan ay inihatid pa ng isang bandang

musko ang mga bagong kasal sa bahay ng babae. Maraming tao ang sumama buhat sa simbahan at sa mga tabi

ng daan ay marami ang nangatayong pawang nagmamasid. Ang kanyang mga kapuwa bata na kasaa niyang

sumunod sa banda ng musko ay pawang nangagsosogawan pa. Masayang-masaya ang lahat, pati ang kanyang

ama at ina, na bagaman nakita niyang napaluha nang humalik sa kanilang kamay ang mga bagong kasal, aypalagi nang nakangiti nang araw na iyon. Samantalang sinasaksihan niya ang lahat ng iyon ay nakakaramdam siya

sa kanyang puso ng kung ano, ngunit lubha siyang nasisiyahan. Ang laha ng iyon ay naukit sa kanyang alaala at

ngayoy labis niyang kinasasabikan.

!anyan din ang ninanais ni Alberto sa araw ng kanyang kasal. big din niyay may handaan at may kasayahang

katulad ng sa kasal ng kanyang Kuya Saro.

%indi bat ang araw ng kanyang kasal ang siyang magiging kahuli-hulihang araw ng kanyang pagka-binata/

%indi baga naman magiging kahiya-hiya kung ang kanyang napiling makaisang-palad ay pakakasalan niya nang

pagayon na lamang at pagkatapos ay iuuwi sa kanilang bahay na tila isang bagay na napulot lamang sa daan/

May katwirang ipagsaya ang araw ng kasal ng isang tao. +alang kailangan kung ano man ang sasapitin ng mag-

asawa pagkatapos. yan ay hindi pumapasok sa kalooban ng sino mang ikakasal sa araw ng kanyang pakikipag-

isang dibdib. At, ang gugugulin*/ Ang lahat nang iyan ay magagawan ng paraan. Bakit nga ang kanyang Kuya

Saro, kahit na isang kasama lamang ni ngkong Karyo ang kanyang ama na katuad din ngayon, ay naaaring ikasal

nang maringal, masaya at may saganang kainan/

/(



Aanyayahan niya, hindi lamang ang lahat ng litaw na tao sa kanilang nayon, kundi pati ang Alkalde ng bayan,

ang esorero, ang %epe ng #ulisya at ang mga kaibigan ng mga ito. Magkakaroon din ng maraming pagkain at

alak na iinumin. At hindi maaaring walang tugtugan. #agagayakan ang bisita sa nayon at doon sila ikakasal.

Katulad din ng Kuya Saro, upang huwag lumaking lubha ang kanilang gugol, ay manghihiram na lamang siya ng

isang terno kay Abogado Narding na kasintaas niya at nakakasinlaki niya ang pangangatawan. %inggil sa

kasuutang pangkasal ng kanyang magiging kabiya, aba, bibigyan niya ito ng limampung piso, katulad din ng

ginawa ng kanyang Kuya Saro, upang ipamili ang maiibigan.

Ang lahat ng iya ay napagkayarian na ni Alberto at ng kanyang ama. &%indi na matatapos ang aking buhay na

isang kasama lamang ni ngkong Karyo sa habang panahon,' ang ibig isagot ng kanyang ama bilang katugunan

sa lahat ng panukala ni Alberto. Subali, ang marahan at malumanay na ipinakli niya sa kanyang anak ay ganito0

&#abayaan mo at gagawan ko ng paraan ang lahat ng iyan. Makikipag-usap ako kay ngkong Karyo.'

%indi napansin ni Alberto ang pangungulimlim ng mukha ng kanyang ama na noon ay tila nag-iisip nangmalalim. At lalong hindi nalalaman ni Alberto na masaganang luha ang bumalong sa mga mata ng kanyang ina

nang matanto ang mga kinakailangang ihanda sa nalalapit na kasalan.

%uwebes pa lamang ng hapon ay nakita na ng amga taganayon sa Amaya na dalawang bakang matataba ang

nakatali sa puno ng sampalok sal likod-bahay nina Alberto. At kinabukasan ng umaga, madilim-dilim pa halos

ay nakalalagim an sigaw ng dalawang baboy na mabibilog ang pumukaw sa pagkakahimbing ng mga kapitbahay

nila. angkal-tangkal na manok ang idinating pa noong Sabado ng hapon.

&Mukhang malakasan ang kasal ni Alberto,' ang salitan ng isat isa sa pagupitan ni syo nang Sabadong iyon.

&alagang ganyan tayong mga taganayon kung napapasubo, ang nakangiting tugon ng isang matandang

/-



kasalukuyang noong ginugupitan ni syo.

Ano pa ngat talagang malakasan ang kasal ni Alberto. Lahat ng kanyang mga kamag-anak at mga kaibigan.

Sabado pa lamang ng hapon, ay nasa tahanan na ni Angela,ng kanyang makakaisang-dibdib at hindimagkamayay sa paggawa. Naroon si #ablong apa na siyang naglalapa ng dalawang bakang matataba. Si (let ang

siyang pumatay sa dalawang baboy na mabibilog. Ang mga dalaga at ilang matatanda ang pumupugot sa mga liig

ng manok at naghihimulmol sa mga iyon. Si Martang Batok at si <boy naman ang pinagpapawisan mula sa liig

hanggang sa mga paa sa paghaot ng tubig sa may-kalayuan din namang igiban. At si ure ang nagpapalakol sa

malalaking putol na kayoy na panggatong. Sa harapan ng bahay nina Angela ay nagtayo sina iyo Kantong,

inteng #ulo, Kayong, Ulo, Able, myon at iba pa, ng isang palapala ng pinagdatig-datig na mga layag nadinampol na nakatali sa batalan ng bahay ay may tatlo o apat na tungko ng malaking bato na kinasasalangan ng

mga pinaglulutuan ng sinaing at mga pang-ulam. Ang nangangasiwa rito ay si #akitong kusinero. Sa ilalim ng

palapala ay may tatlong mahahabang hapag na pinagdugtung-dugtong at napaliligiran ng mga bangkon

mahahaba rin. $ito nagsisikain ang mga pangkaraniwang tao sa nayon, inanyayahan man o hindi, na dadalo sa

kasalan.

Sa itaas ng bahay, sa makaanhik ng hagdan, ay may isa pa ring malaking hapag na siyang kakanan naman ng

mga bagong kasal at mga piling panauhin.

Ang pinakahihintay na araw ng Linggo, ang araw ng kasal, ay sumapit din. Ang mumunting bisita sa nayon na

napapalamutihan ng mga bulaklak at maraming papael na may ibat ibang kulay, ay nagsikip sa maraming

taganayong nanonood sa kasal ni Alberto at ni Angela. #agaktapos na makasal, sinabugan pa sila ng masaganang

bigas nang lalabas na lamang sa bisita at inihaid pa ng banda ng musiko, kasama ang makapal na tao, sa tahanan

ng babae. May mga paputok pang nagpasikdo ng dibdib.

&alagang ibang magpakasal ng anak si Mang Ambo,' ang bulong ni ininteng <des kay Konsehal Kose

samantalang silay kumakain.

/



&yan ang tungkulin ng isang ama sa kanyang anak na lalaki' ang parawang wala sa loob namang tugon ni

Konsehal Fose.

Nang matapos ang pagpapakain sa lahat ng panauhin ay mag-iikalawa na ng hapon. Ang tugtugan, satsatan, at

halakhakan ay noon pa lamang nagwakas. At, kaya lamang may kaunti pang kaguluhan ay dahil naman sa

pagliligpit ng mga kasangkapang ginamit sa kasalan na ang karamihan ay hiram sa mga kapitbahay.

Mag-iikatlo na marahil ng hapon nang iuwi ni Alberto si Angela sa kanilang tahanan. Marami pa ring tao, mga

kaibigan at kamag-anak, ang nagsisama sa kanila. At pagdating sa bahay ay muli na namang nagkaroon nginuman ng alak, siagawan at pagkakatuwa na umabot hanggang sa mag-iikawalo marahil ng gabi.

Sa kabila ng marubdob na pagnanais ni Alberto sa maringal at masayang kasalan bago dumating ang araw na

iyon, ay nakaramdam din siya ng pagkayamot nang hindi pa umaalis ang mga panauhin. Naiinip siya sa mga

taong tila hindi nasisiyahan sa masaganang handang kanyang idinulot. Sa kabila ng lahat, ay may karapatan

naman siyang masarili ang ngayoy kabiyak na ng kanyang puso sa harap ng $iyos at sa harap ng batas.

Sa wakas ay lumisan din nga ang mga panauhin. #agkakain nila ng hapunan at pagkatapos ng ilang sandali ng

pakikpagkuwentuhan ay nasok na sila ni Angela sa tanging silid na tutulugan sa kanilang bahay, na

napapagitnaan lamang ng sawali mula sa buwagang hihigan ng kanyang mga magulang at mga kapatid. Masaya

silang dalawa, matagal na nagbiruan, nagtuksuhan at nagtawanan. Nang ang gabi ay malalim na at tahimik na

ang lahat, ay hindi natiis ni Alberto na di itanong nag malaon nang inais niyang itanong.

&!iliw, nasiyahan ka ba sa maringal at masaya nating kasal/'

&Mangyari pa,' isasagot sana ni Angela na siya namang hinhintay ni Alberto. Subalit, si Angela ay hindi

/'



nakatugos. Si Alberto naman ay natigilan, May naulinigan silang nag-uusap.

&Magkano ang inutang mo kay ngkong Karyo para sa kasal ni Alberto/' inig yaon ng ina ni Alberto.

&atlong daang piso, hindi pa kasali roon ang dalawang baka. Bukas daw niya ahalagahan.' Si Mang Ambgo ang

nagsasalita.

pinikit ni Alberto ang kanyang mga mata. inakpan ng dalawang palad ang kanyang mga tainga. #agkaraan ng

ilang sandali ay muli siyang nakinig.

&%indi na tayo makakabayad sa pagkakautang kay ngkong Karyo. %angga ngayon ay hindi pa natin

nababayatain ang ating inutang sa kasal ni Saro"'

&Kaipala nga, at lalo pa kung iisiping apat pa itong anak nating lalaki na hindi nakakasala,' ang buntung-hininga

ni Mang Ambo.

Muling ipinikit ni Alberto ang kanyang ga mata, tinakpan ng dalawang palad ang kanyang mga tainga at

hanggang sa sumapit ang umaga, siyay hindi nakatulog kahit isang saglit.

/*



La(o!

Si <dna ay >eshman sa isang matandang unibersidad sa maynila. sang araw habang sa kalagitnaan

ng klase ay biglang tinawag siya ng kalikasan. umayo si <dna at lumapit sa kanyang proI. upang magpaalam

sandali. Napili ni <dna na gamitin ang pinakamalayong bahagi ng kubeta. %abang nakaupo, biglang

nakaramdam ng pagka-irita si <dna dahil pakiramdam niya ang daming lamok na paikot-ikot sa kanyang

ulunan. %awi dito, hawi doon. Nang matapos ang babae sa paggamit ng banyo ay dumiretso siya sa hugasan.

May nakita siyang naglilinis sa may lababo at ang kanyang wika Xsakto nandito si Manang, mapagsabihan ngaX.

Si Manang ay isang anitress at matagal na siya nagtratrabaho sa unibersidad na iyon. Ang unang bati ni <dna ay

XManang, mag-spray naman kayo dito sa banyo, ang daming lamok doon sa huling bahagi ng banyo. kot ng

ikot sila sa buhok ko.X Ang tugon naman ng matanda Xha walang lamok sa banyong ito kasi lagi ko tong

nililinisX. Biglang nakaramdam ng pagkayamot si <nda at winika na lang sa sarili, X<h ako mismo naramdaman

ang mga lamok sa aking ulunan, Ano ba yan"X. Nang palabas na si <dna ng banyo biglang nagwika ang

matandang anitress at sinabing Xha sa gawing hulihan ng banyong ito may isang babaeng nagbigti noong

nakaraang taon dahil sa depresyonX

//



Napag!a(alang

Kaib igan

Pitong taon na ang nakalilipas ng mag-retreat kami sa isang sikat na Xretreat houseX dito sa Luon.

Kung hindi ako nagkakamali ay tatlong araw ang ginugul namin sa lugar na iyon.

Ang aming unang araw ay puno ng kulitan at asaran, sa madaling salita normal ang mga naging pangyayari.

Ngunit nung ikalawang araw na namin sa lugar na iyon ay may biglang kakaibang nangyari. %abang abala kami

sa pagpapa-Xpi7ture, pi7tureX biglang may narinig kaming sigaw sa loob ng Xgirls dormX. Medyo nagkaroon ng

kaunting pagpapani7 ngunit makalipas ang ilang minuto ay napakalma na ang aming kasamahang sumigaw at

nagsimula ilahad ang mga naging pangyayari*

atlo daw sila bumalik sa dorm upang kumuha ng gamit at magbanyo. Ang unang babae ay pumasok sa banyo,

tpos ang dalawang natira ay naiwan sa kwarto. Medyo matagal ang pagbabanyo ng isa nilang kasamahan kaya

naisip ng kasamahan namin na humiga muna sa kama at makipagkwentuhan sa kasama niya. Salita siya ng salita

sa katabi niyang kama ngunit napansin niya hindi ito sumasagot. Nang lingunin niya ang kasama niya laking

hilakbot ang nadama niya ng makita niya na isang matandang babaeng nakaitim ang nakatitig sa kanya na

Documents

BFIL Maikling Kwento