Upload
others
View
12
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
moswavlis biblioTekajemal kiknaZejemal kiknaZejemal kiknaZejemal kiknaZejemal kiknaZe
azris jaWvimoswavleTa inteleqtis
ganviTarebisaTvis
gamomcemloba `inteleqti~
Tbilisi
2001
pirveli nawili
daamtkica saqarTvelos ganaTlebis saministrom damxmare
saswavlo masalad maTematikaSi zogadsaganmanaTleblo
skolis V-XI klasebis moswavleTaTvis
2
winamdebare mecnierul-popularuli wigni-almanaxi Taviseburi damxmare wignia,
romelic maTematikis sxvadasxva sakiTxebs moicavs da ZiriTadad zogadsaganmanaT-
leblo skolis moswavleTaTvis aris Sedgenili. maTematikis garda masSi sxva
saintereso sakiTxebzecaa saubari da saxaliso maTematikis Janrs ganekuTvneba.
wignSi mravladaa warmodgenili savarjiSoebi, kiTxvebi, TamaS-gasarTobi Tavsa-
texebi da xelovnebis zogierTi nimuSi, romlebic xels Seuwyoben ymawvilebis
dainteresebas, SemoqmedebiT saqmianobas, damoukidebeli muSaobisa da garkveuli
tipis inteleqtis ganviTarebas. am mizniT wignSi Setanilia sxvadasxva testebi,
romlebic ganaviTareben farul kanonzomierebaTa aRmoCenis, analitikuri da induqciuri
azrovnebis unar-Cvevebs. nimuSisaTvis ganxilulia zogadi codnis Sesabamisi
inteleqtis koeficientis (ik) dasadgeni ramdenime testi. igi daexmareba maswav-
leblebs saklaso da klasgareSe muSaobaSi.
wignSi ganxiluli sakiTxebi misawvdomia ara marto zogadsaganmanaTleblo
skolis moswavleTaTvis, aramed am sakiTxebiT dainteresebul mkiTxvelTa farTo
wrisaTvis.
© jemal kiknaZe, 2001.
© gamomcemloba `inteleqti~, 2001.ISBN 99928-67-93-0
didi galaktionis msgavsad yovel bavSvSi aRmzrdeli
momavalis did saxes~ xedavs da minda es wigni maT mivuZRvna.
`qals patara dahyavs xeliT,
bavSvi zrunviT zrdili,
momavalis didi saxe _
Svili _ Svili _ Svili~.
galaktioni
redaqtori: arkadi qurCiSvili, Tsu-s ufrosi maswavlebeli.
recenzentebi: romanoz danelia, gamomcemloba `inteleqtis~ direqtoris
moadgile, Jurnal fizika da maTematika skolaSi~ redaqtoris moadgile,
gela kvirikaSvili, Tsu-s T. gegelias saxelobis respublikuri
fizika-maTematikis saSualo skola-internatis fizikis maswavlebeli,
guram oTinaSvili, Tbilisis 55-e saSualo skolis maTematikis
maswavlebeli.
3
Sesavali
mravalwlianma pedagogiurma moRvaweobam da Tanamedrove meToduri literaturis gacnobam damarwmuna,
rom swavlebis tradiciuli meTodebi moiTxovs gadasinjvas da sqolastikisagan ganTavisuflebas.
sqolastika aris skolis muSaobisa da cxovrebis wesis sistema, romelsac skolis gareT ar gaaCnia
araviTari faseuloba, radgan skolas ar SeuZlia moamzados bavSvebi cxovrebisaTvis.
zogjer tradiciuli skola iyenebs mxolod axsnis da naTqvamis sailustraciod cdebsac, magram
aseTi axsna iZleva mxolod zedapirul da formalur codnas, romelic ver mkvidrdeba adamianis
gonebaSi. aseTi codna im norC ylorts waagavs, xes rom Camosxepen da miwaSi CaarWoben. cxadia, igi
male iRupeba. swored aseT zedapirul, ufesvebo codnas iZleva tradiciuli skola, romelic Tavis
naklovanebebs niRbavs uSinaarso, xmamaRali, wyaliviT morakrake mravalsityvaobiT. ra Tqma unda kargi
mexsiereba SesaniSnavi Tvisebaa, magram mas xSirad SecdomaSi Sehyavs pedagogi da mSobeli. saubedurod
gamocdebzec mxolod imas amowmeben, Tu ra daimaxsovra moswavlem. dazepireba ar niSnavs codnaso _
uTqvams frang filosofos, humanist miSel de montens. igi uaryofda sqolastikosTa mTavar meTods
`CavasxaT~ adamianSi codna, rogorc ZabrSi.
saubedurod, xSirad tradiciuli swavleba emyareba mexsierebas, romlis meqanikur gamoyenebas
dauZlurebamde da gamofitvamde mihyavs axalgazrdoba. sinamdvileSi aseTi codnis usargebloba sul
ufro da ufro aSkara xdeba. axla yvelgan (iSviaTad skolaSi) bevrs laparakoben WeSmarit, Rrma
kulturisa da inteleqtis mniSvnelobaze da moazrovne Taobis aRzrdaze.
cxadia, am urTules pirobebSi, rom icxovro, saWiroa iazrovno. swored amitom gagaxseneT didi
frangi filosofosis da maTematikosis rene dekartis gamonaTqvami: `Cogito, ergo sum~.
bevr rameSi veTanxmebi da praqtikulad viyeneb meoce saukunis gamoCenili frangi pedagogis
selesten frenes (1896-1966), originaluri pedagogiuri sistemisa da `pedagogiuri invariantebis~
avtoris mosazrebebs: unda vifiqroT, rom namdvili kulturisaken da inteleqtis ganviTarebisaken
mimavali gza eqsperimentul mosinjvaze gadis. codnis SeZena miiRweva eqsperimentis gziT da ara
wesebisa da kanonebis SeswavliT (gazepirebiT), rogorc zogjer fiqroben. pirvel rigSi wesebisa da
kanonebis Seswavla imasa hgavs, uremi xarebs win davuyenoT. cocxali eqsperimentuli muSaobis
principia _ `mefolade mxolod RumelTan SeiZleba gaxde~.
samwuxarod tradiciuli skola aviTarebs mxolod abstraqtuli azrovnebis unars, rac Sorsaa
realuri cxovrebis moTxovnilebisagan. maT visac hipertrofirebuli (aranormaluri ganviTrebuli)
aqvT inteleqtis es forma, SeuZliaT SesaniSnavad imsjelon nebismier `Wkvianur~ Temaze, magram
sruliad umweoni aRmoCndebian, Tu saqme Seexeba cxovrebasa da garemosTan Seguebas.
arsebobs inteleqtis sxva tipebic da isini eqsperimentuli mosinjvis procesSi viTardeba.
magaliTad: xeliT Sromis unari, SemoqmedebiTi unari, problemaTa gonivruli, praqtikuli gagebis
unari, Semecnebisadmi mecnieruli midgomis unari, socilaur-politikuri mimarTulebis mqone inteleqti,
romlis mflobelTagan izrdebian da yalibdebian sazogadoebrivi moRvaweni.
kacobrioba yovelTvis maRal Sefasebas aZlevda inteleqtis am sxvadasxvagvar formebs; sworedac
maTi SemweobiT gvyavs xelovnebis genialuri moRvaweni, gamomgoneblebi Tu mecnierebi. aseTi xalxi
ver egueboda swavlebis tradiciul xerxebs da xSirad isini skolaSi CamorCebodnen.
Tanamedrove sazogadoebas esaWiroeba gansxvavebuli mimarTulebis kadrebi _ gamomgoneblebi da
mkvlevarebi, rac saWiroebs inteleqtis sxvadasxva formis ganviTrebas.
cnobilia, rom bavSvis buneba arafriT gansxvavdeba zrdasruli adamianis bunebisagan. gansxvaveba
mxolod gamocdilebasa da ganviTrebis doneSia. arc bavSvs da arc ufross ar uyvars, roca rames
ubrZaneben. yoveli adamiani asea mowyobili _ nebismieri brZaneba TiTqmis avtomaturad winaaRmdegobis
grZnobas iwvevs: adamiani wiTldeba, azri efanteba, da pirveli survili, rac uCndeba, es aris, win
aRudges, ar daemorCilos brZanebas. kanonzomieria Semdegi mtkiceba: nebismieri avtoritaruli brZaneba
yovelTvis Secdomaa. nebismier brZanebas, rogorc wesi, bavSvi Tu ufrosi pasuxobs uaryofiTad _
`ara~! _ mniSvneloba ara aqvs xmamaRla warmoTqvamen am sityvas, Tu xmadabla. amitom saWiroa maTTan
megobruli urTierToba.
am qveyanaze aravis ar uyvars fuWi Sroma, robotiviT moqmedeba, aravis ar exaliseba raime samuSaos
Sesruleba sxvisi Canafiqris mixedviT. yoveli SromiTi saqmianoba damoukidebeli da SemoqmedebiTi
unda iyos. erTi da igive samuSao erTisaTvis mZime monobaa, meoresaTvis Tavisufali SemoqmdebiTi
Sroma, romelic mas yovelTvis did siamovnebas aniWebs.
codnis aTvisebis yvelze efeqturi saSualebaa ara ubralo dakvirveba, axsna da demonstracia,
rogorc mimdinareobs tradiciul skolaSi, aramed Semecnebis bunebrivi, mecnieruli da universaluri
meTodi, romelic ciklurad viTardeba: faqtebis erTobliobis analizisa da problemis dasmiT
4hipoTezisken; hipoTezidan Teoriuli Sedegebisaken; Sedegebidan maTi interpretaciiT eqsperimentuli
Semowmebisaken da praqtikuli gamoyenebisaken:
maSasadame, mkvlevarma (moswavlem) axali movlena rom Seiswavlos, is am movlenis Sesaxeb agrovebs
da asistemebs cnobil faqtebs; dagrovebuli faqtebis safuZvelze Sesaswavli movlenis `meqnizmis~
Sesaxeb agebs models (hipoTezur models), romelic aZlevs ara marto dagrovebuli faqtebis axsnis,
aramed axali, manamde ucnobi movlenis winaswarmetyvelebis saSualebas; bolos, hipoTezasa da miRebul
Sedegebs eqsperimentulad amowmebs. am meTodis fuZemdeblad galileo galilei iTvleba.
winamdebare wigni, romelic gamocdilebisa da sxvadasxva literaturis gacnobis safuZvelze
ymawvilTaTvis Sevadgine, nawilobriv zeviT ganxiluli problemebis gadawyvetas isaxavs miznad. masSi
mocemuli bevri saintereso sakiTxi ZiriTadad maTematikas exeba, magram aq sxva sakiTxebzecaa saubari
da mecnierul-popularulia. masSi mravladaa warmodgenili (pasuxebis gareSe) savarjiSoebi, kiTxvebi,
TamaS-gasarTobi Tavsatexebi da xelovnebis zogierTi nimuSi, romlebic xels Seuwyoben ymawvilebis
dainteresebas, SemoqmedebiT saqmianobas, damoukidebeli azrovnebisa da garkveuli tipis inteleqtis
ganviTrebas. swored am mizniTaa wignis bolo paragrafSi mocemuli sxvadasxva testebi (zogierTi
fsiqologiuri) da maTi pasuxebi. nimuSisaTvis ganxilulia zogadi codnis inteleqtis koeficientis
(ik) dasadgeni testebi. aRsaniSnavia, rom es kiTxvebi, Tavsatexebi da testebi xels uwyoben faruli
kanonzomierebis aRmoCenas, analitikuri da induqciuri azrovnebis unar-Cvevebis ganviTrebas. wignis
saTauri misi Sinaarsidan gamomdinareobs. moswavlem es wigni ubralod ki ar unda waikiTxos, aramed
bevri ram sakuTari xeliT, damoukideblad unda Seasrulos. vfiqrobT, kiTxvebisa da Tavsatexebis
pasuxebi calke gamovceT.
dainteresebuli mkiTxveli am wignSi ganxilul sakiTxebs (zogjer isini mokled da gacnobis
mizniTaa warmodgenili) ufro Rrmad gaecnoba im literaturaSi, romelic wignis boloSia miTiTebuli.
uRrmes madlobas movaxseneb:
redaqtors, baton arkadi qurCiSvils. recenzentebs, batonebs: romanoz danelias, gela kvirikaSvils
da guram oTinaSvils. agreTve i. gogebaSvilis saxelobis pedmecnierebaTa erovnuli institutis
mecnier-TanamSromlebs, qalbatonebs: iza xuciSvils, eTer guldamaSvils, da Tsu-s T. gegelias saxelobis
respublikuri fizika-maTematikis saSualo skola-internatis maTematikis maswavlebels, baton iuri
fiCxaZes, romlebmac guldasmiT waikiTxes xelnaweri da damexmarnen dasabeWdad momzadebaSi.
gamomcemloba inteleqtis~ xelmZRvanelebs, maT yvela TanamSromels, gansakuTrebiT ilia xelaias,
romelmac udidesi Sroma gaswia am wignis Seqmnaze da kompiuterul grafikaze.
yvela moswavles, maT Soris Cems SviliSvils _ laSa tabataZes, romelTac stimuli momces am
wignze muSaobaSi, xelnaweri yuradRebiT waikiTxes, zogierTi savarjiSo damoukideblad amoxsnes _
Seamowmes da damexmarnen koreqturis kiTxvaSi.
agreTve madlobas vuxdi yvela mkiTxvels, romelTa saqmian SeniSvnebs madlierebiT miviReb.
jemal kiknaZe
Tbilisis ivane javaxiSvilis saxelobis saxelmwifo univer-
sitetis Tengiz gegelias saxelobis fizika-maTematikis respubli-
kuri saSualo skola-internatis fizikis maswavlebeli.
gTxovT survilebi da SeniSvnebi gamogzavnoT misamarTze:
� 380079, Tbilisi, guram rCeuliSvilis quCa, korp. #3, bina 21.
� 29-21-23.
modeli Sedegebi
faqtebi eqsperimenti1
2
4
3
5
dedamiwa, dedamiwaze da mis gareT, sivrceSi
mze, planetebi, varskvlavebi da sxva, realurad
arsebuli yvelaferi erTad samyaros _ bunebas
warmoadgens.
adamiani samyaros na-
wilia, albaT erT-erTi
yvelaze didi saocreba,
rac ki bunebas Seuqmnia.
bunebam mas misca sam-
yaros Secnobis saSuale-
bebi _ grZnobis orga-
noebi da tvini.
adamiani samyaroSi
yvela informacias grZnobis organoebis saSu-
alebiT iRebs, romelic Tavis tvins gadaecema
(sur. 1).mxedveloba, smena, ynosva, gemovneba, Sexeba _
ai Cveni fanjrebi~ garemomcvel samyaroSi.
tvini amuSavebs giganturi raodenobis sig-
nalebs, romlebic momdinareobs samyarodan da
adamianSi iwvevs siTbosa da sicivis, sigluvisa da
simqisis, ferisa da sikaSkaSis, xmaurisa da siCu-
Sen _ adamiani, rogorc samyaros sarke
buneba, Sen da gamokvlevebibuneba, Sen da gamokvlevebibuneba, Sen da gamokvlevebibuneba, Sen da gamokvlevebibuneba, Sen da gamokvlevebi
vidre raimes Seswavlas Seudgebode, winaswar saWiroa gaerkve, ra ginda, saxeldobr ris gagebas
da Cawvdomas apireb. zogierTi sityvebi: samyaro~, buneba~, fizika~, maTematika~, mecniere-
ba~ da sxva mravaljer gsmenia, magram yvelas ar SeuZlia axsnas, Tu ras aRniSnaven isini. saWiroa
gaerkve ara marto maT dedaazrSi, aramed nebismieri sityvis arsSic. winaaRmdeg SemTxvevaSi gad-
mocemuli azris gagebas da, miT umetes, masSi Rrmad Cawvdomas ver SeZleb.
Tavidanve zemoT naxsenebi yvela sityvis ganmartebas ar Sevecdebi, radgan vfiqrob, es igivea
vimsjeloT im qveynis Sesaxeb, sadac jer ar vyofilvarT. es TandaTanobiT sxvadasxva saswavlo
procesSi moxdeba. daxmarebas es patara wignic gagiwevT.
`Cogito, ergo sum~.Renatus Cartesius
`vazrovneb, maSasadame varsebob~.
rene dekarti
romelman Seqmna samyaro ZaliTa miT ZlieriTa,
zegardmo arsni suliTa yvna zeciT monaberiTa,
Cven, kacTa, mogvca qveyana, gvaqvs uTvalavi feriTa,
misgan ars yovli xelmwife saxiTa mis mieriTa.
SoTa
sur. 1
mis, zomebisa da formis, sxeulebamde manZilebis
SegrZnebebs.
realur samyaroSi, rom viarseboT, an rom
gvqondes saSualeba gaviumjobesoT cxovrebis
pirobebi, saWiroa rac Sei-
Zleba meti vicodeT am
samyaroze. aucilebelia
ganvasxvavoT xmeleTi
zRvisagan, saWiroa sakvebi
mcenareebis da cxoveleb-
is gamravleba, maTi mov-
la. sacxovreblebis ageba
da mtacebeli cxovele-
bisagan Tavis dacva. ratom ar SeiZleba am miznebis
ganxorcielebisaTvis daveyrdnoT Cveni grZnobe-
bis organoebs? marTlac xom ase iqcevian primi-tiuli civilizaciebi.
arsebobisaTvis materialuri pirobebis gaum-
jobesebis mcdelobisas iZulebulni varT gavi-
farTovoT Cveni codna gare samyaroze. risTvisac
saWiroa maqsimalurad davZaboT Cveni grZnobis
organoebi. magram samwuxarod maT zogjer Sec-
domaSi SevyavarT.
6 buneba, Sen da gamokvlevebi
� daakvirdi sur. 2-ze gamosaxul T-s magvarfigurebs, romlebzec gamosaxulia horizonta-
luri da vertikaluri monakveTebi. Seadare maTi
sigrZeebi erTmaneTs. Semdeg gamoiyene saxazavi
da gazome maTi sigrZeebi. a) SemTxvevaSi ver-
tikaluri monakveTi ufro grZeli mogeCveneba,
vidre horizontaluri. Seadare dakvirvebisa da
gazomvebis Sedegebi erTmaneTs. b) SemTxvevaSi
monakveTebis sigrZeebi toli mogeCveneba. gazom-
vebiT miiReb sawinaaRmdego pasuxs.
aq saqme gvaqvs mxedvelobiT (optikur) ilu-
ziasTan. amis mizezi isaa, rom Tvalis mobruneba
horizontaluri mimarTulebiT ufro advilia,
vidre vertikaluri mimarTulebiT.
� aseve daakvirdi sur. 3-ze da sur. 4-zemocemuli figurebis AB da AC monakveTebs.dakvirvebiTa da gazomviT Seadare maTi sigrZee-
bi. gaakeTe daskvna.
� ganixile sur. 5-ze gamosaxuli figura jerpirdapiri dakvirvebiT, Semdeg gverdidan ise, rom
Tvali rac SeiZleba axlos iyos furclis sib-
rtyesTan. Seadare dakvirvebebi erTmaneTs, gaa-
keTe daskvna.
� daamzade bzriala sur. 6-ze gamosaxulimuyaos an fanerisagan gamoWrili diskos gamoye-
nebiT. diskoze naCvenebia TeTri da Savi zolebi.
bzriala gaanaTe, daabrune da daakvirdi. dain-
axav ferebs!
� sur. 7-ze naCvenebia rkinigza. ori parale-luri relsi gveCveneba, rom Sors erTdebian. es
wrfivi perspeqtivis magaliTia.
� sur. 8-ze sxivebi miemarTebian Sekrebiswertilisaken (perspeqtivis centri), moculo-
biTi scenis iluziis SeqmnisaTvis. suraTze ga-
mosaxulia erTnairi zomis maRali yuTebi, mag-
ram gveCveneba sxvadasxva sididis _ Sors~ ufro
didi. am iluziis mizezi aris gamocdileba: rac
ufro Sorsaa dasakvirvebeli sagani, miT ufro
mcire zomis gveCveneba igi, amitom marjvena yuTi
ufro didi gamoiyureba, vidre sinamdvileSia.
� realisturi maneriT daxatuli suraTi or
ganzomilebiania (sibrtyezea), magram Tu isini
daxatulia wrfivi perspeqtivis Sesabamisad, ma-
Sin Cven is gveCveneba sivrceSi (samganzomilebi-
ani scena). aseTi `moculobiTi gamosaxulebis~
iluziluziluziluziluziebiiebiiebiiebiiebi
sur. 2
sur. 3
sur. 4
A B A C
a b
moric kornelis esxeri. `belvederi~*.
liTografia**. 1958.
* belvederi (it. Belvedere _ mSvenieri xedi) _ koSki, saidanac gadaiSleba garemos xedi; fanCaturi (talavari) maRlobze.** liTografia (berZ. lithos qva da graphõ vwer) _ beWdva specialuri brtyeli qvis zedapiridan, romelzedacwinaswar xataven.
7buneba, Sen da gamokvlevebi
sur. 7 sur. 8
sur. 6sur. 5
O
perspeqtivis
centri
salvador dali. `jvarcma. hiperkuburi sxeuli~.
saukeTeso magaliTebi uamravia. mas xSirad iy-
eneben konstruqtorebi, arqiteqtorebi da mxat-
vrebi.
am saxis kargi magaliTia XX saukunis erT-erTi yvelaze popularuli adamianis, udidesi
espaneli mxatvris salvador dalis suraTi:
`jvarcma~ (hiperkuburi sxeuli). 1954 w. (sur. 9).� saocari movlena: mTvare amosvlisas an Cas-
vlisas (horizontTan) gveCveneba ufro didi,
vidre maRla caSia aweuli. sinamdvileSi gazom-
vebis Tanaxmad mTvaris xiluli diametri hori-
zontTan ufro pataraa, vinaidan am dros mTva-
re damkvirveblidan ufro Sorsaa. fsiqologebi
Tvlian, rom es faqti ganpirobebulia adamianis
tvinisa da mxedvelobis TvisebebiT. damkvirvebe-
li midrekilia warmoidginos mTvare ufro Sors,
rodesac igi axlos aris dedamiwis zedapirTan
(horizontTan), vidre maSin, rodesac maRlaa caSi.
e. i. is Seucnoblad rogorRac moaTavsebs mTva-
res horizontze. radgan mTvaris kuTxuri zomebi
ucvleli rCeba, igi mogveCveneba SesamCnevad didi
horizontTan, sadac mTvare mogveCveneba ufro
daSorebuli (sur. 10).� iluziebsa da Secdomebs adgili aqvs sxva
grZnobis organoebiT SegrZnebisas: temperatu-
ris, gemos, bgerisa da moZraobis dros.
magaliTad: aiRe sami WurWeli _ cxeli,
Tbili da civi wyliT. marcxena xeli moaTavse
civ wyalSi, marjvena _ cxelSi. cota xnis
Semdeg orive xeli gadaitane Tbil wylian
WurWelSi. ra SeigrZeni?
sur. 9.
8 buneba, Sen da gamokvlevebi
� davuSvaT saaTma Seasrula 6 dartyma 5 wamSi.ramden wamSi Seasrulebs is 12 dartymas? intui-cia gvkarnaxobs: 10 wamSi. magram araa swori.
6 dartyma gayofilia 5 dayovnebiT, xolo 12dartyma _ TerTmetiT. maSasadame swori pasuxia:
11 wami da ara 10 wami. e.i. intuiciam gviRalata!� mocemuli gaqvT erTnair perimetrebiani
(perimetri aris gverdebis sigrZeTa jami) ori
marTkuTxedi. erTnairi farTobebi eqnebaT Tu
ara orives? albaT ifiqreb, rom erTnairi. mag-ram rogorc gamoTvlebi gviCvenebs sazogadod
farTobebis toloba ar aris aucilebeli (See-
cade damoukideblad daamtkico).
bunebrivad ibadeba kiTxva, erTnair peri-
metrebian romel marTkuTxeds aqvs udidesi far-
Tobi? irkveva, rom kvadrats! (samkuTxedebisSemTxvevaSi ki tolgverda _ wesier samkuTxeds).
� oci metri siRrmis WaSi bayayi Cavarda da
cdilobs amosvlas. yovel saaTSi 5 metrze amo-dis, magram me-5 metrze ise iRleba, rom Tavsver ikavebs, fexi ucurdeba da 4 metriT ukanvecocdeba. rogor fiqrob, ramden saaTSi amova
bayayi Widan?pirobis Tanaxmad bayayi saaTSi erTi metriT
iwevs zeviT, radgan Wis siRrme 20 metria, al-baT ifiqreb, rom bayayi Widan amova 20 saaTSi.magram intuicia aqac Segacdens. Tu kargad
dafiqrdebi mixvdebi, rom bayayi Widan amosvlas
moandomebs 16 saaTs.� intuiciiT Cven vcdebiT mravali sxva situ-
aciis drosac. magaliTad adamiani, romelic
garkveul manZilze imyofeba vaSlis xidan da
xedavs, rom erTi vaSli es-es aris unda Camo-
vardes. mas unda, rom Tofis tyvia moaxvedros
vardnil vaSls. romel wertilSi unda dau-
miznos man, rom tyvia moxvdes vaSls?albaT ifiqreb vaSlis qveviT, romeliRac wer-
intuintuintuintuintuiciaiciaiciaiciaicia
`mTvariani~ optikuri iluzia:
or Sav diskos aqvs erTnairi zomebi.
(rokisa da kaufmanis suraTis mixedviT).
sur. 10.
albaT marcxena xeliT wyali geCveneba cxeli,
xolo marjvenaTi igive wyali civi!
� oTaxSi sxvadasxva sagans erTnairi tempera-
tura aqvs. magram, Tu xeliT Seexebi rkinisa da xis
sagnebs, rkina ufro civi mogveCveneba, vidre xe. e.i.
grZnobis organoebi zogjer gvatyueben, xolo
rac erTxel mainc mogvatyuebs, sando araa. de-
kartiseuli eWvis pirveli wyaroa grZnobadi
codna.
maSasadame SegrZnebebi yovelTvis san-
do ar aris!
tilSi, radgan raRac droSi tyvia miaRwevs im
adgilamde, sadac wydeba vaSli, imave droSi vaS-
li Tavisufali vardniT, raRac manZilze daiw-
evs qveviT. magram mtkicdeba, rom gasrola unda
moxdes mowyvetis momentSi da msrolelma unda
daumiznos pirdapir vaSls da ara mis qveviT.
riT SeiZleba Sevewina-
aRmdegoT sxvadasxva sa-
xis iluziebsa da in-
tuiciiT daSvebul Sec-
domebs?Cveni yvelaze efeq-
turi pasuxia:
maTematikis gamo-
yenebiT!
rodesac aleqsandre
makedonelma (Zv. w. 356-323) ganizraxa msofliosdapyroba, man saberZneTis
oikumene* aTenidan gada-
itana egviptis erT qa-
laqSi, romelsac man Tavisi Cveuli mokrZale-
aleqsandre makedoneli.
romauli marmarilos qandake-
bis asli. msoflios dampyro-
bi mefis saxis nakvTebi albaT
gadmocemulia zustad, radgan
igi Seqmnilia samefo karis
didi moqandakis lisipes mier.
didi aleqsandre.
(pompeis mozaikis detali).
* oikumene (berZ. Oikumene _ dasaxleba) _ dedamiwisadgilebi, romlebic adamianebiTaa dasaxlebuli.
~
9buneba, Sen da gamokvlevebi
* Tavisi batonobis gansamtkiceblad igi dapyrobil teritoriebze aarsebda gamagrebul qalaqebs _ aleqsandriebs.
daarsa daaxloebiT 70 aseTi qalaqi.** hipoTeza (berZ. hypothesis varaudi) _ raime movlenis asaxsnelad wamoyenebuli mecnieruli varaudi, romlisueWveloba jer ar aris cdiT damtkicebuli.
bis~ gamo saxeli gadaarq-
va da aleqsandria* uwo-
da. swored iq, aleqsandri-
aSi, evklidem (Zv. w. 300)dawera pirveli RirsSesa-
niSnavi maTematikuri cod-
nis dokumenti _ Tavisi
klasikuri `sawyisebi~. am
naSromSi gamoyenebuli iyo
damtkiceba. garda amisa
evklides ekuTvnis naSrome-
bi musikaSi, optikaSi, meqanikaSi, romlebSic Zir-
iTadi roli gamoyofili aqvs maTematikas. maTem-
atika gamovida rogorc idealuri versia imisa,
rac Seadgenda CvenTvis cnobili realuri sam-
yaros agebulebas. samyaroSi mimdinare movle-
2347_ 298
gamokvlevebigamokvlevebigamokvlevebigamokvlevebigamokvlevebi
es aris ucnobi mxaris `dazverva~, Semdeg
`dalaSqvra~. Cveni mizania dagexmaroT im gzeb-
isa da xerxebis _ meTodebis moZebnaSi, romli-
Tac midiodnen didi maTematikosebi da bunebis
mkvlevarebi, moZraobis mimarTulebas ki Sen
TviTon airCev. gaxsovdes qarTuli andaza: xer-
xi sjobia Ronesa, Tu kaci moigonebsa~.
daiwyeb ra romelime movlenis SeswavliT, ma-
galiTis amoxsniT, ideiT an faqtiT Sen Seudge-
bi namdvil kvleviT muSaobas. movlenebis Ses-
wavlisas Caatareb dakvirvebebs da cdebs, daag-
roveb faqtebs. maT safuZvelze raRacas ivaraudeb,
e. i. Camoayalibeb egreT wodebul hipoTezas**.
dagebadeba kiTxvebi: ratom xdeba es? ra gamovaTu gavakeTeb ase? ra SeiZleba gamovides am ma-galiTidan? da ase Semdeg.magaliTis an amocanis amoxsna, movlenis Sesas-
wavlad cdis an dakvirvebis Catareba, sxva da
sxva SesaZlo variantebis ganxilva, Sedegis miReba
an imis Segneba, rom dakavebuli xar raRac Rir-
seuliT, Sen siamovnebas moganiWebs (Tu es grZnoba
ar dageufleba, maSin sjobs sxva saqmes mohkido
xeli). zogierT SemTxvevaSi Sen aRmoaCen, rom
winaswar gansazRvruli gzebidan zogierTi
miznamde ar migiyvans. aseT SemTxvevaSi unda eZe-
bo axali ideebi da mimarTulebebi. cxadia gadaw-
yvetilebas iRebs mkvlevari, e. i. Sen.
gamokvlevebisas miznis misaRwevad arsebobs
sxvadasxva xerxebi. cxadia yvelas migneba da gamoy-
eneba Znelia. sasurvelia, Tu erTi da imave prob-
lemas sxvadasxva xerxiT gadawyvitav. yvela xerxi
misaRebia, magram Sen amoarCie is, romelic ufro
mogwons. maTematikuri gamokvlevebis dros
yovelTvis asea: Sen mas SenTvis ufro moxerxe-
buli da sasiamovno mxridan Sexedav. magram
rogorc ar unda miudge, yovelTvis dagWirdeba
mondomeba, nebisyofa, warmosaxvis unari, orga-
nizebuloba da dro. magram mTavari mainc is
aris, rom gqondes amis survili da ganwyoba!
ganvixiloT umartivesi magaliTi: ra miiReba,
Tu 2347-s gamovaklebT 298-s?pasuxis miReba SeiZleba sxvadasxva xerxiT:
1. qaRaldisa da fanqris gamoyenebiT saklebsqveS miuweren maklebs:
Semdeg yvelasaTvis cnobili wesiT bolodan
TanmimdevrobiT asruleben gamoklebas:
a) 17 _ 8 = 9; b) 13_ 9 = 4; g) 2 _ 2 = 0 daiReben 2049.
2. maklebs daumateben 2-s, miiReben 300 (e.i.Seavseben mTel aseulamde) . Semdeg
2347_300=2047. magram, radgan maklebi gaz-ardes 2-iT, cxadia sxvaoba Semcirdeboda 2-iT. e.i. saZiebeli pasuxis misaRebad saWiroa
2047+2=2049.3. zogierTi moswavle (mag. laSa tabataZe, IV
kl.) cota ucnaurad asrulebs am moqmedebas,
magram sworad! ai ase:
a)
2347_ 298
nebs ZiriTadad Seiswavlis
mecniereba fizika (berZ.
Physis _ niSnavs bunebas).igi aris erT-erTi Ziri-
Tadi mecniereba bunebis
Sesaxeb. didi italieli
mecnieri galileo ga-
lilei (1564-1642) ambob-da: `maTematikuri sim-
boloebi aris is damwer-
loba, romliTac RmerTma
dawera bunebis udidesi wigni~.
gindaT SeicnoT garemomcveli samyaro,
buneba? iswavleT maTematika! da nurafers
daijerebT damtkicebis gareSe!
galileo galilei.evklide.
10 buneba, Sen da gamokvlevebi
b) 8 _ 7 = 1; g) 10 _ 1 = 9; d) 9 _ 3 = 6;e) 10 _ 6 = 4; v) 200 _ 200 = 0 da bolosiRebs pasuxs: 2049.
4. SeiZleba asec: (2000 + 300 + 40 + 7) _ (200 + 90 + 8) = 2049.
5. kalkulatoriT.cxadia nebismieri xerxi misaRebia!
magram sjobs vecadoT SevarCioT yvelaze mar-
tivi. am magaliTSi cxadia, yvelaze martivia
kalkulatoris gamoyeneba, magram winaswar
sxva xerxebis Seswavlaa saWiro!
6. sainteresoa, arsebobs kidev sxva xerxi?yovelgvari gamokvleva SemoqmedebiTi Sro-
maa. aseTi Sroma ki adamians did siamovnebas ani-
Webs... kvleviTi moRvaweobis sfero ki aris mec-
niereba, romelic gamiznulia bunebis, sazoga-
doebis da azrovnebis Sesaxeb axali codnis ga-
mosamuSaveblad.
dasmul kiTxvebs da amoxsnis process xandax-
an amoxsnis magier mivyavarT axal kiTxvebamde.
raime axlis aRmoCenisas ar damSvidde. ikiTxe
(dafiqrdi) ratom da rogor xdeba igi.
magaliTisaTvis daakvirdi da Seiswavle pi-
Tagoras (berZeni maTematikosi) cxrili _ gam-
ravlebis cxrili:
bis gadakveTa). am cxrils Sen maTematikis gakveTi-
lebidan icnob da misi gamoyeneba Zalian advi-
lia.
magram, Tu Sen SegekiTxebian: namravlebis mo-
Zebnis garda ra aris saintereso am cxrilSi?Sen SegiZlia bevri saintereso ram aRmoaCino
da dasmul kiTxvas upasuxo.
marTlac, SearCie romelime mamravli, vTqvaT
9. daakvirdi Sesabamis vertikalur svetSi anhorizontalur striqonSi daweril ricxvebs _
namravlebs (e.i. 9-ze gamravlebiT miRebul nam-ravlebs). advilad mixvdebi, rom:
a) `yoveli namravli 9-iT metia Tavis winanamravlze~,
b) Tu 9 mravldeba luw ricxvze, namravliluwia, xolo kentze _ kenti~,
g) `TiToeuli namravlis cifrTa jami to-
lia! da udris 9-s~.axla wamoiWreba sxva kiTxvebic. ratom aris
namravlis cifrTa jami yovelTvis 9-s toli?didi ricxvebis 9-ze gamravlebis drosac asea?risi tolia gamravlebis cxrilSi sxva ricxve-
bze namravlis cifrTa jami? da sxva.piTagoras cxrilSi gamoyofilia kuTxeebi~,
daStrixuli da dauStrixavi. SearCie romelime
maTgani.
Sekribe masSi Cawerili ricxvebi da miRebu-
li jami Seadare Sesabamis samravls (an mamravls)
Tavis Tavze samjer gamravlebiT miRebul nam-
ravls. magaliTad:
3+6+9+6+3=27 da 3×3×3=27,aRmoCnda toli!
ase moiqeci sxva kuTxeebis~ SemTxvevaSic. Se-
giZlia Tu ara, dainaxo raime kanonzomiereba?dagexmareba Tu ara es kanonzomiereba iwi-
naswarmetyvelo Semdegi? saidan miiReba es kanon-zomiereba?
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
3 6 9 12 15 18 21 24 27 30
4 8 12 16 20 24 28 32 36 40
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
6 12 18 24 30 36 42 48 54 60
7 14 21 28 35 42 49 56 63 70
8 16 24 32 40 48 56 64 72 80
9 18 27 36 45 54 63 72 81 90
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
3×3×3=27
5×5×5=125
cxadia es cxrili SeiZleba gagrZeldes usas-
rulod, magram yvela ricxvs xom ver Cavwer-
diT? naturalur ricxvTa simravle: 1, 2, 3, 4...usasruloa!
samravli (mamravli) ricxvebi: 1, 2, 3, ... 9, 10, ...moTavsebulia pirveli svetis ujredebSi, xolo
mamravli (samravli) ricxvebi: 1, 2, 3, ... 9, 10, ...ki _ zemodan pirveli striqonis ujredebSi.
danarCeni ricxvebi namravlebia.
magaliTad 3×7=7×3=21. amitom namravli 21am cxrilis or sxvadasxva ujraSi weria (Sesa-
bamisi horizontaluri da vertikaluri mwkrive-
piTagora (Zv.w. VI saukune).
portreti rafaelis freskidan.
11buneba, Sen da gamokvlevebi
gamokvlevaTa organgamokvlevaTa organgamokvlevaTa organgamokvlevaTa organgamokvlevaTa organizaciaizaciaizaciaizaciaizacia
gamokvlevebi, rom ufro efeqturi iyos da
rac SeiZleba meti sargebloba moitanos saWiroa
Sedegebis sistemaSi moyvana. maSin ufro advi-
lia axali kanonzomierebis SemCneva. aba, daakvirdi
9-ze gamravlebis Sesabamis svets, aq SeimCnevagarkveuli wesrigi (namravlebSi cifrebis gan-
lagebis mixedviT). es ricxvebi rom mTel fur-
celze iyos mimofantuli, usistemod (rogorc
Cvevia zogierT moswavles), maSin raRac wesrigis
danaxva da kanonzomierebis aRmoCena Zneli iqne-
boda.
bunebrivia gamokvlevebis dros dagebadeba sxva-
Tu imuSaveb gulmodgined, bejiTad, gamokv-
levebi ganaviTareben Sens warmosaxvas, inteleqts
da giCveneben rogor SeiZleba maTematikam migiy-
vanos aRmoCenamde. Seecdebi ra amoxsna amocana
an Seiswavlo movlena sxvadasxva xerxebiT, mo-
Zebni ra SenTvis sxvadasxva gzebs, Sen iswavli,
rogor unda ufro ukeT amoxsna ara marto
ra mnra mnra mnra mnra mniSvneloba aqvs gamokvlevebsiSvneloba aqvs gamokvlevebsiSvneloba aqvs gamokvlevebsiSvneloba aqvs gamokvlevebsiSvneloba aqvs gamokvlevebs
dasxva azrebi. maT Soris mniSvnelovani maSinve
unda Caiwero, imisaTvis, rom ar dakargo an ar
dagaviwydes. zogjer saWiroa suraTebis (naxaze-
bis) Caxatva, Sedegebis gaformebisaTvis cxrilebisa
da grafebis daxazva. gamoiyene SenTvis xelmi-
sawvdomi yvela xerxi. Canawerebi rom ufro mowes-
rigebuli iyos, gamoiyene ujredebiani an mili-
metrula qaRaldi. aucileblobis SemTxvevaSi
isargeble mikrokalkulatoriT. igi dagexmare-
ba swrafad miiRo zusti Sedegebi da rTuli
gamokvlevebi gaxado ufro xelmisawvdomi.
maTematikuri, aramed cxovrebis mier dasmuli
yvela amocana. ganiviTaro zusti da naTeli
azrovneba. cxadia es mxolod dasawyisia did da
rTul gzaze mogzaurebisaTvis~. yovelTvis unda
gaxsovdes kiTxvebi: ratom xdeba es? rogor moxde-boda ama Tu im pirobebSi? ra iqneboda es romase gavakeTo?
gisurvebT warmatebebs!
1 � kargad daakvirdi holandieli mxatvris m. k. esxeris suraTs `belvederi~.
aRwere da imsjele dakvirvebis Sedegebis safuZvelze.
2 � holandieli mxatvari moric kornelis
esxeri ambobs: `wisqvilis borbals var-
dnili wyali moZraobaSi moiyvans, Semdeg
or koSks Soris daxrili arxiT gaedineba
da ramdenime zigzagiT isev CanCqeris
saTavesTan miva. mxolod aucilebelia
drodadro wisqvils aorTqlebaze
dakarguli wyali davumatoT~.
Tqven rogor fiqrobT?
Seni azriT ra aris gamosaxuli am suraTze?
3 �
m. k. esxeri. `CanCqeri~. liTografia. 1961.
12 buneba, Sen da gamokvlevebi
8 � moifiqre iseTi figurebi, romlebic gamoiwveven optikur iluziebs.
cxrianis saidumloeba. dawereT nebismieri samniSna ricxvi, im pirobiT, rom pirveli dabolo cifrebi gansxvavebuli iyos. es ricxvi Sebrunebuli TanmimdevrobiT dawere da dids
gamoakeli patara. yovelTvis aRmoCndeba saintereso kanonzomiereba: sxvaobis Sua cifri iqneba
9, agreTve pirveli da bolo cifrTa jamic 9!es imas niSnavs, rom Sen sxvaobas swrafad gamoicnob, Tu gecodineba am sxvaobis pirveli an bolo
cifri.
Tu exla sxvaobas Cawer Sebrunebuli TanmimdevrobiT da am or ricxvs (sxvaobas da mis
Seqceuls) Sekribav, Sen yovelTvis miiReb 1089!cxrianis aRniSnuli `saidumloeba~ kargi gasarTobi iqneba, Tu amasTan erTad gamoiyeneb
furcelze winaswar daweril ricxvs 6801, misi SebrunebiT miiReba 1089.moifiqre gasarTobi, rom ufro saxaliso gaxdes da SesTavaze Sen amxanagebs.
cxrianis yvela `idumali~ Tviseba aixsneba im ubralo faqtiT, rom igi aris
aTobiTi sistemis bolo cifri.
romeli elifsia didi:
qveda Tu zeda SigniT?
4 �
es wrewiria?
5 �
kvadratia Tu ara?
6 �
rogor fiqrobT, aris am suraTebze kvadrati?
7 �
9 � amocanebi
1. davuSvaT, Sen da me gvaqvs erTnairi raodenobis Tanxa. ramdeni fuli unda mogce Sen me, rom Cemze 10 lariT meti gagixdes?
2. boTli Rvino Rirs 5 lari. Rvino 4 lariT Zviria boTlze. ra Rirs boTli?
3. vaWarma raRac saqoneli 7 larad iyida da 8 larad gayida. Semdeg igive saqoneli xelaxla iyida 9 larad da gayida 10 larad. ramdeni lari moigo man?
4. zoomaRaziaSi iyideboda didi da patara Tevzebi. didi orjer ufro Zviri Rirda pataraze. myidvelma iyida 5 didi da 3 patara Tevzi. Tu is amis nacvlad iyidda 3 didsa da 5 patara Tevzs, gadaixdida 2
lariT naklebs. ra Rirda TiToeuli Tevzi?
5. 10 ZaRlsa da katas SeaWames 56 orcxobila. TiToeul ZaRls Sexvda 6 orcxobila, xolo TiToeulkatas _ 5. ramdeni iyo ZaRli da ramdeni kata?
�
Tavsatexi
13
fibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebifibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebifibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebifibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebifibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebi
1202 wels, italiaSi gamovida naSromi maTematikaSi, saxelwodebiT wigni abakze~ (berZ. aba-kos _ saangariSo CarCo). misi avtori iyo qalaq pizaSi dabadebuli bonaCis vaJiSvili leonardo,romelsac pizelebi leonardo fibonaCis (daaxl. 1180-1240 w.), mokled fibonaCis eZaxdnen (filiusBonacci _ bonaCis vaJiSvili).am wignSi mocemulia Tavsatexi. igi dRemde iqcevs maTematikosebis yuradRebas, im SesaniSnavi
ricxviTi mimdevrobis gamo, romelic Tavsatexis pasuxis Zebnisas miiReba. saocaria, rom es mim-
devroba sruliad moulodnel situaciebSic gvxvdeba.
Seecade SeniSno kanonzomiereba, romlis Tanax-
madac xdeba kurdRlebis gamravleba!
SevTanxmdeT aseT aRniSvnebze: kurdRlebis
wyvili, romelic badebs axal wyvils, aRvniSnoT
aseTi niSniT , xolo wyvili, romelic ar
sadRac, yvela mxridan SemoRobil adgilSi viRacam erTi wyvili axaldabadebuli kurdReli
gauSva, rom gaego ramdeni wyvili kurdReli daugrovdeboda erTi wlis ganmavlobaSi. kur-
dRlebis buneba iseTia, rom erTi Tvis Semdeg wyvili kurdReli yovel TveSi aCens axal wyvils,
xolo axaldabadebuli wyvili ki _ ori Tvis Semdeg Tavisi dabadebidan. ramdeni wyvili
kurdReli dagrovdeboda Tormeti Tvis ganmavlobaSi erTi wyvili axaldabadebulisagan?
amoxsna
Tveebi
I
ianvari1
1
2
3
5
8
II
Tebervali
III
marti
IV
aprili
V
maisi
VI
ivnisi
VII
ivlisi
VIII
agvisto
IXseqtemberi
wyvilebisraodenobas q e m a
badebs _ . TiToeuli dambadebeli wyvili
erTi Tvis Semdeg aCens Tavis Tavs da axal
aradambadebel wyvils . erTi Tvis Semdeg
aradambadebeli wyvili gadadis dambade-
Tavsatexi
14 fibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebi
belTa TanrigSi, magram ar iZleva axal
wyvils.
exla yuradRebiT ganixile qvemoT moyvanili
sqema (ukeTesi iqneba Tu, Senc daxazav da imsjeleb
zemoT moyvanili aRniSvnebis Sesabamisad).
aba, scade gaagrZelo sqema. Tu sworad im-
sjeleb VII TveSi (ivlisSi) wyvilebis raodeno-ba aRmoCndeba 13, VIII TveSi (agvistoSi) _ 21,IX TveSi (seqtemberSi) _ 34.axla amovweroT miRebuli wyvilebis raode-
noba erT mwkrivSi: 1, 1, 2, 3, 5,8, 13, 21, 34, ...es aris fibonaCis mimdevrobis ramdenime sawyisi
wevri. am mimdevrobis gagrZeleba SeiZleba usas-
rulod. aseT ricxviT mimdevrobebs usasrulo
mimdevrobebs uwodeben (cxadia arsebobs sasru-
li mimdevrobebic).
Seecade fibonaCis mimdevroba gaagrZelo
damoukideblad. amisaTvis saWiroa rogorme miagno
is kanonzomiereba, romlis mixedviTac fibonaCim
miiRo igi. aba, daiwye mesame ricxvidan. rogor
aris is miRebuli wina ori ricxvisagan? asevedaakvirdi am mimdevrobis nebismier wevrs da mis
win mdgom or wevrs (ricxvs). kanonzomiereba
miageni? kargia! e. i. fibonaCis mimdevrobis
yoveli wevri, dawyebuli mesamedan, udris
wina ori wevris jams.
maSin Sen miiRebdi aseT gagrZelebas:
... 55, 89, 144, 233, 377, 610, ...axla Tavsatexis kiTxvaze pasuxis gacema ad-
vilia. cxadia, Tormeti Tvis ganmavlobaSi
wyvilebis raodenoba iqneba 144.maTematikidan SenTvis cnobilia, rom ricxve-
bi SeiZleba aRiniSnos asoebiT. mag. a, b, c da a.S. ricxviTi mimdevrobis wevrebi aRvniSnoT ase:
pirveli wevri a1-iT, meore _ a
2-iT, mesame _ a
3-
iT da a. S. xolo nebismieri wevri an-iT _ me- n-e
wevri, sadac n naturaluri ricxvia. maSinmiviRebT ricxviT midevrobis zogad Canawers:
a1, a
2, a
3, ... a
n, ... sadac (n=1, 2, 3, ...).
fibonaCis mimdevrobis SemTxvevaSi: a1=a
2=1,
a3=a
1+a
2=1+1=2,
a4=a
2+a
3=1+2=3,
. . . . . . . . . . . . . . a
n=a
n-2+a
n-1 , n=3,4,...
an ase: Uk+2
=Uk+1
+Uk , k=1,2,..., U
1=U
2=1.
rogor moiqcevi Tu SegekiTxebian: ras udris
fibonaCis mimdevrobis magaliTad me-100wevri? cxadia, mimdevrobas ganxiluli wesiTgaagrZelebdi, magram me-100 wevris gansazRvramdekalkulatoris gamoyenebiTac ki didi Sroma da
dro dagWirdeba. maSin rogor unda moviqceT?gamosavali, ra Tqma unda, arsebobs, magram amisaT-
vis saWiroa mimdevrobis zogadi wevris gan-
sazRvris, e. w. bines formulis:
⎪⎩
⎪⎨
⎧
⎪⎭
⎪⎬⎫
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛ −−⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛ +=nn
n 251
251
5
1a
codna. magram misi miReba (an misi WeSmarite-
bis dasabuTeba maTematikuri induqciis meTo-
diT) maTematikis ufro met codnas moiTxovs.
amis Sesaxeb qvemoT vimsjelebT.
fibonaCis mimdevrobam SemdegSi gamoyeneba hpo-
va mecnierebaSi. igi cnobilia ara marto maTe-
matikosebisaTvis, aramed bunebis mkvlevarebisTvisac.
magaliTad, Tu xe itoteba yovel wels da
mesame wels aqvs ori Sto, maSin meoTxe wels
Cveulebrivad totebis raodenoba izrdeba 3-mde, mexuTe wels _ 5-mde, meeqvse wels _ 8-mde,da a. S. fibonaCis mimdevrobis Sesabamisad (sur. 1).
SeiZleba fibonaCis mimdevrobis pirveli ori
wevri ar iyos erTianebi, aramed nebismieri ricx-
vebi. magaliTad: 4, 7, 11, 18, 29, 47, 76, 123, …aseT SemTxvevaSi mas uwodeben fibonaCis gan-
zogadobul mimdevrobas.
1 � gaamravle fibonaCis mimdevrobis TiToeuli wevri nebismier erTi da igive
ricxvze. Seamowme xom ar miiReba isev fibonaCis mimdevroba? daamtkice zogadadaRmoCenili Tviseba.
sur. 1
1
1
2
3
5
8
I
II
III
IV
V
VI
weli
15fibonaCis ricxvebi. ricxviTi mimdevrobebi
1 � dawere nebismieri fibonaCis ganzogadebuli mimdevrobis pirveli 10 wevri, Sen aTive wevrisjams swrafad miiReb, Tu bolodan meoTxe wevrs (Tavidan meSvides) 11-ze gaamravleb. (ra-tom?) Seecade daamtkico.
es WeSmariteba Sen SegiZlia gamoiyeno gasarTobad: SesTavaze vinmes zemoT ganxiluli wesiT
Seadginos ganzogadebuli fibonaCos nebismieri mimdevroba da ipovos pirveli 10 wevrisjami ise, rom Sen ar icode. sTxove, giTxras bolodan meoTxe wevri. maSin 11-ze gamravlebiTmomentalurad etyvi saZiebel jams! magaliTad:
4+7+11+18+29+47+76+123+199+322=836. 76×11=836.2 � a) daxaze nebismieri marTkuTxa ABC samkuTxedi (sur. 2) da gaatare kaTetebis paraleluri
Suaxazebi. miiReb AA1C1B1B texils, romlis sigrZe kaTetebis sigrZeTa jamis tolia (Seamowme!).analogiuri ageba Seasrule AA1C1 da BB1C1 samkuTxedebSi. miiReb AA2C2B2C1A3C3B3Btexils, romlis sigrZe kvlav kaTetebis sigrZeTa jamis tolia. gaagrZele aseTi ageba
miRebuli oTxi patara samkuTxedisaTvis da a. S. usasrulod (warmodgenaSi). cxadia, Tanda-
TanobiT yoveli axali texili mcirediT gansxvavdeba hipotenuzisagan da zRvarSi SeuTav-
sdeba mas. am texilebis sigrZe yovelTvis mudmivia da kaTetebis sigrZeTa jamis tolia.
maSasadame, AC+CB=AB! e. i. kaTetebis sigrZeTa jami hipotenuzis sigrZis tolia!
b) daxaze tolgverda samkuTxedi ABC (sur. 3) da dauSvi, rom misi gverdis sigrZe erTierTeulis tolia: AB=AC=CB=1 erT. Seasrule wina magaliTSi ganxiluli agebebi da Sengeometriulad daamtkiceb, rom AC+CB=AB! e. i. 2=1! ra aris winaaRmdegobebis mizezi?
2 � miRebuli mimdevroba dawere pirveli mimdevrobis qveS. Semdeg pirveli da meore mimdev-
robis wevrebi wevrobriv Sekribe (e. i. pirvels miumate pirveli, meores _ meore, mesames
_ mesame da a. S.). Seamowme miRebuli mimdevrobac, xom ar aris fibonaCis mimdevroba?daamtkice zogadad es Tviseba.
3 � es davalebebi Seamowme ramdenime ricxvisa da mimdevrobis SemTxvevaSi. ra SeiZleba vTqvaT
fibonaCis mimdevrobis Tvisebebis Sesaxeb?4 � daamtkice, rom: a)a)a)a)a) fibonaCis ganzogadebuli mimdevrobis pirveli n wevris jami
ganisazRvreba formuliT: Sn = an+2 _ a2; b)b)b)b)b) miiRe analogiuri formula fibonaCis mimdevrobisaTvis.
5 � daamtkice, rom fibonaCis mimdevrobis pirveli n wevris kvadratebis jami udris an. an+1.
miTiTeba: 2
1111 )( kkkkkkkk aaaaaaaa =−=⋅−⋅ −+−+ .
6 � daamtkice, rom mocemuli P = 4a perimetris mqone yvela marTkuTxedebidan udidesifarTobi aqvs kvadrats.
Tavsatexi
sur. 2
BCsur. 3
�
A
A1
A
A2
B1BB3
B2
C2
C1
C3A3
C
16
oqros kveTa. fidias ricxvebioqros kveTa. fidias ricxvebioqros kveTa. fidias ricxvebioqros kveTa. fidias ricxvebioqros kveTa. fidias ricxvebi
fidia (Pheidias) iyo Zveli welTaRricx-
vis V s. berZeni moqandake, maRali klasis war-
momadgeneli, Zveli berZnuli xelovnebis erT-
erTi udidesi ostati. daiba-
da aTenSi daaxloebiT Zv. w.
490 mxatvris ojaxSi. jer
swavlobda moqandake gegiasTan,
xolo Semdeg saxelganTqmul
skulptorTan ageladTan, rom-
lis saxelosnoSic Cawvda
brinjaos Camosxmis xelov-
nebas. misi qmnilebebidan gan-
sakuTrebiT popularulia aT-
ena promaqosis (aTena _ me-
brZolis) brinjaos Svid metriani kolosa-
luri figura, romelic sparselebze gamar-
jvebis aRsaniSnavad Zv. w. 460 aRmarTes aTe-nis akropolisze sparselebis
mier ganadgurebuli taZrebis
nangrevebs Soris (akropolisi
_ berZ. akropolis _ antikuriberZnuli qalaqis gamagrebuli
nawili, ganlagebulia ZiriTadad
amaRlebul adgilze). e. w. zeda
qalaqi, romelic warmoadgenda
cixesimagres. akropolisi _
qarTulad Sidacixe, zedacixe,
zedaqalaqi _ hqondaT Zvel qar-
Zveli Taobis maTematikosebs kalkulatori ar hqoniaT. amitom maT didi Sroma uxdebodaT
angariSTan dakavSirebiT. Sen ki SegiZlia gamoiyeno kalkulatori da ipovo fibonaCis mimdevrobis
ori mezobeli ricxvis Sefardeba:
1:1=1; 2:1=2; 3:2=1,5; 5:3≈1,666 ...; 8:5=1,6; 13:8=1,625; 21:13≈1,615384 ...Tu ase gaagrZeleb, Sen zRvarSi miuaxlovdebi usasrulo aTwilads 1,618034 ..., romelsac ΦΦΦΦΦ
asoTi aRniSnaven: ΦΦΦΦΦ≈1,618034 ... ≈ 1,618. mas fidias ricxvs~ an oqros ricxvs~ uwodeben.
albaT bunebrivad dagebadeba kiTxva: fidia vin aris?
cxenis Tavi parTenonis
aRmosavleTis frontonidan
parTeEnoni
17oqros kveTa. fidias ricxvebi
Tul qalaqebsac: mcxeTas, Tbiliss, quTaiss,
arqeopoliss, anakofiss, vans da a. S. berZe-
ni istorikosi dion kasios kokeiani (155an 164 - 229) Tavis `romis istoriaSi~
akropolisad ixsenebs mcxeTis Sidacixes
(zedacixes), igi mogviTxrobs, rom Zv. w. 65romaelTa sardali pompeusi iberiaSi Sei-
Wra da miaRwia akropolisamde. mcxeTis am
nawils armazcixe ewodeba).
ZvelberZnuli xuroTmoZRvrebis isto-
riaSi gansakuTrebuli adgili uWiravs aTe-
nis akropolisze nagebobaTa kompleqss. maT
SeqmnaSi wamyvani roli ekuTvniT gamoCenil
saxelmwifo moRvawes, brwyinvale orator-
s, Zveli elitis mxedarTmTavars periklesa
da udides moqandakes fidias, romelic Teq-
vsmeti weli emsaxura akropolisis mSeneb-
lobas. aTenis akropolisis mTavari nageboba
aris parTenoni (berZ. Parthenõn<Parthenos_ qalwuli), qalRmerTi aTena _ qalwulis
TeTri marmariloTi nagebi taZari, romlis
zomebia: 30,89m ××××× 69,54m; simaRle 10,43 m;svetebis raodenoba 8 ×××××17. igi warmoadgensZveli berZnuli xelovnebis, msoflioSi erT-
erT yvelaze cnobil nagebobas (Zv. w. 447-438, xuroTmoZRvrebi iqtine da kalikrate,
skulpturuli morTulobis xelmZRvaneli
fidia). Zvel berZnebs swamdaT, rom taZris
Senoba warmoadgens RvTaebis saxls, es ki moiTxovda Caketil Senobas, centrSi ZiriTadi
sakulto qandakebiT. amitom mis centrSi fidiam dadga Tormeti metri simaRlis qrizoele-
fantiniT (xeze gadakruli spilos Zvlis da oqros furclebi) Seqmnili aTena parTenonis
qandakeba. Zveli mwerlebis gadmocemiT masze daixarja didi raode-
nobiT spilos eSvebi da TiTqmis 1160 kg oqro (q. S. IV s-Siqandakeba waiRes konstantinopolSi, imperatoris sasaxleSi, sadac
xanZris gamo ganadgurda).
mdinaris RmerTi ilisi parTenonis dasavleTis frontonidan*
* fronton-i (frang. fronton) _ (arqit.). Senobis fasadis zemoTa, Cveulebriv samkuTxa nawili, romelic Semo-sazRvrulia ormxriv daqanebuli saxuraviTa da karniziT.
2. j. kiknaZe
`aTena promaqosi~(rekonstruqcia)
fidia. `olimpieli zevsi~. romauli asli,
inaxeba saxelmwifo ermitaJSi.
18 oqros kveTa. fidias ricxvebi
parTenonis fasadis frizi* Semkobili iyo
metopebiT**, romlebzec gamosaxuli iyo ber-
Znuli miTologiis Sesabamisi gamosaxulebebi:
RmerTebis brZola titanebTan, gmirebis _ ama-
zonkebTan***, lapiTebis _ kentavrebTan, berZ-
nebis mier troas dangreva da sxva uamravi
qandakebebi. isini gamoxataven sinaTlis, sikeTis
da civilizaciis brZolas simxecisa da Camor-
Cenilobisadmi. es miTebi alegoriulad gad-
mocemdnen berZnebis brZolas da gamarjvebas
sparselebze. drom ar daindo parTenonis kazmu-
loba. jer kidev Sua saukuneebis gariJraJze
taZari gaxda qristianuli eklesia da am dros
ganadgurda parTenonis bevri qandakeba. 1460wels Turqebma daipyres saberZneTi da par-
Tenoni gadaakeTes meCeTad. 1687 wels, Tur-
qeTTan omis dros venecieli meomrebis gasro-
lilma Wurvma aafeTqa parTenonSi Turqebis
denTis sawyobi. afeTqebis gamo daingra par-
Tenoni da ganadgurda xelovnebis bevri nimuSi.
1801 wels britaneTis elCma TurqeTSi
lord jeims brius elginma sulTanisagan mi-
iRoO nebarTva, antikuri qandakebebisa da aTenis
taZrebidan reliefebis inglisSi gadatanis Se-
saxeb. amotexes TiTqmis yvela figura, rac
iyo darCenili parTenonis frontonebze da
fasdaudebeli marmarilos xelovnebis nimuSebi
gemebiT inglisSi gadaitanes. didi xnis dis-
kusiis Semdeg isini 1816 wels parlamentma
SeiZina britaneTis muzeumisaTvis. amJamad iq
inaxeba 15 metopi, 17 Zlier dazianebuli
qandakeba da 75,3 m sigrZis frizi.gansakuTrebiT didi aRiareba moutana fidias
`RmerTebisa da adamianebis mamis~ zevsis qanda-
kebam, romelic idga olimpiaSi, zevsis taZarSi
(igi erT-erTia `msoflios Svidi saocre-
bidan~). welamde SiSveli figura damzadebu-
li iyo spilos ZvliT dafaruli xisagan, tan-
* friz-i (frang. frise) _ 1. (arqit.). antablementis Sua nawili (arqitravasa da karnizs Soris); kozmidi. 2. arSia,bordiuri kedlisa, xaliCisa, parketisa.
** metop-i (berZ. metõpon are Tvalebs Soris) _ (arqit.). Sualedebi triglifebs Soris frizze, amovsebuli filiT,Cveulebrivad Semkuli reliefuri gamosaxulebebiT. antablement-i (frang. entablement) _ (arqit.). Senobis zedahorizontaluri nawili, romelic kolonebs eyrdnoba da Sedgeba karnizis, frizisa da arqitravisagan. arqitrav-i
(frang. architrave) _ (arqit.). mTavari koWi, antablementis qveda nawili. triglif-i (berZ. triglyphos sami WriliT) _(arqit.). marTkuTxovani qvebi, romlebsac sami vertikaluri Rari aqvs amokveTili.
*** amazon-i (berZ. amazõn amorZali _ miTiuri meomari qali) _ (moZv.). 1. cxenosani qali. 2. qalis sacxenosno kaba.
sami RmerTi parTenonis aRmosavleTis frontonidan
19oqros kveTa. fidias ricxvebi
sacmeli ki _ oqros
furclebisagan (qri-
zoelefantiniT Sesru-
lebuli). cameti met-
ri simaRlis taxtze
mjdomare zevss mar-
jvena xelSi eWira ga-
marjvebis simbolos
qalRmerT nikes figura,
xolo marcxenaSi Zala-
uflebis simbolo _
skiptra Zvirfasi li-
Tonisagan naxelovnebi,
romelzec ijda arwi-
vi. q. S. V s-Si olim-
pieli zevsis qandakeba
gaanadgures qristianu-
li religiis fana-
tikosma mimdevrebma,
rogorc warmarTobis
kerpi (sanimuSod warmodgenilia fidias ramde-
nime naqandakebi).
saocaria, rom umadurma Tanamemamuleebma ar
daindes udidesi moqandake da misi sicocxle
tragikulad dasrulda. perikles politikurma
mowinaaRmdegeebma, misi uaxloesi TanamoRvawe-
ebisa da maT Soris fidias winaaRmdeg wamoi-
wyes rigi sasamarTlo procesi. aTena parTe-
nonis qandakebaze muSa-
obis dros fidias oq-
ros moparva daabra-
les da daapatimres.
igi Zv. w. 431 cixeSigardaicvala!
parTenonis fasadi
kargad jdeba im mar-
TkuTxedSi, romlis
gverdebic miRebulia
e gr eT wode buli
`oqros kveTis~ mixed-
viT. am marTkuTxedis
sigrZe mis siganeze
metia miaxloebiT
1,618-jer _ fidias
ricxvjer. aseTi wesiT
agebul marTkuTxedebs
`oqros marTkuTxede-
bi~ ewodeba. cxrilSi mocemulia zogierTi
maTganis zomebi metrebSi.
modiT ufro dawvrilebiT ganvixiloT oqros
kveTa~. xuTqimiani varskvlavi Tavisi srulyo-
filebiT gamudmebiT iqcevda adamianTa yura-
dRebas. piTagoras (Zv. w. VI s.) skolis moswav-leebma _ piTagorelebma swored es varskvlavi
TavianTi kavSiris simbolod airCies. maTTvis is
kentavris brZola lapiTTan
parTenonis samxreTi metopidan
Wabuki mxedrebi parTenonis dasavleTis frizidan
20 oqros kveTa. fidias ricxvebi
janmrTelobis amuletad iTvleboda (sagani,
romelsac atareben tanze). xuTqimiani varskv-
lavi amJamad mravali
qveynis gerbebze da
droSebzea gamosaxu-
li. ratom aris igi
mimzidveli? daak-
virdi sur. 1-s, Zneli dasajerebelia ma-
gram dam tkicebulia
monak ve Tebis Sefarde-
baTa to loba:
AD:AC=AC:CD=AB:BC=AD:AE=AE:EC=... (1)
isargeble varskvlavis simetriulobiT da gaagrZele monakveTebis SefardebaTa tolobis
mwkrivi.
albaT gainteresebs, ras udris ricxobrivad
es Sefardeba? amis miReba SeiZleba, magram saWiroa kvadratuli gantolebis amoxsnis
codna (Tu Sen es jer ar ici, SegiZlia gamo-
tovo). AD aRniSne a-Ti, AC ki _ b-Ti, e. i. AD≡a; AC≡b da CD = a-b (naxazidan). maSin (1) toloba ase Caiwereba:
a : b = b : (a - b). (2)es toloba warmoadgens proporcias. gamoi-
yene proporciis ZiriTadi Tviseba _ kidura
wevrebis namravli udris Siga wevrebis nam-
ravls da Sen miiReb:
a2 _ ab _ b2 = 0. (3)
am tolobis orive mxare gayavi b2-ze da
aRniSne Φ-Ti. e. i. Φ≡ , maSin miiReb
kvadratul gantolebas:
Φ2 _ Φ _ 1 = 0. (∗)
am gantolebis fesvebia:
cxadia, meore fesvi uaryofiTia. is Cven ar
gvainteresebs. amitom miviRebT:
(4)
xSirad ganixilaven patara monakveTis (b) Sefardebas did monakveTTan (a):
da aRniSnaven ϕ asoTi.
(5)
(Φ da ϕ aris berZnuli fi~ asos beWdviTi
da xelnaweris formebi. igi miRebulia fidias
pativsacemad).
kalkulatoris gamoyenebiT Sen advilad
Seamowmeb, rom Φ ≈ 1,618034... da ϕ ≈ 0,618034... miiReba saintereso da saocari Sedegi: es
ricxvebi usasrulo aTwiladebia (algebruli
ricxvebia), gansxvavdebian mxolod mTeli
nawiliT, danarCeni ricxvebi ki erTmaneTs
emTxveva. es faqti gamomdinareobs TviTon
kvadratuli gantolebidan. marTlac gar-
davqmnaT igi (∗) Φ-ze gayofiT da ase dava-lagoT: Φ − 1 = 1/Φ.am tolobis marjvena mxare ki tolia ϕ-si.
maSasadame Φ − ϕ = 1.(*) gantolebidan Φ2 = 1 + Φ, aqedan 1Φ = + Φ
. am tolobis fesvis SigniT Φ SevcvaloT misi
toli 1+ Φ -iT, maSin miviRebT: 1 1Φ = + + Φ
gantolebas. Tu wina proceduras kidev da
kidev gavimeorebT usasrulobamde, miviRebT
fidias ricxvisaTvis lamaz formulas:
(**)
Φ ricxvisaTvis SeiZleba miviRoT kidev erTi lamazi formula:
(***)
es formula miiReba Tu gardaqmnil gan-
tolebaSi:
Φ = 1 + 1/Φ, mniSvnelSi Φ-s SevcvliT misi toli gamosaxulebiT:
da a.S. usasrulobamde.
rogor gavyoT monakveTi Φ SefardebiT? far-
siganesigane sigrZesigrZe
123...
1,6182 × 1,618 = 3,2363 × 1,618 = 4,854
.
.
.
sur. 1
Φ = ++
Φ
11 11
.Φ = ++
+
11 111 ...
±=
1 51 5Φ
2
+=
1 51 5Φ
2
1ba
=Φ
1 5 12
ϕ −= =
Φ
ù1 1 1 1Φ = + + + +
21oqros kveTa. fidias ricxvebi
gliTa da saxazaviT aseTi gayofis wesi mocemulia
evklides sawyisebSi~, romelic dawerilia Cven
welTaRricxvamde 300 wlis win. es wesi aseunda gamoiyeno: aiRe
sibrtyeze raime ABmonakveTi (sur. 2). gaa-tare B wertilSi AB-s marTobi BC monakve-Ti ise, rom BC = AB/2. Semdeg SeaerTe Ada C wertilebi monak-
veTiT. C wertili miiRe centrad da SemoxazeCB radiusiT wrewiris rkali AC-s gada-kveTamde N wertilSi. Semdeg A wertili mi-iRe centrad da Semoxaze AN radiusiT NMrkali. M wertili AB monakveTs gayofs ΦΦΦΦΦ-is toli SefardebiT:
Φ Φ Φ Φ Φ ===== AM : MB = AB : AM.mravali mkvlevaris azriT, proporcia, romlis
Sefardebebi tolia ΦΦΦΦΦ ricxvis, yvelaze ufrosasiamovnoa adamianis TvalisaTvis.
didi italieli mxatvari leonardo da vin-
Ci Tvlida, rom adamianis sxeulis idealuri
proporciebi dakavSirebuli iyo ΦΦΦΦΦ ricxvTan.am Sefardebas man `RvTaebrivi proporcia~*
uwoda. termini `oqros kveTa~ xmarebaSi XIXs-Si Semovida. radgan ϕ ϕ ϕ ϕ ϕ ===== 1/Φ1/Φ1/Φ1/Φ1/Φ ≈ 0,618.0,618.0,618.0,618.0,618.amitom
ϕϕϕϕϕ = MB : AM = AM : AB da AM ≈ 0,618 . AB,maSin cxadia MB ≈ 0,372 . AB.amrigad, `oqros kveTis~ nawilebi miaxloe-
biT mTelis 0,618-sa da 0,372-is tolia.aRorZinebis xanaSi `oqros kveTa~ Zalian
popularuli iyo. mas xSirad iyenebdnen mx-
atvrebi, moqandakeebi da arqiteqtorebi. oqros
marTkuTxedis~ formas aZlevdnen suraTebs,
wignebs, magidebs, safosto baraTebs da sxva.
SemdegSi wignebsa da sxva qaRaldis nawarms
misces marTkuTxedis
forma, romlis gver-
debis Sefardeba udris
2 . es imasTanaa dakav-Sirebuli, rom misi
Suaze gakecvisas miiReba
ori marTkuTxedi gver-
debis imave fardobiT
(sur. 3).am azriT oqros marTkuTxedsac~ aqvs sain-
tereso Tviseba. Tu misgan movWriT kvadrats,
maSin darCeba isev `oqros marTkuTxedi~. es
procesi SeiZleba
usasrulod gavagr-
ZeloT! Tu gava-
tarebT pirveli da
meore marTkuTxe-
dis diagonalebs,
maSin maTi gadakve-
Tis wertili ekuTv-
nis yvela SesaZlo
`oqros m arT -
k u T x e d e b s ~
(Seamowme damoukideblad).
arsebobs `oqros samkuTxedic~ (sur. 1) su-raTze GEF an AEF. cxadia es aris tolferdasamkuTxedi, romlis ferdisa da fuZis sigrZee-
bis Sefardeba ΦΦΦΦΦ-is tolia. agreTve arsebobs`oqros kuboidi~. igi warmoadgens marTkuTxa
paralelepipeds, romlis wiboebis sigrZeebia:
ϕ, 1, Φ ϕ, 1, Φ ϕ, 1, Φ ϕ, 1, Φ ϕ, 1, Φ (sur. 4).Zveli drois mrvali maTematikosi cdilob-
da, moeZebna kavSiri πππππ da ΦΦΦΦΦ ricxvebs Soris,magram maTi cda marcxiT damTavrda. da ici
ratom? es ricxvebi sxvadasxva bunebisaa: ΦΦΦΦΦ _algebruli ricxvia, xolo πππππ _ transcenden-tuli**. magram miaxloebiTi Tanafardoba maT
Soris moZebnes:
πππππ ≈ 1,21,21,21,21,2 ΦΦΦΦΦ22222.....
� `oqros marTkuTxedis ~ ageba
fibonaCis ricxvebis gamoyenebiT.
fibonaCis ricxvebis gamoyenebiT Sen Segi-
Zlia furcelze aago `oqros marTkuTxedi~.
pirvelad SearCie erTi patara kvadrati da
Semoxaze igi, daumate meore aseTive kvadrati.
aa
a√2
aage grZel gverdze kidev erTi kvadrati,
Semdeg analogiurad kidev da kidev (sur. 5).
sur. 2
sur. 3
sur. 4
sur. 5
* 1509 wels leonardo da vinCis ilustraciebiT italiaSi gamoica luka paColis traqtati saxelwodebiT DeDivina Proportione~ (`RvTaebrivi proporcia~).** transcendentuli (laT. transcendentis) rac zRvars scildeba), (maTem). iracionaluri, rasac algebrulad ver
gamoiangariSeben, rac algebrulad ar gamoisaxeba.
2a
a a
22 oqros kveTa. fidias ricxvebi
rac ufro didxans gaagrZeleb am process, miT
ufro miuaxlovdebi oqros marTkuTxeds~. aba,
daakvirdi ra SuaSia aq fibonaCis ricxvebi?� .`oqros marTkuTxedis~ ageba
fargliTa da saxazaviT. misi
daSla kvadrtebad.
1. aage kvadrati da gayavi or tol marT-kuTxedad (1).
2. gaatare AB diagonali (2).3. A wertili gamoiyene centrad da AB
radiusiT Semoxaze wrewiris rkali (3).
4. gaagrZele fuZe rkalis gadakveTamde.5. aRmarTe misadmi marTi kuTxiT monakveTi
kvadratis zeda gverdis gagrZelebis gada-
kveTamde (3). miiReb CDEF `oqros mar-TkuTxeds~ (4).
6. oqros marTkuTxedi daSale kvadratebad
ise rogorc suraTzea (5). daakvirdi kvad-ratebis wveroebi razea ganlagebuli?oqros marTkuTxedis aseTi daSla war-
moadgens mxolod erTianebisagan Sedgeni-
li jaWvuri wiladis (***) geometriul
saxes _ interpretacias*.1 2
3 4
1 � ganixile wesieri aTkuTxedi, romlis gverdis sigrZea 1. misi centriSeaerTe aTkuTxedis or mezobel kuTxis wveroebTan da miiReb `oqros
samkuTxeds~ _ daamtkice.
2 � SenTvis cnobilia, rom wrewiris sigrZe tolia 2π2π2π2π2πR-is. gansazRvre wesier aTkuTxedzeSemoxazuli wrewiris radiusi da am wrewiris sigrZe.
3 � gamoiyene perimetris cneba da dauSvi, rom wesieri aTkuTxedis perimetri da Semoxazuli
wrewiris sigrZe daaxloebiT tolia, maSin Sen miiReb miaxloebiT kavSirs πππππ da ΦΦΦΦΦricxvebs Soris. rogoria es kavSiri? da aqedan gamomdinare ras udris πππππ?
4 � ras udris `oqros kuboidze~ Semoxazuli sferos zedapirisa da oqros kuboidis
sruli zedapiris farTobis Sefardeba?
5 � ras udris oqros kuboidis~ diagonalis sigrZe? misi sruli zedapiris farTobi?
6 � risi toli iqneba oqros kuboidze~ Semoxazuli sferos radiusi?
7 � cnobilia, rom sferos zedapiris farTobi tolia 4π4π4π4π4πR2-is, (sadac πππππ ≈ 3,14...3,14...3,14...3,14...3,14... _ wrewiris
sigrZis Sefardeba mis radiusTan araperioduli aTwiladia _ transcendentuli ricx-
via). ras udris oqros kuboidze~ Semoxazuli sferos zedapiris farTobi?
8 � daamtkice: a) ...2222 −+−+=Φ . b) .
...21
2
12
12
+−
+−=Φ
milionerma erT-erT bankSi gaxsna angariSi da Seitana gansazRvruli x Tanxa. meored ki _ yTanxa, ise rom orive Setanili Tanxa warmoadgenda dolarebis mTel ricxvs. meanabris mier yoveli
momdevno Senatani Tanxa warmoadgenda wina ori Setanili Tanxis jams. rigiT meoce Setanili Tanxa
Seadgenda zustad milion dolars. Tavdapirvelad ramdeni x da y dolari Seitana meanabrem bankSi?
9 � amocana
5
* interpretacia (laT. interpretatio) _ risame azris axsna, ganmarteba.
�
23
egviptis paramidebi da oqros kveTaegviptis paramidebi da oqros kveTaegviptis paramidebi da oqros kveTaegviptis paramidebi da oqros kveTaegviptis paramidebi da oqros kveTa
sarkofagidan* dgeba mumia.** ra siCumea. haeri lurji abreSumia . . .
da saukuneT rigs Tvlis mumia: mziani dRea, Tu samumia.***
galaktioni
daaxloebiT saukunenaxevris win qristes
Sobamde saxelganTqmulma berZenma maTematikosma
filon bizantielma dawera mcire traqtati
`samyaros Svidi saocreba~. am patara rito-
rikuli stiliT daweril TxzulebaSi man mok-
led agviwera Tavis mier SerCeuli samyaros
Svidi namdvili saocreba _ antikuri saoc-
rebebi:
didi piramida _ xufus (xeofsis) gizaSi,
aleqsandriis Suqura,
babilonis dakidebuli baRebi,
rodosis kolosi,****
mauzolusis akldama halikarnasSi,
artemides taZari efosSi,
zevsis qandakeba olimpoSi.
Suqurisa da dakidebuli baRebis gamoklebiT,
yvela es saocreba religiuri Zeglebi, anu
RvTismosaobis qmnilebebia (magaliTad, rodo-
sis kolosi mzis RmerTis, heliosis qandakebaa).
amaTgan, Tu ar gaviTvaliwinebT mcire nangrevebs
mauzolusis akldamisas (aqedanaa sityva mav-
zoleumi~) da artemides taZrisas efosSi,
SemorCenilia mxolod erTi _ xeofsis pira-
mida. es erTaderTi SemorCenili saocreba, amave
dros saocrebaTa Soris uZvelesicaa. igi sxveb-
ze ori aTasi wliT adre iyo aRmarTuli,
amasTan, sayovelTao aRiarebiT, yvelaze metad
gansacvifrebeli, Tumca ara mxolod Tavis siZ-
veliT. klasikur avtorebs, herodotedan moyo-
lebiT, vinc moinaxula piramidebis zegani 4
sur. 1. piramidebis kompleqsi gizaSi.
marjvniv, Sors xeofsis piramidaa, SuaSi _ xefrenis, marcxniv _ mikeranis.
* sarkofagi (berZn. sarkophagos) _ Zvel qveynebSi, kerZod, egvipteSi: qvis kubo; saflavis qva kubos formisa; pataraakldama.
** mumia (arab. mumija) _ gaxrwnisagan dabalzamebiT (an bunebrivad) daculi adamianis gvami (an cxovelis leSi);gvamebis mumiebad qceva gansakuTrebiT gavrcelebuli iyo Zvel egvipteSi.
*** samumi (samumma) _ (arab. samum) _ mSrali, cxeli qari arabeTisa da CrdiloeT afrikis udabnoebSi, romelsacgadaaqvs silisa da mtvris Rrublebi.
**** kolosi (berZ. kolossos) _ uzarmazari qandakeba.
~
~
24 egviptis piramidebi da oqros kveTa
saukunis ganmavlobaSi qristemde, ar gaaCndaT
garkveuli codna siZvelis Sesaxeb, Tumca
icodnen, rom igi Zalze Zveli iyo. maTze STabeW-
dilebas axdenda misi uzarmazari zoma _ qvis
mTa, kacis xeliT nagebi da saocari xelovneba
konstruqciisa.
xufus (xeofsis) piramida, xafras (xefrenis)
da menkauras (mikeranis) piramidebTan erTad
qmnis Zveli egviptis nekropolis* kompleqss,
romelic Zveli samefos epoqaSi (Zv. w. XXVIII-XXII ss. III-IV dinastiebi) gizaSi iqna agebuli.
(sur. 1) am ansamblis Seqmnis dros, adgilis
SerCevidan dawyebuli yovelgvari wvrilmani
didi sizustiT iqna gaTvaliswinebuli. igi
nilosis dasavleT sanapiroze CrdiloeTis
ganedis 300 paralelzea ganlagebuli, sarwyavi
miwebisa da libiis mkvdari udabnos qvian grun-
tian sazRvarze. Zveli egviptelebis rwmeniT,
Camavali mzis mxare sikvdilis sasufeveli
iyo. snofrus (IV dinastiis, daaxl. Zv. w.
2613-2498 pirveli faraoni) memkvidreebma Tavi-
anTi sasufevlis adgilad dRevandeli giza
airCies, radganac es adgili akmayofilebda
geodeziur, astronomiul Tu sakulto xasiaTis
yvela moTxovnas.
micvalebulis maradiuli saxlis~ _ pira-
midis konstruqcia religiuri warmodgenebis
Sesabamisi unda yofiliyo. samive piramida sam-
yaros mxareebis mimarT sakmaod zustad aris
orientirebuli _ maTi samxreT-aRmosavleTis
kuTxeebi praqtikulad erT wrfeze mdebareobs.
xeofsisa da xefrenis piramidebis cenrtebi
Zevs erT wrfeze (xeofsis piramidis fuZis
diagonalis Tanxvdenil wrfeze), romelic
sur. 2. piramidebis ansamblis agebis
sqema gizaSi.
sur. 3. xeofsis piramidis samxreTidan CrdiloeTisaken Wrili.
3. mdinare nilosis maqsimaluri done;
4. mdinare nilosis minimaluri done
0 10 20 30 40 50 m
* nekropolisi (berZ. nekropolis) _ Zveli aRmosavleTis qveynebsa da antikur samyaroSi: sasaflao, samarxi.
a varskvl
avisaken
A O F D O′ B
12
3
5
a d
5
25egviptis piramidebi da oqros kveTa
momcro piramidis (mikeranis) Crdilo-dasavleT
kuTxis wveroze gadis (sur. 2). Sesasvleli
moTavsebulia CrdiloeTis mxridan, saidanac
Casvla SeiZleboda miwisqveSa senakSi ise, rom
masSi SeRweuliyo gveleSapis Tanavarskvla-
vedis alfa varskvlavis sinaTlis sxivi (sur. 3),
piramidebis mSeneblobis epoqaSi es varskvlavi
iTvleboda samyaros polusad.
konstruqciis gaangariSebis dros saWiro
iyo saaRmSeneblo wesebis mTeli kompleqsis
gaTvaliswineba: piramidis fuZis kvadratis
farTobis gamoTvla, gruntis SesaZleblobebis
gaangariSeba, rom gaeZlo uzarmazari qvis mTis
wnevisaTvis. amis Sesabamisad iqna dadgenili
fuZesTan gverdebis daxris kuTxe: xeofsis _
51052′; xefrenis _ 52020′; mikeranis _ 510.
piramidis wiboebi wverosTan gadaikevTebian
63026′ kuTxiT, romelic miaxloebiT Seesabameba
fxvieri sxeulebis _ mocemul SemTxvevaSi
silis (RorRis) mTis mier Seqmnil kuTxes.
varaudoben, rom xeofsis piramida aago
xuroTmoZRvarma xemiunma (faraonis naTesavma)
daaxloebiT Zv. w. 2 600. mis agebaze daixarjadaaxloebiT 2 590 000 m 3 granitis qva.
(2 300 000 qvis blokebi da filebi; saSualod
TiToeuli qvis blokis moculoba 1m 3-istolia, masiT 2,5 tona; zogierTi blokis masa
50 tonaa, sul saWiro iyo daaxloebiT
6 000 000 tona masis qva _ e. i. 600 000 vagoni.granits ezidebodnen axlandeli asuanis
midamoebidan, romelic daaxloebiT 1000 km
manZiliTaa daSorebuli piramididan), misi
Tavdapirveli simaRle 146,59 m (amJamad 137 m)
iyo, gverdis sigrZe _ 232,05 m (amJamad 230 m).
piramida agebulia duRabis gareSe. blokebis
gadasatanad mxolod Tokebsa da berketebs
iyenebdnen, radgan sxva saSualebebi maSin ar
arsebobda. mopirkeTebulia gasaocari sizustiT
erTmaneTze morgebuli kirqvis samwaxnagovani
filebiT. drom Secvala piramidebis garegnuli
saxe, mxolod xefrenis piramidis sul zeda
nawilzea SemorCenili mzis mcxunvale mxares
sxivebiTYgaxunebuli mopirkeTebis niSnebi.
gizas piramidebs klasikurs uwodeben. egvip-
tis Zveli samefos arqiteqturaSi klasikuri
piramidis forma erTbaSad ar Camoyalibebula.
mas win uswrebda grZelvadiani kvlevebi. pirami-
debis fuZemdeblad iTvleba III dinastiis fa-raonis joseris safexurebiani, erT-erTi
pirveli piramida (daaxl. Zv. w. 2700, simaRle
60 m, mis aSenebas ukavSireben xuroTmoZRvar
imhotempis saxels). IV dinastiis pirveli
faraonis snofris akldamebi medumSi da
daSurSi warmoadgenen gardamaval etaps gizis
kompleqsis klasikuri piramidebis Seqmnis
gzaze. piramidebis formebis Camoyalibebis
procesSi xuroTmoZRvrebma upiratesoba fuZeSi
kvadrats mianiWes, vidre marTkuTxeds (joseris
safexurebiani piramida agebulia marTkuT-
xedovan fuZeze). qvis blokebis damuSavebisa
da dawyobis (duRabis gareSe) teqnikis damu-
Savebam mSeneblebs saSualeba misca nageboba
ufro swori geometriuli formis aegoT. maT
konstruqciebSi miRweulia srulyofis zRvari
_ mwyobri proporciebi mTeli moculobis
masas awonasworeben. nagebobas uryev sidiades
aZleven. egviptelebma erT-erTi yvelaze mar-
tivi da mkacri geometriuli figuris far-
glebSi ulamazes maTematikur amoxsnas miagnes,
romlis safuZvelzec gizas mTeli ansambli
(piramidebi, taZrebi da faraon xefrenis didi
sfinqsi) oqros kveTis proporciebzea age-
buli (sur. 2). konstruqciis arcerTi elementi,
qvis blokebis zomebidan dawyebuli, Siga saTav-
soebisa da faraonis dasakrZalavi sakaniT dam-
Tavrebuli zogadi TanaSezomvidan ar gamo-
dis. sur. 2-ze naCvenebiaBmonakveTis dayofa
oqros kveTis Sesabamisad:
AB/AO′′′′′ = AO′′′′′/ O′′′′′B = ΦΦΦΦΦ = 1,618... aseveAB/BF = BF/ AF = ΦΦΦΦΦ = 1,618.. sadac
AD = DB = 1 erTeuls.
amave suraTze naCvenebia: kvadratis diagonali
2 , samkuTxedis hipotenuzebi 3 da 5 .
gizaSi piramidebis ansamblis sqemaze am propor-
ciebis gamoyenebaa naCvenebi.
Zveli egvipturi Zeglebis Seswavlisa da
analizis safuZvelze aRmoCnda, rom yvela isini
geometriuladaa agebuli. Tanamedrove arqiteq-
torebma, mxatvrebma gazomes ra mTeli rigi
Zeglebi, daadgines, rom praqtikulad nebismieri
Zveli egvipturi kompoziciebi mkacr maTe-
matikur sqemaSi Tavsdeba. amasTan geometriuli
figurebi, romlebSic Caixazeba kompoziciis
TiToeuli elementi, ar gamodis umartivesi _
samkuTxedis, kvadratis, wrewirisa da sxva
nakvTebis sazRvrebidan. Zveli egviptis xelov-
nebis harmoniuli erTianoba haromiis algeb-
ridan~ gamomdinareobs, sadac konstruqciuli
da mxatvrul-esTetikuri azrovneba urRvev
erTianobas warmoadgenen.
radgan Cvenamde ar mouRwevia sistemur
Teoriul debulebebs, savaraudoa, rom isini
26 egviptis piramidebi da oqros kveTa
TavianT SemoqmedebaSi albaT praqtikuli Sede-
gebis ganuxreli logikiT midiodnen. esaa gza
dakvirvebebisa da Sedegebis. Catarebulma ana-
lizma aCvena, rom Zveli egviptis saxviTi
xelovnebis Zeglebi, gamonaklisis gareSe, pro-
porciebis struqturis Sesabamisadaa agebuli.
igi warmoadgens rva sididisagan Sedgenil
skalas, romelic miRebulia mecxredan _
sawyisidan, romelic mTeli kompoziciis maqsi-
mums Seesabameba. piramidebisaTvis aseT sidided
misi fuZis kvadratis gverdis sigrZea miRebuli,
qandakebisaTvis _ simaRle, reliefis kompo-
ziciisaTvis an moxatvisaTvis _ mTeli velis
maqsimaluri zoma, romelSic scena horizon-
talurad Tu vertikaluradaa moxatuli.
piramidebis konstruqcias safuZvlad udevs
oqros kveTis proporciebi (sur.4). warmovid-
ginoT, rom misi fuZis Wrilis kvadratis gver-
debi dayofilia oqros kveTis Sesabamisad.
dayofis wertilebidan gatarebuli diago-
nalebi gadakveTisas warmoqmnian or kvadrats,
romelTa gverdebic agreTve oqros kveTis
Sesabamisad daiyofa. am kvadratebis mopirda-
pire wveroebisa da gadakveTis wertilebis
SeerTebiT miiReba rva monakveTi. es rva sidide
RDH* (Rapports Divine Harmonie _ RvTaebriviharmoniis gadmocema) proporciul skalas Sead-
gens, sawyisi me-9 monakveTi (M) sidide moce-muli kompoziciis maqsimalur zomas Seesabameba.
Catarebulma agebam Cven mogvca mxolod
proporciuli skalis gamosaxvis geometriuli
forma, sadac sidideebi ganlagebulia zrdis
mixedviT _ R, I, E N, O, S, C, A.** maTi ricxviTimniSvnelobebis dadgena imave agebidan SeiZleba,
Tu gamoTvlebis gamartivebis mizniT sawyisi
kvadratis gverdis sigrZes 2-is tolad mivi-
RebT. es ricxviTi mniSvnelobebi saxelde-
buli ar aris, amitom isini iZlevian saSualebas
nebismieri sigrZis sazomi erTeuli gamoviyenoT,
es iqneba Zveli: idayvi, terfi, muSti, romliTac
Zveli egviptelebi sargeblobdnen, Tu Tanamed-
rove metruli sistema.
aRsaniSnavia, rom ar arsebobs araviTari
dokumenturi monacemebi, iyenebdnen Tu ara Zveli
egviptelebi proporciuli sidideebis sistemas,
magram maTi monawileoba SeimCneva Zvelegviptur
yvela ZeglSi dawyebuli piramididan da damTav-
rebuli mcire formis nebismieri nawarmoebiT.
maTi aRmoCena SeiZleba gazomvebiT, es ki
moaxerxes arqiteqtorebma: am mxriv pirvel
sur. 4. geometriuli agebebi, romlebic
gansazRvraven rva proporciul sidideebs
RDH sistemaSi.
sur. 5. moxele anxirptis gamosaxuleba.
Zveli samefo.
*abreviatura (ital. abbreviatura < laT. brevis mokle) _ sityvebis Semokleba.
** es asoiTi aRniSvnebi aRebulia frangi arqiteqtoris furne de koras naSromebidan, romelic Tavis mxriv man
aiRo petrus talemarianusisagan, romelic iyenebda formulas, sadac miniSnebuli iyo saxeli ARSENICOM.
27egviptis piramidebi da oqros kveTa
rogSi aRsaniSnavia frangi arqitetoris a. furne
de koras naSromi `egvipturi proporciebi da
RvTaebrivi harmoniis Tanafardobebi~. avtorma
SeZlo yvela Zvelegvipturi xelovnebis Zegleb-
Si gamonaklisis gareSe rva proporciuli
Tanafardobis monawileobis aRmoCena.
mjdomare mwerali
Zveli egvipte. V dinastia daaxl. Zv. w. 2500.
SeRebili kirqva. simaRle 53 sm.
luvri, parizi sur. 6. kanonikuri tipis mwerlis qandakebis
ageba oqros kveTis proporciebSi.
sur. 7. sfinqsi gizaSi.
A O D
2
3
5
C B
28 oqros kveTa. fidias ricxvebi
radgan agebis safuZvels warmo-
adgens oqros kveTis proporcia,
romelic iZleva oqros ricxvs _
fidias ricxvs ΦΦΦΦΦ = 1,618..., igi
warmoadgens usasrulo aTwilads
_ iracionalur ricxvs, amitom
RDH skalis proporciuli sidi-
deebic iracionaluri ricxvebiT
gamoisaxeba, romlebic agreTve usas-
rulo aTwiladebia. Zveli egvip-
telebi icnobdnen iracionalur
ricxvebs da maTTvis miTologiur
warmodgenebSi ganuzRvrelobisa da
usasrulobis cnebebi arsebobda.
proporciuli Tanafardobebi
Zvelegviptur plastikaSi xelov-
nurad ar iyo Setanili. es TviT
bunebam gansazRvra: adamianis figura
mis anatomiur agebulebaSi Seicavs
proporciebs, romelic gansazRvru-
lia oqros kveTiT da gamoisaxeba
oqros ricxvis (ΦΦΦΦΦ = 1,618...)xarisxebiT (sur. 5) da (sur. 6).
Cveulebrivad sfinqsis Tavi
warmoadgens ama Tu im faraonis
konkretul gamosaxulebas, rome-
lic Serwymulia lomis tanTan
(sinkretuli saxe). gizis sfinqsSi
gamoxatulia faraon xefrenis saxe
(sur. 7). mxolod zustad damu-
Savebuli proporciuli Tanafar-
dobebis sistemis saSualebiT iyo
SesaZlebeli monoliTuri kldi-
dan veberTela monumentis, 57 m
sigrZis gizis sfinqsis gamokveTa.
proporciebis sitema safuZvlad
daedo arqiteqturis, qandakebis, mxatvrobis organul sinTezs da kompoziciis Semadgeneli
nawilebis urTerTSerwymas. es ki imaze mianiSnebs, rom Zvelegvi pturi kanonis sitema
Camoyalibebulia. zogadad kanoni aris proporciuli Tanafardobis skala, romlis nawi-
lebic gamonaklisis gareSe monawileoben yvela Zvelegviptur xelovnebis ZeglebSi,
ganTavsebulni arian yvela tipis gamosaxulebebis mkacrad dadgenil sistemaSi da
kompoziciis yvela nawilebs Soris Tanazomierebas uzrunvelyofen.
sur. 8-ze naCvenebia RDH proporciuli skalis sistemaSi faraon exnatonis, dedofal
nefertitisa da princesas gamosaxulebebiani stelis* kompoziciis agebis sqema. aq stelis
sigane miRebulia ZiriTad sidided (FB monakveTi), romelic oqros kveTis Sesabamisad aris
dayofili: FO = A da OB = A + S monakveTebad da im wrewirebis radiusebs warmoadgenen,romlebSic exnatonisa da nefertitis figurebi gamoisaxeba.
sur. 8. faraon exnatonis, dedofal nefertitisa da
princesas gamosaxulebiani stela. kompoziciis agebis
sqema RDH proporciuli skalis sistemaSi.
* stela (berZ. stele ) _ qvis fila, romelzedac warwera an reliefuri gamosaxulebaa.~ ~
C
F BO D O′
FB = MOB = A + S
FO = A S
Φ==OFOB
OBFB
29
ricxvebis idumali samyaroricxvebis idumali samyaroricxvebis idumali samyaroricxvebis idumali samyaroricxvebis idumali samyaro
`RmerTma Seqmna naturaluri ricxvebi, yvela danarCeni adamianis mogonilia~.
leopold kronekeri
naturaluri ricxvebi dawere Tanmimdevro-
biT, miiReb naturalur ricxvTa mimdevrobas:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, ...am mimdevrobis wevrebidan zogierTi:
2, 3, 5, 7, 11, 13, ...iyofa mxolod Tavis Tavze da erTze, maSas-
adame aqvs mxolod ori gamyofi. sxvebi:
4, 6, 8, 10, 12, ...iyofa ara marto Tavis Tavze da erTze,
aramed sxva ricxvebzec. e. i. aqvs sxva gamyofebic.
ricxvs, romelsac aqvs mxolod ori
gamyofi, martivi ewodeba. danarCen
ricxvebs ki _ Sedgenili.
ricxvi 1 ar iTvleba arc martivad da arcSedgenilad, radgan mas aqvs mxolod erTi
gamyofi _ Tavisi Tavi.
ricxvebis aseTi dayofa SemoiRo berZenma
maTematikosma piTagoram (Zv. w. VI s.).
martmartmartmartmartivi rivi rivi rivi rivi ricxvebiicxvebiicxvebiicxvebiicxvebi
ricxvTa mwkrivSi (mimdevrobaSi) kanonzom-
ierebis aRmoCena sasiamovno movlenaa maTema-
tikosebisaTvis. es kanonzomierebani SeiZleba
gamoyenebuli iqnas garkveuli varaudebis _
hipoTezebis agebisaTvis, damtkicebebisa da Teorie-
bis SemowmebisaTvis.
maTematikosebi martivi ricxvebis gansazRvri-
saTvis iyeneben sxvadasxva xerxs, magram dRemde
erTaderTi WeSmaritad efeqturi xerxi mogvca
berZenma maTematikosma da astronomma era-
tosTenma (Zv. w. 276-194). es xerxi 2000 welzemeti xnisaa. gairkva, rom martivi ricxvebi ar
emorCilebian garkveul kanonzomierebas _
swored esaa maTi Tviseba.
eratosTenes meTodiT
SeiZleba SevadginoT cxri-
li da ganvsazRvroT, mar-
tivia Tu ara romelime
ricxvi. mas `eratosTenes
saceri~ ewodeba. vnaxoT
rogor SeiZleba am sacer-
iT `gavcxriloT~ Sedgeni-
li ricxvebi naturaluri
ricxvebis mwkrividan: pirve-
lad gadavxazoT ricxvi 1.is arc martivia, arc Sedge-
nili. Semdeg gadavxazoT 2-is jeradi (luwi ricxvebi),
garda 2-isa, amisaTvis gada-vxazoT 2-is Semdeg yovelimeore ricxvi. Semdeg gada-
vxazoT 3-is jeradi Sedgenili ricxvebi dawye-buli 3-dan _ yoveli mesame (zogierT SemTx-vevaSi mogvixdeba ricxvebis orjer gadaxazva,
esenia 2-isa da 3-is jeradi). amis Semdeg gada-vxazavT 5-is jerad Sedgenil r icxvebs: dawye-buli 5-dan yovel mexuTes. (aqac zogjer me-ored gadaixazeba zogierTi ricxvi) da natu-
ralur ricxvTa mwkrivSi 1-dan 25-mde darCebaSemdegi martivi ricxvebi:
2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23.amis Semdeg igives gavimeorebT 7-ze, Semdeg
11-ze da a. S.`eratosTenes saceris~ erT-erTi varianti
warmodgenilia cxrilSi: aq
1 dan _ 50-mde martiviricxvebi rgolSia Casmuli.
Sen SegiZlia gaagrZelo
es cxrili da 100-mde ipo-vo danarCeni martivi ricx-
vebi. cxrilSi 5-is jeradiricxvebi dalagebulia di-
agonalze marjvnidan marcx-
niv, xolo 7-is jeradi ricx-vebi _ diagonalze marcx-
nidan marjvnisaken.
yvelaze didi martivi
ricxvi romelia?TandaTanobiT eratosTenes
meTodi srulyofili iqna da
dReisaTvis arsebobs martivi
ricxvebis cxrili 1 dan 100
30 ricxvebis idumali samyaro
000 000-mde. maTze dayrdnobiT gamoiTqva sxva-dasxva hipoTeza (varaudi). zogierTis damtki-
ceba aRmoCnda rTuli. zogic dResac daumt-
kicebelia.
erT-erTi pirveli kiTxva martivi ricxvebis
Sesaxeb aseTia: sasrulia Tu ara maTi ricxvi
usasrulo naturalur ricxvTa mimdevrobaSi?jer kidev evklidem daamtkica maTi usasrulo-
ba. e. i. yvelaze didi martivi ricxvi ar
arsebobs. davuSvaT piriqiT, vTqvaT arsebobs
yvelaze didi martivi ricxvi da aRvniSnoT P-Ti. gadavamravloT yvela martivi ricxvi erT-
maneTze da namravls davumatoT erTi. miviRebT:
2×3×5×7×...×P+1.cxadia, es ricxvi ar gaiyofa arcerT mar-
tiv ricxvze. maSin an TviTon aris martivi
ricxvi, an aqvs P-ze didi martivi gamyofierTic da meorec ewinaaRmdegeba imas, rom Pudidesi martivi ricxvia. es winaaRmdegoba
gviCvenebs, rom Cveni daSveba mcdaria.
xarisxebi
23 aris ricxvi, igi ase ikiTxeba: 2 xarisxad3~ da niSnavs 2 Tavis Tavze gamravlebulisamjer. e. i. 23 = 2×2×2 = 8.analogiurad `2 xarisxad 4~ iqneba:
24 = 2×2×2×2 = 16.ipove 210 _?maSin 222
= 24 = 2×2×2×2 = 16.aseve 223
= 28 = 2×2×2×2×2×2×2×2 = 356.
uZvelesi droidan moyolebuli maTematiko-
sebi cdilobdnen iseTi formulis Sedgenas,
romelic mogvcemda yvela martiv ricxvs, ma-
gram aseTi formlis Sedgena ar moxerxda.
frangma maTematikosma pier fermam (1601-1665) gamoTqva azri, rom formula
f(n) = 22n + 1, (1)sadac n naturaluri ricxvebia (1, 2, 3, 4, 5,
...) mogvcemda martiv ricxvebs. marTlac, rocan = 1, 2, 3, 4, fermas formula iZleva martivricxvebs. magram roca n = 5 _ ara (1732 w. esdaamtkica leonard eilerma 1707-1783).
f(1) = 221 + 1 = 22 + 1 = 4 + 1 =5.f(2) = 222 + 1 = 24 + 1 = 16 + 1 =17.f(3) = 223 + 1 = 28 + 1 = 256 + 1 = 257.f(4) = 224 + 1 = 216 + 1 = 65536 + 1 =65537.
5, 17, 257 da 65537 martivi ricxvebia.
f(5) = 225 + 1 = 232 + 1 = 4294967297 == 641×6700417, ar aris martivi (e. i. ferma
Seacdina arasruli induqciis meTodma. am sa-
kiTxze dawvrilebiT qvemoT vimsjelebT).
eleqtronuli saangariSo manqanebiT damt-
kicda, rom f(10) da f(16)-ic Sedgenili ricx-vebia.
� ganixile formula:
F(5) = n2 - n + 41. (2)roca n = 1, 2, 3, 4, ... 40, igi iZleva martiv
ricxvebs (ramdenime Sen TviTon Seamowme). ma-
gram roca n = 41-s _ ara. Seamowme damoukide-blad.
aseve formula:
ϕϕϕϕϕ (n) = n2 - 79n + 1601 (3)roca n = 1, 2, 3, 4, ...79, iZleva martiv ricx-
vebs, xolo roca n = 80 _ ara. SegiZlia Seamow-mo.
dReisaTvis cnobili yvelaze didi martivi
ricxvia: 286243 _ 1.am ricxvSi 25962 cifria!Tanamedrove kompiuteriTac ki didi mar-
tivi ricxvebis gamoTvla Znelia da moiTxovs
did dros.
286243_1 es martivi ricxvi rom vipovoT 2-
iani Tavis Tavze 86 243-jer unda gavamravloTda Sedegs 1 gamovakloT. es Zalian didi ricx-via!
marTlac warmoidgine, rom wertilma pirv-
el dRes gaiara 2 mm da yovel momdevno dResmis mier gavlili manZili orkecdeba. ra man-
Zils gaivlis is:
a) 5 dReSi?25=2×2×2×2×2=32 mm
b) erT TveSi? (230 mm)
g) or TveSi? (260 mm)
d) erT weliwadSi? (2365 mm)
2 mm
1 dReSi
2 dReSi
3 dReSi4 dReSi
5 dReSi
(viciT mzidan dedamiwamde manZili daax-
loebiT 150 000 000 km-ia).dReisaTvis cnobili yvelaze didi martivi
ricxvis sidide rom vipovoT, es igivea vupasu-
xoT kiTxvas: ra manZili eqneba gavlili ganx-
ilul wertils 86 243 dReRamis Semdeg?sainteresoa, rom 86 243 dReRame ufro
metia vidre 236 weliwadi da ganxiluliwertili gava CvenTvis cnobili samyaros
sazRvrebs gareT gacilebiT adre, vidre saZie-
bel manZils gaivlides!
cota ram istoriidan: 1742 wels peter-
31ricxvebis idumali samyaro
burgis mecnierebaTa akademiis wevrma x. gold-
baxma imave akademiis wevrs eilers miswera
werili, sadac Camoayaliba erTi saintereso
hipoTeza:
nebismieri 5-ze meti naturaluri
ricxvi warmoadgens sami martivi ricx-
vis jams.
eilerma upasuxa, rom mas ar SeuZlia am
hipoTezis damtkiceba, magram SeuZlia sxva
hipoTezis Camoyalibeba, romelic dakavSirebu-
lia pirvelTan:
yoveli 2-ze meti luwi naturaluri
ricxvi warmoadgens ori martivi ricx-
vis jams.
200 wlis ganmavlobaSi mravali qveynis cno-bili maTematikosebi cdilobdnen goldbax-eil-
eris hipoTezebis damtkicebas, magram uSede-
god. amave dros XX saukunis dasawyisSi amTvisebis Semowmebam 9 000 000-mde aCvena, romgoldbaxis hipoTeza sworia. 1931 wels axal-
gazrda rusma maTematikosma lev Snirelmanma
mniSvnelovan warmatebas miaRwia am problemis
gadawyvetaSi da bolos 1937 w. akademikosma i.m. vinogradovma TiTqmis bolomdis amoxsna es
problema, magram sruli damtkiceba jer aravis
mouxdenia!
Semdegi problema, romelic goldbaxis prob-
lemaze gacilebiT sainteresoa, Tavis gadawyve-
tas jerjerobiT mcirediTac ver miuaxlovda.
SemCneuli iyo, rom martivi ricxvebi araiS-
viaTad gvxvdebian P da P+2 wyvilebis saxiT(aris erTi gamonaklisi 2 da 3): (3, 5); (5, 7);(11, 13); da a.S. aseT martiv ricxvebs tyupebihqvia. ai, sakmaod didi tyupi ricxvebis wyvili:
(1000000009649, 1000000009651).gamoTqmuli iyo da sarwmunod iTvleba hipoTe-
za: tyupi ricxvebis simravle usasru-
loa.
magram dRemde ar aris miRweuli araviTari
warmateba am hipoTezis damtkicebaSi.
1 � daakvirdi piTagoras cxrilSi gamoyofil kuTxeebs. daamtkice, rom am kuTxeebSi
moTavsebuli ricxvebis jami qmnian kubebis mimdevrobebs: 13, 23, 33, 43, 53, ...2 � ras udris 25-e kuTxeSi moTavsebuli ricxvebis jami?
1 � cxadia 1+2+3+4+5+6+7+8×9=100. qvemoT moyvanil magaliTebSi tolobis marcxena mxares Camoweril ricxvebs Soris Casvi
saWiro maTematikuri moqmedebis niSnebi. ise rom tolobebi WeSmariti gaxdes:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 100, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 100, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 100.
2 � 100; 97; 81; 68; 58; 43; 32; 21; ? romeli ricxvi modis Semdeg?
3 � aRmoaCine romeli wesis mixedviTaa mimdevrobis wevrebi SerCeuli:
a) 11, 31, 41, 61, 71, 101, 131, ...b) 13, 23, 43, 53, ...
4 � Seamowme goldbaxisa da eileris hipoTezebi ramdenime ricxvisaTvis.
5 � aba, scade da gaarkvie ramdeni tyupi ricxvia pirvel aseulSi?6 � ipove yvela martivi ricxvi, romelic erTdroulad aris ori martivi ricxvis jami da
sxvaoba.
7 � ipove yvela martivi ricxvi, romelic miiReba gamosaxulebiT:
21
(n - 1)(n + 2), sadac n naturaluri ricxvia.
8 � daamtkice, rom namravli 1.2.3.4.5. ... .19 (mokled iwereba 19! da ikiTxeba `19-isfaqtoriali~) iyofa 820 125-ze.
Tavsatexi
�
32 ricxvebis idumali samyaro
nikomax geraski (Zv. w. I s.) piTagoreli,cnobili berZeni filosofosi da maTematikosi
werda: `srulyofili ricxvebi lamazia, magram
lamazi nivTebi iSviaTia da araa bevri, uSno ki
gvxvdeba mravlad. uamravia TiTqmis yvela ricxvi,
maSin roca srulyofili ricxvebi cotaa~.
Zvelma berZnebma icodnen mxolod ori
srulyofili ricxvi: 6 da 28. ra aqvT maTsaerTo da riT gamoirCevian sxva ricxvebisagan?aba, ipove maTi gamyofebi da Semdeg Sekribe
isini. miiReb igive ricxvebs: 6=1+2+3, 28=1+2+4+7+14.
maSasadame, TiToeuli maTgani udris Tavisi
sakuTari gamyofebis jams. aseTi Tvisebis mqone
ricxvebs srulyofils uwodeben.
evklidemde (Zv. w. III s.) mxolod es orisrulyofili ricxvi iyo cnobili. evklidem
moifiqra formula:
2P_1(2P_1),sadac 2P_1 martivi ricxvia. am formulis
gamoyenebiT man kidev ori srulyofili ricxvi
aRmoaCina:
22_1(22_1) = 6;23_1(23_1) = 28;25_1(25_1)=24(25_1) = 16×31= 496;27_1(27_1)=26(27_1) = 64 ×127 = 8128.mexuTe srulyifili ricxvia: 33 550 336,meeqvse _ 8 589 869 056;meSvide _ 137 438 691 328;merve _2 305 843 008 139 952 128.mecxre srulyofili ricxvi gamoTvlili iyo
mxolod 1883 wels rusi soflis mRvdlis i.v. perkuSinis mier. am ricxvSi aris 37 cifri.
2 305 843 009 213 693 951×260, sadac
(misi Sroma gmirobis tol-
fasi iyo).
cxadia aseTi ricxvebis xeliT angariSi Zalze
Znelia (TiTqmis SeuZlebelia).
meoce saukunis dasawyisSi gamoiyenes meqanikuri
saTvleli manqanebi da 1911 wels aRmoaCinesmeaTe srulyofili ricxvi:
618 970 019 643 690 137 449 562 111× 288,
sadac
am ricxvSi aris 54 cifri.1914 wels aRmoaCines meTerTmete (65
cifriani) srulyofili ricxvi:
162 259 276 829 213 363 391 578 010 288 127×2106
da meTormete (77 cifriani)2126(2127_1)
srulyofili ricxvi.
SemdegSi gamoigones eleqtronuli saTvleli
manqanebi da 1952 wlis 30 ianvars amerikelmamaTematikosma robinsonma, kaliforniis univer-
sitetSi gamoiyena eleqtronuli saangariSo
manqana 2P_1 ricxvis simartivis Sesamowmeblad.man Tavdapirvelad gadawyvita 2257_1 ricxvissimartivis Semowmeba da miiwvia lemeri, romelmac
20 wlis win TiTqmis erTi weli moandoma amisangariSs. lemerma miiRo didi siamovneba, rodesac
dainaxa, rom manqanam miiRo igive Sedegi 18wamSi. imisaTvis, rom mieRoT Semdegi srulyofili
ricxvi, manqanam daiwyo axali martivi ricxvebis
Zebna. man or saaTSi 42 ricxvi Seamowma,
romelTa Soris yvelaze mcires hqonda 80-istoli cifrTa ricxvi! yvela es ricxvi aRmoCnda
Sedgenili. axali (mecamete) srulyofili ricxvi
manqanam aRmoaCina 1952 wlis 30 ianvars saRamos:2520(2521_1), (P = 521).
am ricxvSi 314 cifria.imave dRis SuaRamisas manqanam aRmoaCina
meToTxmete srulyofili ricxvi. Seamowma kidev
13 evklidiseuli ricxvi, da man miagno martivricxvs 2607_1, romelsac aqvs 183 cifri (aTobiTsistemaSi). es srulyofili ricxvia:
2606(2607_1), (P = 607).meToTxmete srulyofil ricxvs aqvs 366
cifri.
1957 wlis seqtemberSi Svedi maTematikosisg. rizelis mier napovni iqna meTvrmete
srulyofili ricxvi. eleqtronul-saangariSo
manqanis gamoyenebiT man xuT naxevar saaTSi
daadgina 23217_1 ricxvis martivoba da miiRomeTvramete srulyofili ricxvi:
23216(23217_1), (P = 3217).masSi daaxloebiT 2000 cifria.Semdegi srulyofili ricxvebis Zebna moiTxovs
ufro meti da meti moculobis angariSs.
saangariSo teqnika TandaTanobiT srulyofili
xdeba da 1962 w. moZebnili iqna ori axalisrulyofili ricxvi, 1965 wels kidev sami. amricxvebs evklidis formulaSi Seesabameba
P = 4253, 4423, 9689, 9941 da 11213.srulyofil ricxvSi 211212(211213_1) aris 3376
sssssrulyofili rrulyofili rrulyofili rrulyofili rrulyofili ricxvebi.icxvebi.icxvebi.icxvebi.icxvebi.
angarangarangarangarangariSi da saangariSi da saangariSi da saangariSi da saangariSi da saangariSoebiiSoebiiSoebiiSoebiiSoebi
33ricxvebis idumali samyaro
cifri!
udidesi maTematikosi edmund landau aR-
niSnavs : `... dRemdis ori problemaa
gadauWreli: usasruloa Tu ara luwi
srulyofil ricxvTa simravle? _ ar
vici. _ arsebobs Tu ara kenti
srulyofil ricxvTa usasrulo
simravle? _ me isic ki ar vici
arsebobs Tu ara erTi mainc aseTi~.
cxadia iseTi damxmaris saSualebiT, rogoricaa
saangariSo manqanebi adamianma SeZlo aseTi
veberTela srulyofili ricxvebis dadgena.
dReisaTvis cnobilia 30-ze meti srulyofiliricxvi romelTa Soris udidess Seesabameba:
P = 216 091.srulyofili ricxvebis Zebnis istoria,
TvalnaTliv gviCvenebs, Tu rogor zrdis saan-
gariSo manqanebi adamianis SesaZleblobebs.
maTematikosebi yovelTvis ocnebobdnen iseT
daxmarebaze, romelic gaamartivebda maT Sromas
xangrZlivi da damRleli gamoTvlebisagan.
erT-erTi gamomTvleli mowyobiloba iyo
abaki. es saangariSo CarCo dResac gamoiyeneba
zogierT qveyanaSi.
logariTmuli cxrilebi XVII saukunis
dasawyisSi daamuSava jon neperma da aadvilebda
gamoTvlebs TiTqmis 4 saukunis ganmavlobaSi.msoflioSi pirveli saTvlel-saangariSo
mowyobiloba (manqana) aago 19 wlis blezpaskalma 1642 wels (sur. 1).dRes TiToeul Tqvengans aqvs saSualeba
gamoiyenos miniaturuli saangariSo manqana-
mikrokalkulatori (sur. 2), romelic saSualebasiZleva gamoTvlebi Catardes swrafad. igi
namdvilad iqca maTematikosebis (da ara marto
maTTvis) megobrad da mxsnelad.
� mikrokalkulatorze, Tu daakvirdebi ric-
xvebis klaviSebis gan-
lagebas Zalian advilad
aRmoaCen saintereso
ricxviT kanonzomiere-
bebs: romeliRaca ric-
xvebis sxvaoba yovel-
Tvis 111-is an 333-istolia. aba, moZebne,
romelia es ricxvebi?� agreTve rome-
liRaca orniSna ric-
xvebis sxvaoba yovel-
Tvis 27, 198 an 594-istolia. zogierTi jami
yovelTvis iyofa 11-ze.maTi moZebna ar gagi-
Wirdeba, Tu gulmod-
gined daakvirdebi da
sxvadasxva variants Sea-
mowmeb.
� klaviSebze kidev sxva saintereso kanon-
zomierebebis aRmoCenac SeiZleba! ivarjiSe da
aRmoaCine! magaliTad:
3+7=10 1+5+9=151+9=10 3+5+7=152+8=10 2+5+8=154+6=10 4+5+6=15
1 � dawere kent ricxvTa sasruli mimdevroba 1-dan 999-mde.a) ras udris am ricxvebis jami?b) Seadgine analogiuri amocana luwi ricxvebisa da naturaluri ricxvebis
SemTxvevaSi.
2 � moZebne da gamoiyene yvelaze martivi angariSis wesi Semdegi magaliTebisaTvis:
a) 99_97+95_93+91_89+. . .+7_5+3_1.b)
1 1 1 1 1 1 1 1 1 .1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10
+ + + + + + + +⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅
3 � a) swrafad ipove 1 .2 .3 .4 .5 .6+1 ricxvis 5-ze gayofisas miRebuli ganayofi danaSTi.
b) ipove zepirad 1000000–(1000000–{1000000–[1000000-(1000000-999999]}).4 � frangma maTematikosma sofi Jermenma (1776-1831), roca moswavle iyo, daamtkica, rom
K4 + 4, sadac K erTze meti nebismieri mTeli ricxvia, aris Sedgenili. Sen daamtkiceb?
sur. 1
sur. 2
3. j. kiknaZe
198:9=22.
594:9=66.
34 ricxvebis idumali samyaro
cnobili Sveicarieli maTematikosebis,
bernulebis ojaxis warmomadgenelma iohan IIIbernulma 1773 wels berlinis akademiis SromebSigamoaqveyna cxrili, sadac mocemuli iyo nraodenobis erTianebiT dawerili ricxvebis
martivi gamyofebi:
miuxedavad imisa, rom man ver SeZlo am saxis
zogierTi ricxvebis martivi gamyofebis moZebna
(n=11, 17, 29), xolo sami ricxvis (n=20, 25, 27)gamyofebi ar iyo dayvanili martiv gamyofebamde,
miuxedavad mis mier daSvebuli Secdomebisa (n=22,24, 26) Cven dRes SegviZlia pativi vceT misgigantur Sromas am didi ricxvebis martivi
gamyofebis moZebnisaTvis. cxrilSi bernulim
varskvlaviT aRniSna misTvis saeWvo SemTxvevebi.
am cxrilis gamoqveynebidan TiTqmis 200 wlisSemdeg, 1964 wels niu-iorkSi a. beilermagamoaqveyna wigni `saxaliso ricxvTa Teoria~
sadac am ricxvebs miuZRvna mTeli Tavi
saxelwodebiT `111 ... 1111~, da Semoitana
maTTvis termini `repiunitebi~ (`repunit~,Semokleba inglisuri sityvebisa repeated unit _gameorebuli erTiani). es termini qarTul
cnobarebSi jerjerobiT aRniSnuli ar aris.
aTobiT sistemaSi repiunitebs aRniSnaven R-iT.mag. R1= 1, R2= 11 da a.S.maTematikosebi muSaoben am cxrilis gafar-
Toebaze da 1975 wlisaTvis cxrilSi n-ma miaRwia3000 (s. eits), magram masSi sakmao raodenobisuzustobebia (amJamad am uzustobebis nawili
likvidirebulia da yvela n = 162 ricxvisaTvismoZebnilia martivi gamyofebi).
`111 ... 1111~ _ repiunitebi
gansakuTrebul interess iwvevs martivi
repiunitebi. ukve damtkicebulia, rom R1, R19
(1918 w.), R23 (1929 w.), R317 (1978 w.) da R1037
(1985 w.) martivi ricxvebia. e.i. repiunitebisojaxidan jer-jerobiT cnobilia mxolod xuTi
martivi ricxvi.
aRmoCenilia repiunitebis mravali saintereso
Tviseba, albaT bevri jer kidev ucnobia.
namravli Ri×××××Rj (-i, -Ji indeqsebia _ natu-
raluri ricxvebia), rodesac ji ≥≥9 , war-
moadgens palindromul ricxvs (12... j ... 21saxisas). ricxvi palindromi ewodeba naturalur
ricxvs, romlis Canaweri emTxveva misi sarkuli
anareklis Canawers. magaliTebi:
11111×××××111 = 1233321,1112 = 12321.
Tu 9>≥ ji , maSin Ri×××××Rj namravli ar arispalindromi.
35ricxvebis idumali samyaro
1 � romeli ricxvebiT SeiZleba Sec-
valo asoebi, rom cxra Sesak-
rebTa jami gaxdes repiuniti?
3 � romeli ori repiunitis namravlia ricxvi 123455554321?
4 � avtomobilebis gayidvis Semdeg firmis Semosavali gaxda 1111111 dolari. ramdeni avtomo-bili gauyidia firmas, Tu TiToeulis fasi erTnairi iyo?
5 � cxadia: 121 = 11×××××11, 11211 = 111×××××101, 1112111 = 1111×××××1001.e.i. palindromebi 121, 11211, 1112111 ar arian martivi ricxvebi. daamtkice, rom
������
erTeulierTeuli nn
11...121...11 repiuniti nebismieri n-isaTvis ar aris martivi ricxvi.
6 � SegiZlia oTxi 2-ianiT da Svidi 5-ianiT miiRo repiunitebi?
7 � Tu 12 345 679 gaamravleb 9-ze, miiReb repiunits (Seamowme). romel ricxvze unda gaamrav-lo mocemuli ricxvi, rom miiRo a) mxolod xuTianebiT da b) mxolod cxrianebiT dawe-
rili ricxvebi.
8 � dawere formula, romliTac miiReb repiunitebs.
` `
` `
` `
` `
` `
` `
` `
` `
+
2 � romeli ricxvebiT Secvlidi asoebs?
R R R R R R RR R R R R R R
×××××
REPUNITINUPER
Ð Å Ï Ü Þ Í È Ò
36 ricxvebis idumali samyaro
`zepiri angariSi~ _ cnobili rusi mxatvris bogdanov-belinskis farTod cnobili
namuSevrebidan erT-erTia, romelic moskovis tretiakovis galereaSi inaxeba. mxatvarma daxata
Tavisi skolis erTi gakveTili da maswavleblis rolSi warmoadgina cnobili pedagogi s. a. raCinski.
kargad daakvirdi suraTs. masze Sen aRmoaCen Zveli saxalxo skolis moswavleebis cxovrebas
maTematikis gakveTilze. dainaxav maT sxvadasxva saxes, xasiaTs, maZiebel gonebas, sazrianobas da
niWierebas. mxatvari gadmoscems maT gatacebas skoliT da amasTan erTad maswavleblis unars
daainteresos bavSvebi ... magaliTi, romlis amoxsniTac isini gatacebuli arian dafaze weria. ai
isic:
Sen mas zepirad amoxsni?
102 + 112 + 122 + 132 + 142
365
n. p. bogdanov-belinski. `zepiri angariSi~
s. a. raCinskis saxalxo skolaSi. 1895.
�
37
maTematikuri induqciis principi*maTematikuri induqciis principi*maTematikuri induqciis principi*maTematikuri induqciis principi*maTematikuri induqciis principi*
nebismier mecnierebaSi movlenebis Seswavlisas,
es maTematika iqneba Tu istoria, fizika Tu
medicina, astronomia Tu ekonomika yvelgan da
yovelTvis mTavaria kanonzomierebis dadgena,
romelic erTmaneTTan akavSirebs Sesaswavli
movlenis TiToeul elements. xSirad SesaZlebeli
xdeba aRmoCenili kanonzomiereba gamoisaxos
formuliT. adamianma, Tu esmis formulebis ena~,
SesaZloa uceb dainaxos kanonzomierebebis
aRmosaCenad, zogjer Zalian grZeli da
Sromatevadi saqmianobis Sedegi.
magram, Sen TavSi rom mkvlevari aRzardo,
araa sakmarisi gaigo mxolod kvlevis saboloo
Sedegebi. aucilebelia Cawvde TviT kvleviTi
muSaobis process da aiTviso is meTodi,**
romelic gamoyenebuli iyo saboloo Sedegebis
misaRebad. mecnierebi muSaobaSi sxvadasxva
meTodebs iyeneben. TiToeul mecnierebaSic ki
maTi ricxvi uamravia. Cven ganvixilavT mxolod
maTematikuri induqciis meTods da mis gamoyenebas.
induqcias*** uwodeben msjelobis meTods,
romelsac kerZo magaliTebidan raime zogad
daskvnamde mivyavarT.
magaliTi 1. kenti 1, 3, 5, 7, ..., (2n-1)ricxvebis SekrebiT n cvladis sxvadasxva
mniSvnelobisaTvis (n = 1, 2, 3, ...) miviRebT:
_ hipoTeza SeiZleba ase CamovayaliboT: yvela
naturaluri n-saTvis marTebulia toloba:
1 + 3 + 5 + ... + (2n - 1) = n2
amrigad, xuTma ganxilulma magaliTma migviy-
vana hipoTezamde, romelic mtkicdeba, rom
marTebulia.
magaliTi 2. maTematikosebi eZebdnen ra
mxolod martivi ricxvebis misaReb formulas,
gamoTqvamdnen sxavadasva hipoTezas. am mizniT
leonard eilerma Seamowma formula:
412 ++=ϕ xx)x(
Tu am formulaSi (samwevrSi) CavsvamT
naturalur 1, 2, 3, 4, 5 ricxvebs miviRebT:
.71)5(;61)4(
;53)3(;47)2(;43)1(
=====
ϕϕϕϕϕ
mocemuli samwevris yvela miRebuli mniS-
vneloba martivi ricxvia. Tu x-is nacvlad
CavsvamT 0, -1, -2, -3, -4 ricxvebs, miviRebT:
mocemuli samwevris mniSvnelobebi x cvladis
miTiTebuli mniSvnelobebisaTvisac agreTve
martivi ricxvebia.
ganxiluli msjelobis safuZvelze iqmneba
hipoTeza, rom samwevris ϕ(x) mniSvneloba x-isn ebi smi eri mTeli mniSvn elobis aTvi s
(0, ±1, ±2, ±3, ...) martivi ricxvia. magram
gamoTqmuli hipoTeza mcdaria, radgan roca
x = 41, maSin
.
e.i. miiReba Sedgenili da ara martivi ricxvi.
� damoukideblad Seamowme hipoTeza, roca
x = 40.
amrigad, msjelobis erTsa da imave meTods
zog SemTxvevaSi swor daskvnamde mivyavarT
(pirveli magaliTi), xolo zogSi _ mcdar
daskvnamde (meore magaliTi). amis mizezi isaa,
_ `jami , romelic erTi
Sesakrebisagan Sedgeba~, aseTi
gamoTqma maTematikaSi
miRebulia.
2
2
2
2
2
52597531
4167531
39531
2431
111
==++++==+++
==++==+
==
yvela moyvanil magaliTSi advili SesamCnevia:
pirveli kenti naturaluri ricxvebis jami
SesakrebTa ricxvis kvadratis tolia. bunebrivad
dagvebadeba kiTxva: xom ara aqvs adgili am Tvisebas
SesakrebTa nebismieri ricxvisaTvis? Cveni varaudi
* principi (laT. principium dasawyisi, dasabami) _ romelime Teoriis, moZRvrebis, mecnierebis da misT. ZiriTadiamosavali debuleba; saxelmZRvanelo idea.
** meTodi (berZ. methodos) _ 1. bunebisa da sazogadoebrivi cxovrebis movlenaTa kvlevis, Secnobis xerxi. mag.,eqsperimentuli meTodi. 2. xerxi, wesi, wesebis sistema raime moRvaweobaSi. miznis miRwevis saSualeba.
*** induqcia (laT. inductio) _ azrovnebis meTodi _ kerZo faqtebidan, calkeuli debulebebidan zogadi daskvnebisgamotana (sapirisp. deduqcia).
38 maTematikuri induqciis principi
rom am msjelobebSi daskvna ramdenime magaliTis
ganxilvis Sedegad keTdeba, romlebic yvela
SesaZlo SemTxvevas ar moicavs, amitom msjelobais
am meTods arasrul induqcias uwodeben.
rogorc vxedavT, arasruli induqciis meTods
ar mivyevarT sruliad saimedo daskvnamde (swored
amitom Secda ferma, gv. 30), magram is imiTaasasargeblo, rom saSualebas gvaZlevs Camova-
yaliboT hipoTeza, romelic Semdgom SeiZleba
davamtkicoT an uarvyoT. magram Tu daskvna yvela
SemTxvevis ganxilvis safuZvelze keTdeba, maSin
msjelobis aseT meTods srul induqcias uwo-
deben. es meTodi maSin gamoiyeneba, roca
SemTxvevaTa ricxvi sasrulia (da ar aris
`metismetad didi~).
magaliTad: davamtkicoT, rom yoveli natura-
luri ricxvi n, romelic 2 ≤ n ≤ 15 utolobas
akmayofilebs, an martivi ricxvia, an gamoisaxeba
araumetes sami martivi ricxvis namravlis saxiT.
damtkicebisaTvis ganvixiloT TiToeuli
naturaluri ricxvi 2-dan 15-mde. 2, 3, 5, 7, 11,
13 ricxvebi martivia. 4, 6, 9, 10, 14, 15 ricxvebi
SeiZleba warmovidginoT ori martivi ricxvis
namravlis saxiT, xolo danarCeni 8 da 12 ricxvebi
_ sami martivi ricxvis namravliT.
davubrundeT tolobas:
1 + 3 + 5 + ... + (2n - 1) = n2.
es toloba SeiZleba ganvixiloT, rogorc
cvladis Semcveli winadadeba da moxerxebu-
lobisaTvis nebismieri naturaluri n-isaTvis igiaRvniSnoT A(n)-iT. maSin A(1), A(2), A(3), A(4),
A(5)-is WeSmariteba niSnavs mocemuli formulis
marTebulobas, roca n=1, n=2, n=3, n=4, n=5
(rogorc dasawyisSi vaCveneT).
radganac A(5) winadadeba WeSmaritia:
2597531 =++++ , amitom
e.i. WeSmaritia A(6) winadadebac.
amrigad damtkicebulia, rom A(5)-is
WeSmaritebidan gamomdinareobs A(6)-is
WeSmariteba. Tu nacvlad sityvisa `gamomdina-
reobs~ gamoviyenebT niSans ⇒, maSin winadadeba
`A(5)-dan gamomdinareobs A(6)~ mokled ase
Caiwereba: A(5) ⇒ A(6).
davamtkicoT, rom A(k) ⇒ A(k +1). es
niSnavs, rom 2k)1k2(...531 =−++++ to-
lobidan gamomdinareobs
toloba.
marTlac
axla ukve cxadia, rom A(6) ⇒ A(7). zustad
aseve A(7) ⇒ A(8); A(8) ⇒ A(9) da a.S.
aseTnairad SeiZleba mivaRwioT nebismier n
naturalur ricxvs da misTvis davamtkicoT
A(n). winadadebis WeSmariteba. sxvanairad rom
vTqvaT, A(n) winadadeba WeSmaritia nebismieri
naturaluri n-isaTvis, Tu igi WeSmaritia n=1-
isaTvis da nebismieri k-saTvis A(k)-dan
gamomdinareobs A(k+1). magram miuxedavad
naTqvamis sicxadisa da damajeroblobisa, aq saqme
gvaqvs axal maTematikur principTan, romelsac
maTematikuri induqciis principi ewodeba:
Tu A(n) winadadeba, romelSic n natu-
raluri ricxvia, WeSmaritia n=1-isaTvis,
da iqidan rom igi WeSmaritia n=k-saTvis
(sadac k nebismieri naturaluri ricxvia)
gamomdinareobs misi WeSmariteba momdveno
n=k+1 -isaTvisac. maSin A(n) winadadeba
WeSmaritia iqneba nebismieri naturaluri
n ricxvisaTvis.
maTematikuri induqciis principi naturalur
ricxvTa ariTmetikis erT-erTi im aqsiomaTagania*,
romelsac farTod iyeneben maTematikaSi. am
principebze dafuZvnebulia mtkicebaTa meTodi,
romelsac maTematikuri induqciis meTodi
ewodeba (sruli induqcia).
am meTodiT damtkiceba ori nawilisagan
Sedgeba: pirvel nawilSi amtkiceben (amowmeben)
A(1) winadadebis WeSmaritebas; meore nawilSi
varaudoben, rom A(n) WeSmaritia n=k-sTvis da
amtkiceben mis WeSmaritebas n = k + 1-isaTvis ,
e.i. asabuTeben Semdegs: A(k) ⇒ A(k+1).
Tu damtkicebis orive nawili Catarebulia,
maSin maTematikuri induqciis principis
safuZvelze A(n) winadadeba WeSmariti iqneba
nebismieri naturaluri n ricxvisaTvis.
axla SegviZlia CavTvaloT, rom zemoT
ganxiluli (1) toloba marTebulia nebismieri
naturaluri n ricxvisaTvis, radgan igi
m arTebulia n = 1- s aTvi s da am a sTan
A(k) ⇒ A(k+1).
* aqsioma (berZ. axiõma) ama Tu im mecnierebaSi amosavlad miRebuli debuleba, romlis WeSmariteba daumtkicebladaris miRebuli, magram aucilebelia sxva debulebaTa dasamtkiceblad.
39maTematikuri induqciis principi
ganvixiloT magaliTebi.
magaliTi 1. mocemulia mimdevroba:
...,14
1...,
35
1,
15
1,
3
1
2 −n
ipoveT misi pirveli n wevris jami.amoxsna: jer CamovayaliboT hipoTeza da
Semdeg igi davamtkicoT sruli induqciis
meTodiT. gamovTvaloT saZiebeli jamis ramdenime
pirveli mniSvneloba:
S1, S
2, S
3, S
4, ...
;5
2
15
6
15
1S
15
1
3
1S
12==+=+=
;7
3
35
1
5
2
35
1S
35
1
15
1
3
1S
23=+=+=++=
;9
4
63
28
63
1
7
3
63
1S
63
1
35
1
15
1
3
1S
34
==
+=+=+++=
Tu davakvirdebiT am jamebs, SevamCnevT, rom
mricxvelSi dgas saZiebeli jamis nomeri, xolo
mniSvnelSi _ gaorkecebuli nomers damatebuli 1.amrigad, iqmneba hipoTeza, rom
1214
1...
35
1
15
1
3
1
2 +=
+++++
n
n
n
(2)
(2) tolobis marTebulebis dasamtkicebladvisargebloT maTematikuri induqciis meTodiT.
es toloba naturaluri n-isaTvis aRvniSnoTA(n)-iT.
1. A(1) WeSmaritia, radgan
1
2. davamtkicoT, rom A(k) ⇒ A(k+1).maSasadame davuSvaT hipoteza WeSmaritia rome-
liRac nebismieri k-saTvis da vamtkicebT misWeSmaritebas (k+1)-saTvis.
.1k2
k
1k4
1...
35
1
15
1
3
1S
2k +=
−++++=
[ ][ ]
1)1k(2
1k
3k2
1k
)1k2)(3k2(
)1k)(1k2(
)1k2)(3k2(
1kk2k2
)1k2)(3k2(
1)3k2(k
)1k2)(3k2(
1
1k2
k
1)1k(21)1k(2
1
1k2
k
1)1k(4
1
1k2
k
1)1k(4
1SS
2
22k1k
+++=
++=
=++
++=+++++=
=++
++=++
+
++
=−+++
++
=
=−+
++
=−+
+=+
maTematikuri induqciis meTodiT mtkicebis
orive nawili Catarebulia. maSasadame, (2)toloba WeSmaritia n-is nebismieri naturalurimniSvnelobisaTvis.
1 � mocemulia mimdevroba ariTmetikuli progresiis saxiT:a1, a
2, a
3, ..., a
n, sadac
a2 = a
1+d;
a3 = a
2+d = a
1+d+d=a
1+2d;
a4 = a
3+d=a
1+2d+d = a
1 +3d.
d aris ariTmetikuli progresiis sxvaoba. Camoayalibe hipoTeza, progresiisnebismieri wevrisaTvis da misi WeSmariteba daamtkice maTematikuri induqciis
meTodiT.
2 � mocemulia mimdevroba geometriuli progresiis saxiT:
b1, b
2, b
3, ..., b
n, . . . sadac
b2 = qb
1; (q≠1)
b3 = qb
2= q2b
1;
b4 = qb
3= q3b
1.
q geometriuli progresiis mniSvnelia. Camoayalibe hipoTeza progresiis nebismieri wevrisaTvisda misi WeSmariteba daamtkice maTematikuri induqciis meTodiT.
3 � daamtkice: geometriuli progresiis pirveli n wevris jami q
qbn −
−=1
)1(S
n1
4 � mocemulia mimdevroba:
⎭⎬⎫
⎩⎨⎧
+ )1(
1
nn
.
40 maTematikuri induqciis principi
es niSnavs, rom mimdevrobas aqvs saxe: .
)1(
1,...,
43
1,
32
1,21
1
+⋅⋅⋅ nn
gamoTvaleT am midevrobis pirveli n wevris jami.
5 � daamtkice, rom 1-dan n-mde naturalur ricxvTa kvadratebis mimdevrobis jami udris:
6
)12)(1( ++ nnn e. i. .
nnn
n...
6
)12)(1(321 2222 ++=++++ hipoTeza mocemulia.
6 � daamtkice, rom .2
)1(...321
2
3333
⎥⎦
⎤⎢⎣
⎡ +=++++ nn
n
7 � gaixsene bines formula da daamtkice misi WeSmariteba.
miTiTeba: .;2
53
4
5521
2
51
2
53
4
5521
2
5122
−=+−=⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛ −+=++=⎟⎟⎠
⎞⎜⎜⎝
⎛ +
8 � maTematikuri induqciis meTodiT daamtkice, rom fibonaCis mimdevrobis pirveli n wevris
kvadratebis jami udris .
1nn +⋅ aa
m. k. esxeri. `sami sfero~. 1945.
mormormormormoric kornelis esxeric kornelis esxeric kornelis esxeric kornelis esxeric kornelis esxeriiiii
holandieli mxatvari, grafikosi, mravali graviurisa da liTografiis avtori m. k.
esxeri daibada 1898 wlis 17 ivniss leeuvardenSi (niderlandebSi). yrmoba gaatara arnhe-
imSi da iqve swavlobda sko-
laSi. adreul asakSi cxadi
gaxda misi miswrafeba xat-
visadmi da swavla gaagrZela
arqiteqturis fakultetze.
magram holandieli mxatvris
de moskitas rCeviT, arqiteq-
turas Tavi daaneba da mu-
Saoba daiwyo grafikaSi. swav-
lis damTavrebis Semdeg, esxeri cameti weli cxovrobda
italiaSi. igi gansakuTrebiT moxibluli iyo romiT. bevrs
mogzaurobda fexiT samxreT italiaSi da espaneTSi.
1935 wels, italiaSi faSizmis damkvidrebis Semdeg
gadasaxlda SveicariaSi. 1941 wels dabrunda samSobloSi _
baanSi, xolo 1970 wlidan sikvdilamde cxovrobda larenSi.
gardaicvala 1972 wlis 27 marts.
msoflio aRiarebas esxerma 1951 wels miaRwia, rodesac
misi ramdenime namuSevari gamoqveynda cnobil JurnalebSi:
`The Studio~, Time~ da Life~.1954 wels amsterdamSi Catarda maTematikosTa saerTa-
Soriso kongresi da masTan dakavSirebiT moawyves esxeris
didi gamofena. mecnierebma mis namuSevrebSi SeniSnes bevri
saerTo maTematikis zogad ideebTan, maSinve aRiares da Seiyvares
`TavianTi~ mxatvari. am droidan moyolebuli esxeris naxatebi
xSirad ibeWdeba fizika-maTematikur gamocemebSi.
esxeri ar malavda, rom cudad icoda maTematika, magram
ambobda: me ufro xSirad maTematikosebTan vgrZnob did siax-
loves, vidre kolega mxatvrebTan~. leonardo da vinCisa da
albrext diureris msgavsad esxeri didad afasebda wesier
mravalwaxnagebs, xuT platoniseul sxeuls: tetraedri, heqsaedri,
oqtaedri, dodekaedri da ikosaedri. igi gaocebuli iyo maTi
srulyofilebiT da ambobda, rom isini ganasaxiereben harmoniisa
da wesrigisadmi adamianis swrafvis somboloebs. es sxeulebi
ar arian adamianis gonebis nayofi, radgan isini arsebobdnen
bunebaSi kacobriobis Seqmnamde gacilebiT ufro adre.
esxeri Tavis naSromebSi Taviseburad asaxavs samyaros
usasrulobas, sivrcisa da drois erTianobas, ar arsebul
obieqtebs, iluziebs da sxv.
sainteresoa, rom m. k. esxeris naxatebis didi koleqcia
Seagrova aSS-is yofili prezidentis, Teodor ruzveltis
SviliSvilma kornelius ruzveltma.
avtoportreti. 1943.
41
arqimedes aRmoCenaarqimedes aRmoCenaarqimedes aRmoCenaarqimedes aRmoCenaarqimedes aRmoCena
Zv. w. 323, daaxloebiT 33 wlis asakSi
gardaicvala aleqsandre makedoneli _ didi
aleqsandre. misi monarqia daiSala. aTenSi
Zalaufleba xelSi Caigdo antimakedonelma
reaqciam da misi maswavlebeli, udidesi moaz-
rovne, filosofosi, platonis moswavle aris-
totele (Zv. w. 384-322) iZulebuli gaxda
TavSesafaris saZebnelad gaqceuliyo. igi evbe-
aze q. qaldkideaSi gadasaxlda, sadac male 63wlis asakSi gardaicvala. aTenma Tavisi poli-
tikuri mniSvneloba da pirveloba rogorc
inteleqtualurma centrma TandaTan dakarga.
am dros mecnieruli interesebis centrma egvip-
teSi, didi aleqsandres mier daarsebul qalaq
aleqsandriaSi gadainacvla.
ptolomei I soterma (`mxsneli~) lages
Zem, aleqsandre makedonelis mxedarTmTavarma
da megobarma egvipte sammarTvelod miiRo didi
aleqsandres gardacvalebis Semdeg diadoqosebs
Soris atexili brZolis Sedegad, Zv. w. 305Tavi mefed gamoacxada (Zv. w. 305-283) daptolomeebis _ lagidebis* dinastias safuZ-
veli Cauyara. man Tavis sasaxleSi miiwvia
aristoteles moswavle demetria falerski
da daavala Seeqmna aristoteles skolis _
`likeis~ (liceumis) msgavsi skola. ase Seiqmna
aleqsandriis museioni, romlis biblioTekaSi
Tavi mouyares aristoteles Sromebs.
ptolomei II filadelfosi (`dis mosiyva-
rule~) (Zv. w. 285-246) xelovnebasa da
mecnierebas mfarvelobda da misi mmarTvelobis
dros q. aleqsandria, kerZod museioni elinis-
turi kulturis centri gaxda. aq saxelmwifos
xarjze mecnierebi erTad cxovrobdnen. maT
gankargulebaSi ori didi biblioTeka iyo, sadac
Zv. w. 48-Si 700 000 tomi inaxeboda. male
biblioTelkam wignebis gamocema daiwyo, rasac
xeli Seuwyo egviptis papirusis arsebobam
(saweri masalis damuSavebaSi egviptes buneb-
rivi monopolia hqonda). es pirobebi gansakuT-
rebiT uwyobdnen xels mecnierebis ganviTarebas.
msoflios yvela kuTxidan aleqsandriaSi Tavs
iyridnen mecnierebi da mTeli antikuri**
periodis ganmavlobaSi aq mecnieruli skolebi
gaifurCqna. amitom elinistur periodSi, bunebis
movlenebis kvlevaSi garkveuli warmatebebi
aleqsandriis museionerebTanaa dakavSirebuli.
es warmatebebi garkveul wilad arqimedes
saxelTanacaa dakavSirebuli.
Zv, w, 287 sirakuzSi (sicilia), cnobili
astronomis, fideas ojaxSi daibada Zveli
berZeni mecnieri arqimede. didi drois ganmav-
lobaSi igi aleqsandriaSi swavlobda da mTeli
Tavisi sicocxlis manZilze museionebis
swavlulebTan mecnieruli kavSiri ar gauwyve-
tia. am udidesma moazrovnem: inJinerma, astro-
nomma, fizikosma, maTematikosma Tavisi SromebiT
xeli Seuwyo kacobriobis ganviTarebas da
waruSleli kvali datova istoriaSi. am geni-
osis naazrevi yovelTvis aRfrTovanebas iwvevs.
man aRmoaCina sxeulTa curvis kanoni, berketis
wonasworobis piroba da simZimis centris
`momeciT sayrdeni wertili
da dedamiwas avwev~.
arqimede
* ptolomeebi, lagidebi (berZ. Ptolemaioi, Lagidai), samefo dinastia elenistur (epoqa, rodesac ayvavebuli iyoSereuli berZnul-aRmosavluri kultura _ aleqsandre makedonelis monarqiis daSlidan romis mier saberZneTisa da
aRmosavleTis dapyrobamde _ Zv. w. I saukune) egvipteSi.
** antikuri (laT. antiguus _ Zveli) _ Zveli berZnuli an romauli (kultura, xelovneba, sazogadoebrivi wyoba da sxva).
42 arqimedes aRmoCena
mTavari Tvisebebi. magram, cotam Tu icis, rom
man faqtiurad aRmoaCina meTodi, romelic
safuZvlad daedo maTematikis erT-erTi Tana-
medrove dargis _ integraluri aRricxvis
ganviTarebas! misi gamoyenebiT arqimedem gansaz-
Rvra paraboluri segmentis farTobi (parabo-
lis kvadratura), birTvis moculoba da sxv.
arqimedes saxelTan dakavSirebulia sxvadas-
xva legenda. magaliTad legenda mefe hieronis
oqros gvirgvinis Sesaxeb~, abazanidan amosvlis
Semdeg cnobili gamoTqma heureka~ _ evrika~
(vipove).
Tqven ukve iciT, rom zogjer intuicia
gvRalatobs, magram xSir SemTxvevaSi igi udidesi
aRmoCenis wyaroa! swored fizikuri intuicia
udevs safuZvlad yvela drois erT-erT udides
maTematikur aRmoCenas _ arqimedes mier integ-
raluri aRricxvis aRmoCenas. igi ambobda:
`ramdenime maTematikuri amocana meqanikis
saSualebebiT gamovikvlie~*.
arqimedes gadmocemiT demokritem gansazRvra
konusis moculoba: igi tolia im cilindris
moculobis erTi mesamedis, romlis simaRle da
fuZis farTobi igivea rac konusis. magram
araferia cnobili misi meTodis Sesaxeb. evdoksi
iyo pirveli vinc daamtkica demokrtes mosazreba.
Zveli berZnebi garkveuli azriT koordi-
natTa meTods~ icnobdnen. isini sibrtyeze
wertilTa geometriuli adgilis SeswavlisaTvis,
moZravi wertilidan winaswar fiqsirebul aTvlis
or RerZamde manZils ganixilaven.
sur. 1-ze naCvenebia e.w. dekartes marTkuTxa
koordinatTa XOY sistema sibrtyeze. wertilTa
geometriuli adgili, romlebic akmayofileben
pirobas: 222
R)()( =−+− byax (piTagoras
Teorema), warmoadgens R radiusian wrewirs
O(a,b) centriT.axla gavyveT arqimedes `azris jaWvs~ da
ganvixiloT rogori meTodiT gansazRvra birTvis
moculoba: sibrtyeze XOY marTkuTxa koordi-
natTa sistemaSi R radiusiani wrewiri exeba
koordinatTa O saTaves da misi O1 centri OX
RerZze mdebareobs. iqvea marTkuTxa samkuTxedi,
marTi kuTxiT O wertilSi, agreTve 2R da 4R
gverdebiani marTkuTxedi (sur. 2). arqimedem
warmoidgina wrewiris, samkuTxedis da marTkuT-
xedis brunva OX RerZis garSemo. Sesabamisad
miiRo birTvi, konusi da cilindri. cxadia
konusis simaRle da fuZis wris radiusi igivea
rac cilindris da 2R udris (sur.2). Tanamedrove
aRniSvnebiT am wris gantolebas aqvs saxe:
x.yx
yx
R2
R)R(22
222
=+⇒
⇒=+−(1)
warmovidginoT nebismier A wertilze OX
RerZis marTobulad gatarebuli MN sibrtye.
igi gadakveTs ra birTvis, konuss da cilindrs
kveTaSi miiReba wreebi (sur. 2, marjvniv), romelTa
farTobebi Sesabamisad tolia:
22, xy ππ (radgan ) da .)R2(
2π(1) gantolebis orive mxare gavamravloT
πR2 -ze. davinaxavT, rom gardaqmnil gantolebaSi
gaCndeba ganxiluli farTobebi:
(*)
cxadia, radgan MN sibrtyis gatareba SeiZleba
nebismier wertilze, amitom x da y cvladisidideebia. maSasadame birTvisa da konusis kveTis
farTobebic cvladia, xolo cilindris _
mudmivi.
arqimedem gamoavlina genialuri azrovneba
da intuiciis araCveulebrivi unari: man (*)
gantolebaSi SeniSna Tavis mier aRmoCenili
berketis wonasworobis piroba (momentebis** wesi).
man dauSva, rom Wrilebi Zalian mcire h sisqiserTi da igive masalisagan damzadebuli diskoebia,
e.i. sxvadasxva simZime aqvT. Tu Tanamedrove
ganmartebebs gamoviyenebT, masalis simkvrives ρ-Ti aRvniSnavT, xolo simZimis Zalis aCqarebas g-Ti maSin, (*) gantoleba ase gardaiqmneba:
* Cp. The Method of Archimedes, edited dy Thomas L. Heath (arqimedes meTodi, tomas l. xitis gamocemuli),Cambridge, 1912, P. 13. am patara wigns uwodeben `Method~ (`meTodi~). arqimedes es naSromi xeibergis miermxolod 1906 wels iqna aRmoCenili (ix. Ãåéáåðã È., Íîâîå ñî÷èíåíèå Àðõèìåäà, Îäåññà, 1909).** berketi wonasworobaSia, Tu brunvis RerZis mimarT masze modebuli Zalebis momentebis algebruli jami nulis
tolia. Zalis momenti Zalis modulisa da misi mxaris namravlis tolia.
sur. 1
~
43arqimedes aRmoCena
gx.hghyghx ρπ=ρπ+ρπ 222 )R2()(R2 (2)
sadac ghy ρπ 2 sibrtyiT birTvis kveTis
Sesabamisi diskos simZimis Zalaa, ghx ρπ 2 _
konusis, xolo ghρπ 2
)R2( _ cilindris. amitom
R22 ghy ρπ , d a
Sesabamisi Zalebis momentebia O wertilis mimarT.
maSasadame (*) gantoleba gamoxatavs im faqts,
rom ori Zalis momenti gawonasworebulia
mesamiT. amitom arqimedem OX RerZi warmoidgina
rogorc uwono berketi da kveTaSi miRebuli
diskoebi ase gaanawila: cilindris ganivi WriliT
miRebuli disko Tavis adgilze datova, e.i. O
wertilidan x manZilze (B wertilSi), xolobirTvisa da konusis Wrilebis diskoebi berketis
O wertilidan marcxniv 2R manZilze erTi da
igive D wertilSi warmoidgina dakidebuli(sur. 2).
cxadia, rodesac x icvleba 0-dan 2R-mde,
miiReba cilindris yvela ganivkveTi, romlebic
cilindrs mTlianad avseben. cilindris yovel
ganivkveTs Seesabameba ori ganivkveTi, romlebic
berketis D wertilSia dakidebuli da isini
birTvsa da konuss avseben. amitom berketis D
wertilSi dakidebuli birTvi da konusi O
wertilis mimarT imyifebian wonasworobaSi
cilindrTan, ise rogorc maTi Sesabamisi kveTebi.
birTvis moculoba V-Ti aRvniSnoT da konusis
moculobasTan dakavSirebiT demokrates aRmoCena
gamoviyenoT. gadavideT diskoebis momentebidan
Sesabamisi sxeulebis momentebze, miviRebT:
,R2)R2(RV3
R2)R2(R2
2
2
π=⎟⎠
⎞⎜⎝
⎛ +π (**)
saidanac birTvis moculoba
.
3
R4V
3π= (3)
ganxilul msjelobaSi gadamwyvet nabijs (*)
gantolebidan (**) gantolebaze gadasvla
warmoadgens, e.i. ganivkveTebis mier mTeli
sxeulebis gavseba. maTematikuri simkacris
udidesi berZnuli tradiciebis warmomadgenelma
arqimedem Zalian kargad icoda, rom es mixvedra
iyo da ara damtkiceba. amis Sesaxeb igi aRniSnavda:
`faqti, romelTanac Cven mivediT, sinamdvileSi
gadmocemuli msjelobiT damtkicebuli araa.
magram am msjelobam mogvca Taviseburi miTiTeba,
rom Sedegi sworia~. war-
modgenili idea ganxiluli
amocanis moTxovnebis saz-
Rvrebs scildeba da ganu-
zomlad didi gasaqani aqvs.
ganivWrilebidan mTlian
sxeulebze gadasvla Tanamed-
rove enaze aris usasrulo
mcire nawilebidan mTlian
sidideze _ diferencialidan
integralze gadasvla. udi-
desi moazrovne arqimede ase
afasebda Tavis meTods: `me
darwmunebuli var, rom es
meTodi arc Tu mcire sar-
geblobas moitans maTema-
tikaSi; saxeldobr me vxedav,
rom vinme axlandeli an
momavali mkvlevarebi, gaec-
nobian ra am meTods, misi daxmarebiT daaskvnian
sxva Teoremebs, romlebic me jer TavSi ar
momsvlia~.
mogagonebT, rom arqimede Zv. w. III saukuneSi
cxovrobda, integraluri aRricxva ki q.S. XVII
saukuneSi Seiqmna, e.i. TiTqmis oci saukunis Semdeg.
es fati cxadyofs arqimedes geniis sidiades. igi
samarTlianad iTvleba statikisa da hidros-
tatikis fuZemdeblad. eWvgareSea, rom man mraval
gamogonebebTan erTad aago zusti meqanikis
`margaliti~ _ planetariumi, romelic Cvenamde
mouRwevel arqimedes erT-erT naSromSi iyo
aRwerili.
romaelma sardalma marcelma sirakuzis aRebis
Semdeg planetariumi, rogorc samxedro nadavli
romSi gadaitana. SemdegSi misgan markus talius
ciceroni (Zv. w. 106-43), Zveli romaeli poli-
tikuri moRvawe, oratori da mwerali aRfrTo-
vanebuli iyo. cnobilia gadmocema romaelebis
sur. 2
44 arqimedes aRmoCena
Setevebisagan qalaq sirakuzis Tavdacvis Sesaxeb.
sirakuzelebi sami weli igeriebdnen marcelis
xelmZRvanelobiT romaelebis Tavdasxmebs. am
periodSi arqimede igonebda da agebda sxvadasxva
samxedro manqanebs, romlebic momxvdurT SiSis
zars scemdnen. magram sirakuzi mainc daeca.
legendis Tanaxmad romeliRac uxeSma romaelma
mebrZolma, marcelis brZanebis miuxedavad moxuci
arqimede mokla im momentSi, rodesac igi silaze
geometriul figurebs xatavda. Tu es epizodi
mogonilia, is mainc sakmaod damaxasiaTebelia.
arqimede Tavisi Sromebidan yvelaze mniSvne-
lovan miRwevad Tvlida Semdegs: birTvis mocu-
loba erTnaxevarjer naklebia masze Semoxazuli
cilindris moculobaze
(sur. 3), e.i.
cilbV
3
2V = (4)
arqimedes anderZis
Tanaxmad misi saflavis
qvaze cilindrSi Caxa-
zuli birTvi iyo amok-
veTili. gardacvalebidan
TiTqmis saukune-naxevris
Semdeg swored am niSnis
mixedviT eZebda ciceroni geniosis saflavs,
romelic amJamad kvlav dakargulia.
1 � Seamowme arqimedes mtkicebis WeSmariteba, rom birTvis moculoba erTnax-
evarjer naklebia masze Semoxazuli cilindris moculobaze: Vb=2Vcil /3.
2 � sur. 4-ze gamosaxulia birTvi da
cilindri fuZeebTan ori toli konusuri ZabriT.
cilindris simaRle da fuZis diametri birTvis
diametris tolia. vTqvaT es sxeulebi damzadebulia
erTnairi nivTierebisagan. romeli ufro mZime iqne-
ba?
sur. 3
sur. 4
3. amocanebi
arqimedemde cnobili iyo kavalieris principi~: Tu sivrceSi mocemulia
ori sxeuli da mocemuli sibrtyis paraleluri nebismieri sibrtye
am sxeulebis gadakveTisas qmnian or figuras, romelTa farTobebi
tolia: S1=S
2 (am dros TiToeuli sxeulis kveTis farTobi sazoga-
dod cvladia), maSin am sxeulebis moculobebic tolia: V1=V
2.
am principis gamoyenebiT daasabuTe arqimedes formulis: Vb=2Vcil /3WeSmariteba.
miTiTeba: R radiusian wrewirze SemoxazeT kvadrati (sur. 5) gaatare diagonalebi. warmoidgine
am nakvTebis brunva vertikaluri AB RerZis garSemo. miiReb R radiusian birTvs, masze
Semoxazul cilindrs, cilindrSi ormag~ wriul konuss wveroebiT birTvis centrSi.
sur. 5
sur. 6
45 arqimedes aRmoCena
daamtkice
sur. 7
sur. 8
6 `meTodis~ me-9 winadadeba: sferuli segmentis simZimis cen-
tri mdebareobs mis RerZze da mas yofs ise, rom wverosTan
mimdebare nawili ise efardeba danarCen nawils, rogorc
segmentis simaRlisa da damatebiTi segmentis simaRlis gaoTxkecebeli jami Seefar deba
segmentis simaRlisa da damatebiTi segmentis gaorkecebl jams:
4(2R ) .2(2R
+ −=
+ −x h h
h - x h h) x sferuli segmentis simZimis centris abscisa, _ sferuli
segmentis simaRle, R _ segmentis radiusi.
7 samyaroSi Cvengan yvelaze ufro daSorebul obieqtebamde, kvazarebamde, manZili 5-13 miliardi sinaTlis weliwadia. sayrdeni wertili rom hqonoda, SeZlebda arqimede
dedamiwis `awevas~ berketiT? dedamiwis masaa 6.1024kg, radiusi _ 6400 km, s. w. aris manZili, romelsac sinaTle gaivlis erT weliwadSi. sinaTlis siCqarea 300 000 km/wm, g≈10 m/wm2.
ujredovani gumbaTi da fulerenebi
cnobilma amerikelma arqi teq-
torma da inJinerma riCard bakmin ster
fulerma daamuSava msubuqi da magari
`geode ziuri TaRebi~, kun struqciebi
foladis swori Rero ebi sagan. am
meTodiT man moskovSi, sokol nikebSi
1959 wels aago saga mofeno pavilioni.
igi aris `}jqon-67~ pavi-
lionis ujredovani gumbaTis av tori.
mas burTis forma aqvs.
80-iani wlebis Sua periodSi
mecnierebma aRmoaCines naxSir badis
giganturi molekulebi.
gumbaTis avtorma gamoiyena igive
princi pebi, romlis safuZ velzec
`aigeba~ es giganturi mo le kulebi.
yvelaze cnobil molekulas C60 aRmoCenis avto rebma Searqves bakmin-
sterfu le reni (futbolino), xolo
nax Sirbadis giganturi mole kulebis
mTel klass _ fule renebi.
dReisaTvis bevri mecnieri am
molekulebis intensiur kvlevas ewe va
da yovelwliurad aTasobiT sta tia
ibeWdeba maT Sesaxeb.
4 meTodis~ me-7 winadadeba: birTvuli segmentis moculoba ise Seef-
ardeba imave fuZis farTobisa da simaRlis mqone konusis moculobas,
rogorc birTvis radusisa da damatebiTi segmentis simaRlis jami
Seefardeba damatebiTi segmentis simaRles:
5 `meTodis~ me-6 winadadeba: naxevarbirTvis simZimis centri (O) mdebareobs mis RerZze da am RerZs yofs ise, rom naxevarbirTvis
wverosTan mimdebare nawili (a) danarCen nawils (b) Seefardeba ise, rogorc 5:3 (sur. 8).
bs
k
V R (2R ) .V 2R
+ −=
−h
h
46
magiuri kvadratebimagiuri kvadratebimagiuri kvadratebimagiuri kvadratebimagiuri kvadratebi
� ujredebiani rveulis furcelze daxaze
kvadrati (3×××××3 = 9). gamoyofili kvadratis
ujredebSi TanmimdevrobiT Cawere ricxvebi 1-dan 9-is CaTvliT (sur. 1). kuTxeebSi ganlagebulricxvebs adgilebi Seucvale ise, rogorc sur. 2-zea naCvenebi. axla am kvadrats forma ise
Seucvale, rom ricxvebi 2, 5, 8 da 4, 5, 6 diagona-lebze ganlagdes (sur. 3) miRebuli kvadratimoabrune saaTis isris moZraobis (an sawinaaR-
mdego) mimarTulebiT 450-iani kuTxiT da Sen
miiReb e.w. mesame rigis magiur kvadrats (sur. 4).amboben, rom is pirvelad gamoCnda CineTSi daax-
loebiT 2800 wlis win Cvens welTaRricxvamdesaxelwodebiT lox-Su~. is dRemde gamoiyeneba
rogorc Tilisma da gamoxatulia amuletze ise,
rogorc sur. 5-zea naCvenebi.sityva rigi~ am SemTxvevaSi aRniSnavs kvad-
ratis erT gverdze ujredebis raodenobas. bu-
nebrivad dagebadeba kiTxva: riT aris saintereso
magiuri kvadrati? aba, daakvirdi mTavar diago-nalebze, TiToeul horizontalur da vertika-
lur mwkrivebze ganlagebul ricxvebs, maTi jami
erTi da igivea da udris 15. mas mesame rigismagiuri kvadratis mudmiva ewodeba (mudmiva aqvs
yvela magiur kvadrats). meore rigis magiuri
kvadrati ar arsebobs, xolo mesame rigis _
erTaderTia (Tu ar CavTvliT im 7 magiurkvadrats, romlebic miiRebian ganxilulisagan
mobrunebiT da arekvliT).
� axla scade meoTxe rigis (4×××××4 = 16 _gverdSi oTxi ujra) magiuri kvadratis Sedgena.
Tu zemoT ganxilul wess gamoiyeneb, ufro
advilad miiReb erT-erTi saxis meoTxe rigis
magiur kvadrats (damtkicebulia, rom maTi
ricxvia 880!). magram, Tu mainc gagiWirdeba,daakvirdi didi germaneli mxatvris albrext
diureris mier 1514 wels Seqmnili graviuris*ilustracias (sur. 6).mis marjvena zeda kuTxeSi warmodgenilia erT-
erTi meoTxe rigis simetriuli magiuri kvadrati.
mas diureris magiur kvadrats uwodeben
(aRsaniSnavia, rom diureri maTematikiTac iyo
gatacebuli). Tu Sen mas kargad da guldasmiT
gaecnobi aRmoaCen, rom ara marto nebismier hori-
sur. 1
sur. 4 sur. 5
sur. 6. albrext diureri. `melanqolia~.
graviura spilenZze. 1514.
sur. 2 sur. 3
* graviura (frang. gravure) _ 1. raime magari masalis (liTonis, xis, qvis, minis da sxv.) gluv zedapirze amokveTilian amoWrili naxati. 2. aseTi naxatis anabeWdi qaRaldze.
47magiuri kvadratebi
zontalur, ver-
tikalur da mTavar
diagonalur mwkri-
vebSi ganlagebuli
cifrebis jami
udris 34-s (mud-miva), aramed kvad-
ratis SigniT kidev
ramdenime patara
kvadratSi da ara
marto maTSi!
sainteresoa, rom zemoT ganxiluli wesiT
miRebul meoTxe rigis simetriul magiur kvad-
rats diurerma meore da mesame vertikalur
mwkrivebs adgilebi Seucvala (sur. 7) magram amiTsimetriuli magiuri kvadrati ar Secvlila
(mudmiva _ 34 igive darCa). daakvirdi qvedahorizontaluri mwkrivis or SuaTana ricxvs
da Sen advilad mixvdebi am Secvlis mizans.
sur. 8-ze naCvenebia XVIII saukuneSi didimaTematikosis leonard eileris mier Sedgenili
me-8 rigis naxevradmagiuri kvadrati,
yoveli horizon-
taluri an verti-
kaluri mwkrivis
ricxvebi jamSi
260-s iZleva (dia-gonalebis gaswvriv
ara, amitomaa naxev-
rad magiuri), xo-
lo mwkrivis na-
xevari _ 130-s.� warmoidgine,
rom es kvadrati saWadrako dafaa da mxedari
iwyebs moZraobas ujredidan, romelSic weria
ricxvi 1. igi agrZelebs moZraobas. ra xdeba amdros? Tu am kiTxvas upasuxe da miageni raimekanonzomierebas, gamoiyene igi da aage me-8 rigissxva naxevrad magiuri kvadrati. ramdenia aseTi?aravin icis (Zalian bevria). dReisaTvis isic ki ar
aris cnobili ramdeni me-5 rigis magiuri kvadratiarsebobs, Tumca zogierTi SefasebiT is 13milions aWarbebs!
magiuri kvadratebi arseboben yvela rigis,
4-ze meti, im luwi rigebis garda, romlebic ariyofian 4-ze. magaliTad, meeqvse rigis magiurikvadrati ar arsebobs. aseve ar arseboben me-10,me-14 da a.S. rigis magiuri kvadratebi (isiniSeiZleba naxevrad magiuri iyos).
magiuri kvadratis rigi aRvniSnoT n-iT (maSinkvadratis ujredebis ricxvi toli iqneba:
n×××××n = n2. am ujredebSi ricxvebi unda Caiweros
1-dan n2-is CaTvliT TanmimdevrobiT), xolo
mudmiva _ C-Ti. zemoT ganxiluli magaliTebidanCans, rom roca n = 3, maSin C = 15. xolo, rocan = 4, maSin C = 34. agreTve cnobilia roca n = 5,maSin C = 65.
mexuTe rigis magiuri kvadratis ageba
imoqmede Semdegi ganawesiT
(algoriTmiT):
1. gamoyavi kvadrati
5×××××5 = 25;2. nebismier ujraSi Cawere
ricxvi 1;3. am ujridan gaakeTe
saWadrako mxedris verti-
kaluri svla (erTi ujra
marjvniv da ori ujra zeviT)
da dasvi ricxvi 2;4. gaimeore mesame punqtis
miTiTeba da dasvi ricxvi 3.da ase Semdeg dasvi ricxvebi
zrdis rigis mixedviT, sanam
ar Seavseb mTel kvadrats,
5. Tu mxedris svlas
gamoyavxar kvadratis zeda
napiris gareT, dabrundi
qveviT da Seavse mxedris daw-
yebuli svla. dasvi momdevno
ricxvi (4);6. Tu ki svlas gamoyavxar
marjvena napiris gareT,
dabrundi marcxniv da kvlav
Seavse mxedris svla. dasvi
momdevno ricxvi (5);7. Tuki ujra dakavebulia,
daubrundi wina daweril
ricxvs da pirdapir mis qveviT
dawere momdevno ricxvi (6);es moqmedebebi unda Seas-
rulo kvadratis srul
Sevsebamde. sur. 9-ze naCvenebiaam algoriTmis Sesabamisi
svlebi.
sur. 7
sur. 8
sur. 9
1
2
3
4
5
6 7
48 magiuri kvadratebi
1 � rogorc aRvniSneT, meoTxe rigis (n = 4) magiuri kvadratebis ricxvia 880,xolo mexuTe rigis (n = 5) _ camet milionze meti. sainteresoa Sen ramdenispovnas SeZleb?
2 � daadgine, rogori Tanafardoba iqneba n-sa da C-s Soris (e.i. maT Soris kavSiri warmoad-gine formuliT). Tu Sen amas SeZleb, maSin advilad mixvdebi, ratom aris me-8 rigisnaxevrad magiuri kvadratis mudmiva 260. ufro metic, Sen SeZleb nebismieri magiurikvadratis mudmivas gansazRvras Sedgenis garaSe.
1 � mxedriT svla. saWadrako mxedarma Semoiara
mTeli dafa da dabrunda sawyis ujraSi. aRadgine
mxedris mTeli marSruti, Tu cnobilia mxolod misi
16 svla, romlebic mxedris svlis rigis Sesabamisaddafaze naCvenebia ricxvebiT (sur. 10).
2 � Seadgine: a)a)a)a)a) mesame rigis (n = 3) magiuri kvadratimxolod martivi ricxvebisagan, ise rom centrSi moTavsdes
ricxvi 73.
b)b)b)b)b) mesame rigis magiuri kvadrati, mxolod martivi
ricxvebisagan, minimaluri mudmivaTi _ C = 111.
3 � ricxvebiani seqciebi Casvi kvadratSi (sur. 11) ise, rommiiRo magiuri kvadrati n = 8, C = 260 (yvela striqonSi,svetSi da diagonalSi ricxvebis jami udrides 260-s).
4 � mravlobiTi magiuri kvadrati. Seavse bade
(sur. 12) darCenili ricxvebiT 1-dan 81-mde, rom miiRo:
a) a) a) a) a) Sinagani magiuri kvadrati (SuaSi) 3 ××××× 3, C = 123;
b) b) b) b) b) Sinagani magiuri kvadrati (SuaSi) 5 ××××× 5, C = 205;
g) g) g) g) g) Sinagani magiuri kvadrati (SuaSi) 7 ××××× 7, C = 287;
d) d) d) d) d) mTeli magiuri kvadrati 9 ××××× 9, C = 369.
5 � Casvi darCenili ricxvebi 1-dan 25-mde (sur. 13 a,b),rom miiRo magiuri kvadratebi C = 65.
Tavsatexi
sur. 10
sur. 11
sur. 12
sur. 13
a b
�
49
dedamiwis radiusis gazomvadedamiwis radiusis gazomvadedamiwis radiusis gazomvadedamiwis radiusis gazomvadedamiwis radiusis gazomva
* astronomia _ (berZ. astron _ varskvlavi da nomos _ kanoni) _ mecniereba ciuri sxeulebis moZraobisa daTvisebebis Sesaxeb.
** zeniti _ umaRlesi wertili cis sferoze. Tu mnaTobi (varskvlavi) imyofeba zenitSi, maSin is anaTebs pirdapir
damkvirveblis Tavze, vertikaluri mimarTulebiT.
dedamiwis or wertilSi, romlebic mdebareobdnen
egviptis CrdiloeTiT da samxreTiT (qalaqebi:
aleqsandria da siena _ axlandeli asuani), erTi
da igive dRes _ SuadRisas gaezoma mzis
zenituri** manZili gradusebSi (sur. 2). esmanZili dakvirvebis punqtebis geografiuli
ganedebis sxvaobis tolia. Semdeg saWiro iyo
dakvirvebis punqtebs Soris manZilis gansazRvra.
am manZilis gradusebis ricxvze gayofiT
ganisazRvreba dedamiwis wrewiris sigrZis nawili,
romelic modis erT gradusze. Semdeg advilad
ganisazRvreba dedamiwis wrewiris sigrZe da misi
radiusi.
mnaTobis zenituri manZili ewodeba kuTxes
vertikalur mimarTulebasa da mnaTobidan
damkvirveblis Tvalisaken mimarTuli sxivs Soris
(sur. 3).mzis zenituri manZilis gansazRvrisaTvis
eratosTenem gamoigona specialuri xelsawyo _
skaTisi.
skaTisi warmoadgens naxevrsferel Tass,
romlis fuZeze xistad mimagrebulia liTonis
Rero naxevarsferos radiusis gaswvriv (sur. 4).
skaTisis Siga zedapirze datanilia danayofebi
gradusebSi. skaTiss ayeneben Sveulis (Zafze da-
astronomiuli* dakvirvebebis safuZvelze jer
kidev Zv. w. IV saukuneSi Zvelma berZenmamecnierebma daamtkices, rom dedamiwas aqvs
birTvis forma (sur. 1). am daskvnis safuZvelzeeratosTenma gadawyvita gaezoma dedamiwis sferos
wrewiris sigrZe da radiusi.
eratosTene (Eratosthenes daaxl. Zv. w. 276-194) Zv. berZeni mecnieri. daibada kireneSi,ganaTleba miiRo aleqsandriasa da aTenSi. kali-
maqes sikvdilis Semdeg ganagebda aleqsandriis
biblioTekas. dainteresebuli iyo filologiiT
(es sityva pirvelad man ixmara `gramatikis~
nacvlad), maTematikiT, astronomiiT, qrono-
logiiT, geografiiT, filosofiiT, musikiT. era-
tosTenem pirvelma gazoma dedamiwis wrewi-
ris (meridiani) sigrZe (aqedan dedamiwis radi-
usis sigrZe); Camoayaliba maTematikuri geogra-
fiis safuZvlebi; SeimuSava martiv ricxvTa
moZebnis meTodi (e-s saceri); daadgina saber-
ZneTis istoriis ZiriTadi TariRebi (termini
`geografia~ mis mier aris SemoRebuli). mas
ekuTvnis sxvadasxva naSromebi (sul 24 wignad);misi nawerebidan nawyvetebia SemorCenili.
eratosTene cxovrobda egvipteSi, q. aleqsan-
driaSi. misi idea SemdegSi mdgomareobda:
sur. 1 sur. 2
zeniti
zeniti
aleqsandriasiena
(asuani)
800 km
dedamiwis
zedapiri
mzis sxivebi
~
zenituri manZili
ϕ = 7,20
ganedebis sxvaoba
ϕ = 7,20
A BR O
4. j. kiknaZe
50 dedamiwis radiusis gazomva
ki debuli tvir-
Ti) gaswvriv ise,
rom Rero mi- mar-
Tuli iyos sfe-
r o s r a d i u s i s
gas wvriv, zustad
verti kalu rad, e.
i. mi marTuli iyos
zeni tisaken. mzis
sxivebze ganaTebisas
liTonis Rero ska-
Tisis fuZeze iZl-
eva Crdils. Reros
fu Zidan Crdilis
bo lomde gazo mili
rka lis sigrZe gra-
du sebSi mzis zeni-
turi man Zilis to-
lia.
eratosTene eg -
viptis Crdi loeTiT
cxov robda. vaWre-
bisagan da aqle-
mebis gamci leb-
lebisagan man ico-
da, rom egvi p tis
samxreTiT qalaq
sienaSi (axlandeli
asu anSi) mze, 22 iv niss SuadRisas
ana Tebda Rrma Webis
fu Zeebs. maSasdame
mze imyofeboda ze-
nitSi. imave dRis SuadRisas aleqsandriaSi
era tos Tenes gazomvis mixedviT mze zeniti-
dan daSorebuli iyo daaxloebiT 7,20-iT. man
agreTve icoda, rom am qalaqebs So ris manZili
iyo 5 000 berZnuli stadia*. aRniSna dedamiwis wrewiris sigrZe x-iT da Seadgina proporcia im mosazrebis safuZvelze, rom dedamiwis
wrewiris sigrZe imdenjer metia mocemul
qalaqebs Soris manzilze, ramdenjerac 3600
metia 7,20-ze:
0
0360 .
5000 7,2=
x
aqedan gamodis, rom dedamiwis sferos
wrewiris sigrZe tolia 250 000 stadias.berZnuli stadia zustad araa cnobili Tu
ra sigrZis tolia, magram Tanamedrove gazom-
vebiT aleqsandriasa da asuans Soris manZili
800 kilometria. maSin0
0360 .
800 7,2=
x
aqedan x = 40 000 km.amrigad, dedamiwis sferos wrewiris sigrZe
(meridianis sigrZe) daaxloebiT tolia 40 000km-s.XVIII saukunis bolos safrangeTis mecnie-
rebaTa akademiam moamzada ori eqspedicia
eratosTenes gazomvebis Sesamowmeblad. erTi
eqspedicia muSaobda fineTSi da SveciaSi, Crdi-
loeTis polaruli wris maxloblad, xolo
meore _ peruSi ekvatoris ganedze. gamoirkva,
rom eratosTenes gazomvebi mTlianad eTanxme-
bodnen eqspediciebis miRebul Sdegebs.
amave dros gamoirkva, rom dedamiwis pola-
ruli radiusi 21 kilometriT pataraa ekva-torul radiusze. amrigad dedamiwa aris odnav
Sebrtyelebuli sfero _ brunvis elif soidi.
Teoriulad aseTi Sedegi miRebuli hqonda yve-
la drois erT-erT udides inglisel fizikossa
da maTematikoss isaak niutons (1642-1727).
1 jer kidev arqimedem icoda, rom wrewiris sigrZe (l) SeiZleba vipoviT, Tu mis diametrs (AB) gavamravlebT 22/7-ze (sur.2). am monacemis safuZvelze ras udris dedamiwis sferos R radiusis sigrZe?
2 daamzade skaTisi (sur. 4) an sur. 3-ze asaxuli xelsawyo. misi saSualebiT gazome mT-varis zenituri manZili saRamos da Ramis sxvadasxva dros, magaliTad 20 sT-ze; 22 sT; 6 sT; 8 sT; gazomvebi Caatare savse mTvaris dros.
3 Zvelad sigrZis erTeulad iRebdnen manZils, romelsac mozrdili adamiani gaivlida
mzis badros horizontze mTlianad amosvlis drois ganmavlobaSi. mas `stadias~ uwo-
debdnen. SeiZleboda aseTi sigrZis erTeuli zusti yofiliyo?
* stadia _ (berZ. Stadion) ZvelberZnuli sigrZis sazomi erTeuli, igi icvleba adgilmdebareobis mixedviT 150-dan 190 metramde. aqedanaa sityva `stadioni~.
sur. 3
zenit
uri
manZil
i
mnaTo
bi
vertikaluri
mimarTuleba
Sveuli
Z
Z
Rero
Reros Crdili
zeniti 7,20
sur. 4
Z
Z 7,2020
100