Embed Size (px)
Citation preview
BÖLÜM 08 HESABİ YÜKSEKLİK (İRTİFA) Hc
801. GENEL
Bir gök cisminden yararlanarak mevki koyabilmek için bazı değerlere gereksinim vardır. Bu değerler sırası ile şunlardır;
Rasat anındaki gök cisminin semt değeri, AP veya DR mevkii intersept değeridir. İntersepti bulabilmek için iki değeri daha bilmemiz gerekir. Bu
değerler: Rasadi yükseklik (Ho) ve hesabi yükseklik (Hc) dir.Bu bölümde hesabi yüksekliğin ve semtin bulunuşunu incelenecektir. Hesabi yükseklik
küresel seyir üçgeninin çözümü ile bulunabilir. Daha önceki bölümlerde açıklandığı gibi, Seyirci gökcisminden rasat yapmakla; alt dolayısı ile küresel üçgenin co-alt kenarını bulmuş olur diğer taraftan tanımlanan gök cisminin declinasyonununu Almanaktan bulabiliriz, böylelikle küresel üçgenin co-dec kenarı da elde edilmiş olur. Rasat anında bulunduğumuzu farz ettiğimiz nokta da (apparent position) (AP ve Dr mevkii ) co-lat kenarının elde edilmesini sağlar buradanda Hc bulunur.
802. KÜRESEL ÜÇGENİN ÇÖZÜMÜ İÇİN YÖNTEMLERHesabi yükseklik değerlerini bulabilmek için hazırlanmış çeşitli cetveller vardır. Bizim
ayrıntılı olarak inceliyeceğimiz cetveller ise aşağıda verilmiştir. Günümüzde astronomi seyri ile konumlama yapan seyircilerin sıklıkla kullandıkları rasat cetveli Ho 229’dur, bu nedenle çözümlü örneklerin Ho 229 ile yapılmasına özen gösterilmiştir ancak söz edilen diğer rasat cetvelleride teorik olarak tanıtılacaktır.
a. HO 214b. HO 229c. HO 249d. HO 211
803. HO 214 KULLANILARAK NC’NİN BULUNMASI HO 214 cetvelleri AGETON formülleri yardımı ile çeşitli enlem, Dec (N veya S) ve HA
değerleri için hesabi yükseklik ve hesabi Az (Semt açısı) veren ciltlerden oluşmuştur. HO 214 Ekvatordan kutba kadar 10’ar derecelik enlem kuşakları halinde 9 ayrı ciltten oluşmuş olup bütün dünyayı kapsayan bir neşriyattır. Her cilt içersinde her tam derece için on ayrı bölüm vardır. Her bölümün son sayfasında ise o enlem derecesinde yıldız bulmaya yarıyan (Star indentificition) yıldız tanıma cetvelleri bulunur. Ayrıca kitabın sonunda cetvellerden bulduğumuz yüksekliğe yapılacak düzeltmelerde kullanılan yükseklik düzeltme cetveli ve çarpım tablosu bulunur.
Cetvellere girebilmek için üç değere gereksinim vardır. Bunlar : Lat, Gök cisminin Dec değeri ve HA değeridir. Enlem değeri, DR veya AP mevkiinin enlem değeridir.
Dec, rasad yapılan zamana bağlı olarak almanaktan elde edilir. HA değeri ise kullanılan yönteme bağlı olarak bazen DR ve bazende AP mevkiinin boylam değeri ile gök cismine ait almanaktan bulunan GHA değerinin karşılaştırılması ile elde edilir.
1
Şekil – 803 H0-214 Same ve Contrary Örnek SayfalarıCetvellere girilirken, bulunduğumuz mevkiin en yakın tam enlem değeri ciltlerde bulunur ve
ilgili sayfa açılır. Şekil - 803 de görüldüğü üzere yukarıdan aşağıya ilk düşey sütunda HA değerleri, üstteki soldan sağa doğru olan ilk yatay sütunda ise Dec değerleri verilmiştir. Bu iki değere bağlı olarakta (Her Dec değerinin altında dört gruplar halinde tablo değerleri verilmiştir. HO 214’ün sağ tarafındaki sayfalar, enlem ve Dec değerlerinin ters oluşuna göre düzenlenmiştir. Dec değerleri büyüdükçe aykırı isimdeki sayfalara giriş azalır. Bunun için bazen sağ taraftaki sayfaların altındaki kısımda 90 den büyük HA değerleri için aynı isimli değerler verilmiştir.
HO 214 ile çözümde üç metod kullanılır. Birinci metod d, t, l düzeltmelerinin hepsi, ikinci metod’ta ise sadece d, t düzeltmeleri, üçüncü metod’tada yalnız d düzeltmesi uygulanarak Hc değeri bulunur. HO214 kullanımının gerek Donanmada gerekse sivil Bahriyede çok sınırlı olması nedeniyle bu kitapta HO 214 yardımı ile Yıldız tanıma konusunda detay verilecektir.804. HO 229 KULLANILARAK Hc DEĞERİNİN HESAPLANMASI
2
Ho 229 (Sight Reduction Tables For Marine Navigation) isimli doküman ile denizde süratli ve pratik olarak Astronomik fix mevki koymak mümkündür. 1970 yılında A.B.D. Hidrografi ve Oşinografi Dairesince geliştirilmiş ve yayını yapılmıştır. Küresel üçgenin çözümünü çok basit ve kolay bir duruma getirmiştir. HO 229 her biri 15 lik enlem farklarını kapsayan (0-15, 15-30, 30– 45, 45 - 60, 60 – 75, 75 – 90 ) olmak üzere bir seri altı cilt kitaptan oluşmuştur.
Kitapların ön ve arka kapakları içinde enterpolasyon cetvelleri bulunmakta daha sonra açıklama bölümü ve sırasıyla cetveller bölümü yer almaktadır. Cetvellere girmede üç ana değer kullanılır.
a. Yerel saat açısı (LHA)b. Meyil (DEC)c. Enlem (LAT)Her üç elemanı kullanarak cetvellerden hesaplanmış yükseklik (Hc), yükseklik farkı (d) ve
semt açısı (z) bulunur. Ancak bunlar düzeltilmemiş değerler olup daha sonra açıklanacağı üzere düzeltmelere tabi tutulur.
Cetvellerde uygun sayfayı bulmak için dikkat edilecek hususlar :a Uygun LHA değerine sahip sayfayı bulmakb Lat ve Dec işaretlerini karşılaştırarak, lat Contary name to Dec şeklinde tanımlanan
sayfalardan uygun olanını seçmek. Cetvellerin köşelerinde LHA değerleri verilmiştir. Fakat bu değerlerden üçü LHA = P,
360-P şeklindedir. Yine HO 214 gibi sağ taraftaki sayfa lat contary name to Dec olarak tanımlanmıştır. Ancak burada sağ taraftaki sayfanın alt tarafında basamaklı olarak bir çizgi ile sıralanmış kısım Dec. Same Name as Lat ibaresi bulunmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi bu kısımda LHA değeri 180-P ve 180+P şeklinde verilmiştir.
Problem çözümü için uygun sayfanın bulunmasından sonra yapılacak işlem Lat ve Dec değerleri ile girerek Hc, d ve Z değerlerini bulmak ve bir yere kaydetmektir.Z değerini gökcisminin declinasyonunun artık değeri kadar enterpole etmek gerektiğinden bir alt satırdaki Z değerini kaydetmekte zaman kazandıracaktır.
İnterpolasyon cetvelleri ile yapılacak düzeltmelerden sonra problem çözümü bitmiş ve çözüm yapılacak duruma gelinmiştir. İnterpolasyon cetvelinde Dec. Değerinin artık değerleri ile girilir ve buna birinci fark düzeltmesi denir. İnretpolasyonda dikkat edilmesi gereken nokta birlik ve onluk alarak adlandırılan iki kısımda ve LHA sayfasından bulunan “d” değerinin işaretine göre yapılmasıdır.
İkinci fark düzeltmesi müteakip paragrafta açıklanmasına rağmen problemin çözümünde önemli bir yeri yoktur.Örnek:
34 48’ S DR mevkiinde bulunan bir seyirci rasat yaptığı yıldızın LHA sını 34900’olarak hesaplamıştır. Rasat saatinde Almanaktan söz konusu yıldızın Declinasyonunu ise 2947’4 S olarak okumuştur
İstenilenler :a Hc. ?b Zn. ?
Çözüm :
3
Verilen değerlerle HO 229 Cilt 3’e girildiğinde önümüze gelecek olan cetvel aşağıya çıkarılmıştır. Burada hatırlatılması gereken nokta rasat cetvelinin giriş argümanlarının hepsinin tam sayı olmasıdır . Bu nedenle rasıt enlemi en yakın tam sayıya yuvarlanmalıdır. Ayrıca LHA’nın da normalde tam sayı çıkması olasılığı çok düşüktür bu nedenle LHA’yı tam sayı verecek şekilde rasıt mevkinin boylamı ile oynarsak yeni bulunan mevkii; enlemi tam sayıya yuvarlanmış DR enlem ve LHA ‘yı tam sayı veren ancak DR mevkiinin 30’ içerisindeki yeni boylam. Hesabi irtifayı bulabilmek için ihdas edilen bu yeni mevkiye farz edilen mevkii denir (Apparent Position) AP kısaltması ile gösterilir.
Şekil – 804a HO 229 Sol SayfaVerilen değerlerde Lat’ın işareti ile Dec. İşareti aynı olduğundan “Latitude Same Name As
Declination”, LHA 349, Lat.35 ve Dec.29 kıymeti ile cetvele girilip bulunan değerler bir yere yazılırsa Hc:7855’2 d: (+) 33’ Z:1197 değerleri bulunur.
Burada dikkat edilecek husus d değerinin yanındaki nokta işaretidir. Bu durumda ikinci fark düzeltmesi yapılır. Birinci ve ikinci fark düzeltmeleri Hc’ye uygulanır. Birinci fark düzeltmesi cetveldeki d’nin işareti ile aynı işareti alır, buna karşın ikinci fark fark düzeltmesi daima Hc’ye ilave edilir. Örnekte d değerinin işareti (+) olduğundan yapılan birinci fark düzeltmesi Hc’ye ilave edilir.
Tablodan görüleceği üzere birinci fark düzeltmesi Dec’ in dakika cinsinden artık değeri olan 47’4 ve d = 33’,0 için yapılmıştır. Yalnız burada dikkat edilecek başka bir husus, cetvelden Dec.47’4 kıymetinin tam olarak bulunmasına karşılık d = 33’,0 değeri 30’ ve 03’ olarak iki ayrı yerde verilmiştir. Bu durumda birinci fark düzeltmesinde, tabloda görüldüğü gibi önce Dec’in dakika cinsinden artık değeri ile girilir (47.4), yukarıdan da ilk olarak 30’ ile girilerek ikisinin kesim noktasındaki değer alınarak (23.7) bir yere yazılır. Sonradan d değerinin ondalık kısmı (03’) ile diğer değer bulunarak önceki değerle toplanır.
4
Şekil 804b HO 229 Enterpolasyon CetveliYalnız yukarıda önceden bahsedildiği gibi d kıymetinin yanında nokta vardır, bunun içinde ikinci fark düzeltmesi gerekmektedir. Bu işlem içinde, cetvelde verilen d değerinin, hemen bir alt ve üstündeki değerler arasındaki fark hesaplanarak inerpolasyon cetvelinin birinci fark düzeltmesi için kullanılan kısımda "“Double Second Diff. and Corr.” Sütununa girilir. Yukarıdaki tablodan daha açık görüleceği üzere d kıymetleri arasındaki farkın tekabül ettiği iki değerin hemen sağında ve ortalarında bulunan değer ikinci fark düzeltmesidir.Z değerini bulmak için, ana tablodan alınan (Z) ile bir alttaki kıymetin farkı bulunur, 119.7 - 115.3 = 4.4 bu değer ile declination kıymetinin dakika cinsinden artık değer olan 47’4 ile normal enterpolasyon yapılırsa :
47’,2 1 derecenin yaklaşık 2/3’üdür4,4 x 2/3 = 2,9Z= 116,8Zn =
Burada çok önemli bir hususun göz önünde bulundurulması gerekir. Eğet cetvele girdiğimiz LHA ve Lat. Değerleri bizi sağ tarafta bulunan sayfalardan ve basamak şeklinde ayrılmış olan
5
Z ( Az )
Zn
Zn = 180° – 116°,8
Z ( Az )
Zn
Zn = 180° – 116°,8
kısımdan değer okumamızı gerektiriyorsa, bu takdirde çizginin alt kısmından girdiğimiz zaman Hc, d ve Z değerlerimiz Dec. Değeri dolayısıyla çizginin üstünde okunuyorsa Hc ve d değerlerinin işaretleri akseder. Diğer taraftan aynı durum çizginin üst tarafından girildiğinde, alt taraftaki değerlerin okunması zorunluluğunda da geçerlidir. Bu rasat yapılan cismin ufka çok yakın olması halinde kırılma nedeni ile görünür yükseklinden daha az bir irtifada olmasından kaynaklanır. Kırılma etkisinin artması nedeni ile, Astronomi seyrinde 10’nin altındaki gökcisimlerinden mecbur kalınmadıkça rasat yapılmaz. Almanakta da 10’nin altındaki gökcisimleri için ayrıca yükseklik düzeltme cetvelleri bulunur.
805. H.O 229 KULLANARAK TAM ÇÖZÜM Örnek :
20 AĞUSTOS 1997 tarihinde GİRİT adası güneyinde 34 46’ N, 028 10’ E DR mevkiinde 040 rotasına 18 kts sürat ile SAR harekatı icra eden TCG ZAFER( F-253) seyir subayı hatası bir dakika (F) olan saati 04:21’i gösterirken alet hatası 01’,sabit fabrikasyon hatası ise 0’,1 olan sextantı ile Ay’ın üst kenarından yaptığı rasatta sextant yüksekliğini 36 10’ olarak ölçmüştür, rasıt 20 dakika sonra ELTANİN yıldızından yaptığı rasatta ise yüksekliğini 8 02’,1 olarak ölçmüştür. Rasat platformunda göz yüksekliği 7 metredir. Rasat saatinde atmosfer basıncı 31 inç, sıcaklık ise 27F dır.İSTENEN: TCG ZAFER ( F-253)’İN 04:40 (ZT) A.R.FİX. MEVKİİNİ PLOTLAYINIZ.
Çözüm:Çözümü basit bir mantıkla dört bölüme ayırmamız gerekir Öncelikle yapılan rasatta elde edilen Sextant yüksekliği gereken düzeltmeler yapılarak
Rasadi irtifa’ya çevrilmelidir. Bu bölümde verilen örneklerde şu ana kadar öğrenilen bilgilerle okuyucular rasadi irtifayı soruda verilmiş kabul edebilirler bir sonraki sextant konusu anlatıldıktan sonra ancak sözü edilen dönüşüm yapılabilir.
İkinci olarak rasat zamanının Notik Almanağa girebilmek için GMT’ye çevrilmesi gerekecektir. Seyirci Kronometresine bakarak bir stopwatch’ı çalıştırmışsa gökcismini ufka indirdiğinde stopwatchı durdurarak rasat zamanını doğrudan GMT olarak okuyabilir aksi halde bulunulan saat bölgesine göre dönüşüm yapılır.
Müteakiben gökcisminin koordinatları bulunacaktır. Hatırlanacağı gibi koordinattan kast olunan gökcisminin GHA ve dec değerleridir. Ancak HO 229 rasat cetveline giriş argümanları LHA, Lat ve dec’dir, dolayısı ile GHA’ya boylam tatbik edilerek LHA bulunur. Bunu yaparken dikkat etmemiz gereken nokta LHA tam sayı olacak şekilde DR boylamı değiştirmektir, bulunan yeni boylama AP long dendiği daha önce belirtilmişti, AP long’ un elde edilmesinde iki krite mevcuttur.
o AP long LHA’yı tam sayı yapmalıdır.o AP long DR mevkinin boylamı ile 30’ dan fazla farka sahip olmamalıdır.
Örnek1GHA* = 271 14,8’ DR Long = 37 55’ E
AP long = 037 45’,2 LHA = 308 ( LHA tam sayıdır ve AP long ile DR Long arasındaki boylam
farkı 30’dan daha azdır.Hatırlatma: LHA = GHA + DOĞU BOYLAMLAR İÇİN
LHA = GHA - BATI BOYLAMLAR İÇİNÖrnek 2GHA* = 067 12’ DR long = 29 55’ WAP long = 030 12’
6
LHA = 037 (LHA’yı tam sayı yapmak için DR Long’un derece kısmının bir arttırıldığına dikkat ediniz.)
Örnek 3GHA* = 067 52’ DR long = 29 05’ WAP long = 028 52’LHA = 037 (LHA’yı tam sayı yapmak için DR Long’un derece kısmının bir
azaltığına dikkat ediniz.) Son olarak belirlene giriş argümanları ile HO 229’a girilir ve Hc, d ve Z değerleri kayıt
edilir. Hatırlanması gereken nokta bulunan bu değerlerin gökcismi declinasyonunun tam kısmı ile elde edildiğidir , o halde artan kısım (Dec.Inc) için interpolasyon yapılacaktır. LHA nın değişen değerleri için interpolasyonun aynı sonuçları vermeyeceği aşikardır bu nedenle interpolasyon sadece dec artığı ile değil yükseklik farkı denilen (Alt.Diff.) “d” sayısı ile birlikte yapılacaktır. İnterpolasyonla elde edilen değer d sayısının işaretine bağlı olarak ilk okunan Hc değerine tatbik edilir, eğer d sayısının sonunda bir nokta işareti varsa ikinci fark düzeltmeside yukarıda anlatıldığı gibi yapılarak Hc ( Height of Calculated ) hesaplanmış olur. Plotlama aşamasına geçmeden önce son yapılması gereken hesabi ve rasadi irtifalar arasındaki farkı alarak (a) intersept değerinin bulmaktır.
Şekil - 805a Tam Çözüm Örnek Soru Ay İçinHO 229 Giriş Değerleri ce Sonuç Argümanları
7
Şekil – 805b Tam Çözüm Örnek Soru Eltanin İçinHO 229 Giriş Değerleri ce Sonuç Argümanları
Şekil – 805c Tam Çözüm Örnek Soru İnterpolasyon Cetveli
8
Şekil –805ç Örnek soru Tam Çözüm Formu
9
Şekil – 805d Tam Çözüm Örnek Sorunun Plotlanması
10
Z
LHA 45
LHA 315
LHA = XX, 360 – X0 -90 , 270 - 360
SAĞ VE SOL SAYFALARÜST KISIM
Z
LHA 45
LHA 315
LHA = XX, 360 – X0 -90 , 270 - 360
SAĞ VE SOL SAYFALARÜST KISIM
Şekil – 805e HO 229 Sayfa Düzeni
Şekil – 805f HO 229 Sayfa Düzeni
Tam Çözüm Örnek 2
11
Z
LHA = X180 –X, 180 + X180 – 90, 180 - 270
Pn
SAĞ SAYFALARALT KISIM
Z
LHA = X180 –X, 180 + X180 – 90, 180 - 270
Pn
SAĞ SAYFALARALT KISIM
29 OCAK 1997 tarihinde DİSPLAY DETERMINATION-97 tatbikatı için, 295° rotasına 15 kts süratle intikalde olan TCG BARBARAOS (F-244)’ da, 8 metre göz yüksekliği olan bir seyirci, 35° 50’ N, 020° 10’ E DR mevkiinde, hatası 1 dakika (F) olan vardiya saati W = 16 : 11’i gösterirken, güneşin üst kenarından yaptığı rasat sonucu rasadi irtifaını (Ho) 9° 30’,3 hesaplamıştır.
Bir saat sonra aynı seyirci Schedar yldızından yaptığı rasatta sextant yüksekliğini 65°, semtini 333° olarak ölçmüştür.
Sextant uzade kolu hatası (IE) ufuk rasadında – 0’,5 bulunmuştur. Sertifikasında yazan fabrikasyon hatası ise +0’,9 dır. Rasat anında atmosfer basıncı 990 mb, sıcaklık 0° C olarak tespit edilmiştir.
İstenenler güneş ve schedar’ın hesabi irtifalarını ve intersept değerlerini bulunuz. yıldızdan rasat yapıldığı saatteki astronomik kaydırılmış kesin mevkiinizi büyük alan
plotlama kağıdı üzerinde plotlayınız.
Tam Çözüm Örnek 3
Batı Akdeniz’de 290 rotasına 12 kts sürat ile seyreden TCG ZAFER (F-253) 12 TEMMUZ 1997 tarihinde, 40 13’ N, 005 55’ E DR mevkiinde iken görevli bulunduğunuz seyir vardiyasında ,Hatası 2 dakika 30 saniye slow olan kronometreniz 20:18 i gösterdiğinde ; AY’ın üst kenarından yaptığınız rasatta sextant yülsekliğini 29 00’, eş zamanlı olarak Kochab’ dan yaptığınız gözlemde rasadi yüksekliğini 55 00’.8 olarak hesapladınız, Sextantınızın fabrikasyon hatası sıfırdır, uzade kolu hatası ise (IE) + 2’,0 dır. Gözlem platformundaki göz yüksekliğiniz 46 ft dir.
İstenenler Ay’ın hesabi ve rasadi irtifalarını hesaplayarak çözüm formunu doldurunuz Kochab’ın hesabi irtifaını ve semtini hesaplayarak çözüm formunu doldurunuz Büyük alan plotlama kağıdına kesin mevkiinizi plotlayınız
Not : Plotlamaya ilişkin hatırlatmalar; Plotlamada esas unsur plotlayacağınız DR mevkii ve Astronomik kesin mevkiin plotlama
kağıdı üzerinde görülmesidir bu akıntı hesabı yapılmasını olanaklı kılar. Elde edilen Semt Hattı ve Mevki Hatlarının (LOP) etiketlenmesine dikkat edilmelidir.
Hatlar üzerine en yakın dakikaya kadar GMT veya ZT yazılabilir. Şekil 805l’de verilen plotlama kağıdında orta enlemin AP Lat olarak markalanması
çözümün levha üzerinde kalmasını sağlar. Büyük alan plot kağıdı üzerindeki boylamlar AP Long’lar ve interseptler gözetilerek
çözüm kağıt dışına taşmayacak şekilde markalanmalıdır.
12
Şekil – 805g Tam Çözüm Örnek2 Çözüm Formu
13
Şekil – 805h Tam Çözüm Örnek2 Büyük Alan Plotlama Kağıdı
14
Şekil – 805i Tam Çözüm Örnek3 Çözüm Formu
15
Şekil – 805j Tam Çözüm Örnek3 Büyük Alan Plotlama Kağıdı
16
Şekil – 805k Tam Çözüm Formu
17
Şekil – 805l Tam Çözüm Büyük Alan Plotlama Kağıdı.
806. HO 249 KULLANARAK Hc VE Zn’NİN HESAPLANMASI
18
Üç cilt olarak hazırlanmıştır. Genellikle hava seyri için düşünülmüş olmasına rağmen süratli olarak yapıldığından denizciler tarafından da diğer metodlarla bulunan Hc ve a’yı (intersept) kontrol etmek için kullanılır. Ho 229 ile bir önceki maddede yapılan tüm tam çözümleri kontrol etmek için pratik bir yöntem olarak düşünülmelidir.
HO 249’un birinci cildi seçme yıldızlar içindir. Diğer iki cilt ise HO 214’e benzemektedir. Yalnız bir farkla ayrılır. HO 249’un ikinci cildinde Lat değeri 0 - 39 ye kadar, üçüncü ciltde ise 40 - 89 ye kadardır. Cilt iki ve üçte Dec.Limiti 0 - 29 olarak sınırlanmıştır. Başka bir değişiklik ise cetvellere LHA değerleri ile giriştir.
HO 249 cetvellerine giriş değerleri saptarken daima tam kıymetlere ihtiyaç vardır. enlem ve boylam değerleri alınırken AP nin kıymetleri alınır. Bu bölümde sadece birinci cilt incelenecektir.
HO 249 Cilt I Kuzey ve güney enlemleri için ayrı ayrı olmak üzere iki kısımdan meydana gelmiştir. Cetvellere AP mevkiinin Lat değeri ve seçme yıldızların LHA Aries değeri ile girilir. Bu iki kıymetle girilerek seçme yıldızların Hc ve Zn. Leri doğrudan doğruya bulunur. HO 249’ Cilt I’in ön ve arka kapakları içerisinde hava seyrinde kullanılan düzeltme tabloları verilmiştir.Örnek :23 Temmuz 1997 tarihinde 3816’N, 3754’ W DR mevkiinde sekstant ile aşağıdaki zamanlarda üç seçme yıldızdan aşağıdaki yükseklikleri ölçülmüştür.DENEB GMT: 22:48:30 4248’ALTAIR GMT: 22:52:00 35136’ANTARES GMT: 22:57:30 2515’(Örnekte verilen yıldız yükseklikleri Ho olarak kabul edilerek çözüm yapılacaktır.)İstenenler :Rasatları yapılan bu yıldızların Hc, Zn ve (a) intersept değerlerini bulunuz.Çözüm :GMT: 22:48:30 GMT:22:52:00 GMT:22.57:30İçin notik almanağın 23 Temmuz tarihli sayfasından önceki örneklerde olduğu gibi GHA ARIES hesaplanır.
DENEB ALTAIR ANTARES 22h... 270 41’,3.......... 270 41’,3.......... 270 41’,3.......... 48:30.... 12 09’,5.......... 13 02’,1......... 14 24’,9..........
282 50’,8 283 43’,4 285 06’,2DR Long 037 50’,8 037 43’,4 038 06’,2 LHA 245 246 247
LHA ‘ları tam sayı olarak elde ettikten sonra enlemi de tam sayı olarak girmeliyizAP lat : 38
Artık Şekil 806’da gösterilen HO 249’un ilgili satfasına girebiliriz. HO 249 Cilt I’in Lat 38 N sayfası açılır ve bulduğumuz LHA ARIES değeri ile tabloya girdiğimizde ;
DENEB ALTAIR ANTARES Hc......... 41 59’............................. 35 19’...................... 25 35’
19
Ho........ 42 48’............................... 35 36’........................ 25 15’ (a)........ 49 NM ( T ) 17 NM ( T ) 20 NM ( A )Zn........ 059 108 180
Şekil – 806 HO 249 Örnek Problem Çözüm Sayfası
BÖLÜM 9 SEXTANT
901. GENEL20
Sextant Astronomi Seyrinin temel gereçlerinden biridir. Seyirci ile ufuk ve gökcismini birlaştiren hatlar arasında kalan açıyı doğru ve hassas bir şekilde ölçmek için kullanılır. Başka bir deyişle gök cisimlerinin ufuktan olan açısal yüksekliklerini veya dünya üzerindeki maddelerin dikey veya yatay açılarını ölçmeye yarıyan bir alettir. Yaygın olarak bilindiği gibi denizcilerin bu maksatla kullandıkları ilk gereç rütbe kroslarıdır, hassasiyetin dışında bunun zor yanı gök cismine ve ufka eşzamanlı bakma gereğidir, ancak iyi bir denizci gökcisminin ufuktan yükselimini bir derecelik bir hata ile söyleyebilmelidir.
Modern sextantların üretilmesine değin Gökküre ile ilgilenenler tarih boyunca değişik gereçler kullanmışlardır, bunlardan en yaygın olanı Ustrulab veya Astrolab’dır. Aşagıdaki resimde Türk Gökbilimci Uluğ Bey’in Semerkant’ta özellikle Güneş rasatları ve Namaz vakitlerinin hesaplanması için kullandığı, Ustrulab’ın daha gelişmişi olarak kabul edilen “Rubu tahtası” gösterilmektedir.
Şekil – 901 Sextantın Geliştirilmesine Kadar Kullanılan “ Rubu Tahtası”
902. SEXTANTIN OPTİK PRENSİBİ Sextantın optik prensibini ilk açılayan Newton olmasına karşılık kullanılması 1730 yılına
kadar gecikmiştir. Sextantın kelime karşılığı “altıda bir” dir. Ölçek kısmı 60lik bir yay parçası olmasına karşın ölçme spektrumu 120dir., bir ışının iki düzlem ayna yardımı ile aynalar arasındaki iki kez yansıtılarak gelen ışının ilk ve son yönleri arasındaki açı, aynalar arasındaki açının iki katına eşit olması prensibine dayanır.
21
Y
B
UT
D
n
d
y
N
E
YBE=EBU, YBU=2EBUBUN=NUT, BUT=2BUNYBU=BTU+BUT
N
Y
B
UT
D
n
d
y
E
EBU=BNU+BUNBTU=YBU-BUTBNU=EBU-BUNBTU=2EBU-2BUNBTU=2(EBU-BUN)BTU=2BNU=2BUD
Y
B
UT
D
n
d
y
N
E
YBE=EBU, YBU=2EBUBUN=NUT, BUT=2BUNYBU=BTU+BUT
N
Y
B
UT
D
n
d
y
E
EBU=BNU+BUNBTU=YBU-BUTBNU=EBU-BUNBTU=2EBU-2BUNBTU=2(EBU-BUN)BTU=2BNU=2BUD
Şekil – 902
Şekil – 901b’de görüldüğü gibi YBUT iki aynadan yansıttırılan ışının yönüdür. (B) büyük ayna (uzade aynası) (U) küçük ayna (ufuk aynasıdır), YB yönü ile UT yönü (T) noktasında kesişirler. Bu nedenle YTU açısı gelen ışın ile son yansıyan ışın arasındaki açıyı verir.
Aynalar arasında oluşan açı ise (UDB) açısıdır ki bu açı B aynasından (büyük ayna) yansıyan ışın ile U aynasından (küçük ayna) yansıyan ışınların normalleri (dikleri) arasındaki açıdır. (n)Şekilde bu açı (d) açısına eşittir. Ayna normalleri arasındaki açıla (n) ile gösterilmiştir . Üçgen teoremlerinden, yukarıdaki şekildeki bağıntılar ortaya konmuştur.
Bu nedenle gelen ışın ile yansıyan ışın arasındaki açı, aynalar arasındaki açının iki katı olur Bir sextantın ölçme yayı üzerinde okuduğumuz açı, gerçek değerden farklıdır. Ölçme yayı 60 olduğu halde gerçek bir derecelik değer iki derece olarak gösterilmektedir. Bu şekilde sextantın ölçme yayı üzerinde 120 lik açısal değer okumak olasıdır.
903. SEXTANTIN PARÇALARI Sextant yapı itibariyle, adını aldığı bir dairenin 1/6 sı olan ölçme yayı ve bunun üzerinde
optik kurallara göre kullanılan aynalar ve teleskoptan oluşmuştur. Şekil 9-2 de ayrıntılı olarak bir sextantın parçaları gösterilmektedir.
a. İSKELET (Çerçeve)(FRAME) : Üzerinde sextantın diğer parçaları bulunur. Madeni olan iskelet hangi düzlemde açı ölçecek ise o düzleme paralel olarak tutulmalıdır.
b. YAY KISMI (ARC) : Piriçten yapılmış bir daire çerçevesinin 1/6 sı kadar, üzerinde 120 lik taksimat bulunan (bazı sextantlarda bu ölçek 140 ye kadar değişir) bazen gümüş platin karışımından imal edilen, alt tarafında dişlisi bulunan bir parçadır. İskeletin üzerindeki bir noktayı merkez kabul eden bu yay, iskeletin çerçevesini oluşturur.
22
Şekil – 903a Sextantın Parçaları.
c. UZADE KOLU (INDEX ARM): İskeletin merkezinden geçen eksen etrafında hareket edebilen, iskelet düzlemine paralel yay üzerindeki hareketin bir sonsuz dişliyi yaydan ayırmakla serbestçe hareketi sağlanan, kolun üzerindeki merkeze gelecek şekilde dik olarak büyük aynanın üzerine yerleştirildiği parçadır. Bir yükseklik ölçmek için uzade kolunu hareket ettirmek gerekir.
ç. BÜYÜK AYNA (INDEX MIRROR) : Sextant düzlemine dik olarak uzade kolu üzerinde monte edilmiş bir düzlem aynasıdır. Bu ayna yardımı ile açısal yüksekliğini ölçeceğimiz gök cisminin ışınını yansıtan bir aynadır.
d. KÜÇÜK AYNA (HORIZON CLASS) : Sextantın iskeleti üzerinde, uzade kolu sıfır derecede iken büyük aynaya paralel bir durumda, sextant düzlemine dik olarak yerleştirilmiş, yarısı çıplak cam, diğer yarısı ise sırlı bir aynadır.
e. MİKROMETRE DRAMI VE VERNİYER TAKSİMATI (Hassas Ölçme Tamburatası): Gök cisminin ölçülen yüksekliğini derece, dakika ve saniye cinsinden ölçmeye yarar. Mikrometre dramının tam bir devrinde ,Uzade kolu 1ilerler, dramı okumak için verniyerin sıfırı referans alınır.
f. TELESKOP : Ufuk düzleminin ve gök cisimlerinin küçük aynadan yansıyan görüntülerini daha net görebilmek için iskelet üzerindeki yuvasına monte edilmiş tekli dürbündür.
g. RENKLİ CAMLAR : Ufuk düzleminin ve gök cisimlerinin gözü rahatsız edecek oranda parlak olmaları durumunda küçük ve büyük ayna arasında ayarlanabilir şekilde iskelet üzerinde yerleştirilen bu renkli camlar yardımı ile daha sağlıklı ölçüm yapılabilir.
h. ELEKTRİK DONANIMI : Sextantın tutamağı içinde yuvalarına konan pillerle çalışan ve yay üzerini aydınlatan basit bir el feneridir. Alaca karanlık zamanlarında ölçülen açısal değeri kolayca ve doğru olarak okunmasını sağlar.
23
Şekil – 903b Sextantın Parçaları.
904. SEXTANTIN HATALARI Astronomi seyri amaçları için kullanılan sextantın başlıca iki tip hatası vardır.
Kullanılan tarafından düzeltilemeyen hata hatalar.Bunlar üç kısımda toplanır.
a. Merkezi hata (Centering Error) : Sextant uzade kolu merkezinin, sextant yayını oluşturan dairenin tam merkezinde bulunmaması nedeni ile oluşan hatadır. Bu hata sextantın imal edildiği firma laboratuvarlarında yapılan testler sonucu saptanır. Bu hatanın değeri açılara göre değişiklik göstereceğinden sextantın özel sertifikasında bu değerler gösterilmiştir. Bu sertifikalar sextantın yapısına göre sınıflandırılmışlardır.
(1) A sertifikası olan sextantlarda, merkezi hata en çok 40 saniyedir. Belgelerinde her 15 derece açısal değerler için oluşan hata verilmiştir.
(2) B sertifikası olan sextantlarda, Max. Hata 2 dakikayı geçmez. Bu sextantların belgelerinde her 30 derecelik açı değeri için hata miktarları verilmiştir. Bu sextantların merkezi hatası 2 dakikayı geçecek olursa bu tip sextantlara sertifika verilmez.
b. Prizmatik Hata : Ayna yüzeylerinin düz olmamasından doğan hatadır.c. Renkli Camlar Hatası : Renkli camların yüzeylerinin düz olmamasından doğan hatadır.
Yukarıda açıklanan ve gözlemci tarafından düzeltilemiyen bu hatalar laboratuvarlar tarafından saptanarak sextantın sertifikasına toplam hata olarak her yükseklik değeri için verilmiştir.
24
Şekil – 904a Örnek Sextant Sertifikası.Sextantın Düzeltilebilen Hataları :
Bir sextant ile doğru ölçüm yapabilmemizi çin önce bu sextantın doğru ölçüm yapabilecek nitelikte olması gerekir. Bu nedenle bir sextant’ı kullanmadan evvel onun hataları tarafımızdan bilinmesi, düzeltme olanağı bulunanların düzeltilmesi gerekir.
a. Büyük aynanın (index mirror) sextant düzlemine dik olmaması :Doğru bir sextantla uzade aynası (büyük ayna) sextant düzlemine dik olmalıdır. Bu hatanın saptanması şu şekilde yapılır. Sextant sol elin avucu içine yatırılıp büyük ayna bize bakacak şekilde tutularak uzade kolu ortalama bir mevkiye getirilir. Büyük ayna tarafından bakılır. Şekil 904b’de görüldüğü gibi eğer bu ayna sextant düzlemine dik değilse aynadan görülen ölçme yayının görüntüsü ile gerçeği arasında bir kısıklık görülür. Bu görüntü bize büyük aynanın sextant düzlemine dik olmadığını belirtir. Aynanın arkasındaki ayar vidaları ile oynamak suretiyle bu kırıklık giderilene kadar ayar yapılır.
Şekil - 904b Büyük Aynanın Sextant Düzlemine Dik Olmaması.
b. Küçük Ayna (ufuk aynası) nın Sextant Düzlemine Dik Olmaması :Küçük aynanın sextant düzlemine dik olması doğru ölçüm yapabilinmesi açısından
önemlidir. Bu hatanın durumunu uzade kolunu sıfır dereceye ayarlar ve teleskobu takarak uzak bir maddeye bakarız.
25
Şekil - 904c Küçük Aynanın Düzeltilebilir Hatası.Eğer bu madde bir yıldız ise bu durumda yıldızın gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü
çakışık bir bütün halinde görünmelidir. Eğer yıldızın gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü ayrı görülüyor ise, bu durumda küçük aynanın sextant düzlemine dik olmadığı anlaşılır.Bu hatanın başka bir kontrol durumu da; Yine sextant değerleri sıfırlanarak Şekil 9-5’de görüldüğü gibi ufka bakılır. Eğer ufuk hattı gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü düz bir hat şeklinde görülüyorsa ayna düzleme diktir. Aksi durumda dik değildir. Dik olmaması durumunda aynanın arkasındaki ayar vidalası ile ayarlama yapılarak bu hata düzeltilebilir. Düzeltme yapıldıktan sonra yıldıza bakılırsa, yıldızın hayali görüntüsü ile gerçek görüntüsü çakışmış, ufuk hattına bakılıyorsa ufuk hattındaki kırıklık düzelmiş olur.
c. Büyük ve Küçük Aynalar Birbirine Paralel Olmaması Durumu :Bu hatayı anlayabilmek için, uzade kolu 0 ye ayarlanıp bu durumda ufuk hattına bakılır. Ufuk hattında hayali ufuk ile gerçek ufuk çizgisi bir doğru şeklinde devam ediyor ise, aynalar birbirine paraleldir denir. Eğer ufuk hattında Şekil 9-6 da görüldüğü gibi bir kırıklık görülüyor ise, ufuk aynasının yan tarafındaki ayar vidası ile düzeltilmelidir.
Aynalar paralellik hatası ile küçük aynanın diklik hatası birbiri ile ilişkili olduğundan birinin bozulması diğerini de etkiliyecektir. Bu nedenle küçük aynanın ve büyük aynanın dikey durum ayarları yapılırken çok dikkatli yapılmalıdır. Paralellik hatasının düzeltilmesi sırasında hata doğruya yakın düzeltildiği zaman, fazla oynamasından; diğer ayarların bozulmaması için ufuk aynasının paralellikten doğacak çok küçük bir hatasını I$NDEX ERROR (uzade hatası) adı altında saptayarak sekstantın alet hatası olarak hesaplara işaretine göre uygulanır.
26
Şekil 904ç Paralelism (paralellik) Hatası.
905. UZADE HATASININ (INDEX ERROR), ALET HATASININ BULUNMASISeyirci tarafından yapılan düzeltme
işleminden sonra, sekstantın son hatasının bulunarak alınacak yüksekliğe cebirsel olarak tatbik etmek gerekir. Hata miktarı +,-. 3 dakikadan daha az olduğu sürece kullanacağımız sekstant ile yükseklik alınabilir. Son hatayı (Uzade hatasını) bulmak için uzade kolu 0 alınır ve ufka bakılır, ufuk ile görüntü birbirine takip ediyorsa mesele yoktur. Takip etmiyorsa, mikrometre dramı ile oynayarak küçük ayna üzerindeki (ufuk görüntüsünün) devamlı olması sağlanır. Bu işlemi yaptıktan sonra, sekstant sağ bileğin gezdirilmesi suretiyle düzey düzlemden uzaklaştırıldığında da devamlılığın sağlanması gerekir. Bu durum içinde mikrometre dramı ile oynayarak devamlılık sağlanır. Sonuç elde edilince sekstant işareti okunur.
Şekil – 905 Hatanın Okunması.
Şekil - 905 de mikrometre dramı ile verniyerin sıfır göstergesinin iki durumu gösterilmektedir. Birinci durumda; ok sıfırın sağında ise hatanın işareti (+) yani sekstant az ölçüyor demektir. Ok sıfırın solunda ise hata (-) olur ve bu durumda da sekstantın fazla değer ölçtüğü söylenir. Her iki durumda da bulunan hata miktarı ölçülen sekstant yüksekliğine (işaretine bağlı olarak) tatbik edilir. Değerler okunurken bir noktayı unutmamak gerekir. Bu nokta şudur; sekstant mikrometre dramının dizayn şekli sıfırdan sola doğru değerler artacak şekildedir. İşte bunun için, artı hatalar için mikrometre dram üzerinde okunan değerler 60 dakikadan çıkartılır ve geri kalan miktar (+) hata olarak sekstanta tatbik edilir.
Bu şekilde bulunan hataya INDEX HATASI (INDEX ERROR) denir ve kısaltılmış olarak IE şeklinde gösterilir. Bulunan bu hatayı ölçülen yükseklik değerine tatbik ederken de yapılan düzeltmeye INDEX DÜZELTMESİ (INDEX CORRECTION) denir ve IC kısaltması ile gösterilir. Bulunulan bu hataya kısaca Alet Hatası (IC) denir.
27
ASLİ YAY
ARTI YAY
ASLİ YAY
ARTI YAY
Sekstan incelendiğinde ölçek yayının sıfır derecenin sağında beş derecelik bir kısmı vardır, biz buna (+) yay diyoruz. Solunda kalan kısma ise asli yay adın verilir.(Şekil- 905).
Alet hatasını (IC) bulmak için değişik yollar vardır.
a. Güneşin Yarıçap Rasadı İle :Sekstantın tüm ayarlarını yaptıktan sonra alet hatası dediğimiz toplam hatasını saptamak için ;
(1) Sekstant ile güneşe bakılır ve güneşin gerçek görüntüsünü, bir defa üstten bir defa da alt kenarından hayali görüntüsüne teğet getirilir.
(2) Birinci işlem yapıldığı andaki (iki işlemde de) değerler okunur ve kaydedilir. Okuduğumuz değer, doğru ölçüm yapmış isek güneşin o günkü görünen çapının iki katıdır.
(3) Ölçmeyi yaptığımız güne ait almanak sayfasından güneşin yarıçap değeri bulunur.(4) Bulmuş olduğumuz yarıçap değerini dört ile çarptığımızda bulduğumuz değer,
ölçüm sonunda bulduğumuz değere eşitse ölçümde hata yoktur.(5) Sekstantın sağ tarafında okuduğumuz değerin aynı olmaması (birinde eksi
diğerinde artı) aradaki farkın yarısı kadar sekstant hatası vardır. Sekstantın sağ tarafında okunan değerle sol tarafında okunan değer arasındaki
fark bulunur. Sağ taraftaki değer, sol taraftaki değerden büyükse IC (+) artı olarak
bulunmuştur. Aksi durumda ise hata miktarı eksidir. Bulduğumuz artı veya eksi değerleri ikeye bölerek hata miktarını buluruz. Şekil 9-9 bunu göstermiştir.
b. Yıldız Rasadı İle :Sekstantın uzade kolunu 0 de tesbit ederek belirli bir yıldıza bakınız. Sekstanta hiçbir şey yoksa, yıldızı tek olarak görmemiz gerekir; eğer yıldızın gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü ayrı ayrı görünüyor ise; ince taksimattaki ayar tamburata ile yıldızın hayali ve gerçek görüntüsü çakışıncaya kadar ayarlayınız. Bu durumda sekstanttaki değeri okuyunuz.
(1) Okuduğunuz değer (+) yay tarafında ise IE (+) olur.(2) Okuduğunuz değer Asli yay tarafında ise IE (-) olur.
c. Ufuk Rasad Etmekle :Ufku rasad ederek de IE bulunabilirse de bir gök cismi ile saptama olanağı varken, bu yöntemi seçmemelidir. Ancak diğer yöntemlere nazaran daha pratiktir.
Küçük IE hatalırın düzeltmeye uğraşmak, küçük aynanın ayar vidaları üzerinde aşındırıcı etki yaratacağı için yapılmamalıdır. +,- 3 dakikadan fazla (IE) hataları küçük ayna arkasındaki ayar vidası ile azaltılmalı ve imkan oranında (IE +) değerinde kullanılmalıdır.
906. SEKSTANTDA ÖLÇÜLEN YÜKSEKLİĞİN OKUNMASI VE ÖLÇME TEKNİĞİ Bir gök cisminin görünen ufuktan olan açısal yükselimini ölçmek için, hata kontrolları ve
ayarı yapılmış bir kestant, sağ el ile tutamağından yatay düzleme dik olarak tutulur. Teleskop göze ayarlandıktan sonra, uzade kolunun kaba ayarı için mandalına basılıp gök cisminin ufka yakın görüntüsü elde edilinceye kadar kola hareket verilir. Uzade kolu, cisim ufuk çizgisine yakın görülünce mandalı bırakılarak kitlenmiş olur. Bundan sonraki işlem, hassas ayar verniyerine hareket vererek gök cisminin ufku teğet durama getirilmesidir.
28
Şekil – 906 Gökcisminin Ufka Teğet Olmasının Kontrolü
Gök cisminin ufka tam teğet olduğunu anlayabilmek için Şekil - 906’da görüldüğü gibi sağ el ile bileği hafifçe sağa veya sola oynatıp (swinging) sekstanta bir salınım yaptırılır, bu durumda cismin ufka tam teğet olduğu an kolayca saptanır.
Bu uygulamadan sonra teğet anı stopwatchre kronometre ile saptanıp ölçülen açısal yüksekliğin okunmasına sıra gelir. Mikrometre dramı üzerinde 60 eşit parçaya bölünmüş bir kısım vardır. Her bir taksimat bir dakikayı belirler: Yine dram üzerindeki 9 taksimat alınarak 10 eşit parçaya bölünerek bir varniyer taksimatı oluşturulmuştur. Bu suretle dakikanın onda birini okumak olasıdır. Sekstantı okurken önce yay üzerindeki değer alınır. Daha sonra verniyerin sıfırının karşısına denk gelen dram üzerindeki sayı okunur, daha sonra dram ile verniyer çizgilerinden örtüşen x 60 saniyeyi verecektir. ( Şekil- 906b’deki örnekleer bakınız.)
Sekstant ile Yıldız rasadı yapılırken, yıldızın daha kolay ufka indirilmesi için güneş ve ay rasad tekniğinden ayrı bir yöntem kullanılır. O da, Yıldıza bakılarak ufkun yıldıza çıkartılmasıdır. Bu uygulama için sekstantı ters tutarak bu işlemi yapınız. Bu nedenle yıldız rasadlarında bilinen üç kuralı öğrenmede yarar vardır.
a. Sekstantın uzade kolu 0 ye ayarlanıp yıldıza bakılır. Sonra yıldızı görüntüde kayıp etmeden ağır ağır uzade koluna hareket verilerek yıldızın görüntüsü ufka gelene kadar bu harekete devam edilir. Yıldız tam ufukta göründüğü an yükseklik okunur.
b. Bazı atmosferik koşullarda yıldızın görüntüsü ufuk aynasında iyi görülemez. Bu durumda sekstant ters tutularak yıldıza bakılır ve uzade koluna hareket verilerek, ufuk yıldıza yükseltilir; ufuk yıldıza teğet olunca, rasadi değer okunur.
c. Daha önceden HO2102C-D (Star Finder) yardımı ile rasad yapacağımız yıldızın yaklaşık açısal yüksekliği ve hakiki kerterizi (semti) bulunur. Ve bu yükseklik sekstanta uygulanıp pusla ile o kerteriz saptanarak o yöne dönülüp baktığımızda, aradığımız yıldızı ufka yakın olarak sekstantımızda görürüz. İnce ayar tamburatası ile ufka teğet getirerek yıldızın yüksekliği ölçülmüş olur.
29
NOT : YILDIZ RASADI YAPARKEN UFKA DAİMA İKİ GÖZÜNÜZ AÇIK OLARAK BAKINIZ.
Yıldız rasadı yaparken Yıldız bulucu (Star Finder) üzerine eğer gezegenleri rasad zamanındaki mevkilerine göre yerleştirmede isek, aradığımız yıldız yönünde ve yüksekliğinde bulunabilecek bir gezegeni yıldız ile karıştırabiliriz. Böyle bir hataya düşmemek için yıldız bulucuya o günkü rasad zamanına göre gezegenleri markalamak uygun olur.
Şekil - 906b Mikrometre Dramı Okunmasına örnekler
A Sextantı: 19 34’ 48”B Sextantı: 19 05’ 24”C Sextantı: 0 56’ 30” ( Sıfırın sağında olduğu için Alet hatasını bulmak için 60’dan
farkını alırız IE = +3’ 30” Artı olmasının nedeni : Sextantın gerçek sıfırı sıfırın sağında olmasına rağmen rasat yapılırken uzade kolu sıfıra getirilir, bu durumda ölçüme eksik başlamış olursunuz eksik olan miktar hata değeridir ve toplanmalıdır.)
907. SEKSTANT HAKKINDA UYARI a Sekstant hassas bir alet olması nedeni ile kullanmada büyük dikkat ve özen ister.b Bir sekstant kullanmak amacı ile kutusundan çıkartılırken, çerçevesinden tutularak
alınmalıdır. Hiçbir zaman ayna ve uzade kolundan tutulup çıkartılmamalıdır. Aksi taktirde ayarları kolayca bozulabilir.
c Sekstantın kolunu yatağına vira ederken yanlış diş kapmamasına dikkat edilmelidir.ç. Ölçme yayı eğer güç okunuyor ise; kemik yağı veya saat yağına lamba isi karıştırılarak
bu yay üzerine dökülerek yünlü bir bez parçası ile hafif hafif parlatılır. d Açıkta bulunan bir sekstant hiçbir zaman güneş ışınlarının direkt etkisine maruz
bırakılmamalıdır.e Serpintili bir havada rasad yaptıktan sonra, sekstant iyice kurulanıp temizlenerek
kaldırılmalıdır. Kaldırırken uzade kolu 20 de bırakılmalıdır.
30
0
10
55
0
5
5
0
10
35
40
45
5
20 20
0
10
05
10
15
5
0
BA C
0
10
55
0
5
5
0
10
55
0
5
5
0
10
35
40
45
5
0
10
35
40
45
5
20 20
0
10
05
10
15
5
0
10
05
10
15
5
0
BA C
f Sekstantınızı kuru ve sarsıntısız bir yerde muhafaza ediniz. Uzun zaman kullanılmayacak sekstantlarınızı ince bir vazalin tabakası ile kaplayıp öyle kaldırınız.
908. SEKSTANTLA ÖLÇÜLEN YÜKSEKLİĞE YAPILACAK DÜZELTMELER Sekstant ile bir gök cisminin deniz ufkuna bakarak açısal yükselimini bulduğumuz an, gök
cisimlerinin rasadı ile mevki hattı elde etmenin ilk aşamasını yapmış oluruz.Sekstant ile ufuktan bir gök cisminin açısal yüksekliğini ölçtüğümüzde, bulduğumuz değer,
o gök cisminin bizim ufkumuzdan olan gerçek açısal yüksekliği değildir. Gök cisimlerinin dünyamıza olan uzaklıkları atmosferik etkenler, gök cisminin görünen çapı, seyircinin göz yüksekliği gibi nedenlerle ölçtüğümüz açısal yükseklik, gerçek ufuktan olandan farklıdır. Bizim amacımız ise gök cisminin gerçek ufuktan olan açısal yüksekliğini ölçmektir: Bu nedenle görünen ufuktan olan, yüksekliğe bazı düzeltmeler yaparak gerçek ufuktan olan açısal yükselimi elde ederiz. Bu düzeltmeler sırası ile şunlardır.
a Alet hatası (INDEX ERROR)b Ufuk alçalması (Dip) veya göz yüksekliği düzeltmesi.c Kırılma (REFRACTION)d Yarıçap (Semi DIAMETER)e Paralaks (PARALLAX) dır.
Yukardaki açıklanan bu düzeltmeler yapıldıktan sonradır ki; gök cisminin hakiki ufuktan olan, doğru değerdeki açısal yüksekliği (Ho) ni bulabiliriz.
a. Alet Hatası (IE) INDEXERROR Daha önce alet hatası hakkında ayrıntılı bilgi verilmişti. Bir gök cisminin, açısal yükselimini
ölçtükten sonra (IE) Alet hatasını bulduğumuz açısal değere işaretine göre uygularsak görünen ufuktan olan, doğru sekstant yüksekliğini bulmuş oluruz ve bu yüksekliği (hs) kısaltması ile gösteririz. Indeks Correction dediğimiz düzeltme alet hatasına sekstantın kutusunun kapağında yazan fabrikasyon hatasının işaretine göre tatbik edilmiş şeklidir.
IC = IE + Fb.Hatasıb. Gök Yüksekliği (Dip) Düzeltmesi.Görünen ufuk gözlemcinin göz yüksekliğine göre değişmektedir. Hakiki ufuk; gök ufku
veya ona paralel bir ufuk olduğuna göre, biz gök cisminin görünen ufuktan açısal yükselimini ölçmekteyiz. Şekil-908’de görüldüğü gibi (Dip) açısı kadar fazla bir açı ölçmekteyiz. Ayrıca şekilden Seyircinin göz yüksekliği arttıkça çevren alçalımı değerinin büyüyeceğide görülmektedir.
Şayet ölçülen sekstant yüksekliğinden (hs), Dip açısı kadar bir açı çıkaracak olursak, yaptığımız ölçüm gerçek ufka göre alınmış olur. Bu düzeltmenin değeri almanağın iç kapas sayfasında veya içindeki karton cetveldeki Cevren alçalımı başlığı altındaki kısımda bulunur. Bu kısma metre veya ft olarak bilinen göz yüksekliği ile girilerek Dip Düzeltmesi değeri bulunur.
31
A
A’
A
A’
Şekil – 908a Çevren ( Ufuk ) Alçalımı
ÖRNEK : Gök yüksekliği 38 ft olan bir seyirci bir gök cisminin yüksekliğini SexAlt = 5216’7, Alet düzeltmesini (IC) – 0’7 bulmuştur. Görünen açısal yükseklik (ha) nedir ?Sex.Alt.... : 52 16’,7IC............ : - 0’,7hs............... : 5216’ (doğru sextant yüksekliği)DIP........... : - 06’ha........... : 52 10’ (görünen açısal yükseklik.ÖRNEK2 : Göz yüksekliği 7 m olan bir seyirci rasat yaptığı gök cisminin yüksekliğini SexAlt = 4123’7, Alet düzeltmesini (IC) + 0’5 bulmuştur. Görünen açısal yükseklik (ha) nedir ?Sex.Alt.... : 41 23’,7IC............ : + 0’,5hs............... : 41 24’,2 (doğru sextant yüksekliği)DIP........... : - 04’,7ha........... : 41 19’,5 (görünen açısal yükseklik.
Şekil – 908b Çevren Alçalımı Düzeltimi
c. Kırılma (REFRACTION)Gök cisimlerinden dünyamıza gelen ışınlar, yoğun atmosfer tabakalarından geçerek gelirler.
Optik kanunlarına göre yoğun bir ortamdan çok yoğun bir ortama giren ışınlar, normale yaklaşarak kırılırlar. Buna göre uzaydan gelen ışınlarda atmosfer tabakalarında kırılmaya uğrayarak bize gelirler. Doğal olarak bu kırılmadan doğan açısal farkı atmosferin yoğunluğuna bağlıdır. Yoğunluğun değişmesine neden ise ısı ve hava basıncıdır. Bu nedenle gözlem yapılan ortamdaki barometrik değer ile termometre değeri normalden farklı olduğu durumlarda sekstant
32
yüksekliğine uygulanacak kırılma düzeltmesi değerini etkileyecektir. Bu değişme değerini ısı ve basınca göre Almanağın A4 sayfasından ölçülen açısal yükselim ile girilerek bulunacak bölge harfinden ilave kırılma düzeltmesi bulunur. Kırılma nedeni ile gök cisimlerinin olduklarından daha yüksek görünecekleri açıktır. (Şekil - 908c)
NOT: İlave Kırılma Düzeltme Değeri sekstant açısal değeri (Gör.Alet Yük) büyüdükçe azalır, küçük açısal yüksekliklerde ise değeri fazla olacaktır. Zorunlu olmadıkça 10 den DAHA AZ AÇISAL YÜKSELİMLERİ OLAN, GÖK CİSİMLERİNDEN GÖZLEM YAPMAYINIZ.
Şekil – 908c Kırılmanın Açıklanması.
ç. Yarıçap (SEMI DIAMETER)Güneş ve Ay gibi dairesel görünümlü gök cisimlerinden rasad yapılırken tam ortasından
yapmak olanaksız olduğundan ya üst veya alt kenarından ölçme yapılır. Bu düzeltmede Notik Almanaktaki cetveller aracılığı ile düzeltilir.
d. PARALAKS (P)Dünyamıza yakın gezegen, güneş ve
ayın ufuktan alınan yükseklikleri gerçek ufka ve dünyanın merkezine göre alınması gerekirken, biz dünyanın üzerinde gök cisminin dünyayı görmüş olduğu yarıçapı
33
AZ YOĞUN
ÇOK YOĞUN
GÖRÜNEN MEVKİİ
GERÇEKMEVKİİ
ha ho
AZ YOĞUN
ÇOK YOĞUN
GÖRÜNEN MEVKİİ
GERÇEKMEVKİİ
ha ho
R
p
p
R
p
p
kadar eksik bir ölçme yapmaktayız. Gök cisimlerinin merkezinden dünyanın yarıçapını gören açıya PARALAKS Açısı diyoruz. En büyük paralaks açısı etkisi AY’da görülür. Bu düzeltmenin nasıl yapılacağı örnek çözerken açıklanacaktır.
Şekil – 908ç Paralaks
909. GÖK CİSİMLERİNİN ALMANAK YARDIMI İLE SEKSTANT (ALT) YÜKSELİMLERİNİN DÜZELTİLMESİ.
Bir gök cisminin sekstant yükselimine (Alt), Alet düzeltmesi (ICA) uygulandıktan sonra Dip düzeltmesi yapılarak, gök ufkuna göre olan yükselim (görünen açısal yükseklik)Apparentr Alt (ha) bulunur.
Yapılması zorunlu diğer düzeltmeler (Kırılma-Yarıçap-Paralaks) almanakta toplam düzeltme adı altında (Main Corr) cetvel şeklinde verilmiştir.
Şekil - 909a Açısal Yükseklik Düzeltme Cetveli.Bu düzeltmeler yapıldıktan sonraki ısı ve basınçta normalin dışında bir değişiklik var ise
ilave kırılma düzeltmesi A-4 sayfasındaki cetvelden uygulanır. Ve bu düzeltmenin sonunda gök cisminden yaptığımız gözlemin gerçek değeri olan (Ho) Rasadi Yüksekliği elde etmiş oluruz. Toplam düzeltme cetvelinde gök cisimlerinin özelliklerine göre verilmiş değerler sırası ile şunlardır.
34Main
correctıonToplam
Düzeltme
Kırılma Kırılma Kırılma Kırılma
Yarıçap Yarıçap ------ -------
Paralaks -------ParalaksParalaks
Main correctıonToplam
Düzeltme
Main correctıonToplam
Düzeltme
KırılmaKırılma KırılmaKırılma KırılmaKırılma KırılmaKırılma
YarıçapYarıçap YarıçapYarıçap ------------ --------------
ParalaksParalaks --------------ParalaksParalaksParalaks
Toplam düzeltme cetvelden de görüleceği üzere Güneş için her üç düzeltmeyi içerir. Ay için kırılma ve yarıçap beraber, Paralaks düzeltmesi için farklı özellik göstermesi nedeniyle ayrı uygulanır. Gezegenler için yalnız kırılma düzeltmesi olmakla beraber VENÜS ve MARS gezegeni için ayrıca paralaks düzeltmesi yapılır. Yıldızlar için sadece kırılma düzeltmesini içerir.4 Ocak 1976 günü göz yüksekliği 18 ft olan bir seyirci sekstant ile güneşin alt kenarından yükselimini sexAH 4121’ bulmuştur. Sekstantın alet hatası IE-1’.2 olup kutunun kapağında ise o yüksekliğe karşın –0’.1 fabrikasyon hatası görülmektedir. O andaki basınç 982 milibar, sıcaklık 20F dır.
Şekil – 909b Ay Açısal Yükseklik Düzeltme Cetveli.910.SEKSTANTLA YÜKSEKLİK ÖLÇMEDE ŞAHIS HATASININ ÖLÇÜLMESİ
Sekstantla yapılan her rasatta doğru irtifa ölçebilmek bir ustalık ister. Tecrübe ve pratik bu hatayı azaltırsa da gerek ruhi gerekse fiziki nedenlerle her zaman için hata yapmak olasıdır. İşte seyirci şahsi hatasının mümkün olan doğrulukla saptamak ve saptadığı bu hatayı yaptığı her rasaddan sonra (+) veya (-) işaretine göre sekstantta okuduğu değere alet hatasından önce tatbik etmelidir.
35
Hata Nasıl Bulunur ?a. Rasad yapmak için gemimizin demirli bulunduğu, salmadığı ve ufkunda çok iyi
görüldüğü bir anı seçiniz.b. Birkaç dakika zaman aralığı ile tercihen güneşten, muhtelif irtifalar alırız ve her ölçüm
anında hassas olarak zamanı tesbit ederiz.c. Her rasat zamanı için o gök cismine ait hesabi irtifaları Ho-214 ve Almanak yardımıyla
hesaplayarak bir liste yapınız.ç. Bir grafik kagıt alarak büyük bir ölçekte zaman ve irtifa koordinatlarına göre kağıdın üzerine şekildeki gibi hesabi irtifaları plotlayınız.Aynı grafa bu kez farklı renkli bir kalemle rasadi irtifaları zamanlara karşılık plotlayarak
belirtiniz. Her iki renkteki noktaları birleştiriniz ve iki ayrı eğri elde ediniz.d. Hesabi irtifalar ile rasadi irtifalar arasındaki farkların ortalaması seyircinin şahsi
hatasını verecektir.Şahıs hatasının bulunmasında dikkat edilecek hususlar
a. Ölçtüğünüz irtifa devamlı büyük çıkıyorsa ;
(1) Sextant düşey tutulmamaktadır. Sextantı raks ettiriniz.
(2) Sudaki bir çizgi veya gölgeyi ufuk diye kullanıyorsunuz.
(3) Sextant düzeltmelerini unutmuş olabilirsiniz.
(4) Sextantın alet hatasını ters işaretle saptamış olabilirsiniz.
(5) Güneş veya Ay’ı ufkun altına indirmiş olabilirsiniz.
(6) Eğri çizerken plotlamada hata yapabilirsiniz.
Şekil – 910 Şahıs Hatası Grafiğib. Eğer irtifayı devamlı küçük okuyorsanız ;
(1) Alçaktaki bir bulut veya uzaktaki bir kara parçasını ufuk diye kullanılmıştır.(2) Sextantın tashihi unutulmuş olabilir.(3) Sextant alet hatası işareti ters tesbit edilmiş olabilir.(4) Eğri çizerken hata yapılmış olabilir.(5) Yıldız ve gezegen rasadında, yıldız ve gezegenin tam merkezi ufka indirilecekken
teğet getirilmiş olabilir.c. Düzensiz hata yapıyorsanız ;
(1) Göz yorulmuş olabilir.(2) Bilek ve kol yorulmuş olabilir(3) Görüş şartları zayıf olabilir.(4) Ufuk puslu olabilir(5) Sextant ile oynanmış olabilir.(6) Sextant’ın raks ettirilmesi yapılmamıştır.(7) Yeterli beceriye sahip olunmamıştır.
36
Ho, Hc
HoHc
40°
41°
42°
10:3010:35 10:45 10:5010:40
zaman
Ho, Hc
HoHc
40°
41°
42°
10:3010:35 10:45 10:5010:40
zaman
Örnek:Sıcaklığın 40C, basıncın ise 990 mb olduğu 27 AĞUSTOS 1997 tarihinde, 35 00’N, 141
16’ W DR mevkiinde hatası 2m 30s (f) olan saatinizin işarı 19:30 iken, göz yüksekliğinizin 40 ft olduğu platformdan, fabrikasyon hatası (-) 30”, alet hatası + 2’olan sextantınızla Venüs gezegeninden yaptığınız rasatta sextant yüksekliğini 21 16’ 0larak ölçtünüz.İSTENENLER
a. VENÜSÜN RASADİ İRTİFAINI BULUNUZb. VENÜSÜN KORDİNATLARINI BULUNUZ.
Sex.Alt♀ : 21 16’
IC :+ 1’,5
hs : 21 17’,5
DIP :- 6’,1
ha : 21 11’,4
Alt.Corr.(Top.Düz) :- 2’,5
Ek Düzeltme :+ 0’,1
IKD (Add’l) : + 0’,3
Ho : 21 09’,3
Örnek:
24 MART 1997 tarihinde 36 18’ S, 106 43’ W DR mevkiinde , fabrikasyon hatası - 20” olan sextantınızın alet hatasını bulmak için yaptığınız ufuk rasadında zade kolunu sıfırın sağında , mikrometre değerini ise 58’,7 olarak gördünüz. alet hatasının tespitini takiben, göz yüksekliğinizin 13,5 m olduğu işaret köprüüstünden yaptığınız rasatta , hatası 2m (s) olan saatinizin işarı 06:15 iken , nunki yıldızının yüksekliğini 36 41’ olarak ölçtünüz.istenenler:
Nunki yıldızının rasadi yüksekliğini bulunuz.
BÖLÜM 10 GÖK CİSİMLERİNİN TANINMASI
1001. GENELGök cisminin tanınması Astronomi seyir problemi çözümünün bir parçasıdır. Seyir
üçgeninin çözümü için, seyircinin rasad yapmış olduğu gök cismine ait almanaktan bulduğu 37
W : 19:30WE : 2m 30s (F)ZT : 19:27:30141 16’/15 = 9 kalan< 7 30’ZD :+9 (W)GMT=ZT+ZD;GMT= 04:27:30 (18 AĞU)
GHA♀ Dec♀04............................. 205 39’,4 ........... 0 24’,5 N 27:30................... 6 52’,5 ........... -----v(-0,2)..................... - 0,1 d(1,3).. – 0’,6
212 31’,8 0 23’,9 N
IE=60-58’,7=+1’,3
IC= IE+Fb
Sex.Alt. :36 41’
IC :+ 0’,1
hs :36 42’
DIP :- 6,5
ha :36 35’,5
Alt.Corr. :- 1’,3
Ho :36 34’,2
GHA ve Dec değerlerine gereksinim vardır. Bu iki değeri bulabilmek için de gök cisminin tarafımızdan tanınması gerekir. Gök cisimlerini esas olarak altı ayrı yöntemle tanıyabiliriz. Bu yöntemlerin tümü yıldızlar ve gezegenler için yaklaşık semt ve yükseklikleri bulmamızı sağlar. Yıldız ve Gezegenleri tanımayı sağlayan bu yöntem ve araçlara YILDIZ BULUCU denir. Bunun dışında tüm denizcilerden herhangi bir kaynağa baş vurmadan gökyüzündeki nispi konumlarına göre alacakaranlık yıldızlarını tanımaları beklenir. İyi bir denizci mevsimlere göre gökyüzünün değişimini rahatlıkla algılayabilecek bir gözlem deneyimine sahip olmalıdır.
Şekil – 1001a Mevsimlere Bağlı Olarak Gökyüzünün Seğişimi.
Yıldız tanıma yönteleri;a. HO 214 ve ALMANAK Yardımı ileb. HO 2102 C veya D (Plastik Yıldız Bulucu)c. İngiliz (Admiralty) Gök Küresid. HO 229e. HO 211f. Yıldız Haritaları ile
38
Şekil –1001b Yıldızlar Birbirlerine Olan Nisbi Konumlarını Muhafaza Ederler
1002. HO 214 VE ALMANAK YARDIMI İLE GÖK CİSİMLERİNİN TANINMASI HO 214’ün her cildinin tam enlem derecesinin son sayfası yıldız bulucu (star identification)
olarak düzenlenmiştir. İki sayfa olarak düzenlenmiş cetvellerin üst yatay sütunu bilinmeyen yıldızın yükseklik değerini, soldaki ilk veya sağdaki en son düşey sütunda ise Azimut Angle (Az) değerleri verilmiştir. Bu cetveller kullanılırken göz enterplasyonu yapılır. Rasad zamanı, rasada elverişli bir gök cisminin sekstant ile yüksekliği, pusla ile de semt (zn) alınır. Semt değeri Semt açısına çevrilir ve bu değerlerle cetvele girilir. Sextant yüksekliğini görünen açısal yüksekliğe çevirmek yeterlidir
DİKKAT : Cetvellere girerken Zn değerini Az’ye çevirmeyi unutulmamalıdır.
Cetvellerde bazı Dec değerleri eğimli (ITALICS) olarak yazılmıştır. Bunun anlamı bulunacak Dec değerinin işaretinin gözlemi yapan seyircinin enlemiyle ters işaretli olduğunu gösterir( Contrary ). Dik olarak yazılanların işareti ise gözlemi yapan seyircinin enlemi ile aynı işaretlisidir ( Same ).
Cetvellere yukardan yükseklik ile yanlardan da o yıldızın veya gezegenin Az (Azimut Angle) değeri ile girilir ve ikisinin kesim noktasındaki değerler bize tanınmayan gök cisminin yaklaşık Dec ve HA değerlerini verir. Bulunan bu HA’yı Boylamımızı tatbik edersek o gök cisminin GHA sını bulabiliriz. Rasad yapılan andaki GHA aries değeri almanaktan bulunur. GHA ARIES veya GHA Yıldız bilindiğine göre buradan SHA YILDIZ bulunur. Bulunan SHA ve Dec değerleri ile almanaktaki seçme yıldızlar listesinin o günkü cetvelinden başlayarak önce yıldızlar sonra dört gezegen arasından aranan gök cismini tanımaya çalışırız. Birbirine yakın gök cisimleri çıktığı takdirde parlaklılığına göre doğruyu seçeriz. HA’ın bulunmasını müteakip GHA’nın formülüze edilebilmesi için zaman diagramı çizilmesinin çözüme katkısı olacaktır, ayrıca interpolasyon yaparken ara değerlerin ve aradığınız değerin gösterildiği bir interpolasyon cetveli hazırlamak sonuçların elde edilmesinde pratiklik sağlayacaktır.
Örnek:21 MART 1997 Tarihinde, 37 45’ N, 029 00’ E DR mevkiinde bulunan bir gemideki
seyirci, hatası 3m (F) olan saati 05:18:30’u gösterirken yaptığı rasatta bilinmeyen bir yıldızın sextant yüksekliğini 18 30’, semtini ise yaklaşık olarak 165 ölçmüştür. HO 214 ve Almanak yardımıyla rasat yapılan gök cismini bulunuz.
39
ÇÖZÜM:İlk olarak HO-214 ilgili cildinden DR mevki
enlemine en yakın enlem değerinin arkasında yer alan Star Identifikation Tablosu açılır,Bu cetvele giriş değerlerimiz bilinmeyen yıldızın ölçülen sextant yüksekliği veya ha ve semt açısıdır,
Ölçülen semt değerini semt açısına çevirebilmek için seyir üçgeninin Zenith köşesinin bir modelini çizebiliriz.
Aradığımız değerler cetvelde yoksa enterpolasyon ile bulunmaları gerekir,göz enterpolasyonunun kolaylaştırmak için ara değerleri yazacağımız bir enterpolasyon cetveli çizebiliriz.
16 18 20164 34 19 32 18 30 17
168 35 14 33 13,5 31 13
W : 05:18:30 GHAγ WE : 3 (F) 03h ............ 223 40’,4ZT : 05:15:30 15 m 30 s 3 53’,1 ZD :- 2 ... 227 33’,5GMT : 03:15:30
GHA* = 360 - ( HA + )GHA* = 360 - 45 ,7= 314 ,3SHA = GHA - GHASHA = 86 45 ,1
Dec = 31 ,8 S
40
ZAz = Zn
E
N
ZAz = Zn
E
N
W
MG
HA(E)
AH
G
W
MG
HA(E)
AH
G
Şekil – 1002 Örnek Soruların İlgili HO 214 ve Almanak Sayfaları
Örnek 2:20 AĞUSTOS 1997 Tarihinde, 37° 54’ N, 012° 18’ W DR mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, hatasız olan saati 19:05:’i gösterirken yaptığı rasatta bilinmeyen bir yıldızın yüksekliğini
41
11°, semtini ise yaklaşık olarak 122° ölçmüştür. HO 214 ve Almanak yardımıyla rasat yapılan gök cismini bulunuz.
ÇÖZÜM:İlk olarak HO-214 ilgili cildinden DR mevki enlemine en yakın enlem değerinin arkasında yer alan Star Identifikation Tablosu açılır,Bu cetvele giriş değerlerimiz bilinmeyen yıldızın ölçülen sextant yüksekliği ve semt açısıdır,
Ölçülen semt değerini semt açısına çevirebilmek için seyir üçgeninin Zenith köşesinin bir modelini çizebiliriz.
Aradığımız değerler cetvelde yoksa enterpolasyon ile bulunmaları gerekir,göz enterpolasyonunun kolaylaştırmak için ara değerleri yazacağımız bir enterpolasyon cetveli çizebiliriz.
8 10 12120 18 64 15 61
124 21 61 18 58
W : 19:05:00 GHAγ WE : 0 20h 269° 11’,4ZT : 19:05:00 05 m 1 15’,2 ZD :+ 1 ... 270 26’,6GMT : 20:05:00
GHA* = 360° - ( HA - )GHA* = 360° - 48 = 312 SHA = GHA* -GHASHA = 312° - 270 26’,6SHA = 41°33’,4Dec = 17°,3 S
1003. HO 2102 C VE D PLASTİK YILDIZ BULUCU
42
W M G
HA(E)
AH
G
W M G
HA(E)
AH
G
ZAz = Zn
E
N
Л
ZAz = Zn
E
N
Л
Notik Almanakların günlük sayfalarında bulunan seçme 57 yıldızın yükseklik ve Azimutlarını herhangi bir yer ve zamana göre bulmaya yarar. Bu yıldız bulucu 10 lik plastik disklerden oluşmuştur. Bunlardan bir tanesi mat plastikten olup ortasında küçük bir pim vardır. Diskin bir tarafı kuzey diğer tarafı ise güney gök küresini göstermektedir. Ortadaki siyah çember Gök Ekvatorunu göstermektedir. Pimin bulunduğu nokta göksel kuzey veya göksel güney kutbunu markalamaktadır. Bu diskin çevresinin her iki kenarında yarımşar derecelik olmak üzere LHA ARIES değerleri verilmiştir. Yalnız bu değerler, doğuya doğru 5 lik katlar olarak yazılmıştır (Şekil - 1003)
Şekil-1003a Plastik Mat Levha
Her yıldız ismi ve görünme büyüklüğüne göre mat plastik levha üzerine plotlanmıştır. Mat plastik levhanın ortasında siyah daire gök ekvatorunu temsil etmektedir. Şekilde görüleceği üzere gök ekvatoru içersinde kalan gök cisimlerinin Dec ları N dir. Dışındakilerin ise S olur. Bu mat plastik diskin dışında kalan yardımcı şeffaf plastik diskler ise 5 enleminden başlamak üzere 10 lik enlem artmaları ile verilmişlerdir. Toplam 9 tanedir.
Bu disklerinde bir yüzü kuzey diğer yüzü ise güney enlemleri için hazırlanmıştır. Şeffak plastik disklerin üzerindeki mavi eğrilerle çizilmiş çizgiler ise yıldızların semt ve yüksekliklerini bize verir. LHA ARIES; aries noktasının günün herhangi bir saatinde bizim bulunduğumuz boylamdan batıya doğru ölçülen açısal uzaklığıdır.
Bu yıldız bulucuyu kullanırken bazı değerlere gereksinim duyulur. Bir sıra üzerinden gidildiği zaman;
43
a. Sabah veya akşam sivil alaca karanlık zamanı hesaplanır.b. Bulunan alaca karanlık değeri ile NOTİK ALMANAK’a girilerek (o günkü tarih ile)
GHA ARIES hesaplanır.c. İkinci maddede bulunan GHA ARIES değerine bulunduğumuz mevkiin boylamı (E) ise
toplayarak, (W) ise çıkartmak sureti ile LHA ARIES değeri bulunur.d. Parakete (DR) enlemimize en yakın şeffaf plastik levhayı, mat levhanın uygun yüzüne
yerleştiriniz ve merkezleri çaktırınız (N ise kuzey tarafı, S ise güney tarafı bize bakacak şekilde).
e. Mat plastik diskin bulunduğumuz enlemin işareti ile aynı isimli kısmı üste gelecek şekilde tutulduktan sonra, şeffaf plastik disk bunun üzerine konur.
f. Şeffaf plastik levha ucundaki ok, mat beyaz levha üzerindeki LHA ARIES’e gösterdiği zaman yıldız bulucu okumaya hazırdır.
g. Şeffaf levha üzerindeki kapak eğri şekil altında kalan mat beyaz levhada yazılı yıldızlar ufkumuzun üzerinde kalan yıldızlardır. Bunlar mat levha üzerinden ismen okunurlar. Kapalı eğri şeklin merkezi baş ucu noktamızdır. Merkezden çevreye doğru muntazam aralıklarla yayılan eğriler yükseklikleri gösterir. Çevre üzerinde 360 lik eğri ise semt taksimatı ile donatılmıştır (Şekil 1003b).
Örnek:20 AĞUSTOS 1997 Tarihinde, 37° 54’ N, 026° 01’,5 W DR mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, hatasız kronometresi 16:00:’ı gösterirken yaptığı rasatta bilinmeyen bir yıldızın yüksekliğini 20°, semtini ise yaklaşık olarak 260° ölçmüştür. Plastik Yıldız bulucu yardımıyla rasat yapılan gök cismini bulunuz.Çözüm:GHAγ = 209 01’,5LHAγ = 183
Şekil- 100b HO 2102 D İle Yıldız Tanıma
1004. PLASTİK YILDIZ BULUCUYA GEZEGENLERİN PLOTLANMASI
44
Mat Plastik beyaz levha üzerine yalnız yıldızlar plotlanmıştır. Gezegenlerin ise Aries’e göre uzaklıkları sabit olmadığından biz kendimiz rasad yaptığımız zamana göre gezegeni mat plastik beyaz levha üzerine plotlarız. Bu amaçla şu işlemler yapılır.
a. Bulunduğumuz yarım küreye ait mat plastik levha alınır ve üzerine üstünde oluklu taksimat bulunan şeffaf levha yerleştirilir.
b. Gezegenin o üç güne ait SHA Aries değeri almanağın alt köşesinden okunur RA (NATALİ) hesaplanır. RA=360-SHA
c. Oluklu levhanın, olağan uç tarafındaki ok RA değeri (mat plastik levhanın çevresi üzerinde) üzerine gelecek şekilde hareket ettirilir.
d. Oluğun tam ortasına gelen mat levha üzerindeki daire gök ekvatorudur. Gezegenin rasad anındaki Meyil (Dec) değerine göre oluk üzerindeki taksimatla meyil ve uygun mevki gök küresi üzerine işaretlenir ve sembolü plotlanır. Bundan sonraki işlem aynen Yıldız bulma gibidir. Plotladığımız gezegenler ufuk düzlemimiz içinde kalırsa görürüz aksi halde göremeyiz (Şekil 1004).
Şekil – 1004 Gezegenlerin Mat levha Üzerine İşaretlenmesi
1005. İNGİLİZ (ADMIRALTY) GÖK KÜRESİNDE YILDIZ TANIMA45
a. Gök küresinin kutusunun kapağını açılır. Üzerindeki kral tacı çıkartılır ve DR mevkiin enlemi ne ise (N – S) o tarafa doğru küreyi ileri veya geri yatırarak enlem değerini kutunun çerçevesi üzerine getirilir ve o anda kutudaki S harfi kuzey yarım küredeki bir seyirci için kutunun bize bakan yüzünde olur.
b. Rasad zamanında hesaplanılan LHA ARIES küre üzerindeki gök ekvatoru üzerinde bulunur ve bu değer kürenin üzerine monte edilmiş birim saat dairesi üzerine getirilir.
c. Yıldız bulucu okumaya hazırdır. Kral tacı tekrar üzerine takılır ve yerleştirilir. Ucu sivri göstergeler taç üzerindeki yükseklik çemberi üzerine koyulur, kutunun çevresindeki daireden de yıldızın semtine göre ayarlanır.
d. Ucu sivri göstergenin altındaki yıldız aranılan yıldız olur (küre üzerinden ismi okunur).e. Gezegenlerin plotlanması ise, Plastik yıldız Bulucuda olduğu gibi gezegenin RA’sı
hesaplanır ve buna göre birim saat dairesi altına bu RA getirilir. Küre üzerindeki Dec ne ise o nokta plotlanır. Daha sonra yukarda anlatılan yöntemle Admiralty gök küresi ayarlanırsa rasad anında o gezegenin ufkun üzerinde bulunması durumunda yüksekliği ve semti okunur.
1006. YILDIZ HARİTALARI YARDIMI İLE YILDIZ TANIMA Yıldız bulmada en son baş vurulacak bir referanstır. Yıldız haritaları bize gök cisminin
yükseklik ve semtini vermez. Ancak Yıldızların burçları içinde birbirlerine göre nisbi mevkileriyle tanınmalarını sağlar.
Yıldız Haritalarının Kullanılışı : Rasad zamanı için LHA ARIES hesaplanır. Yıldız haritası üzerindeki 0 (Aries) den doğuya doğru LHA Aries’e kadar gidildiğinde o noktadan geçen boylam bizim boylamımız olur. Bulunan bu boylam ile haritanın kuzeyini, bulunduğum mevkiin boylamı ve mevkiin kuzeyi üzerine gelecek şekilde çalıştırmak üzere başımın üstüne doğru kaldırırsam, o rasad zamanında gök küresinde görünecek yıldızların birbirlerine göre nisbi şekilleri ile gök küresi üzerindeki mevkileri tanımlanmış olur.
46
BÖLÜM 11 ASTRONOMİ SEYRİ ÖZEL DURUMLAR
1101. GENELBu bölümde önceki bölümlerde görmediğimiz konuları sırası ile inceleyeceğiz. Bunlar ;
a Boylam geçişte enlem bulunuşub Kutup yıldızından enlem bulunuşuc Astronomik rasadla magnetik pusula – cayro pusla hatasının bulunmasıd Kutup Yıldızının rasadı ile magnetik pusula – caldo pusula hatasının bulunuşu.
1102. BOYLAM GEÇİŞTE YAPILAN RASAD İLE ENLEM VE BOYLAMIN BULUNUŞU
Boylam geçişte enlem tayini küresel seyir üçgeninin özel bir çözümüdür. Gök cisimlerinin boylamımızdan geçerlerken yapılan rasatta elde edilen açısal yükselimleri ile elde edilen başucu mesafesi ve rasad yapıldığı andaki, meyilleri (dec) arasındaki ilişki yardımıyla, rasad yapılan mevkiin enlemini doğru olarak bulmak olasıdır. Enlemini bulacak olan seyirci gök cisminin boylamdan geçiş zamanını o günkü tarih ile hassas
Şekil – 1102a Meridyen Geçişi
47
Z
Pn
Zn = 180°
Ufuk
F- 253
Zn = 270°
61218
Z
Pn
Zn = 180°
Ufuk
F- 253
Zn = 270°
61218
olarak hesap eder ve bulduğu zamandan bir süre önce hatası istenen seviyeye düşürülmüş bir sextant ile köprü üstünde gök cisminin (Güneşin) yüksekliğini almaya başlar ve kısa zaman aralıkları ile yükseklikleri saptar. Yükseklik değeri gök cisminin boylamımıza yaklaşırken yavaş yavaş büyüdüğü ve tam boylamımızdan geçerken maksimum olduğu görülür. İşte bu anda zaman saptanır. Bu durumda küresel seyir üçgeni incelenirse karşımıza Güneşin Declinasyonu ve rasıt enlemine bağlı olarak farklı kombinasyonlar çıkacaktır.
1103. GÜNEŞİN BOYLAM GEÇİŞİNDEN YARARLANARAK ENLEM VE BOYLAMIN BULUNMASI
Güneşin meridyen geçişi, Güneşin saat dairesi ile rasıt boylamının örtüşmesi halinde meydana gelen göksel seyir üçgeninin özel bir durumudur. Trigonometrik çözüm gerektirmeyen bu özel durumda Güneş Kuzey Güney hattı üzerindedir, başkaca bir deyişle meridyen geçiş anında Güneşin semti 000° veya 180° olacaktır. Zenith ( Başucu noktası ), Göksel kutup noktaları ve Güneş aynı büyük daire üzerinde olduğunda Güneşin ufuktan olan açısal yükselimi (irtifa) ise en büyük değerine ulaşacaktır.
Şekil –1103a Rasıt Boylamı ve Saat Dairesinin Örtüşmesi
Şekil – 1103b Meridyen Geçişinde Semt
48
Z
Pn
Ps
dec
alt
Zn= 180°Z
Pn
Ps
dec
alt
Zn= 180°
Rasıt enlemi; Güneşin deklinasyonu ile Zenith mesafesinden bulunabilir. Meridyen geçiş anında boylam ise Güneşin Greenwich boylamından geçişine kadar olan zamanın bir fonksiyonudur. Seyirci meridyen geçiş anını (Local Apparent Noon) hasas olarak tespit etmek zorundadır. Meridyen geçiş anının hassas tespiti için gelecek paragrafta açıklanan grafik yöntemin kullanılması usul olarak kabul edilmelidir. Meridyen geçiş anında Güneşin GHA’sı Batı boylamlar için rasıtın boylamını verir. Doğu boylamlar için GHA değerinin 360° den farkı rasıtın boylamını verecektir.
Rasıt enlemini hesaplarken, güneşin deklinasyonunu ve coalt ( Başucu mesafesi ) değerini kullanacağımızdan, declinasyonun günlük değişen değeri ve coğrafi mevkiimize göre enlemin denklemini çıkarmalıyız. Başucu mesafesinin işareti Declinasyonun işaretine ters (contrary) ise Latitude, coalt ile declinasyondan büyük olandan kücük olanın farkına eşittir. Bulunan enlem değerinin işareti ise büyük olan değerin işareti olacaktır. Başucu mesafesinin ( Zenith Distance ) işareti güneşin deklinasyon işareti ile aynı ise, dec. değeri ile coalt (Başucu mes.) değerinin toplamı rasıt enlemini verecektir, enlemin işareti ise declinasyon işareti veya Başucu mes. İşareti ile aynı olmalıdır. Ancak bu metni bu şekliyle ezberlemek yerine seyrettiğiniz tarihte güneşin deklinasyonu ve DR mevkiinizin enlemine uygun olarak gök küresi rasıt boylamı arakesitini çizerek enlemin formulünü çıkarmak daha uygundur.
Şekil – 1103c Seyircinin Enlemi ve Güneş Declinasyonu Değişimine Gök Küresi Rasıt Boylamı (Gök Boylamı )Arakesiti.
Seyirci boylamını hesaplarken, enlemi hesapladığı hassasiyeti elde etmek istiyorsa Güneşin meridyen geçiş saatini grafik üzerinde hesaplamalıdır. Bir sonraki paragrafta anlatılan seyir
49
Z
dec.
Alt
coaltLat
Lat = dec + coalt
Z
dec.
Alt
coalt
Lat
Lat = coalt - dec
coalt
Zdec.
Alt
Lat Lat = dec - coalt
Z
dec.
Alt
coaltLat
Z
dec.
Alt
coaltLat
Lat = dec + coalt
Z
dec.
Alt
coalt
Lat
Lat = coalt - dec
Z
dec.
Alt
coalt
Lat
Lat = coalt - dec
coalt
Zdec.
Alt
Lat Lat = dec - coalt
halindeki bir gemide tahmini meridyen geçiş saatinden yarım saat önce seyirci gözlem platformunda yerini almalıdır. Başlangıçta sextant ile yapacağı ölçümlerin aralığı 2-3 dakika iken irtifa en yüksek değerine yaklaştıkça, gözlem aralığı 20 saniyeye kadar düşürülmelidir.
Yapılan gözlemler kayıt edilerek, apsisi zaman, ordinatı Altitude olan bir grafik elde edilir. Yükseklik eğrisi giderek artan bir grafik sergileyecek ve meridyen geçiş anında belirsiz bir zaman aralığında sabitkaldıktan sonra daha önce ölçülen değerleri tekrar edecektir. Kayıtlar grafik haline getirildikten sonra, grafiğin döndüğü kesim gözardı edilerek yatay eksene paralel üç doğru ile üç eşit dilime ayrılır. Eşit yüksekliğe karşılık gelen zamanların ortalaması alınır, bu zamanların ortalaması Yerel boylam geçişini ( Zeval vakti ) verir.
Şekil - 1103ç Meridyen Geçiş Saatinin Hassas Hesaplanması
Seyir Halindeki bir Gemide Meridyen Geçiş Saatinin Hesaplanması Meridyen geçiş gözlemlerinin yukarıda anlatılan yöntemler çerçevesinde yapılabilmesi için
geminin rota ve hızı da gözetilerek geçiş saatinin önceden öngörülmesi/tahmin edilmesi gerekmektedir.
İlk olarak Güneş henüz yeterince doğumuzda iken hesaplamaya karar verdiğimizde plotladığımız DR mevkinin boylamına en yakın ancak doğusunda kalan GHA☼ değerine karşılık gelen saat (GMT) Almanakta ilgili sayfada bulunur. Bu saateki Dr mevki plotlandığında, bu mevkinin boylamı ile GHA☼ arasındaki fark HA (t) Boylam Açısını verir, meridyen geçişinde boylam açısı sıfır olacağından gemi ve güneşin hareketi bu açıyı ne kadar zamanda sıfıra indirebilir?. Güneş saatte 15 ile batıya doğru hareket ettiğine göre gemimizin rotası doğu / doğu bileşenli ise bu hıza ilave edilmelidir, gemimizin rotası batı / batı bileşenli ise güneşin azaltmaya çalıştığı boylam açısını gemimiz açmaya çalışacağından geminin batı yönündeki hızı Güneşin batıya doğru olan düzenli hızından çıkartılmalıdır. Bulunan toplam hız aradaki boylam açısına oranlandığında LAN (Zeval ) bulunacaktır.
50
Yükseklik
Zamant1 t3 t4 t5 t6t2
Yükseklik
Zamant1 t3 t4 t5 t6t2
LAN = ( HA / 900’ ± Gemin Saatteki Boylam hareketi )+T DR2
ÖRNEK 01Akdeniz’de 100 rotasına 09 kts sürat ile seyreden TCG CEZAYİRLİ GAZİ HASAN PAŞA
(A 579) 12 TEMMUZ 1997 tarihinde, 40 50’ N, 005 00’ E DR mevkiinde güneşin meridyen geçiş saatini (LAN) hesaplamak üzere gözlemle aşağıdaki grafiği çıkarmıştır.. Rasıt meridyen geçişinde Güneşin rasadi irtifaını ise 71 00’ olarak gözlemlemiştir.
Şekil – 1103d LAN saati ve LAT’ın Formülüze Edilmesi
ÇÖZÜM: TA = t1 + t6 / 2, TB = t2 + t5 , TC = t3 + t4 LAN = TA +TB +TC / 3 decLAN = 11:45 GMT 11h.......... 21° 55’,7LAT = Coalt + dec =19° +21° 55’,4 d(0,4).....-..... 0’,3 LAT = 40° 55’,4 21° 55’,4
Enlemin denklemini çıkarmak için Gökküre ve koordinat elemenlerının tamamını çizmek yerine, Şekil 1203d de gösterilen modelinin kullanılması yeterlidir.
Boylamın bulunması Yöntem # 1LAN = 12:00 + TE =12:05:36ΔT = 12:05:36 – 11:45 = 20m 36s ,(Almanak ilk sarı sayfadan)Long = 05°09’ E (Referans boylama göre daha erken geçiş yaptığından E işaretini kullandık.)
Boylamın bulunması Yöntem # 2GHA☼
11h .................... 343 35’,9 45 m ............ 11 15’,0
354 50’,9 GHA☼ 180 den büyük olduğuna göre, 360 den farkı boylamı verecektir.Long = 005 09’,1 E
51
11131126
11 44 11481204
1215
65 °48’
70 ° 50’
68 ° 58’
t
Alt
11131126
11 44 11481204
1215
65 °48’
70 ° 50’
68 ° 58’
t
Alt
Qdec.
coalt
Lat
Qdec.
coalt
Lat
ÖRNEK 02
03 TEMMUZ 1997 tarihinde TCG ZAFER (F-253) SAR görevi icra etmek üzere, sıkı EMCON uyguladığı intikalde seyrinde, Güneşin meridyen geçişini gözlemlemeyi planlamaktadır. 1000 (-2) DR mevki koordinatları 35° 50’ N, 028° 20’ E’dir. Gemi 235° rotasına 18 kts ile ilerlemektedir. Tahmini meridyen geçiş saatini hesaplayınız.
1000 DR mevkine boylamına en yakın ve doğusunda kalan GHA☼ değeri 328° 57’,2 dır. (Doğu boylamlarda 360° - GHA☼ ‘ın boylamı verdiğini hatırlayınız.) 360° - 328° 57’,2 = 31° 02’,8 E > 028° 20’ E
Bu değer 1000 GMT ‘ye karşılık gelmektedir. Bu nedenle geminin 1000 GMT (1200 ZT) mevkii plot üzerinde ilerletilir. GHA☼ = 328
1200 DR mevkiini DR2 olarak adlandıralım (second estimate.) ve bu mevkiin boylamını haritadan çıkaralım. DR2 Long = 027° 49’E
DR2 mevkiinde Güneş saat dairesi ile Rasıt boylamı arasın Gök kutup noktasında oluşan açı HA = 31° 02’,8 E -027° 49’ E = 03° 13’,8 = 193’,8
Bu açının kapatılarak sıfıra eşitlenmesi hangi açısal hızla olacaktır, Güneşin saatdeki açısal hızına geminin boylam hareketinin tatbik edilmesi ile bulunur.
Boylam hareketi DR1 Ve DR2 noktaları boylam farkından bulunur.028° 20’ E - 027° 49’E = 31’/ 2 saat = 15’,5/saat Bu açısal hızla HA’ın kat edilmesi, 193’,8 /900’ –15’,5 =13m
LAN = 1200 + 13m = 12h13m (ZT)Güneşin boylam geçişinde eğer elde bir zaman denklemi var ise boylamın bulunması olasıdır. Bilindiği üzere zaman denklemi (tadili zaman) LMT 12 00 ile hakiki güneşin boylamdan geçişi (LMT olarak) arasındaki farktır. Aşağıdaki cetvelde zaman denkleminin işaretleri hakiki güneşin boylam geçişinden ortalama güneşin boylam geçişi yani LMT 12 00 ı bulmak üzere işlem yapıldığına göre verilmiştir.
52
1104. GÜNEŞİN DECLINATION’UN ALMANAK KULLANMADAN BULUNMASI Her ne kadar güneşten boylam geçişte enlem tayini her geçen gün demode olmakta ise de
aletlerin ve notik neşriyatın bulunmadığı durumlarda çok yararlı bir yöntemdir. Zira zamanın sağlıklı olarak bilinmesine gerek yoktur. Ayrıca güneşin declination’i çizim ile gerçeğe yakın bulunabilir. Aşağıda bu yöntem açıklanmıştır.
Bu amaçla bir manevra levhası veya kağıt üzerine çizilecek bir daire kullanılabilir. Daire merkezinden geçmek üzere birbirine dik koordinat sistemi ile bu koordinatların daireyi kestiği noktalar 21 Mart, 22 Haziran, 23 Eylül ve 22 Aralık olarak işaretleyelim (Şekle bak). Ve dik koordinatı merkezden aşağı ve yukarı doğru güneşin max dec’ı olan 23.5 eşit parçaya bölelim.
Şekil – 1204 almanak Kullanmaksızın Güneşin Declinasyonunun bulunması
Örneğin 11 Ağustos günü güneşin declinationunu bulmak ;21 Haziran-23 Eylül arası 94 gün olduğuna göre şekil üzerinde bu 94 gün 90 lik bir daire
yayı olarak gösterilmiştir. 11 Ağustos ile 21 Haziran arası 51 gündür. Dolayısıyla 15 Ağustos tarihini bu yay üzerinde göstermek istersek 51x90/94=48olarak buluruz.
Bu açıyı 21 Haziran tarihinden itibaren 23 Eylül’e doğru alırsak şekilde görüldüğü üzere bir nokta saptanmış olur. Bu noktadan dikey eksene çizilen dik doğrunun dikey ekseni kestiği noktadan Dec. okunur. Şekilde 15 Dec bulunduktan sonra okunan SexAlt ve bu Dec ile ilgili kısımda belirtildiği şekilde boylam geçişte enlem saptanabilir.
53
21 HAZİRAN
21 MART
22 ARALIK
23 EYLÜL1
5
10
15
20
1
5
10
15
20
48°
21 HAZİRAN
21 MART
22 ARALIK
23 EYLÜL1
5
10
15
20
1
5
10
15
20
48°
1105. KUTUP YILDIZINDAN YAPILAN RASAD İLE ENLEMİN BULUNMASI
POLARİS (Kutup Yıldızı) :Gök küresinde kuzey kutbuna çok yakın bulunan ikinci sınıf (kadir) bir yıldızdır. Eğer Polaris tam kuzey gök kutbunda bulunmuş olsa idi herhangi bir mevkiide bu yıldızın düzeltilmiş açısal yüksekliği o mevkiin enlemine eşit olurdu. Şekil- 1205 bu varsayımla çizilmiştir.
Gök ufkundan baş ucuna olan açısal mesafe 90 dir. Aynı şekilde Kuzey Kutup noktasından gök ekvatoruna olan açısal mesafede 90 dir. Aynı şekilde Kuzey Kutup noktasından gök ekvatoruna olan açısal mesafede 90 dir. Yandaki şekilde görüldüğü gibi Başucu ve Kuzey kutup noktası sırasındaki açısal mesafe hem CoAlt da hem de CoLat birbirine eşit olduğu için LAT=Alt olur.
Şekil- 1205 Gökküresi Rasıt Boylamı Arakesiti
Polaris gök küresinde kuzey kutup noktasına çok yakın, Meyli (Dec) 8906’.6N olan bir yıldız olduğu için, hakiki kutup etrafında küçük bir daire çizerek hareket edip alt ve üst boylamdan geçmektedir. Bu nedenle kutup yıldızının açısal yüksekliğinden mevkiin enlemini bulabilmek için, rasad edilen Alt, değerine bağlı düzeltmeler uygulanarak enlem saptanır.
Bu düzeltme değerleri Almanaklarda 274-275 ve 276 ncı sayfalarda kutup yıldızı için hazırlanmış düzeltme cetvellerinde a0, a1, a2 olarak üç düzeltme vardır. a0; LHA ARIES’in bir fonksiyonudur. Ortalama 50 enlemine göre SHA ların ortalama (33001’) değeri ile Dec 8906’.6N’ a göre hazırlanmış oran olup 58’.8 lik değişmez bir değerin eklenmesi ile düzenlenmiştir. POLARİS cetvellerine LHA ARIES ile girilerek bu değer bulunur.
54
Pn
Lat
CoLat
Z
AltCoAlt
Gök U
fku
Gök Ekvatoru
Rasıt Boylamı
Pn
Lat
CoLat
Z
AltCoAlt
Gök U
fku
Gök Ekvatoru
Rasıt Boylamı
a1 ; Enlem ve LHA ARIES in bir değişkeni olup mevkiin enlemi 50 üzerine çıktığı zaman 0’.6 değişmez değeri ile daima artı değerdedir. Polaris cetvellerinde LHA ARIES in bulunduğu sütundan aşağı inilerek mevkiin DR enlemi ile girilip a1 değeri bulunur.
a2 ; LHA ARIES ve rasad yapılan tarihin bir değişkenidir. Buna göre rasad yapılan tarihte kutup yıldızının ortalama mevkiinden olan değişikliği düzeltilir. POLARİS Cetvellerinin LHA ARIES değeri sütunundan girilip rasad yapılan tarih karşısındaki değer alınır.Bu şekilde bulunan üç düzeltme Kutup Yıldızının ölçülen rasadi yüksekliğine ilave edilip sonuçtan 1 çıkarılırsa mevkiin enlemi bulunur.
Lat = a0 + a1 + a2 - 1Ayrıca Kuzey yarım küre için notik almanakların Polaris çizelgeleri sayfa 274, 275 ca 276
da 65 enlemlerine kadar bu yıldızın verilen zaman içersindeki hakiki semtleri verilmiştir.Cetvellere girmek için hesaplanarak bulunan LHA Aries ve Lat. Değerine lüzum vardır. Cetvellere girerken kullandığımız LHA Aries en yakın 10 lik kıymetle üstten, Lat değeri ile de düşey sütundan girilerek (göz entalplasyonu yapılarak) kesiştiği noktadaki semt değeri alınır ve ölçtüğümüz değerle karşılaştırarak hata miktarı bulunur. Örnek:
20 TEMMUZ 1997 tarihinde 41 18’ N, 029 20’E DR mevkiinde bulunan bir seyirci, hatası 3 dakika ( F ) olan kronometresi 18:03 ‘ü gösterdiğinde IC = 02’ olan sextantı ile göz yüksekliği 42 ft olan kırlangıçtan yapyığı rastta Polarisin yüksekliğini 41 30’ olarak tespit etmiştir. Söz konusu seyircinin enlemini hesaplayınız.
1106. ASTRONOMİK RASATLA PUSULA – CAYRO HATASININ BULUNMASI Bir geminin istenilen sıhatle seyri en başta cayro pusla veya magnetik puslanın doğruluğuna
bağlıdır. Buna göre seyirci günde iki defa (öğleden evvel ve sonra) cayro puslasının hatasını bulmalı ve işlemlerini ona göre yapmalıdır. Bunun için DR veya Fix mevkiye göre tam olarak güneşin semt açısı bulunur. Aynı anda güneşin cayro ile semti alınır aradaki fark cayro pusla hatasını verir. Astronomik rasadla pusla-cayro hatasının bulunması için değişik yöntemler kullanılır. Bu yöntemleri tatbik ederken de çeşitli cetveller kullanılmaktadır. Bu dökümanlar sırasıyla şunlardır.
a Ho 214b Ho 229c Ho 249 (Yaklaşık olarak bulunur)ç. Ho 211d Ho 260 (Gök cisimlerinin azimutları)e Ho 261 (Güneşin azimuth cetvelleri)f Notik Almanaktan Polaris Çizelgeleri.
Bu dökümanlar yardımı ile bir Fix mevkide ve istenilen rasad zamanında istenen gök cisminden pusla-cayro üzerindeki çeşitli hedeflerle semtlerini ölçer ve o andaki zamanı kaydederek örneklerde görüleceği şekilde işleme tabi tutularak pusla-cayro hatası bulunur.
55
Şekil – 1104 Polaris Çözüm Formunda Örnek Problemin Çözümü56
