1    [Asenjo,  G.    

     

Binasa sa Ambagan 2011 ng Komisyon ng Wikang Filipino, Filipinas Translation Institute, at University of the Philippines-Diliman, Sept.14-16, 2011, UP-Diliman, Quezon City

Ang Bug-at kang Lamigas kag Bugas1 (Ang Bigat ng Lamigas at Bigas)

Genevieve L. Asenjo, PhD. Dept. ng Literatura

De La Salle University-Manila http://balaysugidanun.com

“Lupa kag dagat sa pinggan,” ito ang paglalarawan sa Antique ng makata nitong si Milagros Geremia-Lachica. Pokus ng ambag mula sa Kinaray-a ang 20 na salitang pang-agrikultura. Maliban sa pagbibigay ng kahulugan at pagsasalaysay sa/ng kultural na aspeto ng salita, tatangkain din ang pagma-mapa ng pagkakatulad at pagkakaugnay-ugnay sa iba pang malalapit na wika sa Visayas, partikular sa Hiligaynon at Cebuano. Isa itong panimulang paghahanda para sa binabalak na Diksyunaryong Kultural sa Agrikultura sa Kinaray-a.

no ang kaugnayan ng pagkawala ng wika at kulturang pang-agrikultura sa pagtaas ng presyo ng bilihin? Kung ang kakulangan sa pagkain, at kung

gayon gutom, ay isang pambansa at global na isyu, ano ang kaugnayan, kahulugan, kabuluhan ng pag-aaral ng/sa wika at kulturang pang-agrikultura sa pagtatanong tungkol sa gahum? Hal. Sa relasyon ng sentro at gilid, ng historikal at kontemporar-yo, ng teknolohiyang pang-agrikultural at industriyal, ng pagsasadula ng isang ritwal sa pagtatanim o pag-aani at pag-upload nito sa social networking site tulad ng Facebook at YouTube? Ilan ito sa mga tanong na dumating sa akin, at patuloy kong binubuno, nang napag-pasyahan kong balikan ang lupa, partikular ang pagsasaka, bilang sabdyek ng pagkukuwento. Higit kaysa nostalgia, isa itong sikolohikal at emosyonal na pagma-mapa ng isang espasyong konseptwal na hitik sa metaporikal na ekstensyon na maaaring maging sangkap sa posibilidad halimbawa ng pagsulpot-buo ng bagong pantao-panlipunang organisasyon, o kultural na komunidad, o pangyayari.2 Nag-aambag ang papel ng 20 salita sa Kinaray-a na nakapalibot sa lupa at pagsasaka. Gayunman, wala akong ilusyon na ang pag-aambag na ito ay makasalba sa atin sa pagkalimot at pagpabaya sa lupa at pagsasaka, at kung gayon, makasalba rin sa atin sa napipintong gutom at lalo pang paghihirap.

Galing  ang  mga  salitang  ito  sa  barangay  na  aking  kinalakhan.  Ang  Barasanan  sa  bayan    

A

 

  2    [Asenjo,  G.    

     

ng  Dao,  ngayo’y  Tobias  Fornier,  na  klasipikado  sa  ika-­‐4  na  uri  (ibig  sabihin:  mahirap,    

mahina  ang  income)  ng  munisipalidad  sa  probinsya  ng  Antique  sa  rehiyong  Kanlurang    

Visayas.  Pitong  kilometro  ang  layo  ng  Barasanan  sa  bayan.  Nasa  bulubundukin  itong    

bahagi,  malapit  sa  kabundukan  ng  Iloilo,  saan  may  high-­‐way  na  tinatahak  ng  mga  

sasakyan  patungong  Antique,  patungong  Caticlan  (hal.ng  mga  bus  patungong  Manila)  

palibot  sa  buong  isla  ng  Panay.  Nasa  Sur  na  bahagi  ng  probinsya  ang  Tobias  Fornier,  

pangalawa  sa  dulong  bayan,  ang  Anini-­‐y.  Sa  2008  Agricultural  Commodity  Profile  ng  

probinsya3,  may  2974  na  hektarya  ang  Tobias  Fornier.  516  dito  ang  may  irigasyon  at  

2458  ang  pagsasaka  na  umaasa  sa  ulan.  

 Maliban sa palay, nagpoprodyus din ang probinsya ng mais, saging, manga, tubo, at kape. Binubuo ang Antique ng 18 na munisipalidad. Kaharap ng probinsya ang Palawan, ang Mindoro, ang Manila. Binabaybay ng mga bayan nito ang dalampasigan mula

 

  3    [Asenjo,  G.    

     

Norte hanggang Sur. Sa kabila ng kabundukan nito, ang ilang bahagi ng Iloilo, ang buong Capiz, gayundin ang Aklan. Kaya inilalarawan ang Antique ng makata nitong si Milagros Geremia-Lachica na lugar saan “…sa pinggan ni Nonoy/liwan magakitaay/ang lupa kag baybay.”(“…sa pinggan ni Nonoy/muling magtatagpo/ang lupa at dagat.). 4 Sinasabi na kabilang sa wikang Austronesian/Malayo-Polynesian ang Kinaray-a. Sa pag-aaral ni Alex De Los Santos na “Mga panuytoy sa pagsulat kang Kinaray-a,”5 naitala niya ang apat na banyagang iskolar na nag-aral ng Kinaray-a. Aniya, may papel na “Kinaray-a Pronouns” at “Resumptive pronouns and topicality in Kinaray-a” ang isang Julia Bernd para sa kanyang masters sa lingwistiks sa Standford University. Nakapagsulat naman ng maiksing balangkas ng gramatika sa Kinaray-a si Ishiyama Nobuo ng University of Tokyo ayon sa sugidanun o kuwento na “Amo kag Bao” (Ang Matsing at Pawikan). Habang si Amy Leuchtman-Sexton naman ng Rice University nakapagbigay ng kolokyum na “Negation in Kinaray-a” gayundin si Xiuhong Zhang sa kanyang “The Causative in Kinaray.a” Nabanggit din ni de los Santos si Jason Lobel, na nakapaglimbag ng aklat sa Bikol at noong 1996 nakipag-ugnayan sa kanya sa pamamagitan ng email tungkol sa pag-aaral nito sa mga wika sa Gitnang Bisayas. Ani pa ni De los Santos, naniniwala si Lobel na magkapamilya ang mga wikang Kinaray-a, Hiligaynon, Cebuano, Romblonanon, Masbateño at Waray-Waray. Nito namang Pebrero, nakipag-ugnayan sa akin, sa amin, si Mariane Medina Umali, isang Bikolana na postgraduate student sa Discipline of Media, School of Humanities & Social Sciences sa University of Adelaide sa Australia. Pinapag-aralan niya papaano ang internet at iba pang kaugnay na medya ginagamit para sa kultural produksyon ng mga rehiyunal na grupo. Isinama niya ang Kinaray-a dahil nakalagay ito sa listahan ng National Commission for Culture and the Arts at National Statistics Office (NSO) bilang isang pangkat-etnolingwistiko. Bago maging politically-correct na termino ang Kinaray-a bilang pantukoy sa wika sa probinsya ng Antique at sa maraming probinsya sa Iloilo, kilala rin ito sa Karay-a, na pantukoy rin, una sa lahat, sa tao o sa tagapagsalita. Tinawag rin ito ng isa sa mga manunulat ng rehiyon, si Santiago Mulato, na “Hiniraya.” Ani Mulato, mula ito sa salitang “iraya” na tumutukoy sa mataas na lugar na pinanggagalingan ng tubig.6

 

  4    [Asenjo,  G.    

     

Ito ang kabundukan ng Panay na humahati sa mga probinsya ng Antique, Aklan, Capiz, at Iloilo saan naroon ang Bundok Madya-as at Baloy, saan naroon ang grupo ng katutubong pinangangalanan ng mga antropologo na Panay-Bukidnon o Sulodnon na pinanggalingan ng epikong Hinilawod. Para naman kay Leoncio P.Deriada, ang tinuturing na Ama ng Kontemporaryong Panitikan sa Kanlurang Visayas, ang Kinaray-a ang inang-wika ng Hiligaynon, ang lengua franca ng Panay at Negros Occidental. Kung pagbabasehan ang lapit ng tunog at mga salita sa Kinaray-a sa salita ng mga Ati o Ita ng Panay, partikular ng Antique, maituturing nga na isang matandang wika ang  Kinaray-a, dahil tinuturing din natin na isa ang mga Ati sa ating mga katutubo. At may engrandeng naratibo ang Antique kaugnay sa/ang mga Ati. Ito ang kuwento ng pagdaong ng sampung datu ng Borneo sa Panay, partikular sa Malandog, Hamtic, sa Antique, at ang pakipagpalit dito ng pinuno ng Ati na si Marikudo sa bulawan na salakot at nakasangyad sa lupa na kuwintas para sa kanyang asawa na si Maniwantiwan. Mababasa ito, naibantala sa mga akda nina R. Morales Maza sa kanyang libro na The Augustinians in Panay (1987), sa Maragtas (1907) ni Pedro Monteclaro, at Barter in Panay (1961, 1984) ni Ricaredo Demetillo. Patuloy ang reproduks-yon ng naratibong ito sa spectacle ng mga taunang festival tulad ng Ati-Atihan ng Kalibo, Dinagyang ng Iloilo, at Binirayan ng Antique. Kahit pa marginal na presensya, kung hindi man talagang invisible, ang mga Ati sa mga okasyong ito, na alam nating nananatiling illiterate ang karamihan at lalo pang na-e-etsa-puwera sa panahon ng globalisasyon. Malinaw na isang mahalagang faktor sa kahirapan ng Antique ang geyograpikal na lokasyon at posisyon nito sa mapa ng rehiyon, kaugnay sa iba pang probinsya. Kaya kahit na may engrandeng naratibo ito, may “inferiority complex,” may “victim mentality” ang Kinaray-a dahil sa kasaysayan nito ng persekusyon at opresyon katulad ng mga katutubo nitong Ati. Sa kasaysayan halimbawa ng rehiyon nitong ika-20 na siglo, sa pag-unlad ng Iloilo bunga ng pagkaroon nito ng daungan at hacienda, at ng kalaunan ng Negros Occidental, nakilala ang Karay-a o Kinaray-a bilang lengguwahe ng mga sacada, ang mga trabahador sa hacienda. Kaya kaakibat ng kasaysayan ng kahirapan ng Antique ang kasaysayan ng pagkasagigilid ng Karay-a o Kinaray-a.

 

  5    [Asenjo,  G.    

     

Mahihirap ang Kinaray-a kaya nakipagsapalaran din noong 60s-70s sa Mindanao, ang Lupang Pangako, kaya ang teorya na isa ito sa mga pangyayari sa kasayaysan ng bansa na nagpapaliwanag din ng pagkakalapit ng Kinaray-a, Hiligaynon, at Cebuano lalo na sa mga bahaging Butuan, Cagayan de Oro, Davao at Cotabato; maliban sa geyograpikal na lapit ng mga ito. Mahihirap ang Kinaray-a kaya ang pakikipagsapalaran din nito sa iba’t ibang sulok ng mundo. Kaya global din ang Kinaray-a, lumalampas sa kabundukan at karagatan ng rehiyon. Isang patunay rito ang pamamayagpag ng OKM (Original Kinaray-a Music) sa www.kinaray-a.com. Sa papel ko noong 2005 na “Antique, Banwa nga Hamili: Ang Antique sa Diskurso ng mga Musikerong Antiqueño,”7naimapa ko na rin ang artikulasyon-manipestas-yon-salin ng lupa at kahirapan, lupa=kahirapan mula sa mga tradisyonal na anyo ng panitikan ng rehiyon tulad ng komposo at banggianay (balagtasan) hanggang sa mga kontemporaryong antolohiya sa Kinaray-a na Ani (1991), Mantala (1997), Dag-on (1995), at Salatan (1998). Hanggang sa OKM na ito. Kaya ang hamon din ng papel na iyon sa pagbubukas ng mga bagong espasyo at pagdidiskurso ng/ sa lupa at kahirapan lalo na kung isa itong pagpapatuloy/pagtatanghal ng pagiging bayang hamili o minamahal/pinakakatangi/nakahihigit nito – ang romantisasyon -dahil sa maragtas nito ng pagdaong ng sampung datu mula Borneo at lugar ng unang Malayan settlement sa Panay. Mabilis ang pagsalita sa Kinaray-a. Sagana ito sa r, na nagiging l sa Hiligaynon. Hal. ang wara nagiging wala. Sa museo sa Ilocos, naintindihan ko ang mga salitang nakadikit sa mga artifacts ng mga gamit sa pagsasaka at pangingisda. Nang maka-pakinig ako sa misa sa Bikol, naintindihan ko ito, gayundin ang maraming salita sa mga aklat-panitikan sa wikang ito. Gayundin ang karanasan ko sa Bisaya o Cebuano, sa Cebu man o sa Davao, o sa pagbasa nito sa papel at internet, at sa pisikal na pakikipag-ugnayan sa mga tagapagsalita nito sa iba’t iba ring variety. Kaya ang proposisyon ko sa mga nagnanais mag-aral ng iba pang wikang Filipino, na kung mayroon mang wika sa Visayas na kailangang matutunan, ito ay ang Kinaray-a. Dahil kapag natuto ka ng Kinaray-a, makakaintindi ka na rin ng Hiligaynon at Cebuano; katulad ko, katulad ng marami sa amin na Kinaray-a. At kung isang ebidensya ng pagkilala sa kakayahan at gahum ng Kinaray-a bilang wika ang presensya ko sa kumperensyang ito, sa narating ng kontemporaryong panulatan

 

  6    [Asenjo,  G.    

     

sa Kinaray-a, at ng mga manunulat nito, sa pagturing rito ng mga ahensya ng gobyerno bilang isa sa mga pangunahing na wika sa bansa na maaaring maisakatuparan din sa inisyatibong Mother Tongue-Based Multilingual Education (MLE)8, masasabi ko na nakaahon na sa panahon ng “inferiority complex” ang Kinaray-a. May pamagat halimbawa ang huling antolohiya na iniedit ni Delos Santos na The Rise of Kinaray-a: History and Anthology of Contemporary Literature in Antique (2003). Lumalakad ito sa kasalukuyang panahon, kahit pa ba hinay-hinay, na may kamalayan sa kanyang maragtas, mulat sa kanyang konteksto, at nakikisali –sumusugal– sa mga posibilidad ng “pag-aakda ng bansa” sa pamamagitan ng pagtatayo ng sarili nitong pampanitikan-wika-kultural na infrastraktura. Bago pa ang ambagang ito, naglilista na kami ng aking ina ng mga salita at konsep-tong pang-agrikultura. Mula sa aming tala at sa dagdag na naipadala ng pamilya via email para sa kumperensyang ito, komunsulta ako sa anim na diksyunaryo: 1) UP Diksyunaryong Filipino na patnugot ang Pambansang Alagad sa Sining Virgilio Almario, 2) Dictionary of Visayan Arts ni Dr. Erlinda Alburo, 3) A Five-Language Dictionary (Panay Island) ni Roman de la Cruz, 4) Hiligaynon-English/English-Hiligaynon ni Eliza Yap-Uy Griño, 5) A Dictionary of Cebuano-Visayan ni John Wolff, at ang 6) Hiligaynon Dictionary ni Dr. Ruby Alcantara. Pinaboran ko ang maraming salita na katutubo at wala pa sa anumang diksyunaryo, gayundin piniling isama ang iilan na may pareho at/o bago at/o ibang kahulugan:

Salitang Kinaray-a

UP Diksiyonaryong Filipino (V. Almario)

5-Language Dictionary

(R.de la Cruz)

Dictionary of Bisayan Arts (E. Alburo)

Hiligaynon Hiligaynon- English, English-Hiligaynon

(Eliza Yap Uy-Griño)

A Dictionary

of Cebuano-Visayan (J. Wolff)

Hiligaynon Dictionary (Alcantara)

1.Bāngág png [Seb]. butas var lungag.

pnr Kol.

may naiibang

pakiramdam bunga ng narkotiko.

(p. 133)

wala

wala

adj. cracked, said of soil dried out by drought. (p.

37)

v. make a hole, have a hole in it. (p. 104)

wala

 

  7    [Asenjo,  G.    

     

Salitang Kinaray-a

UP Diksiyonaryong Filipino (V. Almario)

5-Language Dictionary

(R.de la Cruz)

Dictionary of Bisayan Arts (E. Alburo)

Hiligaynon Hiligaynon- English, English-Hiligaynon

(Eliza Yap Uy-Griño)

A Dictionary

of Cebuano-Visayan (J. Wolff)

Hiligaynon Dictionary (Alcantara)

2. Balískad

wala wala wala wala wala wala

3. Bìnátí wala wala wala wala wala wala

4.Bināngto

wala

wala

wala

wala

wala

wala

5.Búngkag wala wala wala vt. to break; to open up; to pull

apart. (p. 61)

wala

wala

6.Hāmòd

wala

wala

wala

wala

wala

wala

7.Hànālón

wala

wala

wala wala

wala

wala

8.Inúpong

wala

wala

wala wala

wala

wala

9.Lámígàs Png. L[Seb Esp hormigas]langgam. p. 669

wala wala wala wala wala

10.Límbûk wala wala wala wala wala wala

11.Línás wala wala wala wala wala wala

12.Líkyad png. manipis na hiwa gaya ng hiwa sa

kamote, saging at iba pa (p.

699)

wala wala wala v. curl up at the edges. (p

610)

wala

 

  8    [Asenjo,  G.    

     

Salitang Kinaray-a

UP Diksiyonaryong Filipino (V. Almario)

5-Language Dictionary

(R.de la Cruz)

Dictionary of Bisayan Arts (E. Alburo)

Hiligaynon Hiligaynon- English, English-Hiligaynon

(Eliza Yap Uy-Griño)

A Dictionary

of Cebuano-Visayan (J. Wolff)

Hiligaynon Dictionary (Alcantara)

13. Linápwàhàn

Linapwaan png [Seb].

Bulanglang. (p. 702)

wala

wala wala wala wala

14. Marínhût

wala wala wala wala wala wala

15.Pànggás png 1. [ST] almirulan ang bulak upang habihin ito. 2. paghagod o paghimas, gaya sa pagpanggas ng manok o pagpanggas ng damit. (p. 920)

wala practice of putting rice, medical herbs, a wooden comb, and a palm fruit in a basket to insure an abundant harvest

vt. to sow seed. (p.339)

wala wala

16.Pásí Png {Kap]: trumpo Png 1:Zoo [War} biik 2: Bot [Seb} palay p. 944

wala wala

wala wala wala

17. Panûdlak

wala wala wala wala wala wala

18. Pìnàlìnpín

wala wala wala wala wala wala

19.Süká wala

wala

wala

wala

wala

wala

20.Wáyáng

wala wala

wala

n. treeless plain, open field. (p.447)

Waya. Wala.

(p.1127)

wala

Sa 20 salita na pinili, 12 ang wala pang entri sa kahit isa sa anim na diksyunaryo. Ito ang balískad, binaté, binàngto, hàmód, hanálòn, inúpóng, límbûk, linás, màrinhút, panûdlàk, pinálínpìn, súkà. 6 ang may entri sa UP Diksyunaryong Filipino ngunit iba ang kahulugan. Ito ang bangag, lamígàs, líkyàd, linápwáhàn, pánggàs, pásî. 2 ang may

 

  9    [Asenjo,  G.    

     

malapit, kung hindi man kaparehong kahulugan sa Cebuano, ang bangag at pánggàs. 4 ang may katulad na kahulugan sa Hiligaynon: bangag, bûngkág, pánggàs, at wáyáng. Halikayo sa wáyáng! Wá. yáng. Png., Pnr: bukas at malawak na lupain, katulad ng paglalarawan-pagpapakahulugan sa Hiligaynon-English na diksyunaryo ni Eliza Yap-Uy Griño bilang “treeless plain, open field.” Katumbas ito ng parang ng/sa Tagalog. Mahalaga ito na maisama dahil iba ito sa Kinaray-a-Hiligaynon na bukid, na ang ibig sabihin ay bundok, ngunit sa Tagalog ay palayan, na siya namang uma sa Kinaray-a at Hiligaynon. Sa madaling sabi, ang wáyáng ay isang lugar; isang bahagi ng uma o ng bukid na bukas dahil hindi pinagtataniman o walang tanim, at may sapat na lawak upang makapaglaro tulad ng pagpapalipad ng saranggola tuwing tag-araw, makapag-piknik, o makapagpastol ng hayop. Kaya hindi lamang ito nag-aangkin ng espasyo at identidad bilang pangalan, kundi bilang isa ring pang-uri. Ginagamit rin ito sa paglalarawan bilang kasalungat ng masikip. Hal. Wáyáng ang sala, wáyáng ang saya. Kaya gustong-gusto ko ang salitang ito dahil sa dala nitong imahen ng galaw, kilos – kalayaan! Nang-aanyaya ang wáyáng ng pagsusuyuan. Sa ganang akin, noong bata, sa wáyáng ako nagpapahinga: humihinto sa pagbitbit ng naigib na tubig sa galon mula sa poso o di kaya’y sa balon sa ilog. Sa gitna ng wáyáng na iyon, sa ilalim ng bukas na langit, nagkamalay ako na napapalibutan ako ng bundok at sa kabila n’yon ay ang dagat. Ninais kong makita ang dagat, matawid ito, at ang marami pang espasyo sa pagitan ng langit at lupa. Kapag naiisip ko ang wáyáng, naiisip ko ang alingawngaw na hindi lamang bumabalik dahil nabangga-tumambol ito sa kabundukan, kundi iyong lumalagpas, nakakalagpas. Nagamit ko ito sa binalaybay o tula ko na “Ang Kasubu kang Dila.” Ito ang naging inspirasyon, naging pamagat ng una kong nobela. Ito ang Lumbay ng Dila. Narito ang gamit ko:

Nangin  wáyáng  ang  supermarket  kang  ginsug-­‐alaw  ako  kang  sangka  putos    nga  samlague.Sweet  &  Spicy  Thai,  69.75.  Liwan  ko  nakilala  ang  kaaslum  kag  katam-­‐is.    

 

  10    [Asenjo,  G.    

     

Naging paráng ang supermarket nang sinalubong ako ng isang supot ng sampalok. Sweet & Spicy Thai, 69.75. Muli kong nakilala ang asim at tamis. Ngayong narito na tayo sa wáyáng, ipapakilala ko naman ang mga salitang tumutukoy sa uri ng lupa na kinukonsidera ng magsasaka: Hā.ńa.lòn. Png., Pnr: napakaitim na lupa. Kung gayon, masustansya at mainam pagtaniman. Hā.mòd.Png., Pnr: Lupa na mabato, iyong kung tawagin ay dalipe. Kung gayon, hindi masustansya; hindi mainam pagtaniman. Bā.ngág. Png. Pnr: Lupa na nagkabitak-bitak bunga ng matinding tag-init o tagtuyot. Ganito ang metaporikal na gamit ni Goldelino Chan sa binalaybay o tula niyang “Dyang Gugma Nasiruman”9 (Salin 1: “Itong Pag-ibig Naabutan ng Dapithapon”, Salin 2: “Pag-ibig sa Dapithapon”, Salin 3: “Napag-iwanang Pag-ibig”): Dyang gugma nasiruman, madungan Itong pag-ibig sa dapithapon, sasabay Rud lang sa pisngo kang bāngág Na lamang sa hikbi ng bāngág Nga ginbayaan kang init nga nasuptan Na nilisan ng init na naipon Kang adlawun. Ng tanghaling-tapat. “Tigang na lupa” marahil ang pinakamalapit na katumbas ng bāngág sa Tagalog. Hindi rin malayo ang kahulugan nito sa konteksto ng kasalukuyang kahulugan sa UP Diksyunaryong Filipino na naglalarawan ng isang tao na may kakaibang pakiramdam bunga ng narkotiko: ang bàngág. Kaya kailangang madagdag ang bago at iba ngunit magkaug-nay na kahulugang ito mula sa Kinaray-a. Dinadala tayo ng bāngág sa usapin ng global warming, ng pesticide, ng kakulangan sa irigasyon, ng kakulangan ng kapital ng magsasaka para mapadami ang ani. Lamentasyon ng magsasaka ang bāngág: ang masamang kondisyon ng lupa – hānalón man o hāmód - na nagdudulot din, nagbabanta ng masamang kondisyon para sa kanya. Kaya ang magsasaka ng Barasanan, hindi agad-agad sumusuong sa pagtatanim. Tulad ng bagani ng ating mga epiko, pinapag-aralan nito ang kondisyon ng lupa at galaw ng hangin. Nag-aalay rin ito ng ritwal para maseguro ang masaganang ani. Naghahanda ito ng mga sangkap. Ito ang panûdlak.

 

  11    [Asenjo,  G.    

     

Pa.nûd.lak. Png. Pnd: Ritwal bago ang pagbubungkal ng lupa at pagtatanim. Hal. 1) Bago magtanim, maghanap ng kahoy na may tatlong sanga. Sabitan ito ng tatlong botelya at ibaon sa unang idas o hanay ng nabungkal na lupa. Hal.2) Ibalot sa itim na tela ang nabungi na ngipin ng kalabaw [na madalang kung mangyari, at kung gayon, suwerte ka]. Ilagay ito sa tabig10 na may lamang binhi at itago sa labas ng bahay, halimbawa, sa kamalig11. Hal.3) Sa pagsisimula ng pagtatanim, humarap sa Silangan. Hal. 4) Kung may puno malapit sa bahay, hal.kawayan, magwalis sa hapon bago ang pagtatanim. Sakaling marami ang nalagas na dahon kinaumagahan, at kailangan uling magwalis, senyales ito na huwag ipagpatuloy ang pagtatanim sa araw na iyon. Hal.5) Maghanda ng isang pumpon ng bignay at isang puno ng tanglad. Isama rito ang suklay at krus na nabalot sa itim na tela at isabit ito sa tagakan 12habang nagsasab-og o nagtatanim. Hal.6) Sa pag-aani, maglagay sa tagakan ng konting ani at ilagay ito malapit sa krus at huwag na huwag mong kunin hanggat hindi pa tapos ang pag-aani. Hal.7) Sa pagsubay13 ng palay, itumpok bago linasin. Bago sumukob, itumpok ang lahat ng palay, maglagay ng krus at itak sa magkabilang dulo ng amakan14, at lumuhod sa pagsukob ng palay at dahan-dahan itong gawin. Bilang isang kultural na paniniwala at gawain, dinadala tayo ng panûdlak sa isang simbayotikong pakikipagrelasyon sa kapaligiran. Ang pagkalagas ng maraming dahon tanda na huwag ipagpatuloy ang pagtatanim dahil nagbabadya ang galaw ng hangin ng paparating na unos. Patunay rin ang panûdlak ng pagtatagpo ng sinaunang paniniwala at ng relihiyong Katoliko: ang pagsanib sa/ng kanilang puwersa para pagsilbihan ang nanampalataya, ang naniniwala – na mailayo ito sa masamang espiritu at sa halip, magdala ng kasaganaan. At ngayong naka-panûdlak na tayo, kailangan nang ihanda ang lupang pagtaniman. Búng.kag. Png., Pnd., Pnr: Unang proseso ng/sa pag-aararo para mabaklas ang tigang na lupa. Hiligaynon din ito, tulad ng paglalarawan ni Uy-Griño. Imahen ito ng paghiwa-hiwalay. Nabúbúngkág ang anumang nakatali, nakakapit, nakabung-kos. Hal. buhok, pumpong ng mais, ng palay. Ang pagbúngkág ng lupa ay pagbungkal upang mapatag ito at malinis. Ang pagbúngkág ng bagay na nakabungkos ay paggamit nito. Malapit ito sa pagbaklas.

 

  12    [Asenjo,  G.    

     

Ba.lís.kad. Png. Pnd. Pnr: Pangalawang pag-aararo para mapino ang nabúngkág na tigang na lupa. Dito sinusuyod ng tao at kalabaw at araro ang mga ligaw na damo. Dito nagkakalukso-lukso, nagkakabaliktad-liktad ang lupa at laman nito: nadudurog hanggang sa lumitaw ang pino at kinis na bahagi at anyo. Páng.gàs. Pnd: Ang pagsab-og ng binhi ng palay sa tigang na naararong lupa o palayan. Sa kaso ng mais, ng mani, ng munggo at ng iba pang buto, ito ay ang paglagay, paghasik isa-isa sa inidas o hanay na gawa ng pag-aararo, sa tulong ng panungkod15, at pagtakip dito sa pamamagitan ng paa. Ang pagpánggàs ay pagtanim na sumusuyod sa inidas. Ganito ka pisikal; ganito ka lapit ang tao at lupa at sa kanilang pagitan, sa dulo ng mga daliri, ang binhi. Ito rin ang kahulugan sa Hiligaynon, tulad ng nabanggit ni Uy-Griño at sa Cebuano, tulad ng definisyon ni Alburo. Png: Tawag o tukoy din ito mismo sa binhi na itinanim, na ngayon maaaring tumutubo na. Hal. “Kamusta ang pánggàs mo na mais/palay/munggo?” Lík.yad. Png. Mababaw na pag-araro matapos makapagpánggàs sa tuyong lupa o palayan. Pnd. Líkyadun. Pnr. Nalíkyad. Iba ito sa kasalukuyang entri sa UP Diksyunaryo, gayundin sa nahanap ni John Wolff sa A Dictionary of Cebuano-Visayan. Bì.ná.tí. Png: Ito ang palayan na naararo na at napatubigan; handa na para taniman ng palay. Dito, ang palay na tinutukoy ay iyong tumubo na – pánggàs – at nagabot na o nabunot at ngayon, itatanim na, uli, sa bìnátíng ito. Pnr: Maputik, malapot. Parang tsokolate na kulay itim, o abuhin. Dito na lumulusong para magtanim: ang pamilyar na imahen ng “Ang Magtanim ay Di Biro.” Ma.rín.hût. Png.Pnr: Palay na tumubong maliliit, madalang ang tubo o sibol at arikutoy o malnourished. Lí.nás. Png. Pnd: Proseso ng pag-aalis, paghihiwalay ng lamigas sa uhay nito sa pamamagitan ng pagkiskis dito ng mga paa. Sayaw ng paa sa palay upang magkahiwa-hiwalay ang mga butil nito. Naabutan ko ito noong bata. Tumulong kami sa paglilinas. Masaya sa una ngunit kapag tumagal, isa itong mahirap na gawain – parusa. Kaya kapag sinabi mong línasûn, may kaakibat itong bayolente na

 

  13    [Asenjo,  G.    

     

imahen at kahulugan, lalo na kapag hindi na lamang palay ang linilinas kundi tao o hayop. Kapag nagmumura o galit o nagnanais maghiganti, gusto mong “línasûn” ang mukha o ang buong katawan ng iyong kagalit, kalaban. Pwede rin itong pansigaw, pangkantyaw sa mga laro tulad ng sabong, o dumog o wrestling: “Línasá!” Ibig sabihin, talunin mo siya sa pagdudurog-durog dito lalo na sa paggamit ng paa, tulad na naihiwalay ang mga butil ng palay sa tangkay nito’t sanga. Inú.pòng. Png: Bugkos ng mga naani; komunidad ng mga inaning palay, partikular sa kontesktong ito. Gayundin, dinadala tayo sa mga katulad na konsepto: angkan, lipi, sanga, tangkay, kumpol, bugkos. Lá.mí.gàs. Png: Butil ng palay, partikular ang malulusog o mabubuting uri. Ito rin ang tawag sa mga butil ng legyumas. Pì.nà.lín.pín. Png.Pnr: Ang palay na walang laman o maupa. Süká. Png: Ang unang ani. Lím.bûk. Png: Bigas na sinangag mula sa bagong ani na palay. Tradisyon ang paglímbûk, kapag bagong ani, tanda ng pasasalamat. “May linímbûk ka/kayo?” Ito ang karaniwan na pangangamusta. Isa rin itong pagsubok, pagtikim sa kalidad ng bagong ani na palay. Higit sa límbûk, nariyan ang paboritong kakanin na hìmúgó saan paglilímbûk ang unang proseso. Matapos ang pagsangag ng bagong ani na palay, ang pagbayo nito (ngayon makina na) at ang paghalo ng kalamay o asukal hanggang sa makuha ang tamang timpla at lasa. Ito ang hìmúgó: espesyal na kakanin, may lagkit at nanam ng bagong ani na palay, lalo na kapag bigas-malagkit. Pásî. Png: Hindi nabalatan na bigas sa proseso ng pagbayo o pagpagaling. Maituturing na ligaw na butil ng bigas kaya inihihiwalay o inaalis bago magsaing. Pínàsí: pira-piraso, butil na hungkag o payat. Pnr: mababa o masamang kalidad ng bigas.

 

  14    [Asenjo,  G.    

     

Bināng.to. Png. Pnr: Sinangag na mais. Maaaring may mantika at asin. Maaaring wala. Low-class o home-made na pop corn. Imahen ng gutom at kahirapan. Kaya isa rin itong pang-uri. Tanong: “Ano ang pagkain/ulam n’yo?” Sagot: “Bināngto.” Dahil walang pambili ng ulam. Dahil kulang ang bigas; dahil kulang ang ani dahil ang ilang sako ng palay ay kailangang ibayad sa nautangan ng kapital para sa binhi, abono at pagpagawa o pagpatrabaho, o kailangang ibenta para pambayad sa tuition ng anak na nagkoko-lehiyo. Kulang ang ani dahil hindi naman pagmamay-ari ng magsasaka ang kanyang lupa, o kung pagmamay-ari man niya maliit lamang ito. Maaaring hindi pa sa kanya, trabahador lamang siya, maliit pa. Bināngto ang pantawid sa pagitan ng panahon sa pag-aani ng palay at mais. Bināngto: kanin na, ulam pa. Hanggat kaya ng ngipin, ng bunganga na ngumuya. Kaya hayaan n’yong magtapos ako sa linápwàhàn. Lináp.wà.hàn. Png. Pnr: Tinola mula sa iba’t ibang gulay na karaniwang nakikita sa likod-bahay o napipitas sa bukid: talbos ng kamote, sayote, malunggay, alugbate, bulaklak ng katuray. Sa mga bulubunduking barangay ng Antique, isa rin itong matingkad na imahen ng kahirapan. “Linápwàhàn lang.” Maaaring may isda o hipon. Maaaring wala. “Linápwàhàn gid (talaga).” Libre – nariyan lang ang mga gulay, at madaling lutuin. Ngunit sa paglipas ng panahon, mula sa “linápwàhàn lang,” naging “may linápwàhàn” na ang kadalasang maririnig sa mga kapitbahay. “May linápwàhàn:” mayroong gulay, nariyan pa sa likod-bahay at/o sa bukid; maaaring libre pa o mabibili na, ngunit sa mas mababang presyo sa palengke sa bayan. “May linápwàhàn” – salamat! Muli itong paghigop ng lutong-bahay; paglasap ng tubig na may asin at bagoong; pagnguya ng mga gulay para sa mabuting kalusugan, sexy na pangangatawan, at paghaba ng buhay. Kapansin-pansin na karamihan sa mga salitang napakilala ay mga pangngalan, gayundin, pang-uri. Hindi magkaiba ang gamit nila bilang pangngalan at pang-uri, o nag-o-overlap, kaya ang demand nito sa kaalaman sa konteksto, sa punto-de-bista

 

  15    [Asenjo,  G.    

     

ng taga-loob. Makikita ito sa kaso ng bināngto, ng linàpwáhàn, ng marínhût, ng hamòd, at iba pa. Ang pagiging pangngalan mismo nito ang naglalarawan sa uri nito at kondisyon. Matingkad ang imaheng biswal: ang materyal at organikong buhay. Ilan lamang ito sa mga salitang Kinaray-a na nakaugat sa proseso at pamumuhay sa pagsasaka. Mahalaga silang maisama sa korpus ng wikang pambansa dahil: 1) Nariyan pa bilang mga buhay na salita, gawain, paniniwala na ginagamit ng

iilan na lamang, at yaon na lamang mga matatanda. Ang pagsinop at paggamit sa mga salitang ito ay pagtanghal sa “kaluluwa ng lugar” na maaaring makapagbigay sa atin ng gabay at direksyon para sa mga inisyatibong alternatibo at transisyonal sa usapin ng pagbuo, muli at muli, ng mga komunidad.

2) Malapit ang pagkakatulad ng mga salitang naipakilala, kung hindi man talagang katumbas ng mismo ring mga salita, sa Hiligaynon at Cebuano. Kung gayon, ang identidad at integridad ng mga ito bilang mga salitang Bisaya. Mauunawaan ang mga ito sa maraming probinsya sa kapuluan. Makakatulong din sa pagmamapa ng inter-rehiyunal na pagkakaugnay-ugnay ng wika at pagkakatulad ng kultura. Baka pa lang matugunan ang isang aspeto ng rehiyunalismo na naghihiwalay-walay sa atin, at madagdagan ang paggatong sa pagiging pambansa ng tinataguyod nating “pambansa” na wika, kultura, at identidad na Filipino.

3) Mapapayaman nito ang kasalukuyang kahulugan sa Tagalog, hal. sa kaso ng bāngág.

4) Madadagdagan ang mga salitang pang-agrikultura sa diksyunaryo at maibalik tayo, hindi sa romantisismo tungkol sa lupa at pagsasaka na kung susuyurin ang kasaysayan, pinamumugaran ng naratibo ng pang-aagaw at pang-aalipin, kundi sa reyalidad na nananatiling agrikultural ang malaking bahagi ng ating bansa, kahit pa nagsusulputan ang mga mall at housing subdivisyon sa mga syudad sa labas ng Manila. Kaalinsabay nito, ang pagpapaigting ng kamalayan, at kung maaari pakikilahok sa mga isyu at kilos tungo sa pagkakaroon ng sariling lupa ng mga magsasaka, pagdagdag ng pondo sa agrikultura at tamang paggamit nito, pagpigil sa talamak na conversyon ng mga lupang sakahan para maging golf course at distrito ng negosyo, at sa marami pang anyo ng komersyalisasyon na lalo lamang nagpapahirap sa atin, dahil wala na tayong kontrol sa ating mga produkto.

 

  16    [Asenjo,  G.    

     

“Pagapangumahon Mo Pa Bala ang Taramnanan, Totong?16” “Sasakahin Mo Pa Ba ang Palayan, Totong?” Nalimbag sa Ani noong 1991 ang binalaybay na ito ni Jose Edison Tondares. Isang ama ang tagapagsalita, diretsang kinakausap ang anak na lalaki: dali, Totong halika, Totong kantahi ako awitan mo ako kantahi ako kang awitan mo ako ng pagpamurukpok kang kalumbuyan pamumulaklak ng mga duhat kang paghinuni kang mga at huni ng mga maya kag tagwati. maya at tagwati. nagaparamulak pa bala namumukadkad pa ba ang mga marapait sa banglid? ang mga marapait sa burol? Tinatanong ko muli ito ngayon, pagkalipas ng dalawang dekada. “Mabagal ang pera sa lupa,” nailagay ko sa mga labi ng isa kong tauhan sa nobela kong Lumbay ng Dila (C & E, 2010). “Pagapangumahon mo pa bala ang taramnanan, Toto/Nonoy/ Nene/Inday/Pangga?” Nagtapos ang binalaybay ni Tondares sa ganito: “pero sige lang/indi ako pagsabta./sige kantahi ako/ang imong limug/mangin tarug kang tanan nga kasabtanan./mal-am run ako, Totong/lantawa, sa indi magbuhay /magaharuk run ang suksuk sa lupa./(pero sige lang/huwag mo akong sagutin./sige awitan mo ako/ang iyong tinig/maging daluyan ng lahat ng kasagutan./matanda na ako, Totong/tingnan mo, mamaya-maya lang/hahalik na ang butiki sa lupa.). Ayaw kong ring magsalita para sa kabataan. Alam nating karamihan sa kanila nagnanais at marahil nag-aaral na para maging nars, kahit pa resesyon na naman sa Amerika at Europa at patuloy ang giyera sa mga bansang Muslim at sinasabi na papatungong Silangang Asya na ngayon ang gahum. Matagal na ring nangawala ang mga dalagang bukid, ayon sa batikang nobelista na si Amang Jun Cruz Reyes sa kanyang Ang Huling Dalagang Bukid at ang Authobiography na Mali (Anvil, 2011). Isama na rin d’yan ang mga binatang bukid na tulad ng mga dalagang bukid, mga mangagawa ngayon ng mundo – ang ating OFW. Hayaan n’yong sagutin ko ito ng personal, at oo, bagaman at wala pa akong lupa na titulado. Tulad ng nabanggit ko sa panimula, hindi bilang nostalgia, lalo pa at nananatili ang equation: ang lupa=kahirapan, at ito ang kabalintunaan, nananatiling

 

  17    [Asenjo,  G.    

     

lupa pa rin ang mababalikan natin, puwera na lamang sa mga bahaging nagbaba-gong-anyo na ito dulot ng pagbabago sa global na klima at panahon. Hindi tulad ng tubig, ng hangin, ng apoy, nariyan ang lupa na mahahakop ng mga palad at sa mga dulo ng mga daliri, makakapagpunla ng mga bagong binhi. Pagkain. Buhay. Ito lamang sa ngayon ang aking maaalay, mga kaibigan. Wala pa akong sapat na kasagutan sa mga naihain kong tanong sa panimula. Kailangan pang mai-ugat ang meditasyon sa panahon at lunan. Kung mayroon mang sulpot, tubo, binhi, lalong hindi ako sigurado sa gahum nito para maisalin sa isang praktikal na solusyon sa bāngág, sa binángto, sa línàpwàhàn, sa hāmòd, sa pasí. Ito lamang: itong inùpóng, itong lamígàs ng mga salita na sinusubukang ipànggàs sa hānàlón na wáyáng ng pambansang wika at panulatan: itong pag-aambag, itong pagda-dagyaw. Heto ang pagbùngkág, pagbalískad, paglíkyad, pagbatì, paglínàs para sa süká at paglím-bük! Heto ang panüdlàk, mga kaibigan! Nawa ay ilayo tayo sa mga pìnàlinpín at marínhût. Duro gid nga salamat! MGA  TALA  

                                                                                                               1  Nasulat ang papel sa tulong ng mga sumusunod: Stephanie Joey Chua at Marian Rios, mga research assistant; Faith L.Asenjo-Laurio, ang aking nakakatandang kapatid na nag-email sa akin ng mga salita at sa aming tiyo na naging informant, si G.Orlando Nones, at kay G.Junlee Saylo ng Public Information Office ng Antique sa San Jose. May maliit na pondo mula sa College Research Fund ng College of Liberal Arts, De La Salle University-Manila. Septyembre 2011. 2 Tinutukoy ko rito ang posibilidad ng social entrepreneurship, creative entrepreneurship, micro-finance, maging ang mga pahina at grupo na nabubuo online, tulad sa Facebook. Maaari ring tingnan ang binubuo kong espasyo online, ang http://balaysugidanun.com. 3 Opisyal na statistics mula sa Province of Antique Provincial Information Office. Na-email noong Agosto 3, 2011 sa pamamagitan ni G.Junlee M.Saylo, Admin Officer IV, Provincial Information Office <pio_antique@yahoo.com>. 4 “Lupa kag Baybay sa Pinggan,” ang pagsulat…bayi (Iloilo City: University of San Agustin Press, 2006) 38. 5 Alex Delos Santos, ed. Maaram: Studies in Kinaray-a. (Iloilo City: Libro Agustino/ Paranubliun-Antique, 2003) 68-91. 6 “Ang Hiligaynon,” Ani 10, Leoncio P.Deriada, ed. (Manila: Sentrong Pangkultura ng Pilipinas, 1989) 11.

 

  18    [Asenjo,  G.    

     

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       7 Bulawan 2. 2001: 94-99. 8  DepEd Order No. 74, “Institutionalizing Mother Tongue-Based Multilingual Education (MLE), Hulyo 14, 2009. 9 Edison Tondares, ed. Dag-on (San Jose, Antique: Paranubliun-Antique/Antique Integrated Area Development Foundation, 1995) 48. 10 Panglagyan ng palay gawa sa kawayan. 11 Maliit na bahay-kubo, may iisang kuwarto. Halos lahat ng magsasaka may kamalig sa bukid para pahingahan at imbakan ng karaniwang gamit sa pagsasaka, gayundin silong kapag may malakas na ulan. 12 Isang uri ng imbakan gawa sa kawayan. 13 Ani na palay na nakalagay na sa sako (sack of rice). Binibilang ang ani sa kung ilang sako. 14 Gawa sa kawayan saan binibilad ang bagong ani na palay. 15 Sanga ng kahoy o kawayan na gamit bilang gabay sa paghasik ng binhi o buto. 16  Leoncio P.Deriada, ed. Ani 1991:177.          MGA SANGGUNIAN Alcantara, Ruby G. Diksyunaryong Hiligaynon-Filipino. Quezon City: UP Press, 1997. Almario, Virgilio S. UP Diskyonaryong Filipino. Quezon City: Anvil Publishing Inc, 2001. Alburo, Erlinda K. Dictionary of Bisayan Arts. Manila: NCCA, 2009. de la Cruz, Roman. A Five-Language Dictionary (Panay Island): English, Tagalog, Hiligaynon, Kinaray-a, Aklanon. Kalibo: Rock Publishing, 2003. Uy-Griño, Elizabeth Yap. Diksyonaryo-Dictionary: Hiligaynon-English, English- Hiligaynon. Iloilo City: Panorama Printing, Inc., 2005.  Wolff, John A. A Dictionary of Cebuano Visayan. Cornell University: Philippine Journal of Linguistics, 1972.