ARKITEKTURA BASHKËKOHORE

ARKITEKTURA ANALOGE

Nora Temaj, Studente

Phd.cand.Mr.Art.Teuta Jashari-Kajtazi, IDArch

FNA, Seksioni i Arkitekturës

Universiteti i Prishtinës

“ Hasan Prishtina “

janar,2014

Nora Temaj,Studente

Phd.cand.Mr.Art.Teuta Jashari-Kajtazi, IDArch

Arkitektura bashkëkohore

Data e dorëzimit: janar,2014

ARKITEKTURA ANALOGE

PËRMBAJTJA

HYRJA .............................................................................................................................................. 1

I. ALDO ROSSI DHE “L’ARCHITETTURA DELLA CITTA” ................................................. 2

A. Struktura a artifakteve urbane ........................................................................................... 2

B. Elementet primare dhe koncepti i sipërfaqes ................................................................. 3

C. Individualiteti i artifakteve urbane;arkitektura ............................................................... 4

D. Evolucioni i artifakteve urbane ......................................................................................... 4

D. Konkluzioni ............................................................................................................................. 4

II. MIROSLAV ŠIK DHE “ARKITEKTURA ANALOGE“ ......................................................... 5

A. Arkitektura analoge është tradicionalizëm ..................................................................... 6

B. Postmodernja moderne ........................................................................................................ 8

III. ARKITEKTURA ANALOGE DHE LINGUISTIKA ................................................................ 9

PËRFUNDIMI ................................................................................................................................ 10

BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................ 11

1

HYRJA

Analogjia paraqet karahasimin në mes dy gjërash me qëllim të shpjegimit dhe

qartësimit tyre, kurse arkitektura analoge analogjinë e krijon në mes arkitekturës

në njërën anë dhe historisë, sociologjisë dhe urbanizmit në anën tjetër.

Parimi i parë i saj është shumë i qartë dhe ngushtë i lidhur me denotën

“analoge”.Ai thotë se çdo ndërtesë mund t’i përshtatet mjedisit nëse ne kemi

vullnetin për ta bërë këtë.Njëkohësisht ajo kërkon dialog urban dhe mohon

egocentrizmin arkitektonik..Aldo Rossi me “L’architettura della citta” i vë themelet e

kësaj teme për t’i lënë më pas studentëve të tij vazhdimin e kësaj filozofie,

gjegjësisht Miroslav Sik-ut i cili për të parën herë e fut togfjalshin Arkitektura

analoge në teorinë e arkitekturës.Në konstrast me Venturin, Rossi kritikat i fokuson

jo në sterilitetin e formës as në kundërshtimin kategorik të modernës si skulpturë,

por në mospërfilljen dhe shkatërrimin e qytetit.

Sik-u i dalë nga një familje reformatore, i ardhur nga Çekia në Zvicër,bart me vete

teoritë e babait të tij reformist i cili në vitet e 60-ta idealizon teorinë se ekziston

diçka në mes të socializimit dhe kapiatalizmit duke imagjinuar se ekziston një

harmonizim në mes të kapitalit dhe punës, planit dhe tregut.Kështu Sik do ta

vazhdojë këtë dualizim më nocionet “old-new” ose “mid-comfort” për të cilat ai

beson se jo çdo herë kanë një tendencë të qartë meqë sipas tij arkitektura ndërron

sipas kontekstit dhe si rrjedhojë arkitektura analoge nuk ka stil.Arkitektura analoge

vjen si kritikë ndaj mungesës së të kuptuarit të qytetit në dimenzionin temporal,

social, visual dhe funksional, madje ajo shkon në atë pikë sa fillon ta kritikojë me

shumë vetbesim starkitekturën duke thirrur për një dietë arkitektonike dhe kthim

në rrënjët e saj në mënyrë që të gjenden kënaqësi të reja dhe qëllimi i të jetuarit.

Sikur të kërkohej që arkitektura analoge të vendosej diku në mesin e drejtimeve në

arkitekturë do të ishte problematike për faktin se ajo me ngulm mohon stilin dhe

shkon e humb në mes drejtimesh të tjera, por ajo asnjëherë nuk do t’i qëndronte

pranë funksionalizmit naiv si dhe modernës egocentrike.

2

I. ALDO ROSSI DHE “L’ARCHITETTURA

DELLA CITTA”

“Qyteti” ka qenë fokusi i teorive urbane për një

kohë të gjatë me ç’rast dijetarët kanë tentuar ta

kuptojnë dhe të gjejë mënyra për ta dizajnuar

atë.Të tillë janë Kevin Lynch me “The image of

the city”, Jane Jacobs me “Death and life of

great American cities”, Rem Kolhas me “Delirious

New York” por Aldo Rossi ishte një prej

teoricienëve më me ndikim në këtë fushë.Rossi

në veprën e tij “L’architettura della citta” kritikon

modernizimin dhe qasjen utopike të tij si në

aspektin urban ashtu edhe arkitektonik.

“Arkitektura e qytetit” për herë të parë u botua

në vitin 1966 nga Aldo Rossi i bazuar në shkrimet dhe ligjeratat e tij atëherë kur

para së gjithash dominonte funksionalizmi.Rossi me këtë libër nuk do të mbulojë të

gjitha problemet, por në kohën e tij ai do të jetë sensacional për arkitektët dhe do

tu mundësojë atyre ta rimendojnë arkitekturën dhe ta respektojnë qytetin si

histori, realitet, jetë sociale në vend se ta shikojnë atë vetëm në aspektin

funksional.

A. Struktura e artifakteve urbane

Në kapitullin e parë, Rossi shpjegon se forma e qytetit është arritur nga arkitektura

e tij dhe është forma ajo e cila e lejon atë t’i qaset problemeve të qytetit.Arkitektura

e qytetit sipas tij ka dy kuptime:e para, qyteti përceptohet si një objekt gjigat i

ndërtuar nga njeriu i cili rritet gjatë kohës, dhe e dyta arkitektura e qytetit ka

kuptimin e artefakteve të cilat karakterizohen nga historia dhe forma që kanë.Sipas

Rossit artefaktet urbane kanë një rëndësi më të madhe kur flitet për historinë dhe

pasurinë të cilën e kane fituar gjatë kohës.Ndër të tjera përmnend edhe

vazhdimsinë dhe shton se ekzistojnë dy lloje vazhdimsishë:ajo që është në lëvizje

Fig.1 1 Kopertina e librit,”L’architettura della citta”,1966

3

dhe ajo patologjike.Sipas tij, vazhdimsia shndërron artifaktet urbane në

monumente.

Si përfundim të kapitullit të parë, Rossi thekson se vlera e qyteit dhe artifakteve

urbane nuk qëndron në funksionin e tyre , por në formën e tyrë meqense forma

është ajo e cila është ngusht e lidhur me kohën ndërsa funksionet janë të

ndërrueshme dhe mund të humbin gjatë kohës

B. Elementet primare dhe koncepti i sipërfaqes

Në kapitullin e dytë, autori thekson se ka cilësi të veçanta dhe të ndryshme brenda

pjesëve të qytetit për shkak të karakteristikave sociologjike, formale dhe hapsinore

të cilat janë krijuar gjatë kohës.Në këtë sens ai kundërshton Robert Park dhe Ernest

Burgess të cilët e kishin zonuar Çikagon duke u bazuar në aspektin funksional pa

marrë përbazë aspekte të tjera.Për Rossin, të kuptuarit drejtë i një qyteti rrjedh nga

aspekti psikologjik, linguistik, gjeografik, historik dhe marrëdhëniet në mes tyre.Për

ta vërtetuar mendimin e tij ai përshkruan sipërfaqet e e ndërtuara në Vienë duke

vënë në dukje marrëdhëniet e tyre me strukturën urbane.

Elementet primare, që për Rossin nënkupton aktivitetet fikse, jo vetëm që marrin

pjesë në procesin e zhvillimit të qytetit në mënyrë të vazhdueshme por gjithashtu

ato përbëjnë stukturat teknike të qytetit.Ky grumbull i elementeve lidhet me

dinamizmin urban dhe definimin e fillimit dhe fundit të qytetit.Rossi e mbështet

opinionin e tij me një shembull praktik kur merr amfiteatrin në Nimes i cili eshtë

shndërruar në kështjellë për tu shndërruar më pas në qytet të vogël.

Krejt në fund autori kapitullin e dytë e mbyll me mendimin se ekziston një lidhje e

pathyeshme në mes të historisë, urbanizmit dhe gjeografisë së qytetit meqenëse të

gjitha pjesët e qytetit në mënyrë specifike tregojnë formën e tyre, jetën dhe

rrugëtimin e ngjarjeve që kanë ndodhur aty dhe pikërisht ky fakt edhe forcon

kuptimin e locus-it.Me këtë rast secili qytet rezulton të ketë individualitetin e vet i

cili është rrjedhojë e fatit të secilit artifact urban dhe element primar.

4

C. Individualiteti i artifakteve urbane;arkitektura

Sipas Rossit, locus-i paraqet marrëdhëniet e lokacionit me ndërtesat në të.Nga ky

këndvështrim, të gjitha artifaktet urbane fitojnë veçori nga locus-i.Ai shton se është

mirë fillimisht të analizohet arkitektura dhe artifaktet urbane në mënyrë që të

definohen qartë elementet urbane.Për ta qartësuar mendimin e tij ai merr

shembullin e Romës, gjegjësisht Forumin e saj dhe tregon sesi ai ka ndryshuar

destimin në bazë të kërkesave socialedhe kështu ai bashkë me më artifakte të tjera

urbane shënon sekuencat e qytetit dhe në fund historinë e tij.Për Rossin është e

rëndësishme historia për t’i dhënë një zgjidhje qytetit dhe jo një plan utopik i cili

nuk duron nostalgjinë e cila Rossin e bën të dallohet madje edhe kur mori çmimin

Pritzker u quajt poet.

D. Evolucioni i artifakteve urbane

Në kapitullin e fundit, Rossin e gjejmë të fokusuar në procesin e evoluimit të

qytetit, se si forcat e ndryshme janë aplikuar brenda tij dhe se si zbatimi i tyre

shkakton ndryshime.Këto forca mund të jenë ekonomia, politika apo diçka të kësaj

natyre.Për ta bërë më të kuptueshëm këtë fakt ai merr si shembull Parisin nëpër

vite duke vënë në dukje sidomos ndikimet politike pa lënë anash edhe ato

ekonomike, si faktorë të rëndësishëm në evoluimin e tij.P.sh:struktura e Parisit

është përcaktuar si të jetë si i tillë përshkak të Luisit të XIV , XV, Napoleonit dhe

Baron Haussmann-it.1

E. Konkluzioni

Aldo Rossi me “L’architettura della citta” ofron një perspektivë të re të thellë " post-

moderne " të qytetit e cila e hedh poshtë pikëpamjen e Le Corbusier-it, pikëpamje

kjo e thjeshtë e planifikimit urban, pra Rossi rezulton të jetë postmodern

tradicionalist.2

http://architectureandurbanism.blogspot.co.uk/2012/06/aldo-rossi-architecture-of-city-1966.html

2 https://www.goodreads.com/review/show/182036649

5

II. MIROSLAV ŠIK DHE “ARKITEKTURA ANALOGE“

Ideja e Rossit mbi analogjinë ngacmoi imagjinatën

e studentëve të tij, më saktësisht atë të Jacques

Herzog, Pierre de Meuron, Roger Diener, Christian

Sumi e Miroslav Sik-ut, atij të cilit do t’i etiketohet

togfjalëshi arkitekura analoge.Ky i fundit edhepse

e dinte se teoria e profesorit të tij ishte shumë

precise, filozofike dhe do të kishte

konfrontime.Analogjia për Sik-un nënkuptonte të

marrësh diçka që veç ekziston dhe ta zhvillosh atë

më tutje.

Miroslav Sik është aktualisht profesor i arkitekturës

dhe dizjanit në Institutin federal të teknologjisë

(ETH) në Cyrih.I biri i një ekonomisti reformator Ota Sik, i lindur në Pragë në vitin

1953.Pas pushtimit sovjetik të Çekosllovakisë, familja e tij emigron në Zvicër në

vitin 1968.Pati disa ekspozita,ne vitin 1999 emërohet profesor i Historisë dhe

Teorisë së arkitekturës në institutin ku kreu studimet.Disa nga punët e tij janë

qendra katolike “Saint Antonius” në

Egg(1990-2003),hoteli “La Longeraie” në

Morges (1990-1995), shkolla e muzikës në

Bienenstrasse në Cyrih (1992-1997) si dhe

apartamente për të moshuar në Zug

(2009-2012).

Sik-u do ta kujtojë veten si student i Aldo

Rossit i cili kishte diskutuar, analizuar,

konstruktuar e më së shumti kishe shkruar

dhe nga studimet do të del i shokuar dhe i

Fig.1 2 Kopertina e librit “Analoge architektur” 1990,Pragë

Fig.1 3 Miroslav Šik – ndërtesë banimi, Haldenstein 2005

6

fascinuar se si Rossi po i kthente në formën e pastër të arkitekturës. ”L’architettura

sono l’architettura”- u kishte thënë ai – “ajo mund të kuptohet vetëm nëpërmjet të

historisë”.

Arkitektura pa stil është arkitektura të cilën e krijon ai sepse qëllimi është që

arkitektura të kuptohet si pjesë e diçkaje e cila evulon, rritet dhe merr formë sipas

kontekstit.

A. Arkitektura analoge është tradicionalizëm

Kur funksionalizmit i erdhi fundi me

fillimin e postmodernizmit ishte kohë

në të cilën më nuk kishë shancë të

ndryshohej ajo llojllojshmëri e qytetit të

trashëguar në favor të konceptit

futuristic dhe një utopie univerzale.

Nënkuptohej varfërim në ndjenja dhe

spiritualitet nëse të gjitha ndërtesat do

të përcillnin atmosferë racionale siç ishte funksionalizmi i cili kishte tendencën ta

qojë qytetin në teknologjizim total dhe katastrofë ekologjike.

Nga ky pikëvështrim duhet falenderuar Postmodernizmin si një emancipim nga

dogmatizmi dhe egoizmi.Pluralizmi stilistik reflekton dëshirën e zjarrtë për një

atmosferë të saktë, komode dhe erotike.Kthimi në simbolizëm, aspektin estetik e

bëri më të kuptueshëm e që këtë mund ta quajmë edhe njohje historike të

arkitekturës e cila tenton t’i integrojë format e reja në kontekst egzistues.Sidoqoftë,

realiteti ishtë krejt ndryshe e madje dikush mund ta quante tejet të keq dhe të

Fig.1 4 Shkatërrimi i kompleksit banesor Pruitt-Igoe si fundi i modernës

7

rrezikshëm sesa funksionalizmi.Thënia e vjetër qëndron: “pushtuesi është më i ligë

se i pushtuari”3

Liria në stil u transformua në një eklekticizëm të pa limituar i cili do t’i ndajë format

arkitektonike nga zhvillimi natyral, historik dhe gjeografik duke i bërë ato vetjake

në vend se t’i përziej dhe tu japë individualitetin të cilin e meriton secila ndërtesë!4

Në fakt ajo e cila po e mundon postmodernën është tendenca e të qenit jo

modern apo kapërcim i tij. Kështu edhe shkrimtari amerikan Jon Haber

thotë:“Postmodernizmi është ngërçi mes botës së vjetër që po vdes dhe të resë që

s’po mund të lindë”5

Sipas Sik-ut,ai i cili i jep traditës një kuptim të ri dhe jetë dhe ai i cili nuk zbaton

rregulla dogmatike të interpretimit mund ta mbrojë traditën nga shkatërrimi

radikal dhe këtë e thotë në mënyrë të përgjithshme por duke e menduar gjithnjë

arkitekturën si objekt elaborimi.

Për ta vazhduar edhe më tej kundërshtimin e modernës, Sik-u shton se utopia

moderne dëshironte të krijonte qytete sipas një shablloni universal dhe

internacional sipas të cilit të gjithë njerëzit do të bëheshin vëllezër në një të

ashtuquajturën “vepër arti” e cila reflektonte fallcitet.

Sik-u me shumë vetbesim arrinë që ta bartë ideologjinë e analogjisë edhe te

studentët e tij, duke lënë kështu “pasardhësit” e analogjive të tij, të trashëguara

3 Miroslav Sik,”Analoge architektur”,Pragë,1990,fq.4

4 Miroslav Sik,”Analoge architektur”,Pragë,1990,po aty

5 Richard Appipgnanesi,Chris Garrat,Ziauddin Sardar,Patric Curry, “Postmodernizmi-shkurt e shqip”

2006

Fig.1 5 Detyra semestrale e studentit të Sik-ut,Nikolai Dunkel e punuar në frymën e arkitekturës analoge;

destinimi : restaurant,lokacioni : zona industriale Cyrih, punuar në vitin 2009

8

drejpërdrejt nga Rossi, për t’u bërë kështu njeriu i cili thërret për ta respektuar

traditën gjithnjë në kontekstin kohor dhe hapsinor.

B. Postmodernja moderne

Postmodernja është rezultat i modernës, rrjedhojë, mabaslindje, zhvillim, mohim

apo hedhje poshtë e saj? Postmodernizmi është përdorur si ndërthurje e disa prej

këtyre apo të gjitha kuptimeve,ai është huti kuptimesh.6

E modernja gjithmonë ka qenë vështirë të datohet me përpikmëri meqë koncepti i

modernës ka qenë gjithnjë i ndërlikuar dhe i aftë për të mbjellë

mospajtime.Megjithatë, dihet se ideja e modernitetit mund të konceptohet vetëm

e brendashkruar në kornizën e një vetëdieje të caktuar për kohën, pra të kohës

historike lineare dhe të pakthyeshme që rrjedh pandalshëm përpara.7Por

modernizmi si frymë ka një konotacion specific dhe kjo nuk ka të bëjë me

konceptin e tij të kahershëm.Modernizmi na vjen me një varg rregullash të cilat do

të kenë tendencën e krijimit utopik të qytetit.

Edhe për Sik-un do të vlejë “Less is more” i Mies Van der Rohe-s të cilin ai do ta

interpretojë kështu:”Nëse një tradicionalist i kthehet aksiomës së njërës prej

karakteristikave më eminente të modernizmit, duhet të ketë diçka të vërtetë në

të!”Pak nënkupton shumë” dhe kjo jo pse jemi eduaktorë protestantë arkaik, por

që kemi nevojë për një dietë arkitektonike, një kthim në të zakonshmen për t’i

gjetur aty kënaqësitë e reja dhe qëllimin e jetës.Ne kemi besuar se do të zbulonim

një të vërtetë univerzale dhe në të njejtën kohë kemi mësuar se jemi të

vetëdijshëm për konsistencën e natyrës njerëzore dhe përsëritjes kontinuale të vet

natyrës.Drejtimi që kemi marrë është i duhuri, përdorimi poetik i trashëgimisë

sonë, i cili është alternativë e ndershme ndaj apokalipsit radikal.”8

6 Richard Appipgnanesi,Chris Garrat,Ziauddin Sardar,Patric Curry, “Postmodernizmi-shkurt e shqip”

2006,fq.4 7 Matei Calinescu,”Pesë fytyrat e modernitetit”,Tiranë,2012

8 Miroslav Sik,”Analoge architektur”,Pragë,1990,fq.6

9

III. ARKITEKTURA ANALOGE DHE LINGUISTIKA

Kjo teori është kryekput analoge.Ajo ka përdorur analogjinë në shumë

dimenzione, madje ajo ka shkuar e ka marrë për bazë stukturalizmin në linguistrikë

duke bërë kështu një lidhje analogjike me stukturimin urban, gjegjësisht studimin

detal të artifakteve dhe evoluimit të tyrë.

Rossin do ta gjejmë të inspiruar prej

linguistit zvicran Ferdinand de Saussure i

cili propozon që gjuha të kundrohet si një

sistem i stukturuar i elementeve në të cilin

vendi i secilit element përkufizohet

kryesisht prej asaj se si ndërlidhet ai me

elementet tjera.9Të njejtën teori e përdori

edhe Rossi, ama në aspektin urban dhe

arkitektonik, gjegjësisht Rossi do të

preokuptohet për mënyrat e përshkrimit të

artefakteve urbane të cilat kanë

marrëdhënie me faktorët lokal të çfarëdo natyre qofshin ata faktorë;me një fjalë

Rossi beson se arkitektura është përshtatje,analogjie reminishencë.Ai do ta bartë

këtë filozofi tek studentët e tij, gjegjësisht Sik-ut i cili do të jetë tashëgimtari i tij i

parë.

9 R.L Trask,Bill Mayblin, “Linguistika-shkurt e shqip “,2006,fq.18

10

PËRFUNDIMI

Edhe një analogji e fundit do të ishtë e mirëseardhur për ta sqaruar më tej frazën :

arkitektura analoge nuk ka stil.Kështu fillimisht të qenit pa stil në shikim të parë jep

përshtypjen se kjo arkitekturë nuk ka një vision të qartë,madje nuk ka as identitet,

por duke analizuar më pas del se ajo në të vërtetë ka stil dhe ai është një përzierje

filozofishë që të gjitha bashkë në bazë të kontekstit ndërrojnë sa herë ndërron ai!

Respektin ndaj historisë e kishte shprehur edhe Le Corbusier, por jo në nivelin në

të cilin na propozon Rossi.Dhe madje historia nuk është e vetmja që Rossi

propozon, ai arrinë ta trajtojë arkitekturën si shkencë humane, si poezi, pra

arkitektura analoge si rrjedhim del se paska një dozë romantizmi postmodern.

Arkitektura analoge(frymë postmoderne) del të jetë kundërshtare e madhe e

kitsch-it meqë ajo nuk prodhon në seri, ajo është specifike dhe si e tillë krijon

“vepër arti” unike secilën par exellance e nga ana tjetër si kitsch-i ashtu edhe

postmodernizmi janë dy prej pesë fytyrave të modernitetit.

Fjlalët kyqe : arkitektura e qytetit, artefaktet, historia, sociologjia, analogjia,

linguistika, arkitektura analoge.

11

BIBLIOGRAFIA

1. http://architectureandurbanism.blogspot.co.uk/2012/06/aldo-rossi-

architecture-of-city-1966.html

2. https://www.goodreads.com/review/show/182036649

3. Miroslav Sik,”Analoge architektur”,Pragë,1990

4. Richard Appipgnanesi,Chris Garrat,Ziauddin Sardar,Patric Curry,

“Postmodernizmi-shkurt e shqip”,2006

5. Matei Calinescu,”Pesë fytyrat e modernitetit”,Tiranë,2012

6. R.L Trask,Bill Mayblin, “Linguistika-shkurt e shqip “,2006

Referencat e fotografive:

1. Fig.1 1 Kopertina e librit,”L’architettura della citta”,1966

http://www.quodlibet.it/schedap.php?id=1987#.Utq5iJ41jIU

2. Fig.1 2 Kopertina e librit “Analoge architektur”, 1990

3. Fig.1 3 Miroslav Šik – ndërtesë banimi, Haldenstein 2005

http://subtilitas.tumblr.com/post/20533097655/miroslav-sik-apartment-building-haldenstein

4. Fig.1 4 Shkatërrimi i kompleksit banesor Pruitt-Igoe si fundi i modernës

http://www.capitalnewyork.com/article/culture/2012/02/5195485/new-documentary-

pruitt-igoe-myth-tells-rise-and-fall-americas-most-i

5. Fig.1 5 Detyra semestrale e studentit të Sik-ut,Nikolai Dunkel e punuar në frymën e arkitekturës analoge; destinimi : restaurant,lokacioni : zona industriale Cyrih, punuar në vitin 2009

http://www.archiable.com/201103/20110321_wilhelm_lunch_halle.html