Arhivistika- skripta

8/11/2019 Arhivistika- skripta

1/23

Arhivistika(skripta napravljena prema knjizi

Pomone historijske znanosti i arhivistikaAzem Koar i Ivan Balta, Tuzla, 2!"#

Jasmin Subai


2/23

1. Uvod

1.1. Pojam i zadaci arhivistike

Arhivistika je $ru%tvena nauka koja se &avi prou'avanjem unapreenja meto$olo)ije stru'no) ra$a uarhivskoj $jelatnosti, utvrivanjem stru'nih i nau'nih prin*ipa, propisa i stan$ar$a u ophoenju sa arhivskom)raom kao pre$metom svo) ra$a o$ njeno) nastajanja $o valoriza*ije svih o&lika njene vrije$nosti"Arhivistika se za status nauke iz&orila u +", a pose&no u 2" stoljeu" -na je nauka zato %to u prou'avanjusloene arhivske pro&lematike primjenjuje nau'nu meto$olo)iju"

. osnovi uspje%na arhivisti'ka meto$a je ona koja moe $a o$)ovori na $va /un$amentalna zahtjeva0 1a osi)ura najpotpunije, najra*ionalnije i najsavr%enije 'uvanje i o'uvanje ukupne arhivske )rae, i 1a omo)ui naj&ri, najje$nostavniji i naje/ikasniji pristup $o 'injeni*a i in/orma*ija iz sa'uvane

arhivske )rae". *jelokupnom razvojnom pro*esu za$a*i arhivistike &ili su u tijesnoj vezi sa za$a*ima arhiva i arhivske

slu&e u *jelini" &o) to)a je naj'e%e arhivistika $e/inirana kao nauka o arhivima, tj" ustanovama koje vo$e*jelovitu &ri)u o ukupnoj pro$uk*iji $okumenata na o$reenom a$ministrativnom prostoru ili u o$reenoj$jelatnosti"

3avremena arhivistika $aje o$)ovore na pitanja koja se neposre$no ili posre$no ti'u arhivske )rae o$njeno) nastajanja, preko evi$entiranja i or)anizirano) prikupljanja, pravne, /izi'ke i tehni'ko4tehnolo%keza%tite, vre$novanja, stru'ne arhivisti'ke i in/ormati'ke o&ra$e, sve $o pu&likovanja i kori%enja u razli'ite

svrhe" Pri ostvarenju ovih za$ataka arhivistika se ne &avi prostim na&rajanjem i opisivanjem sa$rajaarhivskih $okumenata i skupina $okumenata, ve sluei se historijskom meto$om istrauje kako su i nakoje sve na'ine u o$reenim vremenskim raz$o&ljima poje$ini $okumenti spajani u vee skupine, kakva jestruktura tih skupina $okumenata, it$"

Arhivistika prou'ava i pravne norme na kojima se zasniva ra$ arhiva i arhivske slu&e, nastojei $a ihu'ini ra*ionalnim i sveo&uhvatnim okvirom, kako za a$ekvatnu primjenu trenutnih pravnih o$reenja, tako iza njihovu otvorenost za promjene koje )eneriraju nove nau'ne spoznaje" Arhivistika mora ii u korak savremenom, ali istovremeno tra)ati za novim i$ejama i novim meto$ama ra$a koje namee $inami'an$ru%tveni razvoj, a sve to na nau'noj osnovi"

Arhivistika je nastala iz prakti'nih potre&a $ru%tva, u vrijeme masovne pro$uk*ije akata o$ stranea$ministrativno) aparata tokom +5" stoljea" Ta$a se postavila potre&a uvoenja re$a meu aktima" -va

pitanja su na prijelazu iz +5" u +6" stoljee u zemljama zapa$ne 7vrope po'ela $o&ijati i prva teorijska

razmatranja, 'ime i zapo'inje razvoj arhivisti'ke nauke" 8eutim, sve $o +" stoljea, $ominirao je o&likkan*elarijskih arhiva (tj" re)istratura# iz o&lasti a$ministra*ije, koji su &ili zatvorene ustanove u rukama$ravnih 'inovnika, a ne i nau'nika koji &i mo)li $a promijene i unaprije$e njihovu $jelatnost i ulo)u"

Arhivi su sluili 'uvanju $okumenata kao $okaznih sre$stava i prakti'nim potre&ama a$ministra*ije"Takav status i ulo)a arhiva po'ela se mijenjati poslije )raanske revolu*ije u 9ran*uskoj, +6:" )o$ine, ka$azapo'inje pro*es iz$vajanja arhiva iz okvira a$ministra*ije, prvo u 9ran*uskoj, a potom i u svim zemljamazapa$ne 7vrope" -snovani su $ravni arhivi, pro)la%eno na'elo javnosti arhivske )rae, arhivska se

pro&lematika po'ela razmatrati zase&no, ali i u sklopu nastojanja historio)ra/ije za o&javljivanjem velikihe$i*ija historijskih izvora"

1inami'an razvoj $ru%tveno) ivota, te pojava i intenzivan razvoj in/ormati'kih tehnolo)ija u $ru)ojpolovini 2" i na prelazu u 2+" stoljee, postavili su pre$ arhivistiku nove za$atke" ;astali su novi nosio*iin/orma*ija, a sa njima i nove vrste arhivske )rae"

Arhivistika je kao samostalna nau'na $is*iplina tijesno povezana sa nizom $ru)ih sro$nih nau'nih$is*iplina iz o&lasti $ru%tvenih i in/ormati'kih nauka" . sloenom istraiva'kom pro*esu arhivistika je

pomona nauka $ru)im naukama (paleo)ra/iji, $iplomati*i, historiji, in/ormati*i i $r"#, ali su istovremeno i$ru)e nauke pomone za arhivistiku"

natno velika zavisnost je izmeu arhivistike i historije" ;aime, historija ne moe $oi $o e)zaktnenau'ne spoznaje pro%losti &ez kori%enja arhivske )rae kao primarno) historijsko) izvora, a ta mo)unost$irektno zavisi o$ to)a $a li je arhivski $okumenat sa'uvan, arhivisti'ki o&raen i $ostupan za kori%tenje"Arhivistika se, u o&likovanju arhivskih /on$ova, i te kako koristi saznanjima historije o vremenu i prostoru,te karakteru $ru%tvenih o$nosa u perio$u na koji se taj /on$ o$nosi"

@istorijat arhiva (pitanje razvoja arhiva u o$reenim historijskim okolnostima#> Pravna pro&lematika (pitanja arhivsko) prava i arhivsko) zakono$avstva#"

2


3/23

Polazei o$ *iljeva i za$ataka koje svaka *iviliza*ija postavlja pre$ arhivistiku, veina istaknutiharhivskih stru'njaka pre$metom njeno) interesiranja smatra0

+" Arhivsku teoriju,2" Arhivsku tehniku," @istorijat arhiva,!" Arhivsko zakono$avstvo," Arhivsku praksu"

Arhivska teorijase &avi svim pitanjima prin*ipa i meto$a ra$a u arhivu, a naro'ito04 pitanjima arhivske terminolo)ije>

4 o$nosa arhiva prema sro$nim ustanovama>4 pitanjima nastanka, sastava i unutra%nje or)aniza*ije arhivske slu&e>4 teorijskim pitanjima vre$novanja arhivske )rae>4 prin*ipima i meto$ama ra$a na sreivanju, sistematiza*iji i klasi/ika*iji arhivske )rae>4 pitanjima izra$e in/ormativnih sre$stava o arhivskoj )rai>4 pitanjima kori%enja arhivske )rae za a$ministrativne, nau'ne i kulturne potre&e, i4 pitanjima o&javljivanja arhivske )rae"Arhivska tehnika tretira sva pitanja tehni'ko4tehnolo%ke za%tite arhivske )rae o$ svih opasnosti,

meu kojima04 pro&lematiku iz)ra$nje arhivskih o&jekata i njihovo) unutra%nje) ureenja,4 po$uzimanje mjera tehni'ko4tehnolo%ke za%tite arhivske )rae o$ elementarnih nepo)o$a, o$

%tetnih uti*aja toplote, pra%ine, vla)e, svjetlosti, %teto'ina &iljno) i ivotinjsko) porijekla, mikroor)anizama,o$ razli'itih o&lika otuenja it$",4 po$uzimanje mjera za%tite repro)ra/ijom arhivske )rae,4 po$uzimanje mjera za%tite arhivske )ra$e putem snimanja"Historijat arhiva o&uhvata izu'avanje historijsko) razvoja arhiva u okvirima svako) historijsko)

perio$a04 prin*ipe i meto$e ra$a u arhivima,4 or)aniza*iju ra$a arhivskih ustanova,4 istraivanje postanka i razvoja arhivske slu&e, it$"Arhivsko zakonodavstvoprou'ava sva pitanja pravne za%tite arhivske )rae i pravnih osnova

/unk*ioniranja arhivske slu&e, a naro'ito04 prava vlasni%tva na$ arhivalijama,

4 primjenu meunaro$nih propisa o za%titi arhivske )rae u uvjetima mira i rata,4 pitanja vlasni%tva privatne arhivske )rae,4 pitanja karaktera i primjene institu*ije $epozita ko$ preuzimanja arhivske )rae,4 sva pitanja koja se ti'u statusa arhiva u $ru%tvu,4 pitanja koor$ina*ije stru'no) ra$a i /unk*ioniranja arhivske slu&e je$ne zemlje,4 pitanje 'lanstva na*ionalnih i $ru)ih arhiva i arhivskih aso*ija*ija u o$)ovarajuim tijelima i

or)anima 8eunaro$no) arhivsko) vijea (8A


4/23

Prvi po$a*i o arhivima ko$ starih Drka poti'u iz 6" stoljea stare ere, ali je $o osnivanja *entralno)$ravno) arhiva $o%lo u Atini sre$inom !" stoljea stare ere" . starom Eimu su se prvi arhivi pojavili u $o&aEepu&like i to kao poro$i'ni arhivi"

3re$nji vijek nije nastavio sa tra$i*ijom antike" 8no)i su anti'ki arhivi uni%teni" Izvjestan izuzetak'ine arhivi &iskupa, manastira i *rkava" Prvi svjetovni propis o osnivanju arhiva za 'uvanje pisanih$okumenata iz$ao je &izantijski *ar Fustinijan" Arhivi su vlasni%tvo vla$ara, /eu$ala*a i *rkve"

3re$inom +:" stoljea nastaju kan*elarije za arhivsku )rau u skla$i%tima $ravnih arhiva" ;ajveiuspjeh je u ovome posti)la Austrija" 8arija Terezija, *ari*a iz $inastije @a&z&ur)a, osnovala je +6!" )o$ineu Be'u arhiv @a&z&ur%ke monarhije koji je u 7vropi ono) vremena &io uzor prosvijeeno) apsolutizma"

9ran*uska )raanska revolu*ija, +6:" )o$ine, ozna'ila je raski$ sa sre$njovjekovnim shvaanjimaarhiva i tipa tzv" )lavno) arhiva koji su kao neka prelazna /orma nastali sre$inom +:" stoljea" ;estale sustare ustanove koje su posje$ovale arhivsku )rau, 'ime su stvorene mo)unosti za o&likovanje novo) tipaarhiva" Taj novi tip arhiva je mo$erni *entralni arhiv (na*ionalni arhiv#, koji preuzima arhivsku )rau iz svihnivoa a$ministra*ije i ima univerzalnu na$lenost na *ijelom, $ravnom prostoru" 8eutim, po%to je &ilonemo)ue *jelokupnu arhivsku )rau zemlje skon*entrirati u je$an (*entralni# arhiv, pristupilo se osnivanju$epartmanskih (okrunih# arhiva a potom i komunalnih ()ra$skih i opinskih# arhiva"

Arhiv .je$injenih na*ija, kao je$an o$ najinteresantnijih za savremenu historiju, osnovan je +!5" u;jujorku"

Prvi arhivi na po$ru'ju @rvatske nastali su u primorskim )ra$ovima, prije svih u 1u&rovniku, apotom u a$ru" ;astanak arhiva u 1u&rovniku vee se za u'eno) notara i kan*elara Tomazi nija $e 3averekoji je u perio$u o$ +26:" $o +2:5" prvi sre$io akte 1u&rova'ke repu&like koje je $u&rova'ka vla$a

pro)lasila $ravnom imovinom uspostaviv%i na$zor na$ 'uvanjem svih arhivalija" Arhivsku )rau 'ine 'etiriskupine /on$ova0 politi'ko4$iplomatska, /inansijsko4ekonomska, javnopravni akti i privatnopravni spisi" -vaarhivska )raa je o$ o)romno) zna'aja i za izu'avanje &osanskoher*e)ova'ke pro%losti iz vremena sre$nje)i novo) vijeka"

Arhiv u a$ru osnovan je +52!" sa za$atkom $a 'uva spise mleta'ko) Deneralno) provi$urstva"Posje$uje &o)atu arhivsku )rau sa po$ru'ja *ijele 1alma*ije, kao i $iplomatsku )rau, te )rau koja seo$nosi na $almatinsko zalee"

=entralni arhiv @rvatske je @rvatski $ravni arhiv u a)re&u koji ima svoje utemeljenje u +6"stoljeu" . a)re&u o$ +:5" )o$ine postoji i Arhiv Fu)oslavenske aka$emije znanosti i umjetnosti (FA.#,a o$ +6" i Arhiv )ra$a a)re&a, koji o$ +!" /unk*ionira kao samostalna arhivska ustanova" 3a$a nosinaziv 1ravni arhiv a)re&" ;a po$ru'ju @rvatske mrea arhivskih ustanova uspostavljena je nakon1ru)o)a svjetsko) rata"

;a po$ru'ju 3lovenije prvi arhivi su nastali iz arhivskih z&irki" 3istematsko prikupljanje $okumenatazapo'elo je u +" stoljeu" Prvi arhiv je osnovan +::6" u okviru 1eelno) muzeja u Gju&ljani" 1anas u3loveniji u okviru je$instvene arhivske slu&e postoji Arhiv Eepu&like 3lovenije u Gju&ljani kao *entralna$ravna ustanova, te re)ionalni arhivi"

. 3r&iji je prvi arhiv, po$ nazivom 1ravna arhiva, osnovan +::" )o$ine" ;a po$ru'ju 3r&ije o$pose&no) zna'aja je Arhiv 3rpske aka$emije nauka i umjetnosti (3A;.# u Beo)ra$u (+2"#, kao i ArhivInstituta ra$ni'ko) pokreta 3r&ije"

;a po$ru'ju Kosova arhivi su osnovani nakon 1ru)o)a svjetsko) rata" Prvi arhiv na po$ru'ju


5/23

@er*e)ovine, sa za$atkom $a """skuplja, sreuje, 'uva i po propisanim uslovima omo)uuje prou'avanjearhivsko) materijala koji se o$nosi na $ravni ivot i razvitak, kao i privre$nu, politi'ku i kulturnu historijunaro$a"

1olazi $o osnivanja arhiva u 3arajevu (+!:"#, Banja Gu*i (+"#, 8ostaru, Tuzli, 1o&oju iTravniku (+!"#" .)lavnom su osnivani kao )ra$ski arhivi, ali se postepeno po$ru'je njihovo) $jelovanja%irilo na srez, o$nosno okru) (re)iju#" 8rea arhivskih ustanova je zaokruena /ormiranjem meuopinskiharhiva u Bihau (+:2"# i 9o'i (+:"#"

;a planu /unk*ioniranja arhivske slu&e Bosne i @er*e)ovine evi$entne su tri etape" Prva (o$osnivanja $o a)resije na Bosnu i @er*e)ovinu +2"# pre$stavlja vrijeme uo&li'avanja, ustrojavanja i uope

zrenja i stasavanja, 'ija je kulmina*ija posti)nuta upravo pre$ rat, tj" na kraju ++" )o$ine" 1ru)a etapao&uhvaa ratno vrijeme (+2"4+"# koje je $onijelo $estruk*ije svih vrsta" Treu etapu, koja je u toku, 'inivrijeme o$ 1ejtonsko) mirovno) sporazuma (+"#, a karakteri%e )a o&nova arhivske mree i arhivske$jelatnosti u *jelini"

Potpuno uo&li'enje arhivske slu&e u Bosni i @er*e)ovini uspostavljeno je tek +52" $one%enjemakona o arhivima u Bi@" ;je)ov zna'aj je u tome %to je Arhivu Bi@ prvi put $ata ulo)a mati'no) arhivakoja je o&uhvaala0 voenje zaje$ni'ke in/ormativne slu&e o arhivima i arhivskoj )rai, unapreenjestru'no)a ra$a, o&razovanje ka$rova i osnivanje *entralne ra$ioni*e za konzerva*iju i restaura*iju$okumenata" Pose&no je zna'ajno uvoenje u arhivima slu&e za za%titu arhivske )rae van arhiva kaonovo) &itno) sa$raja ra$a arhiva" -vim zakonom je arhivska $jelatnost svrstana u s/eru kulture" akonom oarhivskoj $jelatnosti u Bi@ (+:6"# upotpunjena je mati'na /unk*ija Arhiva Bi@, time %to je uve$ena ina$lenost na$ stru'nim ra$om re)ionalnih arhiva"

. toku prve etape $jelovanja (+!6"4++"# arhivska slu&a Bi@ ostvarila je zavi$ne stru'nerezultate" -ni se potvruju u nizu konkretnih rezultata arhivske teorije i prakse, a naro'ito na kompletiranju

propisa arhivsko) zakono$avstva, po&olj%avanju statusa $jelatnosti, o&ez&jeenju minimuma prostora iarhivske opreme, za%titi, 'uvanju i evi$entiranju arhivske )rae u nastajanju, prikupljanju, sreivanju io&ra$i, te pu&likovanju i kori%enju arhivske i /ilmske )rae, na izra$i i pu&likovanju in/ormativnihsre$stava o arhivskoj )rai, na stvaranju neopho$ne ka$rovske osnove, na nau'noistraiva'koj i kultumo4o&razovnoj $jelatnosti, na tehni'ko4tehnolo%koj za%titi arhivske )rae i sl"

a sve vrijeme postojanja, ra$ arhiva pratio je ne$ostatak a$ekvatno) ra$no) i spremi%no) prostora"


6/23

;asuprot *entraliza*iji $jelatnosti u E3, na prostoru 9e$era*ije Bi@ $o)o$ila se $e*entraliza*ijaslu&e" . toku +6" )o$ine zapo'eo je sa ra$om Arhiv 9e$era*ije Bi@ koji je nastojao potisnuti ra$ ArhivaBi@ preuzimajui prostor, )rau i ka$rove" 8eutim, nakon $ono%enja akona o arhivskoj )rai i ArhivuBi@ (2+"# postepeno se ustrojavaju sve /unk*ije Arhiva Bi@, a $jelatnost Arhiva 9e$era*ije Bi@ se nastojio)rani'iti na )rau /e$eralnih re)istratura" . kantonima su nastali kantonalni arhivi prere)istra*ijom &iv%ihre)ionalnih arhiva (Tuzla, Biha, 8ostar, Travnik, 3arajevo#" Do$ine 22" osnovan je i kantonalni arhiv uHirokom Brije)u a 2!" i u Dora$u" ;ovoosnovan je i Arhiv Islamske zaje$ni*e Bi@ kao spe*ijalni arhiv"

1.'. Arhivska termino$o(ija

Pravilno ophoenje sa arhivskom )raom zahtijeva poznavanje jezika stru'ne arhivsketerminolo)ije" 3tan$ar$iziranje arhivske terminolo)ije na meunaro$nom nivou zapo'elo je +", a naro'itoo$ +" ka$a je na 1ru)om kon)resu 8A


7/23

$ru%tveno) zna'aja, na osnovu koje) se vr%i o$a&iranje arhivske )rae ($okumenta*ija koja se trajno 'uva# iizlu'ivanje &ezvrije$no) re)istraturno) materijala ($okumenta*ija koja se 'uva samo o$reeni vremenski

perio$#"Arhivistiki opis 'ini izra$a ta'no) prikaza neke arhivske je$ini*e i njenih sastavnih $ijelova,

iz&orom, ra%'lanjenjem, raspore$om i zapisivanjem o&avje%tenja koja omo)uavaju prepoznavanje,upravljanje, o$reivanje mjesta i tuma'enje arhivske )rae, kao i konteksta i sistema kan*elarijsko)

poslovanja u kojem je )raa nastala"Pisarnica je or)aniza*iona je$ini*a re)istrature )$je se vr%e slje$ei poslovi0 prijem, otvaranje,

pre)le$anje i rasporeivanje po%te, evi$entiranje i z$ruivanje akata, $ostavljanje akata o$)ovarajuim

or)aniza*ionim je$ini*ama i poje$in*ima, otpremanje po%te, razvoenje akata kao i njihovo stavljanje uarhivu (arhiviranje i 'uvanje#"

Arhivaje sastavni $io pisarni*e )$je se 'uvaju rije%eni (arhivirani# pre$meti, evi$en*ije o aktima ipre$metima, kao i ostala re)istraturna )raa (arhivska )ra$a#, $o pre$aje na$lenom arhivu, o$nosno $ouni%tenja (&ezvrije$ni re)istratumi materijal#"

0ond'ini *jelina zapisa, &ez o&zira na njihov o&lik ili nosio*a, koju je or)anski stvorio iJili primio ikoristio neki poje$ina*, poro$i*a ili pravna oso&a u o&avljanju svoje $jelatnosti"

/birku'ine vje%ta'ki z$rueni $okumenti, sakupljeni na osnovu nekih zaje$ni'kih oso&ina, &ezo&zira na njihovu provenijen*iju"

3bavjetajno sredstvoje opi naziv za sve vrste opisa ili poma)ala %to ih je neka arhivska ustanovaizra$ila ili primila tokom svo) upravno) ili intelektualno) na$zora na$ arhivskom )raom"

Seriju'ine zapisi sreeni prema sistemu o$la)anja spisa (zapisa# koji su se 'uvali kao *jelina, z&o)

to)a %to su u'inak isto) postupka prikupljanja ili o$la)anja, ili su nastali istom $jelatno%u ili imaju pose&an/ormat, ili z&o) neko) $ru)o) o$nosa koji proizlazi iz njihovo)a nastanka, prijema ili kori%enja"

Sre*ivanje (ra*e'ine intelektualni i /izi'ki postup*i ra%'lanjenja i raspore$a $okumenata u okviruje$ne arhivske je$ini*e u skla$u sa arhivisti'kim na'elima"

4rednovanje je sistem postupaka na utvrivanju vrije$nosti svako)a spisa kao arhivske )rae(trajna vrije$nost# i re)istraturno) materijala (vremenski o)rani'ena vrije$nost trajanja#"

Provenijencijaje o$nos izmeu arhivskih spisa i pravnih ili /izi'kih oso&a 'ijim su $jelovanjem oninastali, prikupljeni iJili 'uvani i kori%eni u o&avljanju $jelatnosti tih /izi'kih i pravnih oso&a" Bez o&zira na/ormu, o&lik i na'in poslovanja, u ra$u svake re)istrature nastaju pose&ni i ra'unovo$stveni spisi"

U posebne spisespa$aju0 osnovni akti (rje%enja i o$luke o statusnim pitanjima#, normativni akti(statuti, pravilni*i, poslovni*i#, zapisni*i or)ana upravljanja (zapisni*i sa sje$ni*a i sl"# i ka$rovska$okumenta*ija (mati'ne knji)e zaposlenih, personalni $osijei i sl"#"

U raunovodstvene spisespa$aju0 poslovne knji)e, osnovna sre$stva, o&rtna sre$stava, inventar,&ilansi, uplatni*e i isplatni*e, &la)ajni'ki izvje%taj, $nevni*i, sitni inventar it$"

2. Arhivska (ra*a

2.1. Pojam i znaaj

Pojam arhivska (ra*anemo)ue je pravilno shvatiti &ez razumijevanja pojma arhivski $okument,zato %to arhivski $okument 'ini arhivsku )rau (je$nina#, o$nosno %to arhivska )raa (mnoina# pre$stavljaskupinu arhivskih $okumenata" . novije vrijeme se po$ pojmom dokument po$razumijeva materijalnosvje$o'anstvo nekih 'injeni*a, $o)aaja, pre$meta i pojava o&jektivne i misaone lju$ske $jelatnosti, izraeno

u %tampi, )ra/i*i, *rteu, /oto)ra/iji, zvu'nom i elektronskom zapisu, a na o$)ovarajuem materijalu0 kamenei )linene plo'i*e, papirus, per)ament, papir, /ilmska i ma)netna traka, mikro/ilm, *$ i $r"

. su%tini, $a &i je$an $okument postao arhivski mora $a za$ovolji $va osnovna kriterija koji se ti'usmisla nje)ovo)a nastanka i smisla 'uvanja" Ka$a je u pitanju prvi kriterij neopho$no je $a je $okumentnastao u pro*esu svjesne i or)anizirane aktivnosti usmjerene na izvr%enje a$ministrativno), pravno),

poslovno) ili kakvo) $ru)o) $ru%tveno) *ilja" 3misao 'uvanja $okumenat za$ovoljava ako je zna'ajan za'uvanje, z&o) to)a %to nje)ov sa$raj ima nau'nu, kulturnu i $ru)u $ru%tvenu vrije$nost"

. zavisnosti o$ aspekta po$jele postoje razne vrste arhivskih $okumenata04 po o&liku arhivski $okumenti mo)u &iti0 sveanj, mapa, it$",4 po etapama nastanka0 &ilje%ka, kon*ept, $uplikat, kopija, /aksimil, it$",4 sa $iplomati'ko) stanovi%ta> isprava, pismo, /erman, $iploma, peti*ija, rezolu*ija, it$",4 po sa$raju0 re)istar, katastar, zemlji%na knji)a, &u$et, &ilans, it$",4 sa re)istraturno) stanovi%ta0 akt, prilo), kon*ept, ori)inal, it$",4 sa tehni'ko) stanovi%ta0 zvu'ni, au$iovizuelni, /oto $okumenat, /otokopija, it$"Iako ni $anas ne postoji je$instvena, prihvatljiva i opeo&uhvatna $e/ini*ija pojma arhivska (ra*a,

ipak su teoreti'ari arhivistike iz mno)ih zemalja svijeta $o polovi*e 2" stoljea pro%irili sa$raj ovo)a

6


8/23

pojma iz +" stoljea, (slu&ena, re)istraturna )raa $ravnih ustanova# na svu $okumenta*iju &ez o&zira naporijeklo, utvrujui $a je njeno osnovno o&iljeje poslovni karakter" Arhivska )ra$a ne o&uhvaa vi%e samopisane $okumente, ve sve ono %to moe posluiti kao $okazno i in/ormativno sre$stvo (pisma, knji)e,novine it$"#"

2.2. 4rste (ra*e

. konkretnom o&liku arhivsku )rau 'ine04 isprave (listine, povelje, $iplome#, ori)inalne ili prepisi,

4 rukopisne knji)e starih kan*elarija,4 iza&rani spisu sa protokolima i re)istrima,4 rukopisne zaostav%tine zna'ajnih poro$i*a i li'nosti,4 z&irke arhivalija nau'nih i kulturnih ustanova i privre$nika, te s/ra)isti'ke, heral$i'ke i )eneolo%ke

z&irke,4 karte, mape, planovi, na*rti, *rtei, )ra/ike, materijali (knji)e, &ro%ure, o)lasi, le*i i sl"#, ilustrativni

materijal (/otokopije, kli%eji i sl"# i $r",4 )raa nastala na novim nosio*ima in/orma*ija (/ilmske i ma)neto/onske trake, elektronski zapisi i

$r"#"Dlo&alno uzev%i postoje 'etiri osnovne vrste arhivske )rae> isprave, spisi, knji)e i )raa na novim

nosio*ima in/orma*ija"+spravesu razni pisani sastavi pravne naravi razli'itih o&lika i sa$raja, a razlikuju se po mjestu,

epohi, oso&ama i vrsti, pravno)a 'ina" Pisane su na per)amentu i papiru, *rnom tintom pomou $rvenih ilimetalnih %tapia i )u%'ijih pera" 3a'uvane su u ori)inalu, kon*eptu i kopiji" Postoje vla$arske, *rkvene i

privatne" 3vaka isprava sa$ri historijski i $iplomati'ki tekst" Ispravama se &lie &avi $iplomatika kaopose&na nau'na $is*iplina"

Spisi(ili akti# su pisani sastavi nastali u ra$u neke ustanove, kojima se pokree, $opunjava, mijenja,preki$a ili zavr%ava neki pravni postupak" Postoje razli'ite vrste spisa0 opi i pose&ni, )lavni i spore$ni,komisijski i ru'ni, serijski i pre$metni, it$" 3vako vrijeme ima svoje karakteristi'ne spise"

,nji(epre$stavljaju pose&an ro$ arhivalija, koje se o$ isprava i spisa razlikuju vi%e po /ormalnimne)o po sa$rajnim karakteristikama" Arhivske knji)e su nastale iz a$ministrativnih potre&a, pisane surukom i razlikuju se o$ literarnih i $ru)ih knji)a"

Pose&nu vrstu arhivske )rae 'ini (ra*a nasta$a na novim nosiocima in5ormacija koja se takoer$ijelom nalazi u arhivima" ;astala je kao rezultat

tehnolo%kih $osti)nua" . ovu kate)oriju spa$aju i

elektronski zapisi nastali primjenom in/ormati'kih sre$stava (ra'unara#" Prema $e/ini*iji -$&ora zaelektronsku )rau 8A


9/23

Prema svjetskim stan$ar$ima arhivski /on$ se $e/inira kao0 jelina zapisa, bez obzira na njihovoblik ili nosa!, koju je organski stvorio i"ili primio i koristio neki pojedinac, obitelj ili pravna osoba uobavljanju svoje djelatnosti.

/birka (kolek*ija# arhivske )rae nastaje na potpuno suprotnim osnovama o$ /on$a" Ko$ z&irke)raa nije or)anski povezana kao ko$ /on$a, ve je vje%ta'ki sakupljena" Ako je pohranjena u arhivu nazivase arhivskom z&irkom" ;jen sa$raj zavisi o$ interesa njeno)a stvarao*a (kolek*ionara#" ;aj'e%e su z&irkesastavljene o$ spisa veoma razli'ite provenijen*ije"

2.'. 4rednovanje

=jelokupna pro$uk*ija spisa je$ne re)istrature (akta, $okumenti, zapisi#, &ez o&zira na kojem nosa'unastaje, 'ini re)istraturnu )rau te re)istrature kao stvarao*a )rae" 8eutim, svi ti spisi nemaju istuvrije$nost, niti za re)istraturu, niti za $ru%tvo u *jelini" 3amo je$an pro*entualno mali $io spisa ima trajnuvrije$nost" .)lavnom se ra$i o$, otprilike, C 2 ukupne pro$uk*ije spisa, sve u zavisnosti o$ vrstere)istrature" -naj (manji# $io (koli'ina# spisa stvarao*a koja ima trajnu vrije$nost 'ini arhivsku )rau, $ok$ru)i (vei# $io spisa koji nema trajnu vrije$nost 'ini re)istraturni materijal" 1akle, re)istraturna )raa svakere)istrature sastoji se o$ arhivske )rae i re)istraturno)a materijala"

Postupak kojim se utvruje vrije$nost svako)a spisa, %to )a u krajnjem svrstava u arhivsku )rau ilire)istratumi materijal, naziva se vrednovanjem (ra*e" Ka$a se vre$novanje vr%i u re)istraturi, on$a se ra$io vre$novanju re)istraturne )rae, a ka$a se vre$novanje vr%i u arhivu, tj" ka$a je u pitanju vre$novanje)rae u arhiv preuzeto) arhivsko) /on$a, on$a se )ovori o vre$novanju arhivske )rae"

;a kraju 2" stoljea, na nivou 8eunaro$no) arhivsko) vijea (8A


10/23

2.6. Arhivska (ra*a u nastajanju

Arhivsku )rau stvaraju sva pravna i /izi'ka li*a koja se po$vo$e po$ zaje$ni'ki pojam4 stvarao*aarhivske )rae"

2.6.1. ,ance$arijsko -uredsko pos$ovanje

. /azi nastajanja, $ok se )raa nalazi ko$ stvarao*a o$nosno imao*a tj" u re)istraturi, re)istraturna)raa (arhivska )raa i re)istraturni materijal# prolazi kroz $vije /aze0

+" Prva /aza C perio$ kan*elarijsko) (ure$sko)# poslovanja, i2" 1ru)a /aza C perio$ arhivsko) poslovanja",anceiarijsko -uredsko pos$ovanjeje sinonim pojma a$ministrativno poslovanje, tj" poslovanje

koje se o&avlja u kan*elarijama (ure$ima#, pa otu$a i naziv kan*elarijsko poslovanje" A$ministrativno(kan*elarijsko# poslovanje 'ini ra$ kojim se prati i re)istrira *ijeli tok ra$no) pro*esa s *iljem $a &io$)ovarajui or)ani (upravljanja i rukovoenja# %to uspje%nije o&avili svoje za$atke na planu nje)ovo)aor)aniziranja i realiziranja" Kan*elarijsko poslovanje je, $akle, pomona $jelatnost i sre$stvo koje pomae $ao$reena re)istratura ostvari svoje osnovne *iljeve i za$atke"

Kan*elarijsko se poslovanje o&avlja u pisarni*i, 'iji sastavni $io 'ini arhiva u kojoj se arhiviraju i'uvaju svr%eni pre$meti i *jelokupna pro$uk*ija $okumenta*ije nakon povla'enja iz operativno) ra$a" 3av$alji pro*es sa $okumenta*ijom, o$ njeno) arhiviranja preko o$la)anja, sreivanja, o$a&iranja $o pre$ajena$lenom arhivu, po$vo$i se po$ pojam arhivsko poslovanje koje se, $akle, nastavlja na kan*elarijsko

poslovanje" -snovna na'ela kan*elarijsko)a poslovanja su0 ta'nost, ekspe$itivnost, je$instvenost,pre)le$nost, ekonomi'nost i &u$nost, 'e)a se moraju pri$ravati sve re)istrature"

Pisarni*a mora $a ima jasno ureen sistem o$la)anja akata, koji tre&a $a poznaje svaki zaposlenik Co$ arlaivara $o $irektora" a $ono%enje takvo)a sistema (plana# &itno je $o&ro poznavanje priro$e $jelatnostii ukupnih o$nosa u re)istraturi, jer o$ to)a zavisi kakav e se sistem klasi/ika*ije, 'uvanja i rukovanja aktimausvojiti" Po /rekven*iji (*irkula*iji# akata postoji0 aktivna (tekua# pisarni*a, stara (poluaktivna# pisarni*a iarhiva (neaktivna pisarni*a#" Postoje tri osnovna tipa pisarni*e0 zaje$ni'ka, tj" *entrallna (u kojoj se ostvaruje

potpuni pre)le$ svih in/orma*ija#, o$vojena, tj" sektorska ili po)onska (koja se primjenjuje u sloenimre)istraturama# i pisarni*a ra$no) mjesta (ka$a to zahtijeva ra*ionaliziranje poslovanja#" ;ajra%ireniji je prvitip (zaje$ni'ka# pisarni*a"

2.6.2. Arhivsko pos$ovanje

-$la)anjem re)istratume )rae po utvrenome klasi/ika*ionom sistemu re)istrature u arhivski $eponastaje $ru)a /aza u rukovanju, stru'nom o$ravanju i neposre$noj za%titi koja se naziva arhivskopos$ovanje. Te poslove tre&a $a o&avlja stru'no li*e koje poznaje kan*elarijsko poslovanje, or)aniza*iju itok ra$no)a pro*esa i ima sklonosti premaa$ministrativnome poslovanju" -snovni poslovi u ovoj /azi ra$asu0

4 evi$entiranje arhivske )rae i re)istraturno)a materijala,4 &ez&ije$no 'uvanje i rukovanje arhivom,4 o$a&iranje arhivske )rae i izlu'ivanje &ezvrije$no) re)istraturno) materijala u skla$u sa Gistom

kate)orija re)istratume )rae i4 pre$aja arhivske )rae na$lenome arhivu"

Ee)istrature kao imao*i re)istratume )rae vo$e arhivsku knji)u kao opi inventarni pre)le$*jelokupne re)istratume )rae nastale u njihovom ra$u, kao i re)istratume )rae koja se po &ilo kojemosnovu u njoj zatekla" Prepis arhivske knji)e $ostavlja se na$lenome arhivu $o kraja aprila nare$ne )o$ineza proteklu )o$inu, sa po$a*ima o koli'ini )rae izraenoj u $unim metrima (m+# i po )o$inama"

a%tita re)istratume )rae u re)istraturama ()raa u nastajanju# je pravno re)ulirana o$re$&amaarhivsko)a zakono$avstva, a svo$i se na to $a su re)istrature $une $a je 'uvaju u sreenome i

&ez&ije$nome stanju (u miru i ratu#, sve $o pre$aje na$lenome arhivu, $e/inirajui &lie mjere i postupkekojima se to postie"

2.6.. 3dabiranje arhivske (ra*e i iz$uivanje bezvrijedno( re(istraturno( materija$a

Potre&a za poslovima o$a&iranja arhivske )rae i izlu'ivanja &ezvrije$no) re)istraturno)a materijala

postala je izraena osnivanjem tzv" vanjskih slu&i u arhivima Bi@ +52" ka$a je tre&alo napraviti re$ uo)romnim koli'inama na)omilane, $o ta$a neo$a&irane arhivske )rae i neizlu'ivano) &ezvrije$no)re)istraturno) materijala" Tek ta$a su zapo'ela prva izlu'ivanja &ezvrije$no) re)istraturno) materijala"Potom je, na osnovu vaeih arhivskih propisa, tek +55" $onijeta prva Gista kate)orija sa rokovima 'uvanja,

+


11/23

koja je &ila o$ velike prakti'ne koristi" -$ ta$a se ovim pitanjima poklanja znatno vi%e panje, za %ta sustvorene i a$ekvatne zakonske pretpostavke"

akonima je utvrena o&aveza )o$i%nje) o$a&iranja arhivske )rae iz re)istaturne )rae, te na'in ipostupak uni%tenja &ezvrije$no) re)istaturno) materijala, a po$zakonskim su aktima ova pitanja &lierazraena" Iz *jelokupne pro$uk*ije re)istratume )rae o$a&ira se arhivska )raa, tj" onaj njen $io o$ zna'ajaza historiju i $ru)e nau'ne o&lasti, za kulturu i $ru)e $ru%tvene potre&e"

-$a&iranje se arhivske )rae vr%i iz$vajanjem arhivske )rae i izlu'ivanjem ono)a $ijelare)istraturno)a materijala kojem je prestala vanost za tekui ra$ (&ezvrije$ni re)istaturni materijal#, a nemasvojstvo arhivske )rae" -$a&iranje se vr%i iz *jelokupne re)istaturne )rae koja se po &ilo kojem pravnom

osnovu na%la u re)istraturi"-$a&iranje i izlu'ivanje se vr%i samo iz sreene re)istaturne )rae koja je upisana u arhivsku knji)u"

Isto se vr%i re$ovno C svake kalen$arske )o$ine" Izlu'ivanje &ezvrije$no) re)istaturno) materijala po&osanskoher*e)ova'kim arhivskim propisima se ne vr%i iz re)istraturno)a materijala koji je nastao prije+:6:" )o$ine, o$nosno u perio$u +!+" C +!" )o$ine, $ok se o$a&iranje arhivske )rae i izlu'ivanje

&ezvrije$no) re)istraturno) materijala nastalih $o +" maja +!" )o$ine, o$nosno u perio$u +2" C +")o$ina, vr%i samo u na$lenom arhivu"

Gista kate)orija tre&a $a sa$ri slje$ee elemente> zakonsku pream&ulu, puni naziv imao*a (vlasnikGiste#, re$ni &roj, klasi/ika*ioni (arhivski# znak, naziv kate)orije )rae, rok 'uvanja i na kraju potpis 'lanovakomisije koja je ra$ila na Gisti, te ovjeru, &roj, $atum i potpis pre$sje$nika or)ana imao*a koji je $onioGistu"

Gistu kate)orija priprema pose&na ekipa (komisija# sastavljena o$ stru'nih ra$nika C $o&rih

poznavala*a re)istratume )rae, sposo&nih $a o*ijene njen nau'no4historijski, $ru%tveni i prakti'ni zna'aj";akon %to Gistu kate)orija prihvati na$leni or)an imao*a, ista se (u $va primjerka# $ostavlja na$lenomearhivu na sa)lasnost za njenu primjenu" -*jena na$leno)a arhiva o&avezuje imao*a, pose&no u $ijelu kojase re)istraturna )raa tre&a trajno 'uvati" 3voju sa)lasnost na$leni arhiv u propisanom roku ( $ana# $ajeimao*u u pisanoj /ormi" ;a$leni arhiv moe zatraiti $a imala* izvr%i izmjene i $opune $ostavljene Gistekate)orija" Ina'e, Gista kate)orija po$lijee nunim izmjenama ka$a u toj re)istraturi nastanu $okumentakoja po vrsti, nazivu i sa$raju nisu u njoj o&uhvaena, ka$a se promijene propisi koji uti'u na promjenuroka 'uvanja o$reenih vrsta re)istratume )rae, it$" Postupak za izmjene i $opune Giste kate)orija je kao iza njeno $ono%enje"

;akon iz$avanja rje%enja, imala* vr%i evi$entiranje izlu'enih pre$meta u evi$en*ijama koje vo$i>$jelovo$nik, upisnik, kartoteka, arhivska knji)a i sl" Imala* trajno 'uva *jelokupnu $okumenta*iju oizlu'ivanju i uni%tavanju &ezvrije$no) re)istraturno) materijala" Po je$an primjerak zapisnika i rje%enja oizlu'ivanju o&avezno $ostavlja pre$uze'u koje otkupljuje taj &ezvrije$ni materijal" 7vi$en*ije o izlu'ivanju'uvaju se i u na$lenome arhivu"

2.6.'. Predaja arhivske (ra*e nad$e7nome arhivu

;aj'e%e se arhivima pre$aje arhivska )raa po isteku )o$ina o$ njeno)a nastanka" 8eto$olo%kipristup primopre$aje arhivske )rae izmeu imao*a i na$leno)a arhiva sastoji se u a$ekvatnoj pripremi, alii samome pro*esu primopre$aje" Priprema o&uhvaa re)istraturnu sreenost arhivske )rae koja tre&a &itio$loena u arhivske kutije, usklaena sa Gistom kate)orija, te upisana u arhivsku knji)u" Tako o$a&rana, uarhivsku knji)u upisana i iz$vojena za pre$aju, arhivska )raa se popisuje po vrstama, )o$inama i koli'ini"

Primopre$aju arhivske )rae vr%i komisija sastavljena o$ pre$stavnika imao*a, kao pre$avao*a i

arhiva kao primao*a )rae" Komisija sastavlja i popisuje primopre$ajni zapisnik koji se ovjerava pe'atompre$avao*a i primao*a" Primopre$ajni zapisnik sa$ri slje$ee po$atke0 naziv pre$avao*a i primao*a, mjestoprimopre$aje i $atum, &roj akta na osnovu koje) se vr%i primopre$aja, op'i pre)le$ arhivske )rae po)o$inama i vrsti i sa po$a*ima o nastanku )rae, kratak historijat stvarao*a arhivske )rae i o&aveze

pre$avao*a u po)le$u plaanja tro%kova (na&avka opreme za smje%taj te )rae u arhivu# i transporta arhivske)rae"

Primopre$ajni se zapisnik, uz popis arhivske )rae, trajno 'uva i ko$ pre$avao*a (re)istrature# i ko$primao*a (arhiva# )rae" 3a )raom se preuzimaju i sve evi$en*ije o )rai ($jelovo$nik, kartoteka i sl#"Preuzimanje elektronskih $okumenata je po mno)o 'emu oso&eno, prije sve)a z&o) &rzo) zastarjevanjain/orma*ionih tehnolo)ija" 1a &i elektronski zapisi ostali %to trajnije 'itljivi tre&a ih tehnikom hi&ri$no)snimanja prenijeti na $u)ovje'niji za%titini snimak i isti, uz pohranu ori)inala na najsavremenijem me$iju,

pre$ati na$lenom arhivu"

++


12/23

2.6.6. 8$ektronsko pos$ovanje

3ve vei je &roj re)istratura koje su sa klasi'no) pre%le na mo$erni elektronski na'in poslovanja,putem ra'unara i $ru)e in/ormati'ke opreme" 2" Kriptoza%tita (onemo)uavanje pristupa sa$raju $okumenta#>" Biljeenje aktivnosti koje uti'u na autenti'nost i vjero$ostojnost $okumenata>!" 3i)urnosno kopiranje po$ataka (za slu'aj $a vrije$nost i autenti'nost ori)inalno) $okumenta &u$e

naru%ena#"3b$ikovanje sistema uprav$janja dokumentima je vana komponenta ukupno) sistema

upavljanja, koja se zasniva na pravnim propisima i internim aktima re)istrature, a 'ije o&likovanje io$ravanje tre&a $a korespon$ira sa razvojem *jelokupno) in/orma*ijsko) sistema" -&likovanje sistemao&uhvaa paljivo planiranje i na'in izvr%avanja svih postupaka koji se o&avljaju i u klasi'nomre)istraturnom poslovanju s tim %to za razliku o$ nje)a u ovome sistemu sve to tre&a $a &u$e planirano prijene)o %to sistem &u$e primijenjen, tj" prije i u /azi nastajanja $okumenata" . suprotnom moe $oi $onestanka *jelokupne $okimienta*ije u elektronskome o&liku" To, izmeu ostalo), zahtijeva oz&iljan pristupna izra$i klasi/ika*iono) plana i Giste, a %to se postie analizom poslovno) pro*esa u kojem $okumentinastaju, utvrivanjem njihove povezanosti sa poje$inim vrstama $okumenata i pozi*ijama iz klasi/ika*iono)

plana, te i$enti/ika*iju i analizu postojee $okumenta*ije i na'ina rukoiranja $okumentima",reiranje dokumenata, osim o&likovanja teksta kao najvanije) za$atka, o&uhvaa i evi$entiranje

$okumenata, potom, klasi/ika*iju i povezivanje $okumenata u sistem or)aniziranja i o$la)anja" .elektronskim sistemima vano je u ovoj /azi rukovanja sa $okumentima raz$vojiti slu&enu o$ li'ne$okumenta*ije"

Uprav$janje dokumentimao&uhvaa one ra$nje i postupke sa $okumentima koji o&ez&jeuju $a$okumenti &u$u $ostupni, za%tieni, $a se nalaze u sistemu, u mjeri koja je potre&na korisniku"

1okumenti se o$lau nakon o&ra$e, tj" u svom kona'nom o&liku" 3vi $okumenti je$no) pre$metao$lau se zaje$no, $ok se serijski spisi o$lau poje$ina'no i hronolo%ki" -$la)anjem se ureuje struktura$okumenta*ije"

3 o&zirom na &rze promjene in/ormati'kih tehnolo)ija, tj" &rzo zastarijevanje har$vera i so/tvera, u*ilju za%tite elektronskih $okumenata, neopho$no je prenositi $okumente sa je$nih na nove me$ije" Taj

postupak se naziva mi)ra*ijom $okumenata" 8i)ra*ija zapisa vr%i se konverzijom iz je$no)a $i)italno)/ormata u $ru)i ili, pak, konverzijom sa $i)italno) u analo)ni zapis"

2.:. Arhivska (ra*a u arhivu

;akon re)istratume /aze arhivska se )raa preuzima u na$leni arhiv" -sim preuzimanja arhivprikuplja )rau kupovinom, razmjenom, poklonom i zavje%tanjem"

+2


13/23

2.:.1. Prijem i smjetaj arhivske (ra*e u arhiv

Arhivi preuzimaju )rau iz re)istratura u skla$u sa na$lenostima utvrenim zakonom o$reenea$ministrativne zaje$ni*e" Ka$a se ra$i o arhivima ope) tipa, koji preuzimaju javnu )rau, naj'e%e se)raa *entralnih $ravnih or)ana pohranjuje u na*ionalni (*entralni# arhiv, )raa re)ionalnih or)ana ure)ionalne arhive, a )raa lokalno) karaktera u lokalne (opinske, mjesne# arhive, sve u zavisnosti o$teritorijalne i stvarne na$lenosti arhiva"

Fe$an o$ najzna'ajnijih /aktora koji uti'e na $inamiku preuzimanja )rae iz slu&enih potre&a jepostojanje arhivsko) prostora ($epoa# za smje%taj )rae"

Preuzeta se )raa prvo privremeno smje%ta u prihvatni $epo arhiva" Tu se )raa opra%uje pomouopreme za $ezin/ek*iju, uporeuje sa primopre$ajnim zapisnikom i ukoliko je potre&no vr%i se )ru&oizlu'ivanje re)istraturno) materijala" Tako o'i%ena, a ako je preuzeta u nesreenom stanju i )ru&o sreena,)raa se o$lae u arhivski $epo" Pri tome se vo$i ra'una $a se )raa o$lae po skupinama kako je &ila)rupirana u re)istraturi, nastojei $a se ne poremeti njena or)anska *jelovitost" -sim to)a, ukoliko tosmje%tajne mo)unosti $ozvoljavaju, )raa je$ne )rupe /on$ova, o$lae se na istome mjestu ($epou#" -vim'e se olak%ati o&avljanje pre$stojeih stru'nih postupaka sa )raom"

3va preuzeta )raa upisuje se u ,nji(u prim$jene arhivske (ra*e -u$azni inventar. .pis se vr%ina osnovu primopre$ajno) zapisnika ili neko) $ru)o) $okumenta" ;eopho$no je $a se u knji)u ulazno)inventara evi$entiraju slje$eipo$a*i> re$ni &roj, naziv /on$a,koli'ina )rae, naziv $avao*a )rae i na'in

preuzimanja, $atumpreuzimanja, re)istratumi &roj zapisnika o primopre$aji, napomena o stanju )rae,po$a*i o smje%taju )rae u $epou i $r" 3vako preuzimanje seupisuje po$ pose&nim re$nim &rojem"

Draa je$no)a /on$a tre&a $a &u$e smje%tena zaje$no, osim ka$a su $okumenti nestan$ar$neveli'ine, te protokoli i $ru)e arhivske knji)e koje se z&o) to)a ne mo)u smjestiti uz /on$" . tom slu'aju,karte, povelje i si" se smje%taju u pose&nu z&irku, a knji)e na kraju /on$a ili u &i&liote*i arhiva"

Draa se moe o$loiti (smjestiti# u vo$oravnom (leeem# ili vertikalnom (stajaem# poloaju, sveu zavisnosti o$ o&lika arhivskih je$ini*a (re)istratori ili /as*ikle#" Pose&nu panju tre&a posvetiti ula)anju)rae u /as*ikle, o$nosno kutije, pose&no ra$i otklanjanja svih metalnih spajali*a koje koroziraju i time$ovo$e $o o%teenja $okumenata"

;akon smje%taja u svrhu lak%e) snalaenja neopho$no je izra$iti topo)ra/ske oznake spremi%ta kako&i se ta'no znalo u kojoj z)ra$i, na kojem spratu, u kojem $epou, na kojoj se poli*i nalazi svaka arhivskaje$ini*a 'uvanja" )ra$e tre&a o&iljeavati velikim slovima, spratove rimskim, a $epoe arapskim &rojevima"

2.:.2. Sre*ivanje arhivske (ra*e

3reivanje arhivske )rae o&uhvata postupke kojima se o$reuje stalno mjesto svake arhivskeje$ini*e u okviru *jeline kao or)anski nastale skupine $okumenata, kao i u o$nosu na $ru)e njene sastavne$ijelove" 3astoji se u tome $a se arhivske je$ini*e (serije, po$serije i $r"# sistematiziraju u o$)ovarajuustrukturu (re$# u kojoj su 3ve je$ini*e jasno raz)rani'ene opisom sa$raja svake je$ini*e" Tako ureenastruktura je pre$uvjet za kori%enje, jer je sreenu )rau mo)ue koristiti za nau'no4istraiva'ke i $ru)e

potre&e"3reivanje arhivske )rae u arhivu se naj'e%e vr%i u skla$u sa je$nim o$ 'etiri osnovna prin*ipa0

tematski ili lo)i'ki, prema porijeklu ili /on$ski, re)istratumi i prin*ip slo&o$ne provenijen*ije"


14/23

;akon iz&ora prin*ipa sreivanja pristupa se or)aniza*iji sre*ivanja 5onda. . osnovi sreivanjesvako)a /on$a prolazi kroz tri etape0

+" Dru&o sreivanje2" Dlavno sreivanje i /ormiranje /izi'kih je$ini*a"" 1etaljno sreivanje"Prije samo)a sreivanja arhivista se upoznaje sa or)aniza*ijom, ustrojstvom i prin*ipima ra$a

stvarao*a /on$a" ;a osnovu tih pose&nih saznanja kao i na osnovu o$)ovarajue stru'ne literature, sa'injavase Plan sreivanja /on$a, o$nosno )rupe /on$ova" . njemu se utvruje re$ prioriteta kao i stupanj sreenosti"Tek se na osnovu to)a o$reuje $a li e se poslovi realizirati poje$ina'nim ili timskim ra$om" Timski ra$ je

neopho$an ko$ veih /on$ova" ;a osnovu svih tih neopho$nih o$reenja utvruje se re$oslije$ poslova nasreivanju koji naj'e%e o&uhvaa slje$ee0

4 -$vajanje /on$ova>4 3tvaranje serija>4 9ormiranje strukturnih je$ini*a>4 3reivanje pre$meta>4 9ormiranje /izi'kih je$ini*a>4 1etaljno sreivanje"- toku svih /aza sreivanja nastaje o$reena $okumenta*ija, a koja se o$nosi na0 opis stanja,

karakter, vrste i stepen sreenosti )rae prije sreivanja, o$luke o promjenama u toku sreivanja, izvje%taj osreivanju, popis sreene )rae, te historijska &ilje%ka o /on$u"

8anji /on$ovi se mo)u sreivati u $epoima ili u kan*elarijama" 8autim, za vee /on$ove potre&noje $a postoje prostorije za sortiranje i sreivanje" Ako prostorne mo)unosti ne $ozvoljavaju, sreivanje sevr%i suk*esivno ($io po $io sortirane )rae#" 3reena )raa uvezuje se u /as*ikle koje se )rupiraju u o$reene*jeline" Draa iz ovakvih *jelina se, potom, o&rauje (popisuje#" Tek nakon to)a /as*ikli se vraaju u $epo namjesto koje im je utvrenom strukturom o$reeno"

2.:. 3brada -popisivanje sre*ene arhivske (ra*e

3reivanjem jo% uvijek nisu stvorene mo)unosti za kori%enje )rae za razli'ite potre&e" Draa nije$ostupna z&o) nepostojanja veze izmeu nje i korisnika, %to i jeste krajnji *ilj o&ra$e )rae" To se osi)uravatek popisivanjem sreene arhivske )rae kao /nalnim postupkom (proizvo$om# njene arhivisti'ke o&ra$e"

Popisivanje arhivske )rae ima za *ilj $a se utvr$i koli'ina arhivskih je$ini*a i njihovo mjesto u

okviru o&likovanih arhivskih skupina (/on$, po$/on$, serija i $r"#, $a se pre$stavi sa$raj tih arhivskihskupina (/on$ova i $r"#, te $a se pre$stavi sa$raj po$ataka koje prua o$reena $okumenta*ija"

+nventarpre$stavlja kona'ni izraz poslova na sreivanju arhivske )rae" ;jime se $aje o$reenomjesto $okumenta*iji u o$reenome re$u, te kao takav 'ini sinteti'ki pre)le$ sa$raja arhivske )rae" -n

pre$stavlja neopho$nu slu&enu $okumenta*iju arhiva"Postoje tri vrste inventara0+" 3pi inventaru kojem se $aje *jelokupni pre)le$ sa$raja je$no) ili vi%e arhivskih $epoa, a na

na'in $a su arhivske je$ini*e )rupirane u skupine i po$skupine" Kao takvi pre$stavljaju neku vrstu z&irasumarnih inventara>

2" Sumarni inventar o&rauje sumarno (saeto# sa$raj svako)a sveska i svenja kao i njihovihsastavnih $ijelova>

" Ana$itiki inventar$aje kratak opis svako) arhivsko) $okumenta" Po)o$an je samo za stariju iizuzetno vrije$nu arhivsku )rau, $ok je za mo$erne spise apsolutno nera*ionalan"

. praksi se susreu sumarno4analiti'ki inventari kao svojstven spoj sumarno) i analiti'ko) inventara". njima se o je$nom $ijelu )rae /on$a pruaju sumarni po$a*i, a o nekom vanijem $ijelu analiti'ki($etaljni# po$a*i"

1a &i se pristupilo izra$i inventara moraju &iti ispunjena $va pre$uvjeta0 $a je izvr%ena sreenost/on$a te $a je izvr%eno kona'no izlu'ivanje tako $a je ostala samo arhivska )raa"

;a'in popisivanja inventarnih je$ini*a (svezak, sveanj, /on$# zavisi o$ vi%e /aktora" Ipak inventarnipopis svake arhivske je$ini*e tre&a $a sa$ri slje$ee elemente0

+" -znaku provenijen*ije (tj" ozna'avanje /on$a0 naziv stvarao*a /on$a o$nosno re)istrature u kojojje o$reena arhivska je$ini*a kona'no o&likovana#>

2" Inventarni &roj (re$ni &roj svake inventarne je$ini*e0 svezak, sveanj i $r"#>

" ;aziv inventarne je$ini*e>!" @ronolo%ke oznake>" Po$atke o koli'ini>5" 3i)naturu>6" Bilje%ke"

+!


15/23

Izra$i inventara se pristupa ka$a se prikupe svi nazna'eni neopho$ni elementi" Prije sve)a inventartre&a $a &u$e pre)le$an, pre*izan, saet i jasan popis po$ataka zasnovanih na prin*ipu provenijen*ije" Po$a*iu inventaru moraju o$)ovoriti stvarnom raspore$u $okumenta*ije na koju se o$nosi" Inventari mo)u nastati uo&liku kartoteke i u o&liku knji)a"

2.:.'. ,orienje arhivske (ra*e

Iz$aje se samo arhivisti'ki sreena )raa" ;e iz$aje se nesreena )raa, niti )raa koja se nalazi u/azi sreivanja, o$nosno )raa koja je o%teena kao ni )raa koja je o&javljena (pu&li*irana#, osim u

pose&nim slu'ajevirna" Draa se u)lavnom iz$aje na kori%enje samo u 'itaoni*i arhiva"Korisni*ima se mo)u o$o&riti snimanja )rae ili kori%enje ra'unara" ;aj'e%e se ne iz$aje na

kori%enje )raa mlaa o$ )o$ina" ;aj'e%e se $ravnim propisima utvruje reim kori%enja )raestran*ima, $ok se za ostale korisnike kriteriji utvruju na nivou arhiva"

- kori%enju )rae vo$e se evi$en*ije u Knjizi korisnika koja sa$ri po$atke0 re$ni &roj, ime iprezime korisnika, zanimanje, a$resa stanovanja, naziv teme istraivanja, $atum i potpis" -sim ovo) u arhivuse vo$i i Knji)a $nevnih posjeta"

2.=. /atita i uvanje arhivske (ra*e

a%tita i 'uvanje arhivske )rae o$vija se na $va o$vojena mjesta0 u re)istraturi i u arhivu" .re)istraturi se 'uva *jelokupna )raa u skla$u sa njenim zna'ajem (tj" trajno se 'uva samo arhivska )raa, a

re)ustratumi materijal $o isteka nje)ove operativne vrije$nosti#" . arhivu se, pak, preuzima i trajno 'uvaarhivska )raa"

2.=.1. /atita re(istraturne (ra*e

Ea$i se o kompleksu konkretnih mjera i postupaka stru'ne i i or)aniza*ione priro$e kojima seo&ezljeuje e/ikasna /izi'ka i tehni'ko4tehnolo%ka za%tita re)istraturne )rae, uz sve o&like 'uvanja imanipuliranja istom" a%tita arhivske )rae u nastajanju je pravno re)ulirana arhivskim i $ru)im propisima"-ni o&avezuju sve imao*e re)istratume )rae $a istu 'uvaju u sreenome i &ez&ije$nome stanju (u miru iratu# sve $o pre$aje na$lenome arhivu, $e/inirajui &lie mjere i postupke kojima se to postie"

2.=.2. /atita i uvanje arhivske (ra*e u arhivu

. arhivima se provo$i /izi'ka i tehni'ko4tehnolo%ka za%tita arhivske )rae" 0izika zatitase o$nosina za%tito o$ neovla%eno) pristupa )rai (kraa, plja'ka, /izi'ko o%teenje ili uni%tenje#, a tehniko>tehno$oka zatitasa$ri sistem postupaka za%tite o$ o%teenja i propa$anja, po'ev o$ ulazno) opra%ivanja)rae, preko pravilno) o$la)anja u spremi%tu ($epou#, potom preko provoenja svih o&lika repro)ra/ije$okumenata"


16/23

Pose&an na'in provoenja preventivne za%tite arhivske )rae pre$stavlja mikro5i$movanje" are)istrature je mikro/ilmovanje zna'ajno z&o) lak%e) manipulisanja sa re)istraturnom )raom iomo)uavanja &re) protoka in/orma*ija, a za arhive je mikro/ilmovanje zna'ajno prije sve)a z&o) za%titearhivske )rae, pose&no u slu'aju vanre$nih okolnosti kakve su elementarne nepo)o$e i ratovi"

-sim mikro/ilmovanja u upotre&i su i $ru)i o&li*i repro)ra/ije $okumenata0 /oto)ra/iranje,kseroksiranje, te skeniranje"

;eopho$na mjera preventivne za%tite $okumenata je konzervacija" -na o&uhvaa mjere i postupkekojima se osi)urava za%tita $okumenta o$ $alje) propa$anja &ez o&zira na uzroke i vrstu o%teenja"

a razliku o$ mjera preventivne za%tite, restauracija o&uhvaa sistem /izikalnih i hemijskih

postupaka kojima se ve o%teeni $okument nastoji vratiti u prvo&itno stanje" Eestauratorski postup*i nesmiju %tetno $jelovati na $okument" . pravilu svi se $okumenti restauriraju onima materijalima koji su pohemijskom sastavu najsli'niji materijalu $okumenta koji se restaurira"

. Arhivi

.1. Pojam i u$o(a

Arhivi su ustanove u kojima se trajno 'uva, stru'no o&rauje i omo)uava kori%enje arhivske )raeu razli'ite svrhe" Arhivi su nastali ko$ naro$a 3taro) istoka, a postojali su i ko$ starih Drka i Eimljana, tesre$njovjekovnih evropskih i $ru)ih $rava" Tek o$ kraja +:" st" zapo'inje pro*es stvaranja arhiva kao

pose&nih ustanova u kojima se kon*entrira i 'uva arhivska )raa" Arhivi se otvaraju za )raanstvo".2. 4rste i zadaci arhiva

Postoji vi%e vrsta arhiva, sve u zavisnosti o$ aspekta po$jele0 prema porijeklu, or)aniza*iji i sli'no"Prema na$lenosti, postoje arhivi ope) tipa i spe*ijalni arhivi" -pi arhivi se &rinu o *jelokupnoj arhivskoj)rai na po$ru'ju svo)a $jelovanja" 3pe*ijalni arhivi se &rinu o preuzimanju na trajno 'uvanje pose&nih vrstaarhivske )rae, pa u zavisnosti o$ to)a postoje0 $iplomatski, vojni, privre$ni, /ilmski i $ru)i arhivi"

3avremeni arhivi, a time i arhivski ra$ni*i koji ra$e u njima i 'ine arhivsku slu&u, o$nosnoo&avljaju arhivsku $jelatnost, imaju slje$ee za$atke0

4 1a se &rinu o 'uvanju arhivske )rae (pohranjene u arhivu# i re)istraturne )rae,4 1a vo$e evi$en*ije o re)istratumoj i arhivskoj )rai,

4 1a vr%e or)anizirano preuzimanje arhivske )rae,4 1a vr%e vre$novanje re)istratume i arhivske )rae,4 1a vr%e arhivisti'ko sreivanje i o&ra$u arhivske )rae,4 1a izrauju i pii&likuju in/ormativna sre$stva i poma)ala o arhivskoj )rai i uklju'uju se u

je$instven arhivski in/orma*ioni sistem,4 1a iz$aju $okaze o 'injeni*ama iz pohranjene arhivske )rae,4 1a or)aniziraju i provo$e nau'nu $jelatnost i iz$aju arhivske pu&lika*ije,4 1a vr%e kulturno4o&razovnu $jelatnost,4 1a vr%e tehni'ko4tehnolo%ku za%titu arhivske )rae,4 1a vo$e &ri)u o stan$ar$ima smje%taja arhivske )rae i opreme arhivskih o&jekata,4 1a vo$e or)aniziranu &ri)u o arhivskom oso&lju kao nosio*u ukupnih stru'nih poslova,4 1a omo)uavaju kori%enje arhivske )rae za nau'ne i $ru)e $ru%tvene potre&e, it$"

.. Arhivska z(rada

1a &i je$na arhivska z)ra$a u *ijelosti o$)ovorila svojoj namjeni, ona mora $a za$ovolji neke ope ipose&ne zahtjeve koji se, u osnovi, svo$e na ova pitanja> iz&or loka*ije, oso&enosti iz)ra$nje o&jekta, teunutra%nja /unk*ionalnost o&jekta"

3tajali%ta arhivista su $a o&jekat za arhiv tre&a )ra$iti u &lizini *entra, ne$aleko o$ $ru)ih nau'nih ikulturnih institu*ija, na komunika*ijski po)o$nom mjestu (ali izvan pre$jela veliko) prometa#, na zemlji%tu

po)o$no)a )eolo%ko) sastava ($a ne &u$e mo'varno ili previ%e suho zenalji%te#, na stati'ki tvr$om zemlji%tu,$a o&jekat &u$e o$vojen o$ $ru)ih o&jekata, $a ne &u$e u &lizini vojnih i in$ustrijskih o&jekata, niti u$olinama rijeka ili u neposre$noj &lizini rijeka, kao ni u &lizini )lavnih vo$ova vo$e, kanaliza*ije, struje,

plina i sl"Iz)ra$nja arhivske z)ra$e tre&a $a za$ovolji slje$ee )raevinske kriterije0 $a temelji z)ra$e &u$u na

'vrstoj po$lozi, $a o&jekat &u$e sa manje spratova a sa mo)uno%u $o)ra$nje, $a &u$e )raen o$ tvr$o)materijala otporno) na vla)u i elementarne nepo)o$e, $a ima suteren sa otvorima za provjetravanje, $a se

postavi o$)ovarajua hi$roizola*ija temelja i ostalo) $ijela z)ra$e, $a ima $va ulaza (za protok )rae i za

+5


17/23

protok posjetila*a i ra$no) oso&lja#, $a zi$ovi &u$u o$ materijala koji nije zapaljiv a koji ima sposo&nostapsorp*ije pra%ine, i $r"

3polja%nji iz)le$ o&jekta tre&a $a u$ovolji osnovnim estetskim zahtjevima" Arhivski o&jekat tre&a $aima $epoe za smje%taj raritetne )rae i ra$no)a oso&lja u vrijeme ra$a u ratnim okolnostima"

.nutra%nji raspore$ prostorija arhivske z)ra$e tre&a $a &u$e u /unk*iji ra$no) pro*esa uz po%tivanjekriterija ekonomi'nosti takve )ra$nje" ;ajvaniji zahtjev u tome je o$vajanje prostora za smje%taj (arhivskih$epoa# o$ $ijela za posjetio*e i ra$no oso&lje, kao i o$ ra$ioni*a i $ru)ih prateih prostorija"

. Bosni i @er*e)ovini nije namjenski sa)raena ni je$na arhivska z)ra$a" -$reene a$apta*ijeizvr%ene su na nekoliko arhivskih z)ra$a, meu kojima su pose&no vane a$apta*ije o&jekta za potre&e

Arhiva u Tuzli i Arhiva u 8ostaru"

.'. ;auna dje$atnost

;au'na ulo)a arhiva je sve izraenija, a ostvaruje se u $va osnovna vi$a0 nau'nom o&ra$omarliivske meto$olo)ije i teorijskim ra$om sa arhivalijama" ;au'na $jelatnost arhiva vi$ljiva je u pripremi iizra$i poma)ala za nau'no4istr$iva'ki ra$, historijata za%tite )rae, historijata arhivske slu&e, unapreenjastru'ne meto$olo)ije na ophoenju sa arhivskom )raom, pu&li*iranja arhivske )rae i arhivskih pu&lika*ija,u'e%e u realiziranju pose&nih nau'nih projekata sa 'isto nau'nim ustanovama, it$"

.'.1. ;auno>obavjetaina sredstva o (ra*i

. or)anskoj vezi sa sreivanjem je i o&ra$a arhivske )rae" ;ju 'ini niz postupaka na izra$iin/orma*ija o strukturi i sa$raju arhivske )rae" 3re$stva koja to omo)uavaju zovu se nau'no4o&avje%tajrum ili nau'no4in/ormativnim sre$stvima u koja spa$aju0 pre)le$i, vo$i'i, re)istri (in$eksi#,re)esta, katalozi, it$"

Pre($ed/on$ova i z&irki pre$stavlja popis *jelokupno) arhivsko)a /on$a je$no)a arhiva"4odikroz arhivsku )rau sa$ri o&avje%tenja o sa$raju arhivskih skupina, &ilo $a se ra$i o

je$nome arhivskom /on$u ili o skupinama arhivskih /on$ova" . osnovi vo$i'i pruaju po$atke o arhivskojustanovi i po$atke o arhivskoj )rai i po tome se, izmeu ostalo)a razlikuju o$ inventara" 3truktura po$atakao arhivskoj ustanovi tre&a $a sa$ri0 po$atke o historijatu arhiva, o aktualnome stanju arhiva, o arhivskojz)ra$i, o smje%taju )rae i njenim osnovnim karakteristikama"


18/23


19/23

.=. Athivska bib$ioteka

Arhivska &i&lioteka je spe*ijalna &i&lioteka, kao or)aniza*iona je$ini*a arhiva koja je or)anskipovezana sa svim osnovnim /unk*ijama arhiva" Potre&na je za istraiva'e arhivske )rae i o$reene stru'neliterature koja se koristi samo u okviru prostorija arhiva" Ea$i lak%e) kori%enja knji)a i arhivalija u

&i&liote*i se nalaze sve relevantne in/orma*ije o njima0 inventari, katalozi, re)esta, vo$i'i i $r"-snovni knjini /on$ &i&lioteke u arhivu tre&a $a sa$ri04 svu pu&li*iranu arhivsku )rau arhiva>4 o&javljenu arhivsku )rau svih arhiva u zemlji i inozemstvu>

4 sva $jela iz na*ionalne historije iz o&lasti ekonomske, politi'ke, vojne, kulturne i $ru)ih o&lastiivota>

4 $jela iz ope historije koja se o$nose na na*ionalnu historiju>4 $jela iz svih pomonih historijskih nauka>4 statisti'ke pu&lika*ije sa ue)a i %ire)a prostora>4 priru'nike i sva $ru)a iz$anja u vezi sa arhivistikom, historio)ra/ijom i in/ormatikom>4 stru'nu perio$iku0 arhivisti'ke, historijske, muzejske i &i&liote'ke 'asopise>4 rje'nike stranih rije'i i leksikone>4 $jela iz )eo)ra/ije i sro$nih $is*iplina>4 $jela iz o&lasti in/ormati'kih nauka>4 mono)ra/ije, ju&ilarna i $ru)a iz$anja &io)ra/sko) i mono)ra/sko) karaktera>4 &i&lio)ra/ska iz$anja iz po$ru'ja historio)ra/ije, in/ormatike i arhivistike>

4 listove, 'asopise, knji)e i $ru)a iz$anja koja su &ilo ka$a o&javljena na prostoru $jelovanjaarhiva, it$"

Ea$i lak%e) snalaenja u arhivskoj &i&liote*i se vr%i stru'na o&ra$a knji)a" To po$razumijevaprovoenje niza ra$nji kojima se omo)uava evi$entiranje i &rzo pronalaenje knji)a ra$i kori%enja"3mje%taj knji)a (klasi/ika*ija# u &i&liote*i arhiva moe se vr%iti na vi%e na'ina0 po re$nome &roju (kako i

pristiu u arhiv#, po veli'ini /ormata knji)e, te po nau'nim o&lastima" Ea$i lak%e) snalaenja korisnika (ali i&i&liotekara# u pronalaenju knji)a, izrauje se katalo) &i&lioteke" a razliku o$ inventara u koji se knji)eimose re$oslije$om, u katalo) se unose prema unaprije$ utvuenom sistemu" Postoje tri osnovne vrstekatalo)a i to0

1. Abecedni -i$i azbuni kata$o( u kojem se po$a*i u katalo%ki listi unose prema a&e*e$nom(az&u'nom# re$u imena autora, $jela ili prema naslovu $jela>

2. Struni -i$i sistematski kata$o(u kojem se po$a*i u katalo%ke listie unose prema sa$raju

$jela>. Predmetni kata$o(u kojem se katalo%ki listii )rupiraju po a&e*e$nome re$u pre$meta na koji se

o$nose, a koji se o$reuju na osnovu sa$raja, a ne na osnovu naslova knji)e (kao %to se to ra$i u stru'nomekatalo)u#"

.?. Arhivi i in5ormacione tehno$o(ije

Postoje $va osnovna i usko povezana kon*epta koja 'ine osnovu novo)a o&lika elektronske$okumenta*ije0

+" Baza po$ataka (vrije$nosti po$ataka se vremenom mijenjaju# i2"


20/23

;a po$ru'ju in/orma*ionih tehnolo)ija l7= i I3- su osnovali aje$ni'ki tehni'ki o$&or (FT=+#"Fe$no o$ najvainijih pitanja koje tre&a uspje%no rije%iti u ophoenju sa elektronskim $okumentima jeosi)uranje njihove trajnosti" Pro$uenje trajnosti elektronskih po$ataka vr%i se mi)riranjem (konverzijom#"

.@. Standardi i normativi

Postoje tri razine arhivsko)a znanja0+" Tra$i*ionalno (karakteristi'no za veinu zemalja u tranzi*iji#,2" 8o$ernisti'ko (karakteristi'no za veinu razvijenih zemalja 7vrope i svijeta, o$ sre$ine

se$am$esetih )o$ina 24to) st"# i" Postmo$ernisti'ko (koje se o$ kraja 2" st" postepeno uo&li'ava u pose&an sistem u je$nome &roju

zemalja razvijeno)a svijeta#"3avremena arhivska slu&a u svijetu (or)anizirana u 8A


21/23

Preko raz)ranate mree stru'nih tijela, a na temelju utvrenih *iljeva i za$ataka, 8A< se &avi svimvanijim pitanjima arhivske teorije i prakse" 8eu njima su0 za%tita i 'uvanje arhivske )rae C naro'ito uzemljama u kojima je ona u)roena, izra$i stru'nih arhivskih stan$ar$a, po&olj%anju ka$rovske strukture

putem osi)uranja ra$a stalnih arhivisti'kih %kola i preko povremenih e$ukativnih seminara, pomoi nauspostavljanju sporazuma na za%titi arhivske )rae kao $ijela kulturne &a%tine, it$"

. ostvarenju svojih pro)ramskih za$ataka 8A< usko sarauje sa .;73=-4om kao i sa sro$nimstrukovnim or)aniza*ijama, sa


22/23

popularno naziva Haka konvencija.;jeni *iljevi su pre$uzimanje svih mo)uih mjera za za%titu kulturnih$o&ara, &ez o&zira na vrstu, vlasni%tvo i porijeklo" Konven*ijom je ureeno pitanje ope i spe*ijalne za%titekulturnih $o&ara" -pa za%tita o&uhvaa o$re$&e o 'uvanju, po%tivanju, okupa*iji i o&iljeavanju kulturnih$o&ara, te o mjerama vojne priro$e" 3pe*ijalnoj za%titi po$lijeu samo o$reena kulturna $o&ra o$ vr$ove$ike va7nosti, te skloni%ta i *entri za za%titu kulturnih $o&ara" 3astavni $io Konven*ije 'ine Pravi$nik zaizvrenjei Protoko$" 2" Preporuka oza%titi spomenika kulture u)roenih izvoenjem javnih i privatnih ra$ova>" Preporuka o za%titi i na*ionalnom planu kulturno) i priro$no) naslijea>!" Preporuka o meunaro$noj razmjeni kulturnih $o&ara>" Preporuka o za%titi pokretnih kulturnih $o&ara"

'.. ;aciona$ni arhivski i dru(i propisi

3vaka zemlja $onosi sopstvene propise kojima se re)uliraju pitanja kulturnih $o&ara" Ea$i se o vi%eopih propisa i niza pose&nih propisa koji se meuso&no $opunjuju u kompati&ilan pravni sistem"

-snove sistema za%tite kulturnih $o&ara sa$rane su u svim ustavima i o$)ovarajuim zakonima&iv%e 39EF, a razraene ustavima i zakonima njenih /e$eralnih je$ini*a" . njima je utvren pose&an zna'aj iotu$a pose&na za%tita kulturnih $o&ara u uvjetima mira i rata, a sve vrste kulturnih $jelatnosti, pa i arhivska,$e/inirane su kao $jelatnosti o$ pose&no)a $ru%tveno) interesa" -%teenje i uni%tenje kulturnih $o&arakate)orizirano je kao krivi'no $jelo"

;a prostoru Bi@ sve $o iza 1ru)o)a svjetsko) rata nije postojao iz)raen sistem za%tite kulturnih$o&ara, osim nekih o&lika institu*ionalne i pose&no kon/esionalne &ri)e za poje$ina kulturna $o&ra0 Dazi@usre/4&e)ova &i&lioteka, arhivi /ranjeva'kih samostana i sl" Prvu $ravnu ustanovu ove vrste 'ini emaljskimuzej, osnovan +:::" )o$ine, koji se osim &ri)e o muzejskoj )rai &avio i pitanjima za%tite arhivske )rae i$ru)ih kulturnih $o&ara"

Prvi propisi o kulturnim $o&rima u nastajuoj so*ijalisti'koj Fu)oslaviji, koji su se o$nosili i naprostor Bi@, $oneseni su u za$njoj )o$ini rata" Ea$i se o 3d$uci o zatiti i uvanju ku$turnih spomenika istarina $one%enoj 2" 2" +!" )o$ine" Prvi zase&an savezni arhivski propis po$ nazivom ;aredba o

privremenom osi(uranju arhiva $onijeta je +2" " +!:" )o$ine" -&a ova propisa o$nosila su se napoje$ina pitanja za%tite arhivske )rae" Prvi, pak, ju)oslovenski arhivski zakon $onijet je 2" +" +" po$nazivom 3pi zakon o dr7avnim arhivima. Iako se i ovaj zakon &avio pitanjima za%tite arhivske )rae, on

je $onio i o$reene novine u or)aniza*iji arhivske slu&e" ;jime je po$ za%titu stavljena *jelokupna arhivska)raa, a za njeno sakupljanje, za%titu i o&ra$u ustanovljena je mrea o&aveznih arhivskih ustanova i to01ravna arhiva 9;EF i $ravni arhivi u repu&likama koji su ve postojali"

3ve $o +5!" )o$ine nije $onesen ni je$an savezni arhivski propis" . tome perio$u usvojeni su prviarhivski zakoni u repu&likama"

;ovem&ra +5!" $onijeta su tri savezna arhivska zakona i to0 3pi zakon o arhivskoj (ra*i, /akono Arhivskom savjetu Ju(os$avije i/akon o Arhivu Ju(os$avije.-$ pose&no)a zna'aja za razvoj arhivske$jelatnosti su o$re$&e-pe) zakona o arhivskoj )rai kojima su &lie o$reeni pojmovi arhivska )raa ire)istratumi materijal, postupak ophoenja sa arhivskom )raom, te razraene o&aveze arhiva i arhivske

slu&e na za%titi arhivske )rae" Arhivsko zakono$avstvo Bosne i @er*e)ovine inte)ralni je $ioju)oslovensko) arhivsko) zakono$avstva sve $o +6+" )o$ine" 8eutim, i $o ta$a su u Bosni i @er*e)ovini$oneseni neki arhivski propisi i to> Uredba o %ra7avnom arhivu ;arodne )epub$ike !osne iHerce(ovine(+66"#, /akon o arhivima(+52"#, /akon o izmjenama i dopunama /akona o arhivima

22


23/23

(+5"#, tepo$zakonski akti0 Pravi$nik o strunom sre*ivanju arhivske (ra*eC o vo*enju i objav$jivanjuinventara i re(istra arhivske (ra*e (+5"# i 3d$uka o utvr*ivanju mre7a arhiva za u7a podruja(+5:"#"

. perio$u o$ +6+" $o +2" u Bosni i @er*e)ovini su $onijeta $va arhivska akona i u skla$u sanjima i o$reeni po$zakonski akti kojima je uo&li'eno arhivsko zakono$avstvo" Ea$i se o /akonu oarhivskoj (ra*i i arhivskoj s$u7bi (+6!"# i o po$zakonskim aktima koji su )a slije$ili i upotpunjavali0Uputstvo o nainu primopredaje predmeta re(istratursko( materija$a i arhivske (ra*e izme*u

dr7avnih or(anaC or(anizacija udru7eno( rada i dru(ih or(anizacijaC zajednice udru7enja (ra*ana i(ra*ansko > pravnih $ica i nad$e7no( arhiva(+6"#, Uputstvo o postupku odabiranja arhivske (ra*e i

re(istratursko( materija$a (+6"#, Pravi$nik o us$ovima za osnivanje i poetak rada arhiva (+6"#,Uputstvo o nainu vo*enja i koritenja arhivske knji(e or(ana uprave i or(anizacija(+6"#"

1ru)i arhivski zakon po$ nazivom /akon o arhivskoj dje$atnosti $onesen je +:6" )o$ine, aslije$ili su )a po$zakonski akti> Pravi$nik o us$ovima za osnivanje i poetak rada arhiva (+::"#,Pravi$nik o us$ovima i rokovima uvanja re(istratursko( materija$a i arhivske (ra*e kao i odabiranjearhivske (ra*e iz re(istratursko( materija$a (+::"#, te Uputstvo o nainu primopredaje arhivske(ra*e izme*u ima$aca arhivske (ra*e i nad$e7no( arhiva(+::"#"

. toku rata (+2"4+"# aktualni arhivski propisi su se primjenjivali na prostoru po$ kontrolomle)alnih &osanskoher*e)ova'kih vlasti" -$ zna'aja za ra$ arhiva i $ru)ih institu*ija kulture &ila je Uredba oor(anizaciji dr7avne uprave (+2"# koja je &ila osnovni pravni propis za ra$ u ratnim uvjetima" ;a

po$ru'ju novonastale 3rpske Eepu&like Bi@, ostao je u primjeni (kao preuzeti propis# /akon o arhivskojdje$atnosti !iH (iz +:6"#, a $onijeto je i vi%e $ru)ih propisa0 3d$uka o osnivanju Arhiva )epub$ikeSrpske !osne i Herce(ovine (+2"#, ;aredba o zbrinjavanju i zatiti ku$turnih vrijednosti i dobara(+2"#, /akon o ministarstvima (+"# i /akon o ku$turnim dobrima(+"#"

;akon 1ejtonsko) mirovno) sporazuma (+"#, u skla$u sa novim a$ministrativnim ustrojstvomzemlje, arhivsko zakono$avstvo je o&likovano na vi%e razina0 na nivou 1rave, na nivou $va entiteta C9e$era*ije Bi@ i Eepu&like 3rpske a u okviru 9 Bi@ i na nivou $eset kantona" ;a entitetskim i kantonalnimrazinama se nastojao uo&li'iti sopstveni arhivski zakono$avni sistem, %to je samo po se&i, o$la)alo$ono%enje arhivskih propisa na nivou Bi@" ;a nivou Bi@ je nakon stanovitih pote%koa tek 2+" $o%lo $ousvajanja /akona o arhivskoj (ra*i i Arhivu !osne i Herce(ovine . -vim zakonom Arhiv Bi@ je $o&iostatus *entralne arhivske ustanove, ma$a ne i status mati'nosti, tj" stru'ne na$lenosti na$ ra$om entitetskih i$ru)ih arhiva" 8eutim, i pore$ to)a, $ono%enje ovo) zakona i postepeno uspostavljanje /unk*ije ArhivaBi@ o$ o)romno) su zna'aja za $alji or)aniziran razvoj arhivske struke i arhivske nauke u Bosni i@er*e)ovini"

Documents

Arhivistika- skripta