T.C. STANBUL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

ANNALES OKULUNUN TRKYEDEK TARHYAZIMINA ETKS: BALANGITAN

1980E

S. Erdem SNMEZ 2501050711

Danman: Yard. Do. Dr. lker AKTKN

STANBUL-2008

iii

Z

Bu almada, genelde tarihyazmnda nemli bir krlmaya yol aan Annales Okulu, zelde de sz edilen ekoln Trkiyedeki tarihilie balangtan 1980e kadarlk sreteki etkileri ele alnmtr. ncelemede ilk olarak, Annales Okulunu daha salkl bir biimde anlayabilmek ve aklayabilmek iin, Annalesin eletirdii tarih paradigmas ana hatlaryla zetlenmitir. Ardndan, Annalesin Trkiyedeki

tarihyazmna etkide bulunan birinci ve ikinci kuana mensup tarihilerin, tarih anlaylar zerinde durulmutur. Bu aklamalardan sonra, Trkiyede modern

anlamda tarih disiplininin douu, karlatrmal ve eletirel bir perspektifle sorunsallatrlm ve Trkiyedeki 1980 ncesi sosyal tarihiliin drt nemli ismi olan Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda ve Halil nalckn tarih anlaylarndaki Annales etkisi mercek altna alnmtr.

ABSTRACT

In this work, it is analyzed that generally the Annales School, which was an important breaking point in the historiography and especially the effects of this school on Turkish historiography until 1980. In the dissertation, first, to understand and to explain the Annales, the history paradigm that the Annales had criticised, is summarized. Then, the history comprehensions of the historians, who were the members of the first and the second generations of

the Annales and who had effected to Turkish historiography, are investigated. After these explanations, the genesis of the history discipline in Turkey is

problematized with a comparative and a critical perspective. Finally, the impact of the Annales School on the history apprehensions of Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda and Halil nalck, who were the important figures of the social historiography in Turkey before 1980, is studied.

iv

NDEKLER

z.. s. iii. Abstract. s. iii. indekiler s. iv. Giri . s. 1.

1. Annales Okulundan nce Tarihilik ve Tarihyazm.. s. 8. 1. 1. Tarih Disiplininin Douu: Ranke Devrimi. s. 9. 1. 1. 1. Devrimin Kkleri s. 10. 1. 1. 2. Devrim ve Kazanmlar.. s. 16. 1. 2. Devrimin Krizi: Sosyal Tarihiliin Balangc s. 20. 1. 2. 1. lk Eletiriler ve Sreklilikler. s. 20.

1. 2. 2. Nedenler.... s. 24. 1. 2. 3. Bir Parantez: Marksist Etki s. 28.

2. Annales Okulu: Tarihilii zgrletirme Serveni........... s. 33. 2. 1. Temel Atma: Marc Bloch ve Lucien Febvre... s. 35. 2. 1. 1. Kkenler: Annalesden nce... s. 35. 2. 1. 2. Annalesin Kuruluu ve lk Dnemi s. 38. 2. 2. lkelerin Yerlemesi ya da na: Fernand Braudel... s. 53. 2. 2. 1. Akdeniz ve Akdeniz Dnyas... s. 55. 2. 2. 2. Maddi Uygarlk: Ekonomi ve Kapitalizm. s. 60. 2. 2. 3. Braudelin Tarihilii ve Ald Eletiriler s. 65. 2. 3. Braudel Sonras Annales Okulu s. 70.

3. Trkiyede ada Tarihiliin Douu s. 76. 3. 1. Etkiler.. s. 76. 3. 1. 1. Osmanl Tarih Yazclnn Brakt Miras s. 77.

v

3. 1. 1. 1. On Dokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tarih Yazcl. s. 78.

3. 1. 1. 2. On Dokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tarih Yazcl. s. 82.

3. 1. 2. Pozitivizmin ve Milliyeti deolojinin Etkisi. s. 87. 3. 2. Trkiyede ada Tarihiliin Kurumsallamas.. s. 96. 3. 3. Bir Karlatrma Denemesi..................... s. 104.

4. Annales Okulunun Trkiyedeki Tarihyazmna Etkisi. s. 108. 4. 1. Yntemsel ereve. s. 109. 4. 2. Etkinin Balangc: Fuad Kprl.. s. 113. 4. 3. Etkinin Derinlemesi ve Tkanmas: mer Ltfi Barkan.. s. 130. 4. 4. Etkinin Flu Hali: Mustafa Akda s. 155. 4. 5. Etkinin Kristalizasyonu: Halil nalck. s. 166. 4. 6. Bir Sorunsallatrma Denemesi.... s. 187.

Sonu.. s. 189.

Kaynaka s. 194.

1

Giri

Genelde Annales Okulu zelde de Trkiyedeki tarihyazmyla ilgili olan bu almaya, Annales Okulu ile ilgilenen hemen herkesin bir ekilde kulana alnm olan bir anekdotla balanabilir. Gen Braudel, doktora tezi iin, II. Philippe, spanya ve Akdeniz konular etrafnda ve merkezinde II. Philippein d politika analizinin yer ald bir alma yapmay tasarlamaktadr. Derken, Febvrein nerisiyle,

incelemesinin odan II. Philippe ve spanyadan Akdenize kaydrr ve yirminci yzyl tarihiliindeki r ac kitab ortaya kar. phesiz bir an ve tm hatralar

gibi, gerekliin bir ynyle snrl. Ancak, gene de faydal. Snrl da olsa, gereklik hakknda genel bir fikir veriyor ve genel bir fikir, merak uyandrabilme etkisi nedeniyle, ou zaman balangcn sine qua non oluyor. Peki, bu almann sine qua non nedir? Yazlacak; ancak nce bir tespit: Tarihyazm, Trkiye tarihiliinin

vey evladdr. Daha nce eitli yerlerde kaydedildi;1 ancak burada tekrar etmenin bir sakncas bulunmuyor. Zira tekrar, bir lde vurgu anlamna geliyor ve vurgu,

ou zaman mevcut boluun doldurumas arsn beraberinde getiriyor. O halde, bu metin bir ynyle bir ardr. Peki ama neye ar? Yazlacak; ancak ncesinde bir uyar: Bu metin, tm tez almalar gibi zamana kar yazld; dolaysyla snrllklar var ve snrlar belirterek balamak, ou durumda hareket alann

tanmlamann anahtardr.

Zamana kar yazld; yazarken renildi. Buradan, iki snr noktas ve bu iki noktay birletiren ilk snr izgisine ulalyor. Bu alma, bir ucunda zaman, dier ucunda da renme kaygs olan bir srecin devi ve rndr. Dolaysyla, balnn ierdii her konu, almann kapsam dahilinde deildir ve olamaz. Bir rnek vermek gerekirse, Annales Okulu ele alnrken, Annalesin evresindeki tm tarihilerin almalarnn analizi, bir senelik zaman zarfna sdrlamazd. Ayn

1 Bir rnek verilebilir.

Trkiye'de yakn zamanlara kadar tarihiler tarafndan tarihin kendisine gsterilen ilgi, en az onun kadar nemli olan ve aslnda onunla yakndan alakal bulunan tarihyazmna gsterilmemi, bu ciddi alan yeterince gndeme gelmeyip, nemsenmeyip, neredeyse bo braklmtr. Kaan Durukan, Modern Trk Tarihiliinin/Tarihyazmnn Sorunlar zerine Baz Dnceler, Toplum ve Bilim, 91, K 2001-2002, s. 295.

2

dorultuda olmak zere, Trkiyedeki tarihiliin, Annales hareketinden eitli dzeylerde esinlenen mensuplarnn tm akademik retimleri ve bu retimlerin ieriinin eksiksiz bir deerlendirmesi, tahmin edilebilecei gibi, ok geni boyutlardaki uzmanlklar gerektirir ve burada buna giriilmeyecektir.

Hz m; yolun zamana gre trevidir ve sz konusu olan zamansa, ilk akla gelendir.

Yol, bu trden almalarn sonunda ortaya kacak olan rn olarak tarif edilebilir. renme ise, eer ezberden farklysa, edinilen bilginin zamanla eletirel bir biimde deerlendirilebilmesi sonucunda gerekleir ve mutlaka zaman gerektirir. Grld gibi, bu birbiriyle kesien elemanlarn oluturduu kombinasyon, phesiz aratrmacnn cenderesidir ve kombinasyonun, dolaysyla da cenderenin zm optimizasyondan geer. Bilimde ise balca optimizasyon arac yntemdir.

Dolaysyla da her alma, eer bilimsel bir nitelik tayorsa, bir yenice ynteme dayanr.2 O halde bu almada izlenen yntem nedir? imdi buradayz.

leride aklanacak; burada zetlenebilir. Bilindii gibi, Marxn tarih aklamasnn merkezinde, toplumsal yap kavram ve bu yapnn tarihsellii anlay bulunur. Buradan hareketle de, toplumsal deiim srelerindeki isel dinamiklere ayr bir

nem atfedilir ve Marx toplumlarn tarihsel sreteki deiim srelerinin analizine, kapitalist retim tarzn ele alarak balar. Bu, bir ynyle, sondan balamaktr. Bu

almada izlenen yntem aklanrken de sondan baa doru gidilebilir. almann bal, Annales Okulunun Trkiyedeki Tarihyazmna Etkisidir ve sondan balanyorsa, etki birinci duraktr. Yn, etkinin artrd ilk kavram. yle de sylenebilir: Etki varsa, az ya da ok ama muhakkak, ynde de bir deiim sz

konusu. O halde ilk soru: Annales Okulu, Trkiyedeki tarihyazmnda herhangi bir yn deiikliine neden olmu mudur? Ya da: Annales Okulunun Trkiye'deki

2 Her bilimsel alma, bilimsel adna layksa, ayn zamanda bir yntem almasdr. Her ciddi bulgu,

bir yenice ynteme dayanr. Yntemin yzde yz yeni olmas mmkn deil; ancak yenice olabilir. nk yntem, aratrma veya bulgunun znn trevidir. Toplumsal bir sre iinde trevin, kktenci bir biimde yeni olmasna imkan yok. Bulgu da kktenci biimde yeni olamaz, yzde yz ters olabilir, fakat saf olarak yeni olamaz. nk, ana rahminin kalntlar her bebekte var. Bebek ters gelir, ancak, kesinlikle yzde yz yeni deil. Yaln Kk, Aydn zerine Tezler: 1830-1980, Cilt 1, (3. Bask), Tekin Yaynevi, stanbul, 1990, s. 14.

3

tarihilie herhangi bir etkisi var mdr? Buradan ikinci soruya ulalabilir: Eer etki varsa, sz edilen etkinin varl, derecesi ve yn neye gre belirlenecek? Bir rnekle aklanmaya allabilir. Meteorolojide, herhangi bir corafyada etkisi grlen bir hava akmnn varl, iddetinden bamsz deildir. Rzgarn esiyor

oluunu herkes farkedebilirken, iddetini ve ynn anlayabilmek iin en basitinden bir anemometreye ve bir meteorologa ihtiya vardr. Dolaysyla da, eer Annalesin

Trkiyedeki tarihyazmna herhangi bir etkisi sz konusuysa, bu tesirin ne ekilde gerekletiini ve boyutlarn anlamay ve aklamay mmkn klacak bir kuramsal cetvele ihtiya vardr. Kuramsal cetvel meselesine gemeden nce; drdnc yani son blmde yaplacak olandan bahsedilebilir.

Drdnc blmde ele alnacak olan temel sorunsal, Trkiyede 1980 ncesi sosyal tarihiliin drt nemli ismi olan Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda ve Halil nalck'n tarih anlaylarna, Annales Okulunun herhangi bir etkide

bulunup bulunmaddr. phesiz, 1980 ncesi Trkiyesinde, sosyal tarih tahayyl dorultusunda almalar yapan baka tarihiler de var. Ancak, bu, kendi alanndaki bir ilk alma olmasnn tm dezavantajlar ve zaaflaryla birlikte bir ilk almadr ve ilk olan, kozasndan yeni kan bir kelebein ilkin en renkli ve kokulu iee

konmas trnden, genel bir eilim olarak, en fazla ne kana ynelir. Bu inceleme kapsamnda ele alnacak olan isimler, bu almann hazrlk evresinde belirginleti.

Sz edilen hazrlk evresinde, Trkiyedeki Annales etkisinin hangi tarihi ya da tarihilerle balad sorusuna cevap aranrken, eitli kaynaklarda, sz konusu drt tarihinin hepsi iin de Annales etkisinin Trkiyedeki balatcs sfatnn uygun grld grld ve isimler bu gzlemden hareketle belirlendi. Ancak, tekrar

hatrlatmak gerekiyor: Bu almann snrllklar var ve bu blmde Kprl, Barkan, Akda ve nalckn akademik hayatlar, almalar ve tarih anlaylar

eksiksiz bir biimde ortaya konulmayacak. Bu blmde, ilkin drt tarihinin tarih anlaylarnn esaslaryla, Annales arasnda herhangi bir etkileim olup olmadna baklacak ve sonrasnda da Annalesi bir okul olarak okumay mmkn klan temel zellikleri ekseninde oluturulan bir teorik cetvele gre etkinin iddeti ve boyutlar llmeye allacak.

4

Snrlar demiken, almann kapsamnn snrlandrld bir dier mesele, ele alnan dneme ilikin. Balangtan 1980'e ifadesi kastediliyor. Neden 1980? ki temel sebep yazlabilir. lki, snrlar tarihyazmyla snrl olmayan, ok daha geni boyutlu bir dnme ilikin. Bu biliniyor ve hem dorudan bu almann konusunu

oluturmuyor hem de sz edilen ok boyutlu dnm burada ele almaya almak, kelimenin en dorudan anlamyla naifliktir. Ancak, her byk dnm

gibi, 1980 de yansmalarn, toplumun hemen her alannda buluyor ve bulmamas da doasna aykr. 12 Eylln, genelde toplumsal ve kltrel hayatta, zelde de akademik faaliyetler ve bilimsel retim balamnda yaratt sonu tek bir tespitle aklanacak olursa bu, ak bir eksen kaymasdr ve 1980 darbesi eitli aralarla Trkiye tarihiliinin eksenini kaydrmtr. 3 kinci sebep, dorudan Annales Okulunun Trkiyedeki tarihyazmna etkisinin boyutlaryla ilintili. Bir

peryodizasyona gidilecek olunursa, Annales Okulunun farkl kanallarla Trkiyedeki tarihilie etkide bulunuu asndan iki milat ve temel zellikleri

bakmndan birbirinden byk lde bamsz olan iki dnem sz konusudur. lki, dorudan Annales hareketine mensup tarihilerin almalarndan eitli llerde etkilenilerek 1930lu yllarda balayan sretir. kincisi ise 1980lerin ortalarndan itibaren, Annalesin bu kez Wallerstein kanalyla, ok daha Marksizan bir tonda

Trkiyedeki tarih aratrmalarna etkide bulunduu bir dnemdir. Bu alma, kendisini ilk dnemle snrlandrr.

Etkinin yn, ynn rzgar ve rzgarn da deiimi artrd belirtildi. Peki ama neyin deiimi? yle de formle edilebilir: Eer Annales Okulu, Trkiyedeki tarihilie etkide bulunuyorsa, bu durumun bir deiimi de beraberinde getirmesi ok

byk lde kanlmazdr. O halde, deienin ne olduu, nc blmde

3 1980'lerde yaanan bu kritik kurumsal dnmn akademik faaliyetler ve bilimsel retim

balamnda yaratt sonuca baklacak olursa, yaplacak ilk tespit herhalde ak bir eksen kaymas yaanddr. Bir taraftan sz konusu kurumlarn dayatt dar erevelerin dier yandan niversitelerde artakalan potansiyel sahibi akademik kadrolarn uygulad youn oto-sansrn bu dnemde gerek akademik ruhun ve aratrmalarn niversite dna kaymasna yol at rahatlkla sylenebilir. Oktay zel ve Gkhan etinsaya, Trkiye'de Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir Bilano Denemesi, Toplum ve Bilim, 91, K 2001-2002, s. 12. Bu konuda ayrca bkz. Orhan Kololu, Tarih almalar: 1980-95, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 15, stanbul, 1995, s. 1352-1354.

5

incelenecek olandr. Trkiye'de ada Tarihiliin Douu baln tayan bu blmn amac, Trkiyede modern tarihyazmnn douunun ve erken dnemlerinde geirdii evrimin incelenmesidir. Ancak, yaplmaya allacak olan, sz konusu sreteki btn nemli tarihiler ve eserlerinin eksiksiz bir tetkikinden

ziyade, Trkiyedeki ada tarihiliin ilk dnemlerinde ortaya kan esas hatlar belirginletirmeye, tarih anlayna ilikin eitli bak alarndaki yenilikleri ve

atmalar ortaya karmaya yneliktir.

Annales mi; temelde ve ok zetle, karlatrmal ynteme ve btnsellie vurgudur. yleyse, Annales zerine olan bir almann, eer karlatrmal ve btnsel bir perspektif iermiyorsa, Annalesi kavrayamad kaydedilebilir. Bunun yannda, ileride aklanacak, karlatrma ve btnsellik ok byk lde siyam ikizleri

gibidir. Biri olmadan, dierini dnmek zor. Bu almada, snrlar lsnde de olsa, kendi ierisinde tutarl bir btnsellik hedefleniyor. Drt omurlu bir omurgann,

son iki omuru kaydedilmi bulunuyor. Sondaki, deitiren ve onun ncesindeki, deien. Buradan hareketle, ilk iki omura geilebilir. Bu almann ilk iki blmnden, ikincisi deitiren, ilki deien konumundadr.

Eer Annales Okulu, 19. yzyldaki tarih paradigmasnn getirdii kabullerin sorgulanmasn salamas, alternatif bir tarih anlay nermesi ve 20. yzyldaki ok

eitli tarih anlaylarnn tohumlarn atmas gibi sebeplerden dolay tarihyazmnda bir krlmay temsil ediyorsa; kran anlayabilmek iin nce krlana bakmakta fayda var. Zira tm kopular, gemile etkileim ierisindedir ve kopu, kendisinden ncekiyle arasndaki mesafenin altn izse bile, son tahlilde nceki dzenin yaratt

ortamn rndr. Annales Okulundan nceki tarihyazmn ele alan, bu almann birinci blmnde, tarih aratrmalarnn 19. yzyln balarnda profesyonel bir disiplin haline gelmesinden Annalesin kuruluuna kadarki srete geirdii evrim incelenecektir. Profesyonel bir disiplin olarak tarihin, douuyla birlikte kendisini dier sosyal bilim dallarndan nasl ayrd, sre ierisinde bu dallarla olan etkileimi ve siyasal tarihten toplumsal tarihe geiin ilk dnemleri bu blmde ele alnacak olan temel sorunlardr.

6

Bir parantez ap, bir tersten analoji kurulabilir. Uygulamal bilimlerin bir dal olan inaat mhendisliinin, gerek ulatrma gerekse de yap alt dallarnda ie zeminden balanr. na iin nce zemini dzenlemek ve yapy ayakta tutacak olan balantlarn zemine aklmas gerekir. Sosyal bilim disiplerinde ise, daha farkl

olarak, ie "tepe"den balamak lazm gelir. na iin ilk yaplacak, teorik aty atmaktr. Bu almann z olan Annalesin Trkiyedeki tarihyazmna etkilerinin

boyutlarn belirleyebilmek iin bir teorik cetvel ihtiyacndan bahsedilmiti. Bu incelemenin ikinci blm olan Annales Okulunu ele alan ksmda ama, Annalesin Trkiyedeki tarihilie 1980e kadar etkide bulunan ilk iki kuann analizidir ve sz konusu iki kuan 20. yzyl tarihiliini ne ekilde deitirdiinin sorgulanmasdr. Ancak, belirtmek gerekiyor, Annalesin ilk iki kua ele alnrken, incelemenin snrlar, sz edilen kuaklara mensup tarihilerin Trkiyedeki

tarihyazmna etkisiyle doru orantldr. Dolaysyla, yaplacak olan, ilk iki dneminde Annalesin evresinde yer alan zelde tm tarihilerin genelde de tm

sosyal bilimcilerin almalarnn analizinden ziyade, Trkiyedeki tarihyazmna Annales etkisi balamnda ne kan ve Annales hareketi ile zdeleen isimlerin tarih anlaylarnn kavranmasna yneliktir.

Karlatrma ve btnselliin nemine dikkat ekildi. Doa ve toplum bilimlerinin dier dallar gibi, tarihilik de hem Trkiyede ve hem de modern anlamda ortaya

kt corafyada, nnde sonunda toplumsal bir srecin rndr. Bu nedenle, tarihyazmnn her iki corafyadaki servenlerinin balangc ve geliimi, arada baz a ve mesafe farklar barndrmakla birlikte, birbirlerinden tmden bamsz deildir. O halde, incelemenin birinci ve nc, ikinci ve drdnc blmleri

arasnda gidilecek olan karlatrmalarn dzeyi, bu almann niteliini ortaya kartacak olan etmenlerden bir tanesidir.

Etkiyle baland; etkiyle bitirilebilir. Hemen her sre gibi, tez almas da toplumsal bir srecin rn ve almay gerekletiren de iinde bulunduu zaman ve mekanla etkileim halinde. Bu almann yapld corafyann toplumsal belleinde, yapmak ile sylemek arasndaki farka iaret eden bir sz var: C il mare fra dire e fare. Yapmakla sylemek arasnda deniz var olarak Trkeletirmek

7

mmkn. Buradan hareketle, bu ksa Giri blm yle bitirilebilir: Buraya kadar sylendi; bundan sonra yaplacak.

8

1. Annales Okulundan nce Tarihilik ve Tarihyazm

20. yzyl, 19. yzyldaki tarih tahayylnn ve dolaysyla tarihyazmnn kkl biimde dnt bir dnemdir. Bu yzylda gelien tarihyazmnda, siyasal olana

verilen arlk yerini toplumsal, kltrel ve ekonomik olana brakm, dolaysyla tarihin kapsam kesin olarak genilemitir. Kukusuz Annales Okulu, 19. yzyldaki tarih paradigmasnn getirdii kabullerin sorgulanmasn salamas, alternatif bir tarih anlay nermesi, 19. yzyldaki tarihilii geleneksel konuma drmesi ve 20. yzyldaki ok eitli tarih anlaylarnn tohumlarn atmas gibi nedenlerle, bu srete nemli bir krlma noktasn ifade eder. Ancak, tm kopularda olduu gibi,

Annalesn tarihyazmnda gerekletirdii kopu da gemile etkileim ierisindedir. Zira gerekliin daha st bir dzeyde alglanyor hale gelmesi, ou zaman kendisinden nceki dzeni reddetse bile, son zmlemede eski rejimin yaratt ortamn rndr. Dolaysyla da, Annales Okulu ve bu ekoln tarih anlaynda gerekletirdii dnm, kendisinden nceki tarihilik yaklam anlalmadan kavranamaz.

Tarihin profesyonel bir disiplin haline geldii 19. yzyldan gnmze kadar geen dnemde ortaya kan eitli tarihilik anlaylar ve Annalesn bu akmlarla olan etkileimi phesiz bu almann kapsamnn dndadr. Bu blmde hedeflenen, tarih aratrmalarnn 19. yzyln balarnda profesyonel bir disiplin haline gelmesinden Annales Okulunun kuruluuna kadarki srete geirdii evrimin incelenmesidir. Ancak, sz edilen tarihsel kesitteki eitli tarih anlaylarnn hangilerinin ncelikli olarak ele alnd ya da geri planda brakld, Annales Okuluna etkileriyle doru orantldr. Dolaysyla yaplmaya allacak olan,

dnemin tarihyazmna ilikin mmkn olduunca eksiksiz bir tetkikten ok, ele alnan dnemdeki kavraylarn Annales Okuluna etkileri balamnda

incelenmesidir. Profesyonel bir disiplin olarak tarihin, douuyla birlikte kendisini dier sosyal bilim dallarndan hangi yollarla ayrd, sre ierisinde bu dallarla olan etkileimi ve siyasal tarihten toplumsal tarihe geiin ilk aamalar bu blmde ele alnacak olan temel konulardr.

9

1. 1. Tarih Disiplininin Douu: Ranke Devrimi

19. yzyl, ncln Auguste Comteun yapt btncl toplumsal bilim tahayylnn, yerini sosyal bilim dallar arasnda ayrmlara ve uzmanlamaya brakt bir dnemdir. Bu dnemde gelien sosyal bilim anlayna gre, toplumsal gerekliin bir btn olarak kavranabilmesi iin, btn oluturan paralarn ayr

ayr ve derinlemesine incelenmesi gerekmektedir. Gulbenkian Komisyonunun da belirttii gibi, farkl disiplinlerin kurulma srecinin arkasnda yatan varsaym,

sistemli aratrmann toplumsal gerekliin farkl alanlarnda uzmanlalmasn gerektirdii yolundaki inantr ve bu varsaymdan hareketle eitli sosyal bilim dallar arasnda ayrmlara gidilmitir. Dolaysyla da, 19. yzyln entelektel tarihine bilginin disiplinlere ayrlmas ve mesleklemesinin damgasn vurduunu sylemek

mmkndr.1

Bilginin disiplinlere ayrlmas srecinin temel nitelii, disiplin kavramnn tanmnda yatar. Immanuel Wallersteina gre disiplin, kendisine ait bir alan, uygun yntemleri

ve sonu olarak snrlar belirli olan bir alma alan zerinde hak iddia etme tarzdr. Bu nedenle bir disiplin, ne hakknda dnlecei ve dnmenin yntemini belirlemesinin yannda, hangi konularn kendi yetki alannn dnda olduunu da tanmlar.2 Dolaysyla, toplumsal bilimlere ilikin eitli bilgi dallarnn felsefeden

ayrmalar esnasnda, bu kategorilerin kendilerini dier alanlardan ayran niteliklerini ve snrlarn tanmlama abas, disiplinlerin kurumsallama srelerinin

nemli bir unsurudur. Sz konusu srecin sonunda, sosyal bilimleri yaplandrmak zere oluturulan disiplin sistemi iinde deiik ayrm izgisinden bahsedilebilir. lk ayrm izgisi, modern dnyayla uraan alanlar olarak tarih, sosyoloji, siyaset bilimi ve iktisat ile modern olmayan dnyay inceleyen antropoloji ve oryantalizm arasndadr. kinci ayrm, modern dnya zerine alan dallar arasnda, gemii inceleyen tarih ile bugne younlaan sosyoloji, siyaset bilimi ve iktisat arasndadr.

1 Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri An: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplandrlmas zerine

Rapor, (5. Bask), ev. irin Tekeli, Metis Yaynlar, stanbul, 2005, s. 16. 2 Immanuel Wallerstein, Bildiimiz Dnyann Sonu: Yirmi Birinci Yzyl in Sosyal Bilim, (2. Bask),

ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2003, s. 238.

10

Son ayrm izgisi ise, ilgi alann piyasa ilikileriyle snrl tutan iktisat ile resmi hkmet yaplarn inceleyen siyaset bilimi ve sosyal ilikilere odaklanan sosyoloji arasnda kurgulanmtr.3

1. 1. 1. Devrimin Kkleri

Tarih ve tarihyazm, phesiz, 19. yzyldan ok nce ortaya km olan faaliyetler ve kavramlardr. Herodot ve Thukydidesden beri tarih, vakayinameler, siyasi anlar, denemeler gibi eitli trlerde yazlmtr. Byk adamlarn barolnde olduklar siyasi ve asker olaylarn anlats, olduka uzun bir sre tarihyazmnn temel biimini oluturmu; ancak, bu biime yneltilen ilk nemli eletiriler Aydnlanma dneminde gelmitir. Tarihin insan aydnlanmasnda ve dolaysyla gelimesinde

nemli bir role sahip olduunu dnen Aydnlanma dnemi dnrleri, tarihyazmndaki eski gelenein odakland savalarla ve siyasetle snrl olmayan,

ticaretin, gzel sanatlarn, hukukun, greneklerin ve deer yarglarnn geliimleri anlamnda toplumsal tarih incelemelerine ynelmilerdir.4 rnein Voltaire, XIV. Louis dnemini ele ald almasnda, ne kraln hayatn ne de dnemini yazdn, amacnn bu dnemdeki insan zihninin tarihini yazmak olduunu sylerken bu

durumu yanstr.5 18. yzyln sonuna gelindiinde bu kuak son derece nemli bir eserler demeti retmitir.

Tarihilikte Leopold von Rankeyle zdeletirilen devrime gemeden nce, tarihin 19. yzyldan nceki haliyle, modern bir disiplin haline gelmesinden sonraki durum arasndaki srekliliklere baklabilir. Georg Iggersn deyiiyle, 19. yzylda tarih

3 Immanuel Wallerstein, Yeni Bir Sosyal Bilim in, (2. Bask), ev. Ender Abadolu, Aram

Yaynclk, stanbul, 2005, s. 18-19. 4 Peter Burke, History and Social Theory, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1992, s. 4-5.

Bu konuda ayrca bkz. G. E. Aylmer, From the Renaissance to the Eighteenth Century, Companion to Historiography iinde, Michael Bentley (ed.), (2. Edition), Routledge, London and New York, 2001, s. 249-281. Peter Burke, Kltr Tarihi, ev. Mete Tunay, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006, s. 10-14. Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum: Tarihin arm, Doas, Tarihilik ve Tarih retimi stne Dnceler, (2. Bask), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 68-69. 5 J. H. Brumfitt (ed.), Voltaire: The Age of Louis XIV and Other Selected Writings, NEL, London,

1966, s. xii-xv.

11

aratrmalar iin yeni olan ey, profesyonelleme ve bu aratrmalarn ok byk oranda niversitelerde ve aratrma merkezlerinde yaplyor hale gelmesi olmutur. Ancak, tarihin kurumsallam bir disipline dnm olmas, tarih yazmann daha eski biimleriyle olan sreklilikleri gz ard etmemeyi gerektirir. nk 19. yzyldaki tarihyazm, antik Yunann byk tarihilerine dek uzanan bir gelenek zerinde ykselmektedir.6 Iggersa gre, Rankeden bu yana tarihilikteki bilimsel

ynelim, antik Yunandan 18. yzyl Aydnlanmaclarna dek uzanan edebi gelenekle temel varsaym paylamaktayd.

(1) Her ikisi de, tarihin gerekten var olan kiileri ve gerekten icra edilmi eylemleri ortaya koyduunu benimsemesiyle, gerekle rtme kuramn kabul ediyordu. (2) Her ikisi de, insani eylemlerin aktrlerin niyetlerine ayna tuttuunu kabul ediyor ve tutarl bir tarihsel anlat kurmak istiyorsa, tarihinin grevinin, bu niyetleri kavramak olduunu ngryordu. (3) Her ikisi de, sonraki olaylarn tutarl bir silsile iinde ncekileri izledii tek boyutlu, diakronik bir zaman iinde ilerliyordu.7

Tarihyazmndaki geleneksel yaklamla, 19. yzylda egemen hale gelen yaklam arasndaki sreklilikler belirtildikten sonra, kopuun hangi noktalarda gerekletiine geilebilir. Ancak, dier disiplinler gibi, tarihin de sadece isel etkenlerini dikkate alarak tarihini yazmaya almak eksik bir deerlendirmeye yol aar. Dolaysyla tarihyazmnn tarihini, toplumsal ve entelektel ortam iinde kavramak gerekir.

Tarihilikteki Rankegil devrim, 19. yzyldaki bilim anlayn derinden etkileyen, siyasal sreten ve pozitivist yaklamdan soyutlayarak anlalamaz.

Sosyal bilim disiplinlerinin dou evresinde doa bilimlerindeki byk baarlar, bu bilimlere ait yntemlerin tm disiplinlerde bilginin genilemesi iin kilit rol oynad izlenimini yaratmtr. Roger Triggin deyiiyle bu dnemde tm disiplinler, tam

olarak fiziin kendisine zg anlamyla bilimsel grnme basks altna

6 Georg G. Iggers, New Directions in European Historiography, Wesleyan University Press,

Middletown, 1975, s. 12. 7 Georg G. Iggers, Historiography in the Twenieth Century: From Scientific Objectivity to the

Postmodern Challenge, Wesleyan University Press, Middletown, 1987, s. 3. Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. Georg G. Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm: Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme, (2. Bask), ev. Gl aal Gven, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003, s. 3.

12

sokulmutur.8 Bu nedenle, genel olarak bilimde, zel olarak da sosyal bilimde yntem asndan 19. yzyl pozitivizm yzyl olarak nitelemek mmkndr. Pozitivizmin anlats ise, dorudan pozitivist zerinden gerekletirilebilir.

Pozitivist iin bilim dsal dnyaya ilikin, kestirimci ve aklayc bilgi elde etme giriimidir. Bunu yapmak iin, dsal dnyada bulunan dzenli ilikileri ifade eden, olduka genel nermelerden oluan teoriler ina edilmelidir. Bu genel nerme ve yasalar, sistematik deney ve gzlem yoluyla, kefettiimiz olaylar hem kestirmemize hem de aklamamza frsat tanrlar Bu nermelerin doruluu mantksal bir zorunluluun konusu deildir ve bu nermeler apriori olarak, bilinemezler. Onun yerine, bu nermeler gzlem ve deney aralaryla objektif olarak test edilmelidir. Gzlem ve deney emin ve kesin ampirik bilginin tek kaynadr.9

Grld gibi, pozitivizm iin bilimsel teorizasyonun tek objektif kayna deney ve gzlemdir. Pozitivizm iin bir nerme ancak, doruluu veya yanll ampirik gzlem yoluyla kesinletirilmesi mmknse bilimseldir. Teorik terimler ieren nermeler, gzlenemeyen btnlklere atfta bulunarak ina edilmilerse, bilimselliin ltn karlamyor olarak grlrler. Bu bilim anlayna gre her

trl bilimsel bilginin temeli, gerekliin tarafsz, pasif, gzlemci tarafndan titizlikle gzlenmesidir ve ayn fenomenin arka arkaya gzlemlenmesi sonucunda da

edinilen tm olgulara uyan yasa ortaya konulabilir. Bu yaklamn temelindeki kabule gre tmevarm ynteminde genellemeler, verilerden mantksal olarak kartlr ve bilim insanlar ilerine, nyargsz ve ahlaki kayglardan uzak bir ekilde yaklarlar.10

Sosyal bilimlerin dier disiplinlerinde olduu gibi, profesyonel bir disiplin olarak

tarihin douu da, dnemin egemen bilim anlay olan pozitivizm dikkate alnmadan kavranamaz. Iggersn deyiiyle Rankenin amac, tarihi profesyonel olarak eitim

8 Roger Trigg, Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere Felsefi Bir Bak, ev. Beyza Smer-Filiz

lgt, Babil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 10. 9 Russel Keat ve John Urry, Bilim Olarak Sosyal Teori, (2. Bask), ev. Nilgn elebi, mge Kitabevi,

Ankara, 2001, s. 15-16. 10

John Tosh, The Pursuit of History: Aims, Methods and New Directions in the Study of Modern History, (Revised 3. Edition), Pearson Education, Essex, 2002, s. 166.

13

grm tarihiler tarafndan icra edilen pozitif bir bilime dntrmekti.11 Bu dnemde, dier disiplinlerin mensuplar gibi tarihilerin de temel ura speklasyondan farkl olarak, gereklik hakknda ampirik bulgulara dayal nesnel bilgi elde edilmesini salamak olmutur. 19. yzylda gelien ekliyle yeni tarih disiplinin ayrt edici zellii, Rankenin nl Gerekte ne oldu? sorusunu yantlamay srarla vurgulamasdr. Bu formlasyonun, bilimin felsefeyle olan

mcadelesinde vurgulad, nesnel ve bilinebilir gerek dnya, bilim adamnn tarafszl, ampirik kant gibi pozitivizmin kilit kavramlarn yanstt aktr.12

Pozitivizmin tarih pratii asndan douraca sonular aktr. Tarihinin ilk grevi, gemi hakknda olguya dayal bilgi toplamaktr; birincil kaynaklara eletirel yntem uygulayarak dorulanm olgulardr bunlar ve gemiin nasl aklanacan ya da yorumlanacan belirlerler. Bu srete tarihilerin inanlarna ve deerlerine yer yoktur; onlar ilgilendiren yegne ey olgular ve olgulardan mantksal olarak kan genellemelerdir.13

Bu formlasyonun uygulayclar, toplumsal gerekliin bilinebilir olduuna inanyor; elde edilen bilginin nesnel olabileceini ve tarihilerin gerekte nasl olduysa yle tarih yazmakla ykml olduklarn ileri sryorlard. Dolaysyla, tarihilerin dile getirdikleri nermeler iin ampirik aratrmaya dayal kantlar sunmalar gerektiini savunuyorlard. phesiz ampirik aratrmaya dayal kantlarla

kastedilen, arivlerdeki birincil kaynaklard. Wallersteinin da altn izdii gibi, btn bunlarla yaplmaya allan, tarih disiplininin pratiklerini snrlamak ve

tarihten speklatif, tmdengelimsel unsurlar karmaktr.14 Tarihin kendini bilimsel

11 Iggers, a.g.e., s. 25.

12 Wallerstein, a.g.e., s. 21.

Burada kullanlan bilim adam tabiri bilinlidir. Zira, ok yakn zamanlara kadar tarihiliin ve dier disiplinlerin kaplar kadnlara kapaldr. Bkz. Georg Iggers, Historiography in the 20th Century, The Misuse of History iinde, Council of Europe Publishing, Strasbourg, 2000, s. 11. 13

Tosh, a.g.e., s. 166. Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. John Tosh, Tarihin Peinde: Modern Tarih almalasnda Hedefler, Yntemler ve Yeni Dorultular, (2. Bask), ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 123. Ayrca pozitivizmin tarih pratii asndan dourduu sonulara ilikin kapsaml bir eletiri iin bkz. Edward Hallet Carr, Tarih Nedir?, (8. Bask), ev. Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. 14

Immanuel Wallerstein, History in Search of Science, Review 19, no.1, K 1996, s.11-22.

14

bir disiplin olarak tanmlamas, profesyonel tarihiler ile amatrler arasnda keskin bir ayrm yaplmasn gerektiriyordu. Bunun sonucu olarak da, Rankenin nclk ettii hareket ve formle ettii tarih paradigmas, 18. yzyln yeni tarihinin oturduu ekseni sarsmtr. nk, ariv kaynaklarnn incelenmesine verilen nem, toplumsal ve bilimsel tarih zerine alanlar amatrler dzeyine indirgemitir. Dolaysyla, Ranke devriminin en nemli sonularndan birisi, 18. yzylda gelien

toplumsal ve kltrel tarihi marjinalletirmek olmutur.15

19. yzyl tarihiliinde siyasal olann baatln, sadece dnemin bilim anlayna odaklanarak kavramaya almak mmkn deildir. Edward Carrn belirttii gibi, tarihyazmnn gelecei zerine ngrde bulunmaya almak, toplumun geleceini de grmeye almak demektir.16 Carrn ifadesi tersinden okunacak olursa,

toplumlarn mevcut durumlarna bakmak, tarihyazmnn nitelii hakknda da fikir verir. Dolaysyla, 19. yzylda tarih biliminde grlen byk srama, siyasal ve toplumsal ortamn da etkisindedir. Tarihyazmnda Fransz Devrimiyle balatlan uzun 19. yzyl, 1789un etkisiyle yaylan milliyetilik ve liberalizm virslerinin ok uluslu imparatorluklar tehdit ettii, bu ideolojilerin ulusal devletlerin kurulma srelerine ivme kazandrd, 1820, 1830 ve 1848 devrimlerinin yaand, yeni

toplumsal snflarn olutuu, bu balamda kitlelerin ortaya kt ve milliyetilik, liberalizm, sosyalizm gibi modern ideolojilerin kitlelerin eylemlerine youn biimde etkide bulunduu bir dnemdir. Dolaysyla 19. yzyl, ancien rgimein tersine kitlelerin siyasallat bir dnem olarak nitelendirilebilir. Milliyetiliin geliiminin dorua kt bu dnemde, Avrupa hkmetleri tarihi, ulusal birlii oluturmann ve kuvvetlendirmenin arac olarak grmeye balamlardr. Bu srete okul ve

niversitelerde ulusal tarihin retilmesi, eitli Avrupa devletlerinde siyasal btnlemeyi pekitirmekteydi ve dolaysyla hkmetlerin giderlerini karlamaya

hazr olduklar tarih tr, doal olarak devletin tarihiydi.17 Eric Hobsbawmn ifadesiyle tarih, milliyeti, etnik ya da fundamentalist ideolojilerin hammaddesidir ve

15 Peter Burke, Fransz Tarih Devrimi: Annales Okulu, (2. Bask), ev. Mehmet Kk, Dou Bat

Yaynlar, Ankara, 2006, s. 31-32. 16

E. H. Carr ve J. Fontana, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk, zer Ozankaya, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1992, s. 21. 17

Burke, History and Social Theory, s. 6.

15

19. yzyl, tarihin yeni uluslarn imal edilmesi srecine malzeme ilevi grmesine zemin hazrlamtr.18 Momiglianonun da belirttii gibi, bu dnemde Avrupann eitli lkelerinden tarihiler, ulusal kkenlerini bulmak iin ortaa tarihini tekrar tekrar deerlendirmilerdir.19 Bunlara ilaveten, Ranke ve adalar iin, dneme

damgasn vuran hkmran ulus devletler, tarihsel srecin doruunu oluturmaktayd. Ranke ve adalarna gre devlet, tarihsel deiimin balca

aracyd ve insann kaderi de devletler arasnda deien g dengesiyle belirleniyordu.20 Dolaysyla tarih aratrmas siyasal olana odaklanmal ve devlet kurma grevine yardm etmeliydi. phesiz, 18. yzyldaki toplumsal tarihin Ranke ve adalar tarafndan kk grlmesinin bir dier nemli sebebi de, bu trn devlet kurma misyonuna katkda bulunmamasyd.

Grld gibi, 19. yzyln balarnda gerekleen, Rankenin adyla anlan tarih devriminin, beslendii balca damar vard. Bu damarlar, antik Yunandan 19. yzyla uzanan tarihilik gelenei; dnemin baskn bilim anlay ve 19. yzyldaki toplumsal ve siyasal gelimelerdir. phesiz bu ana damar arasndaki eitli etkileimler, disiplinin oluum evresinde baz gerilimlere neden olmutur. rnein, 19. yzyldaki toplumsal ve siyasal gelimelerin bir sonucu olarak, yeni tarih mesleinin belirli kamusal ihtiyalara ve siyasal amalara hizmet ediyor oluu tarihiler asndan belirli bir toplumsal dzenin sorgulanmakszn kabul edilmesi

gibi bir siyasal ilevi de beraberinde getirmekteydi. Bu ise kukusuz, nyarglardan ve deer yarglarndan uzak olmay gerektiren meslein, pozitivist etkiden kaynakl ethosu ile daha en batan eliki yaratyordu. Profesyonellemenin, kendisine elik eden bilimsel ethos ve bilimsel uygulamalarn geliimiyle birlikte, hemen her yerde

tarihyazm giderek artan biimde ideolojiletirilmekteydi ve buna bal olarak tarihiler arivlere, kendi milliyetiliklerini ve snfsal yarglarn destekleyecek

kantlar bulma amacyla gidiyorlard.21 Ksacas, tarih daha batan, sadece tarihilerin ne olduunu syledikleri deil, devlet kurulularnn, egemen snflarn

18 Eric Hobsbawm, On History, Weidenfeld & Nicolson, London, 1997, s. 5-16.

19 Arnaldo Momigliano, Studies in Historiography, Weidenfeld and Nicolson, London, 1966, s. 106-

107. 20

Tosh, a.g.e., s. 179. 21

Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 23-28.

16

ve ideoloji retim merkezlerinin dolama sokmak istedikleri bir disiplin olmaya akt.22 te yandan, eitli sosyal bilim disiplinleri gibi tarih de, kurumsallam yaplar yaratma amacyla disipline katlacak olan yeni aratrmaclarn zgnlk ve nesnellikleri zerinde srar etti. Bu da ister istemez makro aratrmalara kar

nyargy artran bir etkendi. nk zgnlk, her aratrmacnn yeni bir ey sylemesini gerektiriyordu ve bunu yapmann da en kolay yolu, konuyu giderek

klen konulara blmekti. Altblmlere ayrma srecinin nceki aratrmaclarn almalarn tekrar etmemeyi salayan pek ok olanak yaratt dorudur. Bununla birlikte, giderek daha spesifik alanlarda uzmanlama abas, gzlemlenen dil ve kltr zerine uzun sre almay gerektiriyordu. Bu durum ise, tarihilerin zaten har neir olduklar kendi uluslarn inceleme srecinin derinlemesini salad.23

1. 1. 2. Devrim ve Kazanmlar

Her devrim, eitli dzeylerde olmak zere, kendisinden nceki dzenle ve adalaryla arasna ayrm ve mesafe koyar. Eski dzenle yeni dzenin, kendi adalarn alglay biimleri ve buna bal olarak konumlandrdklar yerler iki form arasndaki ayrt edici temel noktalardan bir tanesidir. Toplumsal bilimlerin

eitli dallarnn kendilerini profesyonel disiplinler olarak kurumsallatrd 19. yzyl; bu dallarn, kendilerinden nceki biimleriyle aralarndaki mesafenin altn

izdikleri ve disiplinlerin kurulu srecinde snrlarn belirleme kaygsyla, kendilerini dier disiplinlerden ayrtrdklar bir dnem olmutur. Dolaysyla da, kurumsallamakta olan yeni disiplinlerin hem toplumsal bilgiye ilikin dier alanlar alglaylar hem de konumlandrdklar yerler 19. yzylda derin bir krlmaya uramtr. 19. yzylda eitli disiplinlerin, kendilerini dier disiplinlerden hangi

22 Burada yeri gelmiken, tarihin teki tarihini de hatrlatmak gerekiyor. Rankenin bireysel haklar

zerine tutumu olduka tutucudur. Bir Prusya anayasas hazrlanmasna hep karyd ve yetkileri ne kadar snrl tutulursa tutulsun, Prusyada bir parlamento kurulmas dncesine hep muhalifti. Rankenin yaam, siyasi dncesi ve akademisyenlii konusunda bkz. Georg G. Iggers ve Konrad von Moltke (eds.), Theory and Practice of History, Bobbs-Merrill, Indianapolis-New York, 1973, s. 101-104. Almanyada ve Avrupann dier lkelerinde bu dnemdeki muhafazakr profesyonel tarihilerin yan sra, demokrat, liberal ve sosyalist tarihiler de vard. Ancak bunlarn kaderi krslerini kaybetmek oldu. Bu konudaki saysz rnek iin bkz. Michael Parenti, Gizem Olarak Tarih, ev. Ali akrolu, Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, s. 186-216. 23

Wallerstein, Bildiimiz Dnyann Sonu, s. 227.

17

noktalarda ayrdklar bu almasnn kapsamnn dndadr. Ancak, tarihin bir disiplin haline gelmesi srecinde, kendinden nceki tarihilikle arasndaki a ve ada olan disiplinlerle arasna koyduu ayrmlar, Rankegil devrimi anlamak asndan hayatidir. Bunun iin, dnemin eitli disiplinlerinin deiik epistemolojik tavrlardan oluturduklar yelpazede tarihin yerine bakmakta fayda var.

Yelpazenin bir ucunda nce matematik (ampirik olmayan bir faaliyet), ondan sonra da kendi aralarnda azalan determinizm sralamasna gre dizilen deneysel doa bilimleri (fizik, kimya, biyoloji) yer almaktayd. br ucunda ise, en bata felsefe (ampirik olmayan bir faaliyet olarak matematiin karl), sonra da belli bal sanatsal faaliyetleri inceleyen (edebiyatlar, resim ve heykel, mzikoloji), ou zaman uygulamada bu sanatlarn tarihini yapt iin tarihe yaklaan insan bilimleri (ya da sanat ve edebiyat) yer alyordu. nsan ve doa bilimlerinin arasnda da sosyal gerekliklerin incelenmesi olarak tanmlanan dallar, sanat ve edebiyat fakltelerine yakn ve ou zaman onlarn iinde yer alan tarih (idiografik: her olay kendi teklii iinde betimleme zelliine sahip) ve doa bilimlerine yakn duran sosyal bilim (nomotetik: yasa koyma, yasalar oluturma zelliine sahip) bulunuyordu. Bilginin, her biri farkl bir epistemoloji benimsedii iin giderek daha kat biimde ikiye ayrt bir srete sosyal gereklikleri inceleyenler kendilerini bu ekimenin tam ortasnda buldular ve onlar da epistemolojik konularda kendi ilerinde blndler.24

Toplumsal gereklikleri inceleyenlere ilikin sz edilen blnme, sosyal bilim disiplinlerinin eitli dallar arasndaki ayrmlara iaret eder. Tarih bir disiplin olarak

kurumsallarken, phesiz, sosyal bilimler ad altnda kavramsallatrlan atnn iinde yer alyordu. Ancak, sosyal bilimlerle tarihin ilikisi, toplumsal bilgiye ilikin sosyoloji, siyaset bilimi ve iktisat gibi dier dallarn sosyal bilimler kavramyla olan ilikisine nazaran ok daha fazla gerilimlidir. Tarih, tam da her biri ampirik olarak

dierlerinden farkl olan halklarn gemi ykleriyle urat iin, 19. yzylda kavramsallatrld ekliyle yeni sosyal bilimin genelleme yapma, yani toplumun

evrensel yasalarn bulma iddiasndaki kurucularna pheyle hatta dmanca yaklayordu.25 Tarihle uraan bilim adamlar, verilerine ar lde bal kalarak

24 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 18.

25 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 18.

18

nedensel nermeleri dolaysz tikel ardklklara ilikin nermelerle snrl tutmay istiyorlard. Genelleme yapmann felsefe yapmak, dolaysyla bilim kart olmak demek olduu yollu pozitivist dnceden derinden etkilenmilerdi. Bu nedenle, tikel, idiografik, hatta benzersiz olan putlatrmaya ve sosyal bilim etiketinden uzak

durmaya baladlar.26 Tarihiler, kendilerini ilgilendirenin, gemiin gerekliini bugnn kltrel ihtiyalaryla ilintilendirilerek, yorumcu ve yorumsamac biimde

yeniden kurmak olduunu, bunu yaparken de kltrler ve uluslar gibi en karmak olgular sz konusu olduunda dahi, bunlar diakronik ve senkronik balamlar iinde zel bir an, bir tekillik olarak incelemek gerektiinin altn izdiler. Nomotetik sosyal bilimler ise, insan davranna yn verdii dnlen genel yasalar saptamakla ilgili olduklar inancndaydlar. Ele alnacak olaylar, tarihilerin aksine tekil olaylar olarak deil, bir dizinin rnekleri olarak inceleyebilmek iin gereklii paralara

ayrmaya eilimliydiler.27

Yeni tarih disiplininin, kendisinden nceki tarihsel aratrmann altndaki zemini nasl sarstndan bahsedilmiti. Bu marjinalletirmenin bir dier sebebi de tarihilerin dier sosyal bilim disiplinleriyle aralarna koymak istedikleri mesafeye ilikindir. 19. yzyldaki tarihilere gre, teoriye dayanan tarihyazmnn en nemli sonularndan biri, tarihi dier disiplinler karsnda baml konuma drmesidir. Teori ynelimli tarihiler, kendi modellerini gelitirmek yerine, sosyolojinin, sosyal antropolojinin ve iktisadn teorik bulgularn uygularlar. Fakat bunlar, odak noktasn gemiin deil bugnn oluturduu disiplinlerdir ve tarihle yalnzca kendi kuramlarn snayacaklar bir alan olarak ilgilenirler. Bu gre gre, teorik tarihiler tarih disiplininin zerkliine zarar verirler.28

Tarihin bir disiplin olarak kurumsallarken, dier disiplinlerden zerkliinin altn

izme abas, bir bakma kendisini sosyal ve kltrel olandan soyutlamasnn da yksdr. Peki tarih, kltrel ve toplumsal olanla ilgilenmeyecekse neyle ilgilenecekti? Hobsbawmn deyiiyle 19. yzyldaki tarihin hamurunu oluturan

26 Wallerstein, a.g.e., s. 225.

27 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 35.

28 Tosh, a.g.e., s. 211.

19

esans, gemiten yaplan seimlerdi. Bu dnemdeki tarih, gemite siyasal olanla ilgileniyor; modern dnemde de genel olarak ulus devletlerin politikasna zel olarak da d politikaya younlayordu.

Gemiin dier ynlerinin de aratrlabileceini kabul etmekle birlikte, bu ynleri, tarihle asl ilgileri, politik kararlarn malzemesini oluturmadklar srece belirsiz kalan kltr tarihi ya da iktisadi tarih gibi alt-disiplinlere havale etmeye eilimliydi bu seimler, gemiin eitli ynleri arasnda sistematik bir yapsal ya da nedensel iliki kurma abalarn, zellikle de politikay ekonomik ve toplumsal faktrlerden, her eyden nce insan toplumlarnn evrimiyle ilgili modellerden tarihsel gelimenin aamalar modelinden tretmeye ynelik giriimleri reddediyordu Bu tr eylerin doa bilimcileri, felsefeciler, iktisatlar, hukukular, hatta teologlar arasnda popler olduu sylenebilirdi, fakat tarihte yeri yoktu.29

zetle, bu dnemdeki tarihiyi asl ilgilendiren, benzersiz olaylar ve tek tek devlet adamlarnn gerekletirdikleri ile bu eylemlerin arkasndaki etkenlerdir. Ancak akademik tarihin kendisini btnyle, politika, sava ve diplomasi tarihine

hapsetmesini besleyen faktrlerden birisi de, tarihin bu dnemdeki metodolojisinde gizlidir. Tm abasn olgular saptama grevine ve dolaysyla, belli trde belgesel

kantlar deerlendirmeye uygun bir dizi ampirik kriter saptamaya harcayan bir metodoloji en ok olaylarn tarihi ile uyumaktayd.30

Tarihin kendisini sosyal bilimlerin dier disiplinleriyle ve kendinden nceki proto-

disiplinle ayrtrmasnn ana hatlar belirtildikten sonra, Rankegil devrimin kazanmlarna geilebilir. Her devrim, kurulu dneminde kendisiyle zdeletirilen

kazanmlarn temellerini atar. Dolaysyla tarihin, modern bir disiplin olarak kurumsallarken kendi zerkliinin altn izme gayreti, devrimin salad kazanmlar hakknda da fikir verir. Bu ayrma srecinde tarih, profesyonel anlamda

29 Hobsbawm, a.g.e., s. 60-61.

Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev. Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, s. 92. 30

Hobsbawm, a.g.e., s. 142.

20

domu; eitli aksamalarla da olsa, toplumsal bilgiye ilikin dier alanlardan bamszln kazanm ve kendi metodolojisini oluturmutur.

Halil Berktayn ifadesiyle, bu devrim zaman iin ok nemli, olmazsa olmaz

trden bir sramadr. nk, o zamana kadar tarihilik, ciddi belge ve kaynak eletirisi normlar, pozitif anlamda bir kant ve dokmantasyon kavrayndan yoksun

durumdayd. Bu durum ise doal olarak, tarihte neyin sylence, neyin kant olduunu belirsizletirmekteydi. 19. yzyldaki belgecilik devrimiyle bugnk anlamda bir tarih disiplinin metodolojik temelleri ve vazgeilmez varsaymlar olutu.31 Gerekten de, Ranke aratrma tekniklerini, zellikle de birincil kaynaklar kullanp yorumlama tekniini gelitirmi, birincil kaynaklara dayanmayan her trl tarih yazma giriimini aka reddetmitir.

Bir dier kazanm, tarih iin tarih anlaynn, btn maddi ve manevi ynleriyle

gemii yeniden yaratmaya veya canlandrmaya yrekten bir ballk duymasdr. Toshun da altn izdii gibi, bu kuan tarihilerine gre, tarihin ieriden incelenmesi bal bana bir amatr. Bu ise, modern tarih bilincinin unsurlarndan birini oluturan, gemi ile imdi arasnda uurum yaratan farkllklar kavramay ve

imdiki zamann kendisine zg karakterinin gemiten bugne nasl gelindiine bal olduunu anlamay beraberinde getiriyordu.32

1. 2. Devrimin Krizi: Sosyal Tarihiliin Balangc

1. 2. 1. lk Eletiriler ve Sreklilikler

19. yzyln sonunda neredeyse tm Avrupada ve ABDde ezamanl olarak baz profesyonel tarihiler, siyasal olana odaklanan tarih yaklamndan gitgide daha ok rahatsz olmaya ve bu tre eitli eletiriler yneltmeye balamlardr. Bu dnemde, yeni eletirel yaklamn en nemli temsilcilerinden biri Karl Lamprechttir.

31 Halil Berktay, Bat ve Trk Ortaa Tarihiliinin Kylye Baknn Temel Deformasyonlar,

Toplum ve Bilim, no: 48-49, K-Bahar 1990, s. 61. 32

John Tosh, Tarihin Peinde, s. 16.

21

Lamprecht, Rankegil yaklamn devlete verdii merkezi rol ve olaylar zerine younlama gibi iki temel ilkesini sorguluyordu. Lamprecht, znesi sadece byk adamlar olan siyasi tarihi, halkn tarihi olan kltrel ya da ekonomik tarihin kart olarak gryordu ve hkim perspektif yerine esas olarak, kavramlarn baka

disiplinlerden alacak olan bir ortaklaa tarih neriyordu. Lamprechte gre, tarihin kavramlarn alaca dier disiplinler, sosyal psikoloji ve beeri corafyayd. Kendi yaklamn Deutsche Geschichte (Alman Tarihi) adl kitapta rneklemeye alan Lamprechtin giriimi, Durkheimn Anne Sociologique dergisinden olumlu eletiriler alrken, Almanyada materyalizm ve indirgemecilik eletirileriyle adeta alaya alnd.33

Lamprechte yneltilen eletiriler, iki gerekeye dayanyordu. Bu eletirilerden ilki,

acele ve stnkr yazlm olduu izlenimini uyandracak pek ok hata ve dikkatsizlie ynelikti. kincisi ise, Alman tarihinin antikadan beri tarihsel

gelimenin nceden saptanm yasalarn izlediini kantlamak iin son derece speklatif bir kolektif psikoloji kavramnn kullanlmasna ilikindi.34 Bunun yannda, Lamprechtin yeni yaklamna yneltilen eletirilerde siyasal faktrler de nemli bir rol oynuyordu. Egemen tarih anlaynda, devletin olaylarn merkezine

yerletirildii ve siyasetin belirleyici unsuru olarak d siyaset grld iin, siyaseti lke ii toplumsal gler ve karlar asndan zmleme ynndeki her

trl giriim reddediliyordu. te yandan, Lamprechte kar yrtlen kampanyada, demokratikleme korkusunun da nemli bir pay olduu sylenebilir.

Siyasal tarihten toplumsal tarihe ynelik bu ilk abalar ABD, Britanya ve Fransada

daha baarl oldu. ABDde siyasal tarihe kar, Frederick Jackson Turner 1890larda, Lamprechtinkine benzer bir eletiri balatt. Lamprecht gibi Turner da, tarihinin

insan etkinliinin tm alanlarna bakmas ve toplumsal yaamn btnn kavramas gerektiini sylyordu. The Significance of the Frontier in American History (Amerikan Tarihinde Snrboyunun nemi) balkl almada Amerikan

33 Burke, a.g.e., s. 14.

Lamprecht hakknda bkz. Roger Chickering, Karl Lamprecht: A German Academic Life 1856-1915, Atlantic Highlands, New Jersey, 1993. 34

Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 32.

22

kurumlarnn belirli bir corafya ve toplum evresine bir yant olarak yorumlanmas, siyasal tarihten net bir kopu anlamna geliyordu.35 Turnern ada olan James Harvey Robinson ise 20. yzyln banda Yeni Tarih bal altnda bir hareket balatmt. Bu harekete gre artk dar bir siyasi tarih yeterli olamazd. Tarih, insann

yeryznde ilk boy gsterdii andan itibaren geride brakt tm ileri incelemeli ve antropolojiden psikolojiye, iktisattan sosyolojiye uzanan bir yelpazede tm sosyal bilim dallarndan faydalanmalyd.36 Yeni Tarih akmn ortak bir paydaya indirgemek zordur. Bu akma mensup tarihilerden Charles Beard ekonomik ve toplumsal elikileri Amerikan tarihindeki belirleyici etkenler olarak grrken, J. H. Robinson, Vernon Parrinton ve Carl Pecker dncelerin, Perry Miller ise dinin rolnn altn iziyordu.37

Britanyada ise J. R. Green, 1874 ylnda Short History of English People (ngiliz Halknn Ksa Tarihi) adl kitabn yaymlyordu. Green almasnda ki Gl Sava, Kralie Elizabethin politikalar, taht kavgalar gibi konulardan ziyade, ngilterede matbaann kuruluu, Yoksullar Koruma Kanunu ve metodizm gibi konulara arlk veriyordu.38 i Partisine bal birer sosyal reformcu ve tarihi olan Sidney ve Beatrice Webbin almalarnda da sosyal tarihiliin rnekleri grlyordu. ktisat

tarihi ise bu ikilinin 1895te kurduu London School Economicsin ders programnda daha ilk dnemlerinden itibaren yerini almt.39

Fransada siyasal tarihe ynelik muhalefetin balangc 19. yzyln ortalarnda balar. Michelet, Rnesans zerine incelemesini 1855 ylnda yaymlad. Michelet bu eserinde, straplarn dile getirme gcnden yoksun bir halde ac eken, alan,

ryen ve len insanlarn tarihinin yazlmas iin arda bulunuyordu. Fustel de Coulanges da 1864 ylnda yaymlanan kitab La Cit Antiquede siyaset ya da

35 Marnie Hughes-Warrington, Fifty Key Thinkers on History, Routledge, London and New York,

2000, s. 332-333. 36

Burke, a.g.e., s. 14-15. 37

G. P. Gooch, History and Historians in the Nineteenth Century, (4. Edition), Beacon Press, Boston, 1968,s. xxii. Bkz. Arthur Marwick, The Nature of History, (3. Edition), Macmillan, London, 1989, s. 74-77. 38

Burke, Annales Okulu, s. 34. 39

Tosh, a.g.e., s. 121. Ayrca bkz. Marwick, a.g.e., s. 52-60.

23

olaylardan ziyade aile, ahlak ve din zerine younlamt. Almanyada toplumsal tarih savunmada kalrken, Fransada egemen tarih anlayna kar mcadelenin bayraktarln sosyoloji stlendi. Emile Durkheim, tekil olanla ilgilendii ve genel olana ulamay amalamad iin tarihin bir bilim olarak kabul edilmesine kar

kyordu. Durkheima gre tarih, en ok tarihin aksine pozitif bir bilime dnme potansiyeline sahip sosyolojiye destek salayan bir yardmc bilim olabilirdi. Durkheimdan etkilenen Franois Simiand ise egemen tarih anlayna ynelik bir eletirisinde, tarihiler kabilesinin yklmas gereken putundan sz ediyordu. Bunlar, siyaset, birey ve kronoloji putlaryd.40 Annalesin olduka nem verdii Simiandn bu eletirisi, 1900 ylnda tarihilerin dier disiplinlerle ibirlii yapmasn zendirmek amacyla Henri Berr tarafnda kurulan Revue de Synthese Historique dergisinde yaymlanmt. Berr, bu dergiyi kendi deyiiyle tarihsel ya da

kolektif bir psikolojinin retilmesi beklentisiyle kurmutu.41

20. yzyln banda, Fransada tarihin ieriinin ne olmas gerektii canl bir tartma konusuydu. Bu dnemde, dier lkelerin aksine, Fransada siyasal ve toplumsal tarihiliin birbirini dlamad sylenebilir. rnein, Revue Historiquein kurucusu Gabriel Monad, Alman bilimsel tarih anlayna duyduu

hayranl biyografisini yazd Micheletye olan beenisiyle bir araya getirmiti. Ayn dorultuda, 1900 ile 1912 yllar arasnda yaymlanan on ciltlik Fransa tarihinin genel editr olan dnemim en nemli tarihilerinden Ernest Lavissein alma alan Byk Frederickten XIV. Louisye kadarki dnemin siyasi tarihi olsa da, bu on ciltteki tarih anlay olduka kapsamlyd. Giri blm corafyac Paul Vidal de la Blache, Rnesans hakkndaki blm ise kltr tarihisi Henri Lemonnier

tarafndan yazlmt. Lavissenin XIV. Louis dnemi hakknda kendi yazd blm ise, sanat ve kltr siyasasna nemli bir yer ayrmt.42

19. yzyldaki egemen tarih anlayna, yzyln sonunda eitli sebeplerle itirazlar ykselse de, yeni eletirel tepkinin hkim paradigmayla tamamen ayn fikirde olduu

40 Burke, a.g.e., s. 37.

41 Aktaran, Jacques Le Goff, History and Memory, Translated by Steven Rendall ve Elizabeth

Claman, Columbia University Press, New York, 1992, s. 201. 42

Burke, a.g.e., s. 32-36.

24

noktalar da vard. Bu uzlama noktalarndan ilki tarihin profesyonel bir disiplin olmas gereklilii, ikincisi ise tarihin bir bilim olarak dnlmesi zerineydi. Tarihin kendisini siyasetle snrlamamas gerektiini savunan tarihiler de kendilerini profesyonel tarihiler olarak gryor; akademik kurumlarda, tarih blmlerinde ya

da enstitlerinde alyorlard. Dolaysyla, bu durum da bal bulunduklar kurumlarn, onlardan 19. yzylda kurumsallat ekliyle bilimsel gerekleri yerine getirmelerini bekledikleri anlamna geliyordu. Bu tarihiler, kendi aratrmalarn farkl bir biimde tasarlasalar da, tarihin kat metodolojik prensiplere uygun olarak ileyen bilimsel bir disiplin olduu grn paylayorlard. Bu dnemde, sz edilen varsaymlarn sorgulanmas bir yana, tarihin izleini daha da profesyonel ve bilimsel yapmaya ynelik bir bask vardr.43

Sonu olarak, tarihin kendisini saygn bir akademik disiplin olarak kesin bir biimde kabul ettirdii; arivlerin dzenlenip, Historische Zeitschrift (1859), Revue Historique (1876), Rivista Storica Italiana (1884), English Historical Review (1886), American Historical Review (1895) gibi dergilerin kt, tarihin ilkeleri ve yntemlerinin yorumlanmaya balad bir dnemde egemen tarih anlayna kar ilk ciddi eletiriler ykselmeye balamt. O kadar ki, 20. yzyln ilk yars bittiinde,

neredeyse tm tarih blmleri toptan yenilenmeyi gerektirecek kadar zamann gerisinde kalacakt. Daha 1910 ylnda bile, Encyclopaedia Britannicann on birinci basksnda, tarihsel analizde iktisadi ve sosyolojik tarihiliin ykseldii gzlemine yer veriliyordu.44 Ksacas, 20. yzyln ilk yarsn, Marxn metaforu kullanlacak olursa, tarihyazmnda kat olan her eyin buharlamaya balad bir dnem olarak nitelemek mmkndr. Peki, tarihiliin bu en uzun dneminde deien neydi?

1. 2. 2. Nedenler

Tarihiliin 19. yzylda profesyonelleirken, birden fazla faktrden etkilendii ve bu etmenlerin arasndaki nedensellik ilikisinin girift olduu belirtilmeye allmt. phesiz ayn olgu, Rankegil devrimin krizi ve dolaysyla sosyal tarih yaklamnn

43 Iggers, New Directions in European Historiography., s. 34.

44 Hobsbawm, a.g.e., s. 61-62.

25

balangc iin de geerlidir. Dolaysyla da, 19. yzyln sonlarndan itibaren, hkim tarih anlayna yneltilen eletiriler bir tek sebebe deil, bir sebepler kmesine dayanr.

Eric Hobsbawm, Tarih zerine adl almasnda her tarihyazm trnn bir seimi yansttn kaydeder.45 phesiz dorudur; her seim bir tercihtir ve her

tercih eitli sonular beraberinde getirir. Toplumsal ve bilimsel devrimler arasnda kurulan analoji, her analojide eksik bir yan olduu unutulmadan srdrlecek olursa toplumsal devrimlerin oluum srecinde alnan kimi kararlarn, belirli bir aamadaki krizlerin de nedenlerini oluturduu nermesinin Rankegil devrim iin de geerli olduu ileri srlebilir. Dolaysyla da, tarihin profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken getirdii kimi dzenlemeler, yzyl dnmnde tarihyazmndaki

tkanmann sebeplerini de aklar niteliktedir.

Tarihin, profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken toplumsal ve ekonomik olan dlamas ve dolaysyla salt siyasal olana younlamas, bu dnemdeki tarihilik anlayna itirazlarn temelini oluturur. Rankenin tarihsel devriminin getirdii yeni belgeler yaklam en ok siyasal tarihe yarat iin, bu tutumun

benimsenmesi, Burkeun deyiiyle 19. yzyl tarihilerini, 18. yzyldaki ncellerinden daha dar ve geri kafal hale getirmitir. O kadar ki, bazlar bilimsel

olarak incelenemeyecei gerekesiyle toplumsal tarihi tmyle yadsmlardr.46 Bu dnemde, siyasal olmayan tarihin yeni akademik disiplinden tamamen dland sylenebilir. Avrupa ve Amerikadaki, egemen tarih anlayna yneltilen ilk itirazlarn ve alternatif tarihyazm rneklerinin kapsamlarndan da grlebilecei

gibi, eletirilerin en nemli nedenlerinden biri profesyonel tarihiliin kendisini siyasal olanla snrlandrmasdr.

Hkim tarih anlaynn toplumsal, kltrel ve ekonomik olandan kendisini yaltarak siyasal olana younlamasnn temel sebeplerinden birisinin, tarihin profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken, dier sosyal bilim dallarndan zerkliini elde etme

45 Hobsbawm, a.g.e., s. 66.

46 Burke, History and Social Theory, s. 7.

26

abasndan kaynakland belirtilmiti. Dolaysyla, siyasal olandan toplumsal olana doru ubuu tersine bkme giriiminin de tarihle dier sosyal bilim dallar arasndaki ibirliini glendirmeye ynelik olduu sylenebilir. Nitekim siyasete odaklanan tarihe ynelik itirazlarn sahipleri, tarih ve dier disiplinler arasnda

ibirliini savunuyor; tarihin toplumsal bilgiye ilikin dier alanlardan kavramlar ve modeller almas gerektiini ileri sryorlard.

Iggersa gre, 20. yzyln tarih dncesindeki en nemli deiim, 19. yzyl profesyonel tarihyazmnn anlatya dayal, olay ynelimli niteliinin, 20. yzylda sosyal bilim ynelimli tarihsel aratrma ve yazma biimlerine doru dnmesidir. Bu dnmle, 19. yzyldaki geleneksel tarihyazmnn soyut genellemelere indirgenmeye kar koyan bireylerin araclna ve kastllk unsurlarna odaklanan

yaklamndan, toplumsal yaplara ve toplumsal deiim srelerine dikkat eken bir anlaya geiliyordu.47 Taraflar arasndaki balca anlamazlk konusu, znde,

anlatya dayal ve betimlemeci, politik ve kuramsal olan tarihin biimi ve konusunun doasndan kaynaklanmaktayd. Egemen yaklama kar kanlar, sosyal bilimlerin dier disiplinlerinin ve tarihin sosyal bilimin zel bir biimi olmas gerektiine inananlarn saflarndan geliyordu. Bu grn sahiplerine gre tarih, betimleme ve

anlatdan uzaklap analiz ve aklamaya, benzersiz ve tekil olana younlamak yerine dzenlilikleri saptamaya ve genellemeler yapmaya ynelmeliydi.48

Dolaysyla, bu bak asndakilere gre yaplmas gereken tam da Rankegil devrimin yol at sonulardan birinin tersine evrilmesidir. Bu dorultudaki abalar, elleri zerinde duran 19. yzyldaki tarihilik anlayn ayaklar zerinde oturtmaya almaya benzetmek mmkndr.

19. yzyldaki tarih anlayna rengini veren en nemli unsurlardan siyasete odaklanmann bir sebebi de dnemin toplumsal ve siyasal koullaryd. Egemen tarih anlayna ynelen eletiri oklarnn da toplumda ve kltrde kendisini gsteren kkl deiikliklerden kaynakland sylenebilir.

47 Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 3.

48 Hobsbawm, a.g.e., s. 61-63.

27

Bir anlamda, Ranke tarafndan balatlan profesyonel tarihyazm paradigmas, evrensel dzeyde tarihsel aratrma standard olarak kabul edildii dnemde, an toplumsal ve siyasal gereklikleriyle uyumsuz hale gelmiti bile. Ranke, Fransz Devriminin ve Napolyon dnemini takip eden restorasyon ann ocuuydu. Onun devlet kuram, 1848 ncesi Prusyasnn siyasal gerekliklerine dayanyordu; bunlar,

temsili kurumlarn oluturulmasndan ve kanlmaz toplumsal sonularyla birlikte sanayilemenin gereklemesinden nceki gerekliklerdi. Siyasetin birincil konumu zerindeki vurgunun, ekonomik ve toplumsal glerden grece soyutlanm olmasnn ve neredeyse tek bana devletin resmi belgelerine dayanmasnn nedeni de buydu. 19. yzylda Fransada, Birleik Devletlerde ve baka yerlerde profesyonel tarihyazm modeline dnt zamana gelindiinde, bu paradigmann varsayd toplumsal ve siyasal koullar kkl bir biimde dnme uramt bile.49

20. yzyln bana gelindiinde, Bat Avrupa ve ABDnin kkl bir sosyal dnmden geiyor olmalar ve o zamana kadarki haliyle tarihiliin bu dnm

aklamada yetersiz kalmas sosyal tarihiliin balangcnn nemli unsurlardr. Dolaysyla Rankeci paradigmay eletiren tarihilerin, tek tek nder kiilere younlalmasndan ziyade, bu olay ve kiilerin ortaya kt toplumsal koullar ve nfusun daha geni kesimlerini hesaba katan bir tarihyazmn savunmalarnda,

demokratikleme ve kitle toplumunun douunun da etkisi olduu sylenebilir.

Sonu olarak, 19. yzyln sonunda balayan bu giriimlerden tarihsel almalarn nasl yrtlmesi gerektiine dair tek bir kavram domad. Toplumsal tarihe ynelik yeni ilgi, ulusal izgiler dorultusunda farkllklar gstererek ve eitli ideolojik perspektifleri yanstarak, eitli dorultulara yayld. Farkl perspektiflerden,

ABDdeki Yeni Tarihiler, Fransada Henri Berrin, Belikada Henri Pirennein etrafnda toplanan aratrmaclar tarih incelemelerinin ayrlmaz bir paras olarak

grdkleri eitli sosyal bilim kavramlarna yneldiler.50 Bu dnem, tarihin ilgi alanlarnn geniletilmesi, toplumun, ekonominin ve kltrn rolne daha geni yer ayrlmas gerektiine ilikin yaygn bir kannn ortaya kmas ve sosyal bilimlerin

49 Iggers, a.g.e., s. 5.

Alnt iin bkz. Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm, s. 4-5. 50

Iggers, a.g.e., s. 5-35.

28

dier disiplinleriyle tarih arasndaki ibirliinin vurgulamas asndan nemlidir. 19. yzyldaki tarih anlayna yneltilen eletiriler ve getirilen alternatiflerin, 20. yzylda gelien toplumsal tarihiliin ncl olduunu sylemek mmkndr.

1. 2. 3. Bir Parantez: Marksist Etki

Buraya kadar, 19. yzylda profesyonel bir disiplin hale gelmesinden Annales Okuluna kadar geen dnemde tarihiliin ve tarihyazmnn akademideki geliimi incelenmeye alld. Ancak, 19. yzyl entelektel tarihin belki de altn adr. Bu dnem dnsel adan, eserlerinin 19. yzylda etkili olduu Ricardo ve Hegelden Darwine, yzyln ortalarnda en etkin almalarn yaymlayan Feuerbachdan Proudhon ve Owena uzanan bir yelpazede yksek verimler a olarak

nitelendirilebilir. Saylan pek ok dnsel dorukta durarak temel eserlerini veren Marx anlalmadan 20. yzyldaki dnsel hareketleri anlamaksa mmkn deildir.

Dolaysyla, Annales Okulundan nceki tarihilik anlayn Annalesa ve 20. yzyldaki tarihyazmna etkileri balamnda incelemeyi noksan brakmamak iin akademik tarihilikteki gelimelere bir parantez ap Marksizmin tarihilik anlayna etkisine ksaca deinmek gerekir.

Bilindii gibi Marxn balang noktas, insan hayvanlardan ayrt edenin, insann

kendi varln devam ettirmek ve kendisini yeniden retmesinin koullarn salamak iin gerekli aralar retme yetenei olmasdr. Bu hareket noktas nedeniyle de, Marxa gre tarihin konusu insann retici gcnn geliimiydi. Btn insanlarn temel ihtiyalarnn karlanacana, dolaysyla Alman deolojisindeki ifadeyle bireylerin kendilerinde var olan yeteneklerin btn olarak gelitirilmesine imkn tannacana inanan Marx, tarihsel srece ilikin nesnel ve gerek grn

temelinin hayatn maddi koullarnda bulunduunu savunmakla 19. yzyldaki egemen tarihilik anlayndan kesin bir biimde ayrlr. Ana izlei Alman deolojisinde aklanan bu temel perspektifi srdren Marx, hayatnn kalan blmnde bu perspektifi toplumsal yapnn, evrim aamalarnn ve toplumsal deiim srelerinin yorumlanmasna uyarlamak iin almtr.

29

Marxn toplum anlay ve dolaysyla tarihe baknn en ak zeti, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl almasnn nsznde bulunur.

Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine

bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime izgisiyle rtr. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn, belirli toplumsal bilin biimleriyle rten bir hukuki ve siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddi yaamn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srecini koullandrr Gelimelerinin belirli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde devindikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki bir ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar bu deerlendirmeleri maddi yaamn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar.51

nl nszde geen retim gleri ve retim ilikileri kavramlarn akla kavuturmaya almakta fayda var. ok ksaca zetlemek gerekirse, retim gleri esas olarak, Marxn Kapitalde emek-srecinin basit eleri eklinde niteledii, insann kiisel etkinlii yani iin kendisi, iin konusu ve i aralarndan

olumaktadr.52 phesiz emek srecindeki deiiklikler, yeni enerji kaynaklarnn kullanlmaya balanmas, bilimdeki gelimeler gibi etmenler de retim glerine

ikindir. retim ilikileri ise, retici glere iktisad sahiplik araclyla kurulan ilikiler toplamna verilen addr. Cohenin de ifade ettii gibi, bir toplumun ekonomik yaps, btnsel retim ilikileridir ve retim ilikileri hukuksal sahiplik

ilikileri deil, kiiler ve retim gleri zerindeki fiil g ilikileridir.53 Yani retim

51 Karl Marx, nsz, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, (6. Bask), ev. Sevim Belli, Sol

Yaynlar, Ankara, 2005, s. 39-40. 52

Karl Marx, Kapital, Cilt 1, (7. Bask), ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Ankara, 2004, s. 181. 53

Gerald A. Cohen, Karl Marxs Theory of History: A Defence, (Expanded Edition), Princeton University Press, New Jersey, 2001, s. 63.

30

ilikilerinin, retim glerinin mlkiyet biimleri, toplumsal snflarn grevleri ve rnlerin blm biimlerinden olutuunu sylemek mmkndr. Marxn her trl toplumsal deiimin genel yapsn belirlemeye alt nsznde de grld gibi, srdrdkleri toplumsal retimde insanlarn kanlmaz olarak

kurduklar retim ilikileri ve bu ilikilere tekabl eden retim glerinin toplam, toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srelerini koullandran retim tarzlarn

verir. Antik, feodal, kapitalist gibi retim tarzlar arasndaki farklln temeli ise Kapitalde Toplumun eitli ekonomik biimleri arasndaki temel ayrm, rnein kle emeine dayanan toplum ile cretli emee dayanan toplum arasndaki ayrm, bu art-emein fiil reticisinden, iiden szdrlmas biimine dayanr.54 eklinde ifade edilmitir.

Laurence Harrisin de altn izdii gibi, Marxn tarih ve iktisat almalarnn hemen tmnde, retim tarznn temelindeki dinamik, retim gleri ile retim

ilikileri arasndaki kartlk zerinden tarif edilir. Harrisye gre bu kartlk, tarihin birbirini izleyen retim tarzlarndan olutuunu aklar; nk bu, bir retim tarznn sonra gelen bir baka retim tarznca ve onun da bir dierince zorunlu olarak yklna neden olur ve retici gler / retim ilikileri ifti, sadece iktisad

olanlarn deil, tm toplumsal srelerin temelini oluturur.55 nszdeki anlatma gre, herhangi bir retim tarznda retim gleriyle retim ilikileri birbirine

uyumludurlar. Ancak, retim glerinin geliimlerinin belirli bir aamasnda, mevcut retim ilikileri artk sz edilen geliime ayak uyduramaz hale gelirler ve bu durum, retim gleriyle retim ilikileri arasnda bir gerilime yol aar. Artk mevcut retim ilikileri, retim glerinin geliimleri nnde ayak ba tekil

ederler ve sz konusu gerilimin artmas mevcut retim tarzndan bir baka retim tarzna geii dayatr. Marxn deyiiyle bu, retim glerinde srekli byme ve

toplumsal ilikilerde srekli yok olma durumudur.56 Son derece soyut bu tarihsel deiim kavram, toplumda snf atmas biiminde somutlar. Marxn snf

54 Marx, a.g.e., Cilt 1., s. 216.

55 Laurence Harris, retim Gleri ve retim likileri maddesi, Marksist Dnce Szl, der.

Tom Bottomore, (4. Bask), letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s. 608. 56

Karl Marx, Felsefenin Sefaleti: M. Proudhonun Sefaletin Felsefesine Yant, (5. Bask), ev. Ahmet Kardam, Sol Yaynlar, Ankara, 1999, s. 109.

31

tanmlamas, 19. yzylda yaygn bir biimde kullanlan servet, stat ya da eitim gibi ltleri deil, retim sreci iindeki rolleri esas alr. Dolaysyla snf, retim aralar ile iliki erevesinde yapsal terimlerle tanmlanmtr. Marksist tarih anlayna gre, toplumda tarihi srekli ileri gtren elikiler snf atmasnda

ifadesini bulur.

Marxn tarih teorisi ana hatlaryla aktarldktan sonra, bu anlayn tarihyazmndaki etkilerine geilebilir. Marxn dneminin hkim tarih anlayna ynelttii eletirilerden biri, uygulanan ynteme ilikindir. Marxa gre, Ranke ve izleyicilerinin yanlgs, tarihteki aktrlerin kendi amalar hakkndaki beyanlarn olduu gibi kabul etmelerine ynelikti. Bylelikle, bu tarihiler kendilerini aratrdklar an hkim ideolojisine tutsak etmekteydiler. Oysa bu ideoloji, dnemin hkim snfnn gerek maddi karlarn rten bir kisveden ibaretti. Marxa gre, retim gleri ile retim ilikileri arasndaki diyalektie dayanan nesnel

tarihe ulamann yolu, tarihteki byk adamlarn beyanlarn bir kenara brakp gemi toplumlarn ekonomik yapsn incelemekten geiyordu.

19. yzyln sonunda balayan hkim tarih kavrayna ynelik ilk itirazlarn temelinin, profesyonel tarihiliin ekonomik ve toplumsal olan dlamasna ynelik olduu kaydedilmiti. Bu dnemde Marxn gemi toplumlarn ekonomik yapsn

incelemeye ynelik vurgusu, belki de baka hibir akmn baaramad oranda ekonomik tarih zerinde durulmasna ve bu alanda aratrma yaplmasna katkda bulunmutur. Toshun da belirttii gibi, Marksizm bu dnemde iktisat tarihinin ayr bir aratrma alan olarak gelimesini salayan balca etkendir.57

Tarihin profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken, dier sosyal bilim

dallarndan bamszln elde etme gayretinin, tarihle sosyal bilim dallar arasndaki ay genilettii grlmt. Bu anlay eletirenler de, tarih ve dier sosyal bilim disiplinleri arasnda ibirlii kurulmas gerektiinin altn izmi; tarihin bata iktisat ve sosyoloji olmak zere dier sosyal bilim dallarndan kavramlar ve modeller

57 Tosh, a.g.e., s. 224.

32

almas gerektiini savunmulardr. Bu dnemde tarihsel materyalizmin balca fonksiyonu, pozitivizmin ar basitletirmelerinden kanarak tarihi sosyal bilimlere daha ok yaklatrmak olmutur.58

Daha nce belirtildii gibi, 19. yzyldaki egemen tarih anlaynda devletin olaylarn merkezine yerletirildii ve siyasetin belirleyici unsuru olarak da d siyaset

grld iin, siyaseti toplumsal gler ve karlar asndan zmleme ynndeki her trl giriim kesin olarak reddediliyordu. Marxn gelitirdii tarih aklamasnn merkezinde ise, toplumsal yap ve bu yapnn tarihsellii bulunuyor; dolaysyla da, toplumsal deiim srelerindeki isel dinamik vurgulanyordu. Sonu olarak, Marksist tarih anlay, bu yanyla, 19. yzyldaki tarih anlaynn siyaset merkezli ve olay ynelimli yaklamnn tam karsnda yer alyor; bylelikle yzyl

dnmnde balayan sosyal tarihilik anlayna nemli bir destek noktas haline geliyordu.

Burada ok kabaca zetlenmeye allan Marxn tarih anlay ve tarihyazmna etkileri, grld gibi 19. yzyln sonunda balayan egemen tarih anlayna ynelik itirazlarn sebepleriyle akma halindedir. Bu srete Marxn etkisi, ou

zaman ekonomik determinizm eklinde vulgar bir materyalizm olarak dnemin tarih aratrmalarna yanssa da, toplumsal tarih giriimlerinin siyasal tarihilie kar

yrtt mcadelede nemli bir dayanaktr.

58 Hobsbawm, a.g.e., s. 155.

33

2. Annales Okulu: Tarihilii zgrletirme Serveni

19. yzyln sonunda egemen tarihilik anlayna kar balatlan muhalefet, Lucien Febvre ve Marc Blochun 1929 ylnda Annales dHistoire conomique et Sociale dergisini karmaya balamalaryla yeni bir boyut kazanmtr. Annalesin gelitirdii tarih anlayyla birlikte, tarihin ierii, znesinin kim olduu gibi sorulara verilen cevaplar byk lde deimi ve dolaysyla 19. yzyldaki tarih tahayyl kkl bir biimde dnme uramtr. 19. yzyln sonunda ortaya kan yeni tarih anlay, Rankegil yaklamn tarihin ekonomik ve sosyal olana sk skya kapatt

kaplarn aralam; Annales Okulu ise bu kaplar bir daha kapanmamak zere ortadan kaldrmtr. Annalesin, tarihin kapsamna ilikin yok ettii kaplar, Franois Simiandn 20. yzyln hemen banda tarihilie ilikin krlmas gerektiini syledii putlar hatrlatr. Put krma eylemi ise eitli llerde zgrlemeyi ve

zgrletirmeyi ierir. Dolaysyla, Annales Okulunun gerekletirdii, biraz zorlama bir ifadeyle tarihilii zgrletirme serveninin, 20. yzylda ok eitli

tarihilik anlaylarnn kk salp filizlenmesine uygun ortam hazrlad sylenebilir. Ksacas, Annalesdan itibaren tarihyazmnn geri dnmsz bir biimde deitiini sylemek mmkndr.

Annalesin tarihine ve tarihilie kattklarna bakldnda ok nemli saylamayacak, ancak ele alnan olguya ilikin temel talar yerine oturtma abasnda

ihmal edilmemesi gereken bir ilk soruyla balamak faydal olacak. Annales Okulu eklinde tabir edilen topluluk, gerekten bir okul mudur? Annales dergisi evresinde gelien tarih yaklamnn bir ekol oluturup oluturmad tartmasna, derginin etrafnda olan ve olmayan tarihiler tarafndan farkl cevaplar verilmitir. Annalesin evresindekiler, kendilerini bir okuldan ziyade, bir kolektif, grup ya da tarihsel aratrmalarda yeni yaklam ve yntemlere ak bir ruh olarak tanmlamlardr.1

rnein Stuttgartda 1985 ylnda Annales Okulunu konu alan uluslararas bir

1Robert Forster, Achievements of the Annales School, Journal of Economic History, 38, 1978, s. 60-61. H. L. Wesseling, The Annales School and Writing Contemporary History, Review, 1, 3/4, 1978, s. 192. Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 51.

34

toplantda derginin editr Marc Ferro, byle bir okulun olmadn savunmutur.2 phesiz bu yaklam, birden ok odas olan Annales geleneinin ve bu hareketin evresindeki tarihilerin kendi aralarndaki farkllklar vurgulamaya yneliktir. Annalesin evresindeki bilim insanlarnn yaynlar, birbirinden ok farkl ilgi ve

bak alarn yanstsa da, topluluun zellikle II. Dnya Savandan bu yana salam bir kurumsal temele sahip olduu sylenebilir. Bunun yannda, zaman

iindeki nemli deiimlere ramen, derginin kurucularnn ilk almalarndan bugne kadar gelinen srete, Annalesin arkasnda yatan nc fikirlerde bir sreklilikten bahsetmek mmkndr. Tarihte biricik olaylarn oluturduu geleneksel anlatnn yerini, sorun odakl analitik tarih aratrmalarna brakmas gerekliliinin altnn izilmesi; asl olarak siyasete odaklanan bir tarih anlaynn yerine, insan faaliyetlerinin tamamna eilen tarih aratrmalarna ynelinmesinin savunulmas ve

sz edilen bu iki amacn gerekletirilebilmesi iin sosyal bilimlerin dier disiplinleriyle ibirlii yaplmasnn vurgulanmas eklinde zetlenebilecek bu temel

argmanlar, Annalesi bir okul olarak okumaya ve anlamaya ynelten etmenlerdir.3 Traian Stoianovich de, Thomas Kuhn ve G. H. Nadela atfta bulunarak tarihyazmn sistematize etme abasyla oluturduu emasnda, tarihilikte birbirini izleyen paradigmann bulunduunu ve Annalesin hikaye anlatmaktan kanarak, problem

zmeyi ve sistematik aklamay ne karmas nedeniyle tarihyazmndaki son paradigmay oluturduunu ve bu zelliin Annalesi devrimci kldn kaydeder.4

Ancak, tm genellemelerde olduu gibi, Annales hareketine mensup yazarlarn bir okul olarak ortaklatrlmas, bu tarihiler arasndaki ayrlklar ve toplulukta zaman ierisinde meydana gelen deiimleri gzden karma tehlikesini iinde barndrr. Dolaysyla, sz konusu tehlikeden mmkn olduunca saknmak iin, bu almada

Annales Okulunun geliimi evreye ayrlarak incelenecektir. Bu blmde esas olarak yaplmaya allacak olan ise, Trkiyedeki tarihilie 1980e kadar etkide

2 Peter Burke, Annales Okulu, s. 24.

3 Burke, a.g.e., s. 24-25.

4 Traian Stoianovich, French Historical Method: The Annales Paradigm, Ithaca, 1977, s. 38.

Ayrca bkz. Traian Stoianovich, Social History: Perspective of the Annales Paradigm, Review, I, 3/4, K-Bahar, 1978, s. 19-49. Stoianovichin yaklamnn bir eletirisi iin bkz. Gregor McLennan, Braudel ve Annales Paradigmas, ev. Deniz Erksan, Tarih ve Tarihi: Annales Okulu zinde, Der. Ali Boratav, Alan Yaynclk, stanbul, 1985, s. 109-112.

35

bulunan Annales Okulunun ilk iki kuann incelenmesi ve sz konusu iki kuan 20. yzyldaki tarihilii ne ekilde deitirdiinin sorgulanmasdr.

2. 1. Temel Atma: Marc Bloch ve Lucien Febvre

2. 1. 1. Kkenler: Annalesden nce

Annales dergisi iki tarihi tarafndan kurulmutur: Lucien Febvre (18781956) ve Marc Bloch (18861944). Ancak, Annalesin entelektel temelleri, bu iki tarihinin dergiyi kurmalarndan ok nce atlmtr. Wallersteinn da altn izdii gibi, Annales geleneinin entelektel temelleri Henri Berr ve onun Revue de Synthse Historique dergisine kadar geri gtrlebilir.5 Febvrein, Philippe II et la Franche-Comt (1911), La Terre et lvolution Humaine (1922), Un Dstin: Martin Luther (1928) ve Blochun le-de-France (1913), Les Rois Thaumaturges (1924) adl kitaplar derginin 1929 ylndaki kuruluundan nce yaymlanmtr. Bu almalardaki ortak ilgi alanlarnn corafya ve zihniyetler tarihi olduu sylenebilir. Dolaysyla Annales, daha kurulmadan nce, kurucularnn

almalarnda somutlaan bir izlee sahiptir.

Lucien Febvre, tam da 19. yzyldaki egemen tarihilik anlayna itirazlarn ykseldii 1897 ylnda cole Normale Superiorda yksek renimine balar. Burada, tarihiler ve sosyologlarla ibirlii yapmaya alan, 1891 ylnda Annales des Geographie dergisini kuran corafyac Paul Vidal de la Blachedan, felsefeci-antropolog Lucien Levy-Bruhlden, imgeler tarihi zerine alan sanat tarihisi Emile Maleden ve Durkheimin rencisi olmu dilbilimci Antoine Meilletden dersler alr.6 Ayrca, Michelet, Gabriel Monod, Franois Simiand, Henri Pirenne ve kltr tarihisi Burckhardt da Febvrein sk sk etkilerini teslim ettii ustalardr.7 Bloch da Febvre gibi, cole Normalee girip, sosyal bilimlerin eitli disiplinleri

5 Immanuel Wallerstein, Annales Okulu maddesi, ev. Mete Tunay, Marksist Dnce Szl,

der. Tom Bottomore, (4. Bask), letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s. 30. 6 Fernand Braudel, Personal Testimony, Journal of Modern History, 44 / 4, 1972, s. 465-466.

7 Lucien Febvre, Vers une Autre Histoire, Combats pour LHistoire, Armand Colin, (2. Bask),

Paris, 1965, s. 423.

36

arasnda ibirliini savunan bilim adamlarnn derslerine devam eder. Bunun yannda Bloch, okula kaydn yaptrd dnemde colede ders vermeye balayan ve Fustel de Coulanges ile beraber alan Durkheima da ok ey borlu olduunu ifade eder.8 Dolaysyla, hem Blochun hem de Febvrein rencilikleri, sosyal tarihiliin

balang dneminde, bu srecin nemli isimlerinin eserlerini verdikleri yllarda geer.

kilinin, Annales kurulmadan nceki almalarna ksaca baklacak olursa, sz konusu etkinin izleri daha da belirginleir. Febvrein doktora tezi olan Philippe II et la Franche-Comt balkl almas, spanya kral II. Philippe dneminde Franche-Comte blgesi zerine bir incelemedir. Febvre almasna, 1960larda Annales Okuluna mensup tarihilerce neredeyse vazgeilmez olarak grlen, bir corafi

girile balar. Iggersa gre, Febvrein bu kitabyla Lamprechtin Ortaada Moselle vadisinin ekonomik tarihi zerine olan daha eski tarihli almas arasnda nemli

saylabilecek koutluklar vardr. Bu almalarnda hem Febvre hem de Lamprecht, Almanyadaki ekonomik ve toplumsal tarih gibi ynetsel ve yapsal ynler zerine younlamak yerine; zgl bir corafi, kltrel blgedeki toplumsal, siyasal ve ekonomik yaplar ile dnce ve davran kalplar arasndaki sk balarla

ilgilenmektedirler.9 Febvrein tarihsel corafyaya ilgisi Henri Berrin tevikiyle yazd La Terre et lvolution Humaine adl kitabnda da kendisini gsterir. Febvre bu almasnda eski hocas Vidal de la Blachen fikirlerini gelitirir. Bu eserde Febvre, Blachen bir baka corafyac olan Ratzelle corafi determinizm-insann eylem zgrl zerine yrtt tartmada hocasn destekler. Febvree gre, Ratzelin savunduunun aksine, tarihte zorunluluklar deil, yalnzca olabilirlikler sz

konusudur. Dolaysyla, toplu seimi belirleyen faktr, fiziksel evreden ziyade, insanlarn hayat tarzlar ve tutumlardr.10 Febvrenin bu dnemdeki eserlerinden Un

Dstin: Martin Luther ise, tarihinin zihniyet tarihi, dinin sosyal tarihi ve tarihsel psikoloji gibi alanlara olan ilgisini yanstr.

8 Carole Fink, Marc Bloch: A Life in History, Cambridge University Press, New York, 1991, s. 24-29.

Bu konuda ayrca bkz. Gareth Stedman Jones, Tarih: Ampirisizmin Sefaleti, ev. Ali Boratav, Tarih ve Tarihi, s. 185. 9 Iggers, a.g.e., s. 52.

10 Lucien Febvre, La Terre et lvolution Humaine: Introduction Gographique LHistoire, Albin

Michel, Paris, 1949, s. 214-350.

37

Febvreden farkl olarak Bloch, corafyaya daha az ilgi duymu; Henri Berrin adlandrmasyla daha ok tarihsel sosyoloji eklinde anlan alanda almalar yapmtr. Ancak, Blochun da en fazla odakland meselelerden birinin zihniyetler

tarihi olduu sylenebilir. zellikle Les Rois Thaumaturges kitabnda Bloch, 11. yzyldan 18. yzyla kadar sren, Fransa ve ngiltere krallarnn iyiletirici olduu

dnlen sihirli dokunularna inanc, dolaysyla din psikolojiyi inceler. Bloch bu kitabnda, cole Normaleden hocalar olan Levy-Bruhlun ilkel zihniyet ve Durkheimn kolektif tasavvur kavramlarn sk sk kullanr. Bilindii gibi, Durkheima gre gelenekler, kurallar ve din toplum biliminin nemli unsurlarn oluturan bileenlerdir. Bu bilimsel yaklamlarn kabul, Max Weberin de dhil olduu Alman geleneinin devlet, ynetim ve yarg zerindeki vurgusunun aksine,

Fransz tarihyazmndaki corafya, ekonomi ve antropoloji arasndaki yakn ilikileri yanstr. Bu adan bakldnda ise hem Febvrein hem de Blochun kolektif yaplara

atfettikleri nemin yannda, tarihsel antropolojinin konusunu oluturan kolektif zihniyetlerden kaynaklanan duygu ve tecrbelere gsterilen dikkat de anlalr hale gelir.11 Burkeun ifadesiyle, Blochun yrtt inan psikolojisine ilikin tartma, 1920li yllarda insanlarn bir tarih incelemesinde karlamay umabilecekleri son eydir. O dnemde henz, byle bir tartmann ancak, psikologlarn, sosyologlarn ya da antropologlarn ura olabilecei dnlmektedir.12 Gene bu almada,

tarihin ilk kez uzun dnemli bir yorumunun yaplmas ve Blochun karlatrmal tarih olarak adlandrd tre yer vermesi dnemin tarih ve sosyal bilim almalar asndan olduka nemlidir.

Annalesin iki kurucusunun, dergiyi kurmadan nceki almalarna ksaca deindikten sonra, biraz da ikilinin dergiyi karmadan nce birarada olduklar,

1920de balayan Strasbourg dneminde karlatklar ortamdan bahsedilebilir. Febvre ve Blochun Strasbourgda bulunan son derece canl bir disiplinleraras grubun evresinde bulunmalarnn, bu evreyi daha da nemli hale getirdiini sylemek mmkndr. ki kurucu bu ehirde, sosyal psikolog Charles Blondel,

11 Iggers, a.g.e., s. 53.

12 Burke, a.g.e., s. 48-51.

38

sosyolog Maurice Halbwachs, tarihsel psikoloji zerine alan Henri Bremond ve Fransz Devrimi tarihisi Georges Lefebvre ile etkileim ierisindedirler.13

Grld gibi, Annales Okulunun iki kurucusu Bloch ve Febvre, derginin

kurulmasndan nce, yzyl dnmnde ortaya kan ve giderek yapt arya eitli dzlemlerde cevap bulmaya balayan disiplinleraras yaklamn nem

kazand bir akademik ve entelektel ortamda yksek renimlerini yapmlar ve ilk almalarn gerekletirmilerdir. Febvre ve Blochun ilk almalar ve tarihilie baklar sosyal tarihiliin ilk rneklerini veren isimlerden ve onlarn yaratt dnsel ortamdan etkilenmi, deyim yerindeyse iki kurucu bu yeni tr tarihiliin eteklerinden domulardr. O kadar ki, Bloch bu etkiyi Benim kuamdan tarihiler, eski yllarda yaplm olan almalara ifade edebileceklerimden fazlasn

borludurlar. eklinde deerlendirir.14 1929 yl ise bu borcun denmeye balad tarihtir.

2. 1. 2. Annalesin Kuruluu ve lk Dnemi

Febvre ve Bloch, ynetimindeki Annales dergisinin ilk says 15 Ocak 1929da yaymlanmtr. Derginin yayn kurulunda tarihilerin yan sra, corafyac Albert Demangeon, sosyolog Maurice Halbwachs, iktisat Charles Rist ve siyaset bilimci

Andre Siegfried gibi isimler de yer almaktadr. Daha en batan dier tarih dergilerinden biri olmamas tasarlanan derginin ilk saysnda, tarihilerden sadece daha kapsayc bir yaklam gelitirmeleri deil, dier disiplinlerden neler renebileceklerinin de farkna varmalar istenmitir. Bloch ve Febvre, sosyal

bilimcilerin ncelikle ada sorunlarla ilgilendiklerini belirtmekle birlikte, tarihilerin kaynaklarna hangi sorularla yaklaacaklarn ancak toplumsal bilginin

dier alanlaryla uraan meslektalarnn yardmlaryla kavrayabileceklerini savunurlar.15 Annalesin iki kurucusu, ilerleyen yllarda disiplinleraras bir yntem

13 Fink, a.g.e., s. 79-103.

14 Aktaran: Burke, a.g.e, s. 44.

15 Tosh, The Pursuit of History, s. 121

39

dncesini derginin yannda yaynladklar kitaplarla da sistemli bir biimde uygulamaya koymulardr.

Marc Bloch, 1929dan sonra Les Caractres Originaux de lHistoire Rurale Franaise (1931) (Fransann Krsal Tarihinin Temel zellikleri), La Socit Feodale (1939-40) (Feodal Toplum), Ltrange Dfaite (1946) (Tuhaf Bozgun) ve Apologie pour lHistoire ou Mtier dHistorien (1949) (Tarihin Savunusu ya da Tarihilik Meslei) kitaplarn yazmtr. Bloch, Les Caractres Originaux de lHistoire Rurale Franaise adl kitabnda, Fransa zelinde, krsal teknikler ile krsal geleneklerin birlikte incelenmesi olarak tanmlad krsal tarihi incelemektedir. Bu alanda tarmn, serfliin ya da toprak mlkiyetinin tarihi gibi daha dar temalarda almalarn yrtld bir dnemde, Blochun incelemesiyle btn dnyada

modern, karlatrmal krsal tarih aratrmalarnn temellerinin atld sylenebilir. Blochun bu eserinde hem vard sonular, hem de eski belgeleri tamamlamak iin

yakn zamanlarn haritalarn ve mevcut arazi ekillerini kullanma gibi sonuca ulama yollar, takipilerine bir model salamtr. Bloch bu kitabnda da, Les Rois Thaumaturgesde olduu gibi, 13. yzyldan 18. yzyla kadar uzanan bir dnemin ele alnd, uzun vadeli deiimlerle urayor ve Fransa ile ngiltere arasndaki

benzerlikleri ve kartlklar saptyordu. Bunlarn yannda, incelemede gerileksel metodun kullanmas da almann bir dier dikkat ekici zelliidir. Bloch,

bugnden ya da yakn gemiten uzak gemie ve dnp tekrar imdiye doru bir yol izleyerek yazyordu. Daha nce bu yntemi kullanan, F.W. Maitland ve A. Meitzeni izleyen Blochun bu metodu seleflerinden daha sistematik bir biimde kullanp gelitirdii ve 1930lardan itibaren krsal tarih aratrmalarnda egemen hale getirdii sylenebilir.16

Blochun Annales kurulduktan sonraki ikinci almas La Socit Feodale, yazarn belki de en ok bilinen kitabdr. Bu kitap, Avrupa tarihinin 10. yzyldan 14. yzyla kadar geen dneminde, Blochun birounu daha nce ele alm olduu klelik ve

16 Daniel Chirot, Marc Blochun Toplumsal ve Tarihsel Manzaras, Tarihsel Sosyoloji: Blochtan

Wallersteina Grler ve Yntemler, Theda Skocpol (ed.), (2. Bask), ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2002, s. 23-32.

40

zgrlk, kutsal krallk, parann nemi gibi geni bir konu yelpazesiyle uraan kapsaml bir sentezdir. Burkeun da belirttii gibi, kitap bu ynyle Blochun mr boyu yapt almalarn bir zeti gibidir.17 Bloch kitabnn ilk cildine tarihsel ortam inceleyerek, kendi deyiiyle toplumsal arka plann genel koullarn

betimleyerek balar. Ardndan, eldeki teknoloji de dhil olmak zere, feodal toplumun duygu ve dnce tarzndan dinsel tutumlarna, halk gelenekleri