ALINA W I E R C I Ń S K A

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO SZKIELETU LUDZKIEGO Z CZERSKA, POW. PIASECZNO

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wyników badań antropologicznych nad szkieletem ludzkim, wyeksplorowanym przez mgr Jadwigę Rauhutową w czasie sezonu wykopaliskowego w 1966 r. z grobu nr 609/66, znajdującego się na cmentarzysku wczesnośrednio-wiecznym w Czersku, pow. Piaseczno, i przekazanym mi do analizy.

Badania objęły identyfikację anatomiczną kości, opis ich budowy morfologicznej, oznaczenie wieku i płci osobnika, wykonanie pomiarów osteometrycznych i kraniometrycznych oraz określenie przynależności do indywidualnego typu antropologicznego.

Pomiary osteo- i kraniometryczne zostały zdjęte według techniki R. Martina, zaś cechy opisowe czaszki ustalone według skal fotograficz-nych Ireneusza Michalskiego. W pomiarach osteometrycznych uwzględnio-no potrzebne do obliczenia wzrostu oraz charakteryzujące masywność i kształt kości: największą długość, obwód głowy i trzonu oraz szerokość międzykłykciową kości ramiennej, największą długość i najmniejszy ob-wód trzonu kości łokciowej, największą długość i obwód trzonu poniżej tuberositas radii na kości promieniowej, długość w położeniu natural-nym, obwód głowy, obwód w połowie trzonu i w tym miejscu zdjęte wymiary strzałkowy i poprzeczny oraz szerokość międzykłykciową kości udowej, największą długość, szerokość międzykłykciową i obwód trzonu na poziomie foramen nutricium, i w tym miejscu zdjęte wymiary: strzałkowy i poprzeczny kości piszczelowej, i wreszcie długość, obwód trzonu oraz wysokość i szerokość trzonu obojczyka.

Stan zachowania szkieletu jest dość dobry, a szkielet prawie komplet-ny. Wszystkie szczątki szkieletu postkranialnego wykazują masywną bu-dowę, bardzo duże rozmiary i zakończenie procesów ossyfikacyjnych. Na-leży podkreślić męską budowę kości miednicznych i kości krzyżowej oraz silnie wyrażoną asymetrię skrzyżną w kościach długich.

Obojczyk lewy wykazuje patologiczne wyrośle kostne (Exostosis clavi-

A r c h e o l o g i a P o l s k i , t . X V I I , z . 1 11

Archeologia Polski 1972, 17, 1 pp. 161-166

http://rcin.org.pl

162 ALINA WIERCIŃSKA

R y c . 1. C z e r s k , p o w . P i a s e c z n o . W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n a c z a s z k a n r 609/66: a _ w n o r m a f r o n t a l i s ; b — W n o r m a l a t e ra l i s ; c — w n o r m a occipi tal is ; d — w n o r m a

ver t ica l i s Fot . T. B in iewsk i

http://rcin.org.pl

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA SZKIELETU LUDZKIEGO 163

culae) na dolnej powierzchni końca łopatkowego. Obserwuje się także zmiany osteoporotyczne, szczególnie widoczne na kręgach lędźwiowych.

Czaszka (ryc. la-d) wykazuje uszkodzenia prawej strony części trze-wiowej i prawej strony sklepienia puszki mózgowej. Uzębienie stałe, w pełni zachowane, z wyją tk iem dwóch górnych siekaczy przyśrodko-wych, utraconych post mortem. Uderzającą cechą tego uzębienia jest brak wyraźnego starcia powierzchni żujących zębów w stosunku do wieku osobniczego, wyglądu kości szkieletu postkranialnego i prawie zu-pełnej obliteracji głównych szwów czaszkowych. Zdaje się to sugerować hipotezę, że osobnik ten spożywał pokarmy miękkie. Wnikliwa analiza1

Ryc. 2. Czersk, pow. Piaseczno. Wczesnośredniowieczna a r t r o p a t y czn a żuchwa czaszki nr 609/66, w y k a z u j ą c a a symet r i ę gałęzi i zniekszta łcenie w y r o s t k ó w kłykciowych:.

a — w n o r m a ver t ical is ; b — w n o r m a l a t e ra l i s Fot . T. B in iewsk i

1 Konsu l t ac j i o r todontyczne j dokonała doc. dr Krys tyna Szlachetko z Kl in ik i Or todonc j i Akademi i Medyczne j w Warszawie , k t ó r e j obse rwac je i wnioski zostały

http://rcin.org.pl

morfologiczna żuchwy pozwala stwierdzić asymetrię w ukształtowaniu obu ramion. Prawe ramię żuchwy w porównaniu do lewego wykazuje znaczne spłaszczenie kąta żuchwy. Spłaszczenie wymiarów przednio-tyl-nych głowy kłykcia stawowego, jak również spłycenie incisura mandibu-laris oraz skrócenie wyrostka dziobastego. Są to zmiany chorobowe o charakterze arthropatii, która prawdopodobnie ograniczała funkcję żu-cia, co tłumaczyłoby brak wyżej opisanego starcia. Pełniejsze dane moż-na by uzyskać, gdyby była zachowana prawa okolica dołu żuchwowego.

Ogół danych, z wyją tk iem starcia koron zębowych, świadczy, że bada-ny osobnik był płci męskiej, w wieku rnaturus (55-60 r.ż.).

P o m i a r y os teometryczne

F e m u r d e x t r a F e m u r s inis t ra

d ługość (poz. nat.) 477 dł. 479 b i condy la re 88 bic. 90 obwód głowy 170 obw. gł. 160 obw. w połowie t rzonu 95 obw. w poł. 96 w y m i a r s t rza łkowy 31 w y m . strz. 31 w y m i a r poprzeczny 30 poprzecz. 31

Tibia d. Tibia s.

dł. 408 dł. 407 bic. 80 bic. —

obw. 95 obw. 95 s trz . 34 strz. 34 poprz . 24 poprz. 24

Clavicula d. Clavicula s.

dł. 139 dł. 145 o b w . 43 obw. 57 wys . 14 wys. 13 szer . 15 szer. 17

Wzros t wg M a n o u v r i e r a wynosi ł 176,7 cm, zaś zgodnie z f o rmu łą Lee P e a r s o n a uwzg lędn i a j ącą wszystkie długości, z w y j ą t k i e m kości s t rza łkowej , wzros t wyniós ł

174,2 cm. W obu p r z y p a d k a c h był on więc wysoki .

ca łkowicie po twierdzone przez prof . dr Lucil le St. H o y m e ze Smi thson ian Ins t i tu t ion w Waszyngtonie , k tó r a w czasie swego poby tu w Warszawie w 1968 r . p r zep rowa-dzi ła analogiczną analizę.

164 ALINA WIERCIŃSKA

http://rcin.org.pl

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA SZKIELETU LUDZKIEGO

Pomiary kraniometryczne

g-op 202? f t - f t ' 103 n - b 119 n-gu 122 n-1 187 n-p r 73 n- i 192 n-ns 56 b-1 119 zy-zy 140? b- i 164 zm-zm 100? 1-i 65 szer. nosa 26? 1-0 99 m f - e k 43 i-o 48 wys. ocz. 36 eu-eu 142 go-go 97 as t -as t 129? id-gn 34

kdl -kdl 133 Żuchwa: e n m - e n m 49 e k m - e k m 68

Cechy kran ioskopi jne (wg skal fotograf icznych I. Michalskiego)

165

Nr i nazwa tablic Opis słowny cechy

1. Norma verticalis, narys : byrsoides oblongus 3. Norma occipitalis: k loszowato-mi t rowata 4. P ro tube ran t i a occipitalis ex te rna : torus occipitalis spurius 5. Processus mastoideus: silny, ostry 6. Occiput-visus lateral is : ostro nawisła 7. Par ies si tuatio: bardzo silnie opada jące 9. Frons inclinatio: dość silnie pochylone

10. Frons f o r m a : nawis ło -dwu wypukłe 11. Glabella p rominent ia : wypukła 12. Regio pter ica: szew średni 18. Maxil la prominent ia : prognatyzm alveolarny

bardzo słaby 19. Radix nasi a l t i tudo: bardzo wysoka 24. Arcus super ciliares: dość słaby wał 25. Orbi ta magni tudo: dość małe 28. Ossa nasal ia f o r m a : t ró jką tno-maczugowate 30. Aper tur a pyr i formis , margo inferior: dość ostry, silnie rozmyty 31. Fossa canina: głęboki 32. Incisura maxi l lar is : dość słabe 40. Arcus alveolaris maxi l lae: szeroko-ostrołukowy 41. Arcus alveolaris mandibulae : s tawowe, wyros tek skroniowy 44. Ramus mandibu lae : t r ó j k ą t n y 45. Men tum: wybi tnie silna 46. Arcus mandibulae : wybi tnie t rapezowaty

http://rcin.org.pl

166 ALINA WIERCIŃSKA

Wskaźniki :

szer. dł. 70,3? wys. dł. — wys. szer. — czoł. ciem. 72,5 górno tw.

Ko l lmana 52,1? górno lic. Virehova 73,0? nosowy 46,4? oczodołowy 83,7

Tak więc badana czaszka cechuje się bardzo silnym urzeźbieniem oko-licy potylicznej i nadoczodołowej, dość silnie pochylonym ku tyłowi czo-łem, długogłowością, silnie opadającym ciemieniem, średniodługą twarzą o bardzo słabym prognatyzmie alveolarnym, bardzo wysoką i dość wąską nasadą nosa, dość wąskim nosem, o dolnym brzegu apertura piriformis, tępym, słabym wcięciem szczęki górnej, umiarkowanie głębokim dołem ponadkłowym i dość wysokimi oczodołami.

Ten zespół cech świadczy o przynależności do odmiany białej, zaś dość prymitywna budowa czaszki, tłumacząca również tendencje ku progna-tyzmowi zębodołowemu i osłabieniu wcięcia szczęki górnej, sugeruje obecność elementu kromanionoidalnego. Jednak podwyższenie oczodo-łów, bardzo wysoka nasada nosa w łączności z wydłużeniem twarzy umożliwia stwierdzenie wpływu elementu nordycznego. Wobec tego ba-danego osobnika należy zaliczyć do typu teutońskiego AY, zgodnie z pro-cedurą diagnostyczną kierunku morfologiczno-porównawczego polskiej szkoły antropologicznej.

ALINA WIERCIŃSKA

THE A N T H R O P O L O G I C A L A N A L Y S I S O F THE EARLY MEDIAEVAL H U M A N S K E L E T O N F R O M CZERSK, DISTR. P I A S E C Z N O

This pape r in tends to p resen t t he resul t s of the anthropologica l analysis of t he h u m a n skeleton excava ted at the ear ly med iaeva l cemete ry in Czersk, distr . P i a -seczno (near Warsaw) . I t s e x a m i n a t i o n embraced the ana tomica l ident i f ica t ion of pa r t i cu l a r bones, morphologica l descr ip t ion and os teo-cran iomet r ic m e a s u r e m e n t s inc luding cranioscopic descr ipt ion based on the special pho tograph ic scales of I. Michalski . I t was shown t h a t the skeleton belonged to m a t u r e ma le (55-60 years of age). The re appea r s some clear d iscrepancy be tween ve ry sl ight a t t r i t ion of t ee th in r e f e r ence to the other t r a i t s l ike osteoporotic changes in l u m b a r ve r t eb rae . Pe rhaps , it was connected wi th sof t nu t r i t ion owing to pathological changes in the m a n d i b u l a r a r t icula t ion .

All t he craniological t ra i t s toge ther wi th high s t a t u r e (176.7) assess the rac ia l a f f i n i t y to t h e Teutonic (AY) type.

S u m m a r y

Translated by Alina Wiercińska

http://rcin.org.pl