ANALIZA - 16dana.ba · ANALIZA PROCJENE KAPACITETA ZA PREVENCIJU I SUZBIJANJE NASILJA NAD ŽENAMA I DJEVOJČICAMA I NASILJA U PORODICI SA ... CSR Centar za socijalni rad DZ Dom zdravlja

ANALIZA PROCJENE KAPACITETA ZA PREVENCIJU I SUZBIJANJE NASILJA NAD ŽENAMA I DJEVOJČICAMA I NASILJA U PORODICI SA NAGLASKOM NA SPROVOĐENJE TRETMANA ZA POČINITELJE NASILJA U PORODICI ZA PODRUČJE OPŠTINA VIŠEGRAD, SOKOLAC I ROGATICA (REGIJA ISTOČNO SARAJEVO) I OPŠTINA BRATUNAC, MILIĆI I SREBRENICA (REGIJA BIJELJINA) Konsultantkinja Gordana Vidović

2

Analiza je realizovana u okviru projekta „Korak bliže ka zaustavljanju nasilja u porodici/ Psihosocijalni tretman počinilaca nasilja“ koje provodi Udruženje građana „Budućnost“ iz Modriče u partnerstvu sa Centrom za terapiju i rehabilitaciju „Vive žene“ iz Tuzle, a u u okviru UN Women projekta “Standardi i angažman za sprječavanje nasilja nad ženama i nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini”, koji finansijski podržava Švedska agencija za međunarodni razvoj i saradnju.

3

SKRAĆENICE BiH Bosna i Hercegovina

PSBiH Parlamentarna skupština BiH

RS Republika Srpska

MUP RS Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srpske

GC RS Gender centar Republike Srpske

PS Policijska stanica

CSR Centar za socijalni rad

DZ Dom zdravlja

CMZ Centar za zaštitu mentalnog zdravlja/Služba

UN Ujedinjene nacije

UN WOMEN Agencija Ujedinjenih nacija za rodnu ravnopravnost i osnaživanje žena

SIDA Švedska agencija za međunarodni razvoj i saradnju

IAMANEH Švicarska organizacija koja u BiH radi na razvoju programa u oblasti

seksualnog i reproduktivnog zdravlja i rodno zasnovanog nasilja

OCD Organizacije civilnog društva

UG Udruženje građana

CEDAW Konvencija o eliminaciji svih oblika nasilja nad ženama

ZoRS Zakon o ravnopravnosti polova Bosne i Hercegovine

ZZNP RS Zakon o zaštiti od nasilja u porodici Republike Srpske

GAP BiH Gender akcioni plan Bosne i Hercegovine

FIGAP Finansijski mehanizam za implementaciju Gender akcionog plana BiH

LAP Lokalni akcioni plan

4

POJAŠNJENJE POJMOVA Spol (pol) je biološka kategorija (polni organi, hromozomi, hormoni, žlijezde i anatomske karakteristike) prema kojoj razlikujemo osobu kao mušku ili žensku. Rod (gender) je, u društvenoj teoriji, kulturalna i istorijska kategorija prema kojoj smo naučili/e razlikovati muškarce i žene, odnosno rod je skup društvenih uloga koje se dobijaju rođenjem, a određuje ih naš biološki pol. Takođe, rod je i individualni konstrukt ličnog identiteta i izražavanja koji potvrđuje, negira ili nadilazi društveno zadane, binarne i formirane polne i rodne uloge muškaraca i žena. Rodna analiza uzima u obzir rodne uloge koje društvo nameće ženama i muškarcima i ispituje razlike, u nekoj oblasti, u uslovima, potrebama, zastupljenosti, dostupnosti izvora i razvoja, kontroli sredstava, moći odlučivanja i ostalom. Rodna jednakost je kada žene i muškarci imaju jednake mogućnosti da učestvuju u svim javnim i privatnim poslovima i da od njih imaju jednake koristi. Jednakost ne podrazumijeva da su muškarci i žene isti, ali uvažava njihovo pravo na lične različitosti. Rodna ravnopravnost podrazumijeva ravnopravno učestvovanje, pristup i korištenje društveno-ekonomskih resursa. Šire gledano, odnosi se na društvene vrijednosti, stavove i norme, koje daju ravnopravan status ženama i muškarcima, bez zanemarivanja (bioloških) razlika koje postoje. Rodni mejnstriming (Gender Mainstreaming; rodno osviještena politika) – integracija rodnog aspekta u javnu politiku. Uzimanje u obzir princip rodne ravnopravnosti u sve oblasti politike, programe, administrativne i finansijske aktivnosti i u organizacione procedure. Unošenje rezultata društveno-ekonomske i političke analize u sve oblasti i nivoe odlučivanja. Ovo uključuje i svakodnevno donošenje odluka i njihovu primjenu u praksi. Rodni odnosi su odnosi na koji kultura ili društvo određuju prava, uloge, odgovornosti i identitete žena i

muškaraca u odnosu jednih prema drugima.

5

Rodno osjetljiv (gender senzitivan) pristup znači sagledavanje i priznavanje razlika između potreba, uloga, odgovornosti i identiteta žena i muškaraca, te uvažavanja potreba i interesa žena i muškaraca kao odvojenih kategorija. Diskriminacija je svako različito postupanje, isključivanje, ograničavanje ili davanje prednosti prema bilo kojoj osobi ili grupi osoba na osnovu njihove rase, boje kože, jezika, vjere, etničke pripadnosti, nacionalnog ili socijalnog porijekla, veze s nacionalnom manjinom, političkog ili drugog uvjerenja, imovinskog stanja, članstva u sindikatu ili drugom udruženju, obrazovanja, društvenog položaja i pola/roda, polnog izražavanja ili orijentacije. Diskriminacija u jeziku je korištenje isključivo jednog gramatičkog roda kao generičkog pojma ili korištenje izraza kojima se na bilo koji način neravnopravno tretiraju osobe na osnovu njihove rase, boje kože, jezika itd. Javni diskurs podrazumijeva upotrebu jezika u službenoj (mediji, obrazovanje i administracija) i javnoj komunikaciji. Politička korektnost predstavlja izbjegavanje izraza ili postupaka koji mogu izgledati kao da se njima hoće isključiti, marginalizovati ili uvrijediti osobe koje su socijalno ugrožene ili diskriminisane. Rodno inkluzivne lokalne zajednice su one u kojima žene i muškarci ravnopravno učestvuju u svim aktivnostima svih institucija neke lokalne zajednice i ravnopravno dijele beneficije i dobit, tj. kada se rodna jednakost odražava u politici, ideologiji, strukturi, programu, radu i praksi tih institucija. Rodno osjetljivo budžetiranje podrazumijeva da muškarci i žene ravnomjerno učestvuju u planiranju i raspodjeli resursa na svim nivoima vlasti. Ono, takođe, obuhvata sve postupke budžetiranja, od prikupljanja prihoda do njihove raspodjele, kojima se prati uticaj budžetskih promjena na živote žena i muškaraca. Širi ciljevi gender osjetljivih budžeta su, kao prvo, da osiguraju da su u procesu pripreme budžeta uključeni glasovi i žena i muškaraca na svim nivoima i, kao drugo, da osiguraju da sadržaj budžeta reflektuje ciljeve ravnopravnosti polova na način na koji su fondovi alocirani i prihodi generirani. Rodno osjetljive politike sistematski uvažavaju principe rodne ravnopravnosti i imaju razvijene koncepte strategija, sadržaja, mjera i provjere rezultata tih mjera, kako bi rodna ravnopravnost bila svakodnevica. To su politike koje garantuju jednaka prava i pravo na različitost svim osobama u društvu.

6

Rodno osjetljivi jezik podrazumijeva osvještavanje da u jeziku postoje muški, ženski i srednji rod i da se u govoru trebaju koristiti oni oblici koji će odražavati svijest o ravnopravnosti polova. Stereotip je generalizovana slika neke grupe na osnovu karakteristike jednog pripadnika te grupe. Razlika između praćenja i procjenjivanja1

Značenja pojmova praćenja i procjenjivanja često se brkaju. Praćenje (monitoring) označava kontinuirano

prikupljanje podataka (npr. prikupljanje podataka o obukama, učesnicima obuka i sl.), njihovu analizu i

predstavljanje u redovnim izveštajima, koji se dostavljaju nadležnom tijelu. Ono omogućava da se

blagovremeno uoče eventualni problemi i da se aktivnosti prilagode novonastaloj situaciji. Procjenjivanje

(evaluacija) predstavlja povremenu procjenu stepena u kome su ispunjeni zadati ciljevi, poređenjem

djelotvornosti i uticaja (očekivanog i neočekivanog) aktivnosti i zadatih ciljeva. Iako se ova dva procesa

razlikuju po periodičnosti, vremenskim rokovima, svrsi, obimu i kvalitetu, treba ih razumjeti kao dio

jednog kontinuiranog procesa.

1 http://www.theglobalfund.rs/files/Priru%C4%8Dnik%20za%20potprimaoce.pdf>

7

SADRŽAJ SKRAĆENICE .......................................................................................................................................................... 3 POJAŠNJENJE POJMOVA ...................................................................................................................................... 4 SADRŽAJ ................................................................................................................................................................ 7 UVOD .................................................................................................................................................................... 8 1.KONTEKST ............................................................................................................................................. 9

1.1. Pozadina projekta ....................................................................................................................... 10 1.2. Pregled strukture izvještaja ........................................................................................................ 11 1.3. Metodologija prikupljanja podatka ............................................................................................ 12 1.4. Analiza uzorka............................................................................................................................. 14 1.5. Statistički pregled intervjuisanih osoba po institucijama ........................................................... 15

2. ANALIZA POČETNOG STANJA U OBLASTI RODNO ZASNOVANOG NASILJA ............................................. 16 2.1. Opšte informacije o lokalnim zajednicama ................................................................................ 16 2.2. Procjena efikasnosti modela rada i kapaciteta profesionalaca/ki koji rade na slučajevima rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici ........................................................................................ 17 2.2.1. Mapiranje internih procedura postupanja i prepreka za uspješno zbrinjavanje i podršku žrtvama rodno zasnovanog nasilja ........................................................................................................ 18 2.2.3. Mapiranje propisa, strategija, pravilnika, protokola na osnovu kojih subjekti zaštite grade politike unapređenja ravnopravnosti polova ........................................................................................ 22 2.2.4. Analiza multisektorske saradnje u oblasti suzbijanja i prevencije nasilja na osnovu pola i dobre prakse na nivou lokalnih zajednica ............................................................................................. 26 2.2.5. Analiza stavova ispitanika/ca o rodno zasnovanom nasilju ........................................................ 28 2.2.6. Procjena potreba subjekata zaštite i preporuke ......................................................................... 29 2.3. Identifikacija prepreka i prioriteta žena žrtava rodno zasnovanog nasilja ................................ 31

3.PROGRAM RADA SA POČINIOCIMA NASILJA ......................................................................................... 34 3.1. Normativno pravni okvir za provođenje psihosocijalnog tretmana sa počiniocima nasilja ...... 35 3.2. Mogućnosti za uspostavljanje i razvijanje programa za rad sa počiniocima nasilja u regiji Bijeljina i regiji Istočno Sarajevo ............................................................................................................ 52 3.3. Zaključni komentari .................................................................................................................... 53

4.KLJUČNE PREPORUKE .......................................................................................................................... 55

8

UVOD

Rodno zasnovano nasilje i nasilje u porodici prepoznato je od strane međunarodnih organizacija i

institucija kao globalni društveni problem koji bitno narušava kvalitet života i mentalno zdravlje svih onih

koji su mu izloženi posredno ili neposredno, ali i osnovna ljudska prava i prosperitet društva u cjelini.

Usvojeni su strateški dokumenti čiji je cilj sprečavanje i zaustavljanje nasilja od strane muškaraca kroz

razvoj programa koji podstiču međusektorski pristup prevenciji i suzbijanju nasilja, potrebu razvoja

programa usmjerenih na počinioce nasilja uz stalni razvoj i unapređenje usluga žrtvama nasilja.

Bosna i Hercegovina je uskladila zakonske propise kojim su stvorene pretpostavke za efikasniju podršku

žrtvama nasilja, kao i rad sa počiniocima kroz izricanje zaštitne mjere psiho-socijalni rad sa počiniocima.

Iako lokalne institucije imaju odgovornost za hitno reagovanje u slučaju nasilja, interventni sistem još

uvijek nije adekvatno razvijen i umrežen na način da se svaki slučaj nasilja u porodici adekvatno rješava.

Sve to doprinosi neadekvatnoj zaštiti i tretmanu žrtava nasilja, a vrlo često dodatnoj viktimizaciji žrtve

čime se krše njena osnovna ljudska prava. Žrtva nastavlja biti žrtva u zajednici jer nasilnik nije prisiljen da

mijenja svoju svijest i svoje ponašanje.

Analiza početnog stanja se sprovodi u dvije regije Republike Srpske – Istočno Sarajevo (opštine Sokolac,

Rogatica, Višegrad) i regija Bijeljina (opštine Srebrenica, Bratunac, Milići) sa ciljem procjene kapaciteta za

prevenciju i suzbijanje nasilja nad ženama i djevojčicama i nasilja u porodici sa naglaskom na sprovođenje

psihosocijalnog tretmana za počinitelje nasilja u oblasti rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici,

zatim procjene njihove efikasnosti u radu na predmetima u praksi, stepen razvoja multisektorske saradnje

i referalnih mehanizama, te izradi preporuka u pogledu sadržaja, metodologije i potrebnih resursa za

osnaživanje kapaciteta lokalnih institucija u prevenciji i borbi protiv rodno zasnovanog nasilja sa fokusom

na psihosocijalni rad sa počiniocima nasilja. Ambicije su da preporuke dobijene ovom analizom podstaknu

donosioce odluka na razvijanje politika kojim će se unaprijediti rodna ravnopravnost u skladu sa

odredbama Istanbulske konvencije, a organizacijama civilnog društva olakšaju proces zalaganja.

9

1. KONTEKST

Tema eliminacije nasilja nad ženama i suzbijanja nasilja u porodici u poslednje tri decenije dobila je

jasan normativni okvir za zemlje članice Ujedinjenih nacija odnosno Savjeta Evrope. Neki od tih

dokumenata postali su obavezujući potpisivanjem Dejtonskog sporazuma ili nakon što su ratifikovani od

strane Vijeća Ministara Bosne i Hercegovine. Pažljivom analizom međunarodnih dokumenata vidljivo je

da se radi o sve konkretnijim zahtjevima za uvođenje rehabilitacijskog rada i tretmana počinilaca rodno

zasnovanog nasilja koji postaju standard u međunarodnom okruženju. U Bosni i Hercegovini, Federaciji

Bosne i Hercegovine i Republici Srpskoj to je pretočeno u strategije, zakone i propise koji pokazuju da su

i domaći zakonodavci pratili normativno-pravne procese koji su se dešavali na međunarodnom nivou.

Usvojeni su zakoni, ratifikovane brojne konvencije i rezolucije sa propisanim standardima i preporukama

kojim se garantuju prava ženama. Nažalost, garantovana prava ženama predstavljaju samo normativni

ideal, čija je implementacija u praksi prilično slaba. Situacija je dodatno pogoršana komplikovanim

društvenim sistemom i slabom zainteresovanošću vlasti za ispunjavanje obaveza prema međunarodnim

tijelima. Donosioci odluka u BiH olako usvajaju međunarodne dokumente i zakone, svjesni da je to

iskorak prema međunarodnim organizacijama koje prate donošenje legislative, ali su svjesni i činjenice

da se zbog komplikovane političke strukture svi procesi mogu, ukoliko to žele, i opstruirati.

Navedene tvrdnje da donosioci odluka na najvišim nivoima vlasti ne shvataju ozbiljno niti su razvili

mehanizme informisanja i primjene međunarodnih konvencija i evropskih direktiva na niže nivoe vlasti,

biće provjerene tokom izrade analize.

10

1.1. Pozadina projekta

Ured UN Women u Bosni i Herzegovini uz finansijsku podršku Švedske agencije za međunarodni razvoj i

saradnju (SIDA) provodi trogodišnji program pod nazivom "Standardi i angažman za sprečavanje nasilja

nad ženama i porodičnog nasilja u Bosni i Hercegovini". Program se fokusira na poboljšanje usluga za

osobe koje su preživjele nasilje, kao i na promovisanje poželjnih društvenih stavova i ponašanja među

muškarcima, ženama i mladima, u cilju sprečavanja rodno zasnovanog nasilja. Kroz ovaj sveobuhvatni

program UN Women sarađuje sa institucijama koje rade na provedbi Konvencije Vijeća Evrope o

prevenciji i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici (Istanbulska konvencija) i nevladinim

organizacijama koje rade na ostvarivanju prava u oblasti nasilja nad ženama.

U okviru istog programa, a nakon provedenih procedura po osnovu javnog poziva, Udruženju građana

„Budućnost“ iz Modriče je odobren projekat „Korak bliže ka zaustavljanju nasilja u porodici / Psiho-

socijalni tretman počinitelja nasilja u porodici“. Projekat se realizuje u partnerstvu sa Udruženjem „Vive

žene“ Tuzla. Opšti cilj projekta je osnažiti sisteme intervencija za slučajeve rodno zasnovanog nasilja kroz

rad sa počiniteljima nasilja, kako bi se osigurala dugoročna promjena za žrtve nasilja u dvije regije

Republike Srpske – Istočno Sarajevo (Sokolac, Rogatica, Višegrad) i Regija Bijeljina (Srebrenica, Bratunac,

Milići). Stručnu i tehničku podršku realizaciji projekta pružaju UN Women i Gender centar – Centar za

jednakost i ravnopravnost polova kao stručna služba Vlade Republike Srpske, u skladu sa mandatom i

nadležnostima prema Zakonu o ravnopravnosti polova u Bosni i Hercegovini.2

2 („Službeni glasnik Bosne i Hercegovine“, broj 32/10 – prečišćeni tekst)

11

1.2. Pregled strukture izvještaja

Izvještaj se sastoji od četiri poglavlja. U prvom poglavlju predstavljen je kontekst Bosne i Hercegovine i pozadina projekta „Korak bliže ka

zaustavljanju nasilja u porodici / Psiho-socijalni tretman počinitelja nasilja u porodici“ koji realizuje

Udruženje građana „Budućnost“ Modriča u partnerstvu sa Udruženjem „Vive žene“ Tuzla uz stručnu i

finansijsku podršku UN Women i uz konsultacije sa Gender centrom Vlade Republike Srpske. Projekat

predstavlja nadogradnju dosadašnjih aktivnosti gender istitucionalnih mehanizama i UN-ovih agencija u

ovoj oblasti. Predstavljene su lokacije u kojima se provodi projekat i ciljevi procjene kapaciteta

profesionalaca za prevenciju i suzbijanje nasilja nad ženama i djevojčicama i nasilja u porodici sa

naglaskom na sprovođenje psihosocijalnog tretmana za počinitelje nasilja u oblasti rodno zasnovanog

nasilja i nasilja u porodici. Pojašnjena je metodologija prikupljanja podataka, statistički pregled i analiza

uzorka.

U drugom poglavlju – Analiza početnog stanja u oblasti rodno zasnovanog nasilja u opštinama Višegrad,

Sokolac i Rogatica (regija Istočno Sarajevo) i opštinama Bratunac, Srebrenica i Milići (regija Bijeljina)

razrađene su osnovne karakteristike i podaci o učestalosti nasilja u porodici u ovim područjima,

procedurama postupanja, vrstama podrške koje imaju žrtve rodno zasnovanog nasilja kroz procjenu

postojećih modela rada i kapacitete profesionalaca koji rade na slučajevima rodno zasnovanog nasilja,

poznavanje i korištenje domaćih i međunarodnih propisa iz oblasti rodno zasnovanog nasilja, postojanje i

primjena internih ili multisektorskih protokola o postupanju, politika i procedura koje se koriste u ovoj

oblasti. Mapirana je percepcija rodno zasnovanog nasilja od strane zaposlenih u lokalnim institucijama u

smislu senzibiliteta prema ovoj problematici, stereotipizacije rodnih uloga u društvu, spremnosti da

nadograđuju svoje stavove. U završnom dijelu ovog poglavlja urađena je identifikacija prepreka i

prioriteta žena žrtava rodno zasnovanog nasilja.

U trećem poglavlju – Mapiranje potreba i mogućnosti lokalnih institucija za uspostavljanje i razvijanje

programa za rad sa počiniocima nasilja U ovom dijelu je izvršena analiza postojanja uputstava o

postupanju sa počiniocima nasilja u porodici, da li je i u kojoj mjeri razvijen program sprovođenja hitnih i

12

zaštitnih mjera od strane nadležnih institucija, da li postoji spremnost institucija za uspostavljanje i

razvijanje programa za rad sa počiniocima nasilja, njihove potrebe za dodatnim osnaživanjem kojim će

poboljšati svoje profesionalne kompetencije.

U četvrtom dijelu – Ključne preporuke Na osnovu procjena postojećih kapaciteta institucija podrške

na slučajevima rodno zasnovanog nasilja, postojanja internih ili multisektorskih protokola o

postupanju, poznavanju i korištenju domaćih i međunarodnih propisa i standarda iz oblasti rodno

zasnovanog nasilja, analize percepcije rodno zasnovanog nasilja od strane zaposlenih u lokalnim

institucijama u smislu senzibiliteta prema ovoj problematici, stereotipizaciji rodnih uloga u društvu i

spremnosti da nadograđuju svoje stavove definisane su preporuke za izmjene politika i procedura

radi unapređenja modela rada institucionalnih i vaninstitucionalnih mehanizama u oblasti

sprečavanja rodno zasnovanog nasilja sa posebnim akcentom na unapređenje postojećih servisa u

oblasti zaštite žrtava nasilja, program psihosocijalnog tretmana počinilaca nasilja i uspostavljanje

efikasnijih referalnih mehanizama.

1.3. Metodologija prikupljanja podatka

U saradnji sa timom Udruženja građana „Budućnost“ i Udruženja „Vive žene“ kreirani su polustruktuirani upitnici sa pitanjima prilagođenim nadležnostima svih institucija obuhvaćenim analizom, koji su korišteni u razgovoru sa profesionalcima/profesionalkama zaposlenim u lokalnim institucijama, opštinskim organima i nevladinim organizacijama u opštinama Višegrad, Sokolac i Rogatica – Istočno Sarajevo, i opštinama Bratunac, Srebrenica i Milići – regija Bijeljina. Upitnici sadrže različiti dijapazon pitanja kako bi se stekao što bolji uvid u postojeće načine rada institucija po pitanju suzbijanja i prevencije rodno zasnovanog nasilja, sa posebnim akcentom na provođenje psiho-socijalnog tretmana počinilaca nasilja u porodici. Osim intervjua sa profesionalcima/kama iz institucija, opštinskih službi i organizacija civilnog društva, naknadno je razvijena metodologija za prikupljanje podataka od strane žrtava rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici, kroz fokus grupe. Fokus ove analize je na kvalitativnom metodološkom pristupu polustrukturiranog intervjua s otvorenim pitanjima. U kvalitativnom metodološkom pristupu podaci su prikupljani kombinacijom različitih metoda kvalitativnog pristupa uključujući istraživanja dokumenata kao što su objavljene analize i drugi relevantni

13

dokumenti o problemu nasilja nad ženama i djevojčicama, te rada sa počiniocima nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini i šire, pregled rezultata dosadašnjih istraživanja kao i konsultacijom literature i internetskih izvora. Objašnjenje zakona i sankcija bilo je važno zbog dobijanja znanja i boljeg razumijevanja politike, prakse, ideja i pretpostavki vezanih za izricanje kaznenih i zaštitnih mjera u okviru zakona. Pored informacija dobijenih pregledom dokumenata i literature, glavni izvor informacija za ovo istraživanje bili su intervjui koji su provedeni s predstavnicima institucija, nevladinih organizacija i drugih aktera u zajednici. Smjernice intervjua su set jasnih instrukcija koje se tiču postavljenog glavnog pitanja. Svrha ovakvog tipa intervjua bila je da se dobije što je moguće više kompletnije i detaljnije razumijevanje postavljenog problema u analizi. Sačinjavanje smjernica za intervju zahtijevalo je dovoljno vremena za eksploriranje onog što je bilo poznato o nasilju nad ženama i djevojčicama, te sprovođenju psiho-socijalnog tretmana sa počiniocima nasilja u porodici, a u vezi s relevantnim pitanjima koja se odnose na temu istraživanja. Odlučeno je da se koriste smjernice za intervju kako bi najbolje iskoristili vrijeme za prikupljanje podataka za analizu, ali i zbog toga što ista ključna lista pitanja za sve ispitanike omogućava lakše sistematiziranje dobijenih podataka. U izradi procjene kapaciteta za prevenciju i suzbijanje nasilja nad ženama i djevojčicama i nasilja u porodici, naglasak je na sprovođenje psiho-socijalnog tretmana za počinitelje nasilja u porodici Cilj je bio napraviti analizu stanja u oblasti programa tretmana za počinioce rodno zasnovanog nasilja, a u skladu sa međunarodnim i nacionalnim obavezama, nasilja u porodici na području regije Bijeljina (opštine Srebrenica, Bratunac i Milići) i Istočnom Sarajevu (opštine Rogatica, Sokolac i Višegrad). Profesionalci/ke iz institucija su upoznati sa provođenjem analize na sastancima, a nakon toga je upućen dopis svim institucijama za učešće u analizi, sa molbom da imenuju osobe koje rade na predmetima i u vezi sa rodno zasnovanim nasiljem, imajući u vidu prvenstveno nasilje u porodici, te da prilikom odabira osoba vode računa o rodnom balansu. Prilikom provođenja procesa identifikovanja i analize multisektorske saradnje u oblasti suzbijanja i prevencije rodno zasnovanog nasilja, konsultantkinja je poštovala najviše profesionalne i etičke standarde rada, naročito u domenu čuvanja profesionalne povjerljivosti u vezi sa prikupljenim podacima. Na osnovu identifikacije i analize postojećih sistema djelovanja i podrške u projektnim opštinama, procjene kapaciteta za prevenciju i suzbijanje nasilja, procjene kapaciteta, interesa i mogućnosti za sprovođenje tretmana za počinitelje nasilja u porodici, te analize efikasnosti referalnih mehanizama u lokalnim zajednicama u smislju njegovih dobrih i loših strana, konsultantkinja je izradila konačni izvještaj koji, pored zaključaka sadrži i preporuke.

14

1.4. Analiza uzorka

U procesu terenskog prikupljanja informacija planirano je intervjuisanje zaposlenih osoba u javnim institucijama i nevladinim organizacijama u svih šest opština obuhvaćenih projektom.

Pravosudne institucije: uzorak je uključivao sudije osnovnih sudova koji rade na procesuiranju krivičnih djela i prekršaja koji imaju iskustva u radu na procesuiranju predmeta, odnosno djela rodno zasnovanog nasilja. Anketiranje je obavljeno sa tri (3) osobe, i to: dvoje sudija i sekretar suda, zaposleni u osnovnim sudovima u opštinama koje pripadaju regiji Istočno Sarajevo. I pored uloženih napora bilo je nemoguće organizovati intervju sa osobama zaposlenim u sudu, koji teritorijalno pripadaju opštinama u regiji Bijeljina. Policija: uzorak čine policijski službenici/ce koji rade na otkrivanju, dokazivanju i procesuiranju izvršilaca krivičnih djela i prekršaja sa elementima nasilja u porodici, pružaju zaštitu žrtava nasilja u porodici provođenjem hitnih mjera zaštite, ostvaruju saradnju sa drugim institucijama na svim nivoima kao i nevladinim organizacijama koje se bave ovom problematikom. Uzorak je uključivao četiri (4) osobe, policijskih službenika/ca i to, jedna osoba iz Regije Bijeljina, a tri osobe iz Regije Istočno Sarajevo. Zdravstvene ustanove: uzorak čine osobe zaposlene u zdravstvenim ustanovama: domovima zdravlja, centrima za mentalno zdravlje i specijalnoj bolnici za psihijatriju. Anketiranje je obavljeno sa osam (8) osoba. Proces je tekao nesmetano i uz svesrdnu podršku i razumijevanje predstavnika/ca ovih institucija u obje regije. Centri za socijalni rad: Аnketiranje je obavljeno sa zaposlenim osobama koje rade na referatu porodično pravne i socijalne zaštite. Uzorak čini sedam (7) osoba. Obrazovne ustanove: Anketirana je jedna osoba, pedagogica zaposlena u srednjoj školi u Bratuncu. Opštine: uzorak čine četiri (4) osobe koje rade u odjeljenjima za društvene djelatnosti na studijsko analitičkim poslovima i poslovima zdravstva i obrazovanja. Nevladine organizacije: uzorak čini pet (5) osoba koje se kroz svoj rad susreću sa problematikom nasilja u porodici i rodno zasnovanog nasilja. Žene žrtve rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici: uzorak čini ukupno sedamnaest (17) žena sa iskustvom rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici koje su u periodu 2015-2017. godine pokretale postupak u nadležnim institucijama zbog nasilja počinjenog od strane: supruga (9), bivšeg supruga (2), partnera (2), oca (3), sina (1).

15

1.5. Statistički pregled intervjuisanih osoba po institucijama

U procesu terenskog prikupljanja informacija, konsultantkinja je intervjuisala ukupno trideset (30) predstavnika/ce institucija i organizacija, a u opštinama Srebrenica, Višegrad i Sokolac obavila je grupne diskusije sa ukupno sedamnaest (17) žena koje su preživjele rodno zasnovano nasilje i nasilje u porodici. Ukupni uzorak na osnovu kojeg je urađena analiza čini četrdeset sedam (47) osoba.

Regija Istočno Sarajevo

Regija Bijeljina

INSTITUCIJA/ORGANIZACIJA MUŠKI ŽENSKI MUŠKI ŽENSKI UKUPNO

Osnovni sud 2 1 3

Policija 2 1 1 4

Zdravstvene ustanove 1 1 3 2 7

Centar za socijalni rad 3 2 1 6

Obrazovne ustanove 1 1

Opštine 3 1 4

Organizacije civilnog društva 1 4 5

UKUPNO 5 10 5 10 30

30

Tabela 1. Statistika uzorka po institucijama razvrstana po polu

ODNOS ŽRTVE SA POČINIOCEM NASILJA Učesnice

fokus grupa

suprug 9

bivši suprug 2

partner 2

otac 3

sin 1

UKUPNO 17 Tabela 2. Statistika uzorka – odnos žrtve sa počiniocem nasilja

16

2. ANALIZA POČETNOG STANJA U OBLASTI RODNO ZASNOVANOG NASILJA

U ovom poglavlju provedena je analiza početnog stanja u oblasti rodno zasnovanog nasilja u opštinama Višegrad, Sokolac i Rogatica (regija Istočno Sarajevo) i opštinama Bratunac, Srebrenica i Milići (regija Bijeljina). Prvi dio poglavlja odnosi se na statističke podatke i specifičnosti lokalnih zajednica u kojima se provodi analiza u pogledu učestalosti rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici. Drugi dio ovog poglavlja odnosi se na postupanje i procedure koje institucije provode u oblasti zaštite žrtava rodno zasnovanog nasilja, vrstama podrške koje imaju žrtve rodno zasnovanog nasilja kroz procjenu postojećih modela rada i kapacitete profesionalaca koji rade na slučajevima rodno zasnovanog nasilja, poznavanje i korištenje domaćih i međunarodnih propisa iz oblasti rodno zasnovanog nasilja, postojanje i primjena internih ili multisektorskih protokola o postupanju, politika i procedura koje se koriste u ovoj oblasti. Mapirana je percepcija rodno zasnovanog nasilja od strane zaposlenih u lokalnim institucijama u smislu senzibiliteta prema ovoj problematici, stereotipizacije rodnih uloga u društvu, spremnosti da nadograđuju svoje stavove. U trećem dijelu, kroz grupne diskusije sa ženama žrtvama rodno zasnovanog nasilja izvršena je procjena stvarne podrške I dostupnost usluga u procesu zaštite i oporavka nakon preživljenog nasilja.

2.1. Opšte informacije o lokalnim zajednicama

Broj Naziv mjesta Broj stanovnika

Muškarci Žene Procenat žena

Regija Istočno Sarajevo

1. Višegrad 10.668 5.106 5.562 52.14%

2. Sokolac 12.021 5.919 6.102 50.76%

3. Rogatica 10.723 5.273 5.453 50.85%

UKUPNO 33.412 16.298 17.117 51.23%

Regija Bijeljina

17

4. Bratunac 20.340 10.091 10.249 50.39%

5. Srebrenica 13.409 6.602 6.807 50.76%

6. Milići 11.441 5.798 5.643 49.32%

45.190 22.491 22699 50.23%

Tabela 3. Pregled opština po broju stanovnika3

U tabeli br. 3. naveden je broj stanovnika po opštinama, iz koje je vidljivo da su žene brojnije u svim opštinama, osim u Milićima. Centri za socijalni rad postoje u svih šest opština. Centri za zaštitu mentalnog zdravlja, koji djeluju u okviru domova zdravlja osnovani su i funkcionišu u Višegradu, Sokocu i Srebrenici. Pacijenti iz Bratunca se upućuju u srebrenički, a pacijenti iz Rogatice u sokolački Centar za zaštitu mentalnog zdravlja. U Miliće jednom sedmično dolazi tim vlaseničkog Centra za zaštitu mentalnog zdravlja. Osnovni sudovi osnovani su i djeluju u opštinama Višegrad, Sokolac i Srebrenica. Osnovni sud u Višegradu ima odjeljenje van sjedišta suda u Rogatici za područje opštine Rogatica. Za područje opštine Milići nadležan je Osnovni sud U Vlasenici, a za područje Bratunca nadležan je Osnovni sud u Srebrenici.

2.2. Procjena efikasnosti modela rada i kapaciteta profesionalaca/ki koji rade na slučajevima rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici Ovaj dio analize odnosi se na mapiranje procedura, primjenu strategija i protokola, poznavanje domaćih i međunarodnih standarda, stepen multisektorske saradnje i stavove profesionalaca/ki u oblasti suzbijanja i prevencije od nasilja na osnovu pola, dobre prakse na nivou lokalnih zajednica.

3 http://www.popis2013.ba/popis2013/doc/Popis2013prvoIzdanje.pdf - Agencija za statistiku BiH je 01.06.2016. gdoine objavila finalne rezultate popisa stanovništva održanog 2013. godine

http://www.popis2013.ba/popis2013/doc/Popis2013prvoIzdanje.pdf

18

2.2.1. Mapiranje internih procedura postupanja i prepreka za uspješno zbrinjavanje i podršku žrtvama rodno zasnovanog nasilja

U centrima za socijalni rad se nakon prijave nasilja žrtva sasluša, i prema izjavi ispitanika/ca zbog skučenog prostora u kome rade, gotovo da je nemoguće obezbijediti atmosferu povjerljivosti. Žrtve nasilja u porodici se javljaju samoinicijativno ili su upućeni od strane druge institucije. Ispitanici/ce iz Centra za socijalni rad Višegrad ukazuju da nemaju zaposlenog psihologa, što im često otežava rad. Žrtve se najčešće obraćaju zbog pokretanja brakorazvodnog postupka, te je jedan od prvih postupaka pokretanje postupka za pokušaj mirenja. To je obavezni postupak koji se provodi ukoliko par ima mldb. djecu. Ukoliko je potrebno, obavještava se policija i prijavljuje nasilje. U pojedinim centrima se nakon prvog razgovora sa žrtvom malo zastane sa pokretanjem postupka, dok se ne vidi da li će se žrtva i počinilac pomiriti. Prema navodima ispitanika/ca, policijski službenici nakon izlaska na teren i pisanja prekršajne kazne, upućuju informaciju Centru za socijalni rad, koje u skladu sa infromacijom šalju poziv i žrtvi i nasilniku da dođu na razgovor. Obavlja se savjetodavni razgovor sa porodicom od strane službenika Centra za socijalni rad. Jedna ispitanica je izjavila: “Nakon izricanja novčanih kazni od strane policije, nema ponovo prijavljenih slučajeva nasilja”. Na pitanje zbog čega nema ponovnih prijavljivanja, odnosno da li to znači da se u toj porodici više ne događa nasilje, odgovor je da žrtve ne prijavlju nasilje više zbog visine novčane kazne koju su platili nakon prvog prijavljivanja i da ta novčana kazna znatno utiče na njihov budžet jer većina počinitelja ni žrtava nisu zaposleni i ne ostvaruju redovne prihode.

Jedan ispitanik tvrdi da rijetko upućuje prijave nasilja prema Policiji zato što su “riješili problem i pružili podršku u okviru svoje institucije”. Centri za socijalni rad pružaju zaštitu, podršku i pomoć žrtvi bez obzira na to da li je protiv učinioca pokrenut krivični ili prekršajni postupak. Nadalje, nadležnost centara je da uređuju porodične odnose, radie sa žrtvom kao i sa počiniteljima nasilja, upućuje ih u institucije i subjekte koje im mogu pružiti pomoć. Od pisanih procedura o postupanju i evidentiranju prijava nasilja u porodici, intervjuisane osobe prepoznaju jedino „pisani obrazac koji se popunjava u slučaju prijave nasilja u porodici”. Od pravilnika i internih procedura profesionalci su naveli da koriste Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o sadržaju evidencije i izvještaja o nasilju u porodici, Pravilnik o načinu i mjestu sprovođenja zaštitne mjere obaveznog psihosocijalnog tretmana, Pravilnik o načinu sprovođenja hitnih zaštitnih mjera koje su u nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova. Službenici nemaju jasna uputstva o postupanju sa

19

počiniocem nasilja pri izlasku na teren. Centrima za socijalni rad nedostaju stručni kadrovi, najčešće psiholozi. Plan praćenja se pravi samo u ekstremnim slučajevima, tamo gdje se nasilje ponavlja. Podaci o žrtvama se čuvaju u njihovim dosijeima, s tim da ni jedan centar nema uredno vođene statističke podatke o žrtvama (i počiniocima). Iako tvrde da žrtve upućuju u sigurnu kuću, prema dostupnim podacima iz sigurnih kuća samo jedna žena sa četvoro djece iz Rogatice je smještena u sigurnu kuću početkom 2016. godine. Mišljenje intervjuisanih osoba je da postoji problem kvalifikovanja djela nasilja u porodici i porodičnoj zajednici, naročito u pogledu njegovog osnovnog oblika (član 208. st.1. Krivičnog zakona Republike Srpske4) u odnosu na kvalifikovanje djela kao prekršaja prema Zakonu o zaštiti od nasilja u porodici Republike Srpske. Lične teškoće prema izjavi ispitanika/ca su odlazak na sud i svjedočenje. Problem na ličnom nivou je i kada se žrtva neprestano vraća nasilniku i to što su žrtve često, prema mišljenju jednog ispitanika, „manipulativne“ pojašnjavajući da su se mnoge žene „osokolile“ zakonima koji ih štite da ponekad zbog „najobičnije sitnice i malo gurkanja“ prijavljuju nasilje.

Policijski službenici/ce iz obje regije izjavljuju da su procedure prijavljivanja definisane zakonom i izvan toga ne postoje drugi oblici djelovanja policije u slučajevima nasilja. Službenici policije navode da imaju pisane procedure u slučajevima prijavljivanja nasilja u porodici, postupanju i evidentiranju slučajeva. Svaka prijava, bilo telefonska ili lični dolazak se evidentira, a dežurni policajac izlazi na lice mjesta i o događaju sačinjava zabilješku. Ukoliko je potrebno obavještava centar za socijalni rad. Kontaktira se dežurni tužilac i zajedno odlučuju o težini djela – krivično ili prekršaj. Počinilac nasilja se ukoliko je to potrebno privremeno zadržava u policijskoj stanici (na primjer, ako je u alkoholisanom stanju). Problem je što u policiji nemaju adekvatnu prostoriju za žrtvu, naročito ako su sa njom i djeca.

Za ispitanike iz regije Istočno Sarajevo je problem što u ovoj regiji nemaju sigurnu kuću za smještaj i zbrinjavanje žrtava. Na nivou lokalne zajednice Sokolac više puta je pokretana inicijativa ali do danas još ništa konkretno nije dogovoreno. Najbliža sigurna kuća je udaljena oko 200 kilometara. Ispitanici/ce tvrde da se zaštitne mjere provode, s tim da se neke, poput mjere udaljenja iz kuće ili zabrane pristupa teže provode jer nemaju dobro razvijene mehanizame za praćenje.

4 Krivični zakon („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06, 73/10, 1/12 i 67/13)

20

Sudija/sutkinja/sekretar suda – intervjuisani su zaposleni u Osnovnom sudu u Višegradu, odjeljenju višegradskog suda u Rogatici i Osnovnom sudu u Sokocu, dok predstavnici suda iz regije Bijeljina nisu učestvovali pravdajući se da imaju mnogo posla. Dakle, svi stavovi intervjuisanih se odnose na regiju Istočno Sarajevo, koja po mnogo čemu može biti primjer dobre prakse sudovima u Republici Srpskoj, ali i cijeloj Bosni i Hercegovini. Iako se relativno mali broj slučajeva nasilja procesuira u odnosu na druge, mnogo veće regije, u ovim sudovima se izriče najveći broj zaštitnih mjera uključujući i mjeru psihosocijalni tretman. Ispitanici/ce tvrde da svim strankama ukazuju na pozitivne zakonske propise i prava koja imaju. Na pitanje šta rade u slučaju da žrtva odustane od gonjenja, ispitanici/ca su izjavili da izjava žrtve nije jedini dokaz, najčešće postoje materijalni dokazi o zadobijenim povredama, ali i policija kao ovlašteni organ može takođe dati izjavu kao službeno lice koje može potvrditi postojanje nasilja. Ispitanici/ca ukazuju da žrtva nasilja, odnosno oštećena prema Zakonu o krivičnom postupku Republike Srpske ima status privilegovanog svjedoka, te može odbiti da svjedoči ili može da povuče svoj iskaz u bilo kojoj fazi postupka. Prema mišljenju ispitanika/ce prekršajna djela obezvređuju i miniminiziraju ozbiljnost koju nasilje nad ženama ima. Zaštitne mjere propisane Zakonom o zaštiti od nasilja u porodici se sporadično izriču, a drugi oblici zaštite, na primjer zbrinjavanje žrtava u sigurnu kuću nisu na raspolaganju niti se nude žrtvama. Ovi podaci jasno ukazuju da je neprovođenje odredaba Zakona o zaštiti od nasilja u porodici posljedica nerazumijevanja nasilja nad ženama, kao i nedostatka konkretnih mehanizama za osiguranje koordinirane reakcije od strane svih nadležnih institucija o zaštiti žrtava i gonjenju počinilaca. Svi ispitanici/ce tvrde da su novčane kazne počiniocima kontraproduktivne, jer posljedice osjećaju žrtve. Kao pozitivan primjer koji može biti primjer dobre prakse svim ostalim lokalnim zajednicama je taj da sudije, kada ne dobiju prijedlog od strane institucija (centra za socijalni rad ili policije) imaju praksu da pozovu telefonom i dogovore se šta bi bilo najsvrsishodnije. Njihov apel je da ostali subjekti zaštite mnogo više koriste ovu mogućnost, jer se zaštitnim mjerama postižu puno bolji efekti od novčanih kazni. Zdravstveni radnici/ce zaposleni u domovima zdravlja tvrde da žrtvu nakon pružanja medicinske pomoći, evidentiraju žrtvu u Protokol nasilja u porodici, informišu policiju o slučaju, te na zahtjev žrtve izdaju ljekarsko uvjerenje. U Domu zdravlja i Centru za mentalno zdravlje postoje pisane procedure o postupanju i evidentiranju prijava nasilja u porodici.

Većina ispitanika/ca tvrdi da imaju odvojen prostor za razgovor i da žrtvama nastoje omogućiti bar toplu ljudsku riječ dok slučaj ne preuzmu ostale službe. Ispitanici/ce ističu da je praksa da se zbog psihološkog nasilja žrtva upućuje u Centar za zaštitu mentalnog zdravlja, te da se nasilje u takvim slučajevima ne prijavljuje policiji. Prema navodima psihologa iz Centra za mentalno zdravlje bilo je slučajeva gdje je

21

policijski službenik pretio “da će i žrtvi i počiniocu naložiti novčanu kaznu zbog narušavanja javnog reda i mira”. Jedan od ispitanika je odlučno ustvrdio da je njegov stav da neće prijaviti policiji nasilje ako ga žrtva za to zamoli, jer mu etički kodeks nalaže zabranu kršenja povjerljivog odnosa sa klijentom. Među najvećim problemima ističu odliv medicinskog edukovanog osoblja, odsustvo profesionalnog pristupa poslu. Na ličnom, emocionalnom nivou najveći problem je preobimnost posla zbog čega trpe pacijenti jer im se ne posvećuje dovoljno pažnje. Obrazovne institucije – samo jedna predstavnica srednje škole je intervjuisana, ali njena iskustva su od velikog značaja za izradu cjelokupne analize. Pedagogica iz Srednjoškolskog centra navodi da njihova škola ima tim koji se bavi nasiljem u porodici i koji se po potrebi sastaje i razmatra svaki slučaj zaveden u okviru škole. Takođe, imaju pisane procedure o postupanju u slučajevima nasilja u porodici. Zaposlene osobe u školama nemaju specifičnu edukaciju za oblast nasilja u porodici, nemaju dovoljno znanja o fenomenu nasilja i ovog društvenog problema, što utiče i na njihovu podršku djeci, pogotovu u procesu identifikacije/prepoznavanja djece sa problemima u porodici. U školi nema procedura koje regulišu postupanje u slučajevima nasilja, a stručno osoblje se ne oslanja na protokole potpisane između ministarstva prosvete i drugih ministarstava.

Organizacije civilnog društva – predstavnice četiri nevladine organizacije, od kojih tri djeluju na području opštine Bratunac a jedna na području opštine Višegrad. Iako se ove organizacje ne bave specifičnom podrškom žrtvama nasilja, veoma često im se one obraćaju za pomoć. Ni u jednoj regiji nema sigurne kuće gdje se mogu zbrinuti žrtve nasilja, a ispitanice tvrde da je potreba velika. Ispitanice tvrde da institucije ne koriste dovoljno kapacitete nevladinih organizacija. Nevladine organizacije iz regije Bijeljina navode da postupaju u skladu sa Protokolom intervencija u slučajevima nasilja nad ženama za svaku Opštinu, dok institucije ne navede uopšte Protokole kao proceduru u postupanju u slučajevima nasilja nad ženama. Na ličnom nivou, nevladine organizacije najviše nervira što žrtve odustaju od razvoda, odnosno što im je potrebno dugo vremena da se konačno odluče na korak izlaska iz nasilne zajednice.

Zaključci:

Na osnovu dobijenih podataka nije bilo moguće utvrditi koliko je ukupno prijavljenih slučajeva nasilja u 2016. godini po opštini. U regiji Bijeljina broj prijava zbog nasilja u institucijama se kreće od 2 do 10 osoba po opštini, s tim da se 3 do 5 prijava po opštini procesuira kao krivično djelo. Ostatak se odnosi na prekršajne prijave, gdje se najčešće izriče novčana kazna, u prosjeku oko 400 KM.

22

U regiji Istočno Sarajevo broj prijava za nasilje se kreće od 3 do 15 slučajeva po opštini.

Većina institucija nema interne pravilnike koji se primjenjuju u slučajevima nasilja u porodici.

Kada govore o sigurnosti žrtve ispitanici/ce navode da sigurnost procjenjuju na osnovu ponašanja počinioca, na osnovu podataka koje žrtva daje, indikatora rizika, te na osnovu istorije ranijeg nasilja.

Značenje “hitnosti postupanja u slučajevima nasilja u porodici” vide kao životnu ugroženost, te spašavanje iz životne ugroženosti, uključivanje drugih institucija ukoliko se nasilje dešava trenutno i procjenjuje se visok rizik kao i egzistencijalna i životna ugroženost žrtava, sa naglaskom na hitno pružanje podrške.

Krim. policajac (PS Višegrad): “Hitnost postupanja postoji kada se u konkretnom slučaju nakon prethodnog utvrđivanja činjenjičnog stanja procjeni da bi u konkretnoj situaciji, moglo doći do eksalacije nasilja, odnosno da je zbog takve situacije svrsihodno da se prema učioniocu nasilja u porodici izreknu hitne mjere zaštite”. Što se tiče prevencije nasilja u porodici, nasilja nad ženama i djevojkama, ispitanici/ce navode da nevladine organizacije sprovode programe prevencije, te da se ti programi sprovode i po školama gdje su uključeni stručni saradnici iz škola. Službenici policijskih stanica navode da dobro sarađuju sa osnovnim i srednjim školama gdje se održavaju redovna predavanja organizovana na nivou MUP-a RS, ali uglavnom na teme vršnjačkog nasilja i maloljetničke delinkvencije. Ostale institucije ne realizuju niti su uključene u programe prevencije.

Većina ispitanika/ca smatra da bi na području svih opština trebalo sprovesti intezivne medijske kampanje koje će podići javnu svijest o nasilju nad ženama i djevojčicama, te takođe informisati javnost o važnosti sprovođenja zaštitnih mjera za počinioce nasilja na prvom mjestu radi osiguranja žrtve, te što sprovođenje zaštitnih mjera može doprinjeti smanjenju nasilja nad ženama i djevojčicama.

2.2.3. Mapiranje propisa, strategija, pravilnika, protokola na osnovu kojih subjekti zaštite grade politike unapređenja ravnopravnosti polova U ovom dijelu analize posebna pažnja posvećena je mapiranju dokumenata od značaja za postupanje u slučajevima rodno zasnovanog nasilja, a na osnovu kojih se grade politike lokalnih institucija i organizacija.

23

Centri za socijalni rad u obje regije svoj rad zasnivaju isključivo na domaćim zakonima, prvenstveno Zakonu o socijalnoj zaštiti i Porodičnom zakonu. Četiri od ukupno šest ispitanika/ca su jasno definisale diskriminaciju na osnovu pola, navodeći primjere iz prakse. Međunarodni dokumenti, njihovo poznavanje i primjena su potpuno zanemareni. Kao i u slučaju ostalih institucija, poznavanje međunarodnih propisa koji regulišu oblast rodno zasnovanog nasilja ostaje na pojmovnom nivou, ali bez stvarnog poznavanja sadržaja. Konvencija o pravima djeteta i Istanbulska konvencija su jedini međunarodni dokumenti koji se pominju od strane ispitanika/ca, s tim da im sadržaj ovih dokumenata nije poznat. Dvije trećine ispitanika/ca su čuli/e za specijalne zakone, a neke od njih su i pobrojali/e i naveli da su upoznati da isti imaju prioritet u primjeni u odnosu na druge zakone opšteg tipa. Svi ispitanici/ce navode da u radu koriste isključivo domaću zakonsku regulativu koju smatraju sasvim dovoljnom za uspješno zbrinjavanje žrtava. Policijski službenici/ce intervjuisani tokom prikupljanja podataka se pridržavaju propisa Republike Srpske i procedura za slučajeve nasilja u porodici. Među domaćim zakonima koje koriste, u primjeni su prije svega Krivični zakon RS, ZKP i Zakon o prekršajima RS, a navode i Zakon o zaštiti od nasilja u porodici. Izmjene domaćih zakona se prate redovno putem službenih glasnika RS, kao i internih obavještenja, depeša MUP-a RS. Prijedlozi za prevazilaženje nejasnoća u pogledu pokretanja prekršajne prijave ili izvještaja o počinjenom krivičnom djelu odnose se na izmjene zakona i podzakonskih akata u oblasti sprečavanja i suzbijanja nasilja na osnovu pola jasnim definisanjem nasilja u porodici i porodičnoj zajednici u okviru Krivičnog zakona RS i Zakona o zaštiti od nasilja u porodici u smislu razgraničenja oblika i obilježja krivičnog djela i prekršaja, a prema mišljenju svih ispitanika/ca trebalo bi izraditi komentare ova dva zakona i to u dijelu koji se odnosi na procesuiranje prekršaja zbog nasilja u porodici i porodičnoj zajednici, kao i potreba jasnog definisanja ovlaštenja i mjera koje preduzima policija u procesuiranju krivičnog djela nasilja u porodici i porodičnoj zajednici u prekršajnom postupku i u okviru Zakona o zaštiti od nasilja u porodici. O kvalitetu primjene Zakona o zaštiti od nasilja u porodici troje ispitanika smatra da je on u teoriji dobar, ali da je njegova primjena u praksi otežana. Većina ispitanika/ca su iznijeli niz primjedbi i razloga zbog kojih se zaštitne mjere ne sprovode u praksi, između ostalog što se u neku ruku preferiše dobrovoljnom pristanku, na primjer počiniocu nasilja na učešće u psihosocijalnom tretmanu.

24

Intervjuisane osobe su ukazale da ne postoje adekvatne prostorije u okviru policijskih stanica za privođenje i privremeno zadržavanje lica koja su počinila nasilje. Počinioci nasilja se nakon privođenja brzo vraćaju u porodicu a time se žrtve izlažu opasnosti da ponovo dožive nasilje. Sve intervjuisane osobe poznaju specijalne zakone, i to: Zakon o zaštiti porodice od nasilja, Zakon o maloljetnicima RS. Nisu dovoljno upoznati sa odredbama Zakona o ravnopravnosti polova BiH, kako kažu „jer je to zakon na državnom nivou, a oni primjenjuju zakone donesene od strane Republike Srpske“. Ispitanici/ce smatraju da se slučajevi rodno zasnovanog nasilja mogu efikasno riješiti domaćim zakonima i procedurama, te da im ne trebaju međunarodni propisi i konvencije. Pravosudne institucije - Sudije primarno prepoznaju i u praksi koriste Krivični zakon RS5, Zakon o krivičnom postupku RS6, Zakon o zaštiti od nasilja u porodici RS7, Zakon o zabrani diskriminacije BiH8, koje smatraju za najznačajnije domaće zakone u pogledu prevencije i suzbijanja nasilja na osnovu pola.

Kao pojavne oblike nasilja na osnovu pola, Zakon o ravnopravnosti polova BiH prepoznaje, ali se ne ograničava, na nasilje koje se dešava u porodici ili domaćinstvu, nasilje koje se dešava u široj zajednici, nasilje koje počine ili tolerišu organi vlasti i drugi ovlašteni organi i pojedinci i nasilje na osnovu pola u slučaju oružanih sukoba. Zakon obavezuje nadležne vlasti da preduzmu odgovarajuće mjere suzbijanja i sprečavanja nasilja po osnovu pola u javnoj i privatnoj sferi, te obavezuje mehanizme pružanja pomoći, zaštite i naknade žrtvama nasilja, kao i mjere kojim se omogućava edukacija i podizanje svijesti o nasilju po osnovu pola. Intervjuisani/a su izjavili da su upoznati sa djelima diskriminacije po osnovu pola, koja su regulisana Zakonom o ravnopravnost polova BiH, ali nisu bili u mogućnosti da preciznije definišu ova djela na način kako su regulisana ovim zakonom, obzirom da ih u praksi i ne koriste. Zakon o ravnopravnosti polova BiH9 uvodi krivičnopravnu zaštitu za nasilje na osnovu pola, kao i za uznemiravanje i seksualno uznemiravanje kao oblike diskriminacije na osnovu pola, za koje je propisana

5 Krivični zakon („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06, 73/10, 1/12 i 67/13) 6 Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske (prečišćeni tekst „Službeni glasnik Republike Srpske, br. 100/09) 7 Zakon o zaštiti od nasilja u porodici (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 102/12, 108/137) 8 Zakon o zabrani diskriminacije, („Službeni glasnik Bosne i Heregovine“, br. 59/09) 9 Zakon o ravnopravnosti polova Bosne i Hercegovine (prečišćeni tekst „Službeni glasnik BiH, br. 32/10)

25

kazna zatvora od šest mjeseci do pet godina. Zakon definiše diskriminaciju na osnovu pola, kao svako stavljanje u nepovoljniji položaj bilo kojeg lica ili grupe lica zasnovano na polu zbog kojeg se licima ili grupi lica otežava ili negira priznavanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda. Nasilje na osnovu pola je svako djelovanje kojim se nanosi ili može biti nanesena fizička, psihička, seksualna ili ekonomska šteta ili patnja, kao i prijetnja takvim djelovanjem koje sputava lice ili grupu lica da uživa u svojim ljudskim pravima i slobodama u javnoj i privatnoj sferi života. Značaj međunarodnih standarda za zaštitu ljudskih prava kada je u pitanju nasilje nad ženama je izuzetno veliki. Od usvajanja Konvencije o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena iz 1979. godine razvijen je čitav set standarda. Obavezujuće konvencije, kao što je Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava ali i neobavezujući standardi su takođe od značaja, jer vrlo često sadrže konkretne obaveze države. Od međunarodnih propisa i standarda intervjuisani poznaju Evropsku konvenciju o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, Konvenciju o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (CEDAW), Konvenciju proti transnacionalnog organizovanog kriminala. Međunarodni dokumenti se, kako kažu, najviše pominju na edukacijama koje organizuju Centar za edukaciju sudija i tužilaca RS, Gender centar Vlade RS ili nevladine organizacije. Osim UN-ovih praktičnih mjera za eliminaciju nasilja nad ženama u oblasti krivičnopravne prevencije i krivičnog pravosuđa važno je pomenuti i zapažanja stručnog tijela za praćenje Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (Кomitet CEDAW) о situaciji u Bosni i Hercegovini10, u kojima je navedeno da se svi međunarodni sporazumi o ljudskim pravima, uključujući i ovu Konvenciju direktno primjenjuju u državi članici, te je u članu 14. dao preporuku da država osigura de facto sudsku primjenjivost prava iz Konvencije u svim domaćim sudovima i mehanizmima, a posebno njene koncepte o direktnoj i indirektnoj diskriminaciji i ravnopavnosti. Zdravstveni radnici/ce Više od polovine intervjuisanih nije upoznato ni sa domaćim ni međunarodnim dokumentima koji se odnose na rodno zasnovano nasilje. Jedna intervjuisana osoba je pitala da li joj se može pojasniti šta to znači „rodno zasnovano nasilje“. Intervjuisani/e nisu zadovoljni što se Zakonom o mentalnom zdravlju eksplicitno nalaže da mogu intervenisati samo u slučajevima ako je počinilac nasilja registrovano lice u CMZ.

10 Zaključni komentari UN-ovog Komiteta za eliminaciju diskriminacije žena za BiH, engl. verzija dostupna na: http://www.unhchr.ch/ (zadnji pristup 06.06.2017) Neslužbeni prijevod Zaključnih komentara UN-ovog Komiteta za eliminaciju diskriminacije žena za BiH, od 02.06.2011. godine, sa engleskog jezika, dostupan na http://www.ombudsmen.gov.ba/materijali/preporuke/preporuke/ (zadnji pristup 06.06.2017)

26

Prijedlozi za poboljšanje domaće zakonske regulative su da je potrebna bolja i brža primjenjivost zakona; Pedagogica Sagovornica ispred obrazovne ustanove skoro uopšte ne prepoznaje međunarodne konvencije o ljudskim pravima i njihove odredbe. U praksi se obično koriste domaći zakoni počev od onih opštih, kao što je Zakon o radu RS do specifičnih, kao što je Zakon o osnovnom obrazovanju RS. Opštinske vlasti Predstavnice opštinskih vlasti koje su učestvovale u analizi prepoznaju Zakon o zaštiti porodice od nasilja, Zakon o zabrani diskriminacije BiH i Zakon o ravnopravnosti polova BiH. Međunarodne dokumente iz oblasti rodno zasnovanog nasilja ne poznaju. Nevladine organizacije Za razliku od mnogih ispitanika/ca iz institucija, predstavnice nevladinih organizacija poznaju veći broj međunarodnih konvencija u oblasti rodno zasnovanog nasilja, no stiče se utisak da je i to poznavanje uglavnom na pojmovnom nivou, a ne na nivou poznavanja sadržaja. Od domaćih zakonskih propisa prepoznaju da su Zakon o zaštiti porodice od nasilja i Zakon o ravnopravnosti polova BiH specijalni zakoni koji imaju prioritet u primjeni u odnosu na druge zakone opšteg tipa. Kao rezime, može se reći da ne postoje politike i procedure na kojima institucije sistema grade politike zaštite od rodno zasnovanog nasilja.

2.2.4. Analiza multisektorske saradnje u oblasti suzbijanja i prevencije nasilja na osnovu pola i dobre prakse na nivou lokalnih zajednica U ovom dijelu analizirana je saradnja institucija po regijama, jer je bilo drastičnih odstupanja u pogledu ostvarene/neostvarene saradnje.

Regija Bijeljina

Ukoliko se desi nasilje nad ženama i djevojčicama ili nasilje u porodici i ukoliko preživjela nasilja odluči da se obrati za pomoć, uglavnom se prvo javlja policiji, domu zdravlja i centru za socijalni rad (ne nužno tim redosljedom). Žrtve se iz policije upućuju prema centru za socijalni rad a ponekad i domu zdravlja. U postupanju u slučaju nasilja nad ženama i djevojčicama i nasilja u porodici postoji multisektorski pristup, s tim da ne postoji hodogram kretanja.

27

Institucije koje pružaju usluge u slučajevima nasilja nad ženama i djevojčicama i nasilja u porodici međusobno sarađuju, s tim da su u sve tri opštine: Bratuncu, Srebrenici i Milićima tokom 2012. godine potpisani protokoli o postupanju i saradnji nadležnih subjekata. Ispitanici, stručni radnici u domovima zdravlja nemaju informaciju o postajanju Protokola intervencija u slučajevima nasilja u porodici dok predstavnici Centra za socijalni rad smatraju da protokol treba pospješiti. Predstavnice nevladinih organizacija, koje su bile nositeljice izrade i lobiranja za usvajanje Protokola o postupanju u slučajevima nasilja u porodici, smatraju da Protokoli postoje samo na papiru a da se u praksi uopšte ne sprovode, te da ih treba unaprijediti i razviti hodograme djelovanja.

Centri za socijalni rad u sve tri opštine tvrde da imaju dobru saradnju sa sudom, policijom i centrom za zaštitu mentalnog zdravlja. Policijske stanice takođe tvrde da imaju dobru saradnju sa centrom za socijalni rad. U Centru za mentalno zdravlje Srebrenica ističu da imaju problematičnu saradnju sa Centrom za socijalni rad, jer se ne zna šta uraditi i kako postupiti da bi se slučaj riješio, pa se proces često zaustavlja prije nego je završen. Slično razmišljanje je i u opštinama Bratunac i Milići, koji tvrde da centri za socijalni rad u ovim opštinama nemaju dovoljno kapaciteta da odgovore na sve zadatke. Što se tiče saradnje sa nevladinim organizacijama, sve institucije navode da imaju dobru saradnju sa organizacijama koje se bave pružanjem podrške ženama.

Upućivanje žrtava u sigurnu kuću je rijetko jer centri za socijalni rad izbjegavaju da upute žrtvu nasilja u sigurnu kuću. Razlozi su nedostatna sredstva za smještaj i tretman zrtve u sigurnoj kući. Tokom analize, nije se mogao dobili ni jedan podatak koliko je žrtava sa ovog područja smješteno u sigurnu kuću.

Regija Istočno Sarajevo U opštinama Višegrad, Sokolac i Rogatica su potpisani protokoli o postupanju nadležnih institucija u slučajevima nasilja. Protokolima su precizirane aktivnosti koje imaju za cilj da obezbijede kvalitetniju saradnju i unapređenje rada nadležnih subjekata zaštite na poslovima sprečavanja i suzbijanja nasilja u porodici i rodno zasnovanog nasilja. Koliko će i da li će institucije međusobno sarađivati to zavisi od njihovog interesovanja i želje da zajednički rade na unapređenju ove oblasti. U ovoj regiji se može posebno istaći kao dobar primjer saradnje sudova sa ostalim subjektima zaštite i nevladinim organizacijama, učešće na zajedničkim sastancima, obukama, dogovor oko rješavanja pojedinačnih slučajeva pa čak i usaglašavanje zaštitne mjere i sankcije koju će sud izreći. Ispitanici/ce u regiji Istočno Sarajevo naveli su da imaju odličnu međusobnu saradnju, ali da im veliki problem pravi nedostatak kapaciteta u pojedinim institucijama, npr. u Centru za socijalni rad Rogatica i

28

Višegrad, kojima nedostaju psiholozi. Kada je u pitanju saradnja sa nevladinim sektorom ispitanici su uglavnom zadovoljni, naročito zbog kako su naglasili velikog broja edukacija i stručnih seminara koje su organizovale upravo nevladine organizacije.

2.2.5. Analiza stavova ispitanika/ca o rodno zasnovanom nasilju U cilju sprovođenja samog programa psiho-socijalni tretman počinitelja nasilja u porodici bilo je važno dobiti uvid kakve stavove profesionalci imaju u odnosu na nasilje u porodici, nasilje nad ženama i djevojkama. Pod nasiljem nad ženama neki od ispitanika vide da je “žena rob, uticaj partrijarhalnog odgoja, psihološka moć muškaraca, psihološko ponižavanje, psihičko i fizičko zlostavljanje, fizički i verbalni napad, primoravanje, dokazivanje da je muško, svaki vid omaložavanja”.

Predstavnici centra za mentalno zdravlje smatraju da nasilje nad ženama uključuje: “psihološko, fizičko, ekonomsko nasilje, svako ugrožavanje integriteta i dostajanstva osobe, postupci koji drugoj osobi pričinjavaju duševnu i fizičku patnju i bol”.

Predstavnice nevladinog sektora nasilje nad ženama vide kao “svako djelo nasilja utemeljeno u fizičkoj, seksualnoj i psihičkoj povredi”.

Kako zajednica gleda na žrtve nasilja, a kako na počinioce ispitanici su naveli da se “obično žene gledaju kao krivci dok se postupak počinioca opravdava. I dalje su prisutni partrijarhalni stavovi u smislu da se počiniocima neporavdano toleriše zloupotreba nasilja nad ženama i djecom. Neki smatraju da se počinilac osuđuje zbog nasilja te da ni jedno nasilje ne treba opravdavati. Ponašanje počinioca je društveno prihvatljivo u zajednici, društvo koje je puno predrasuda. Počinoci se posmatraju kao "muškarčine", a žrtve su “jadne” s kim one žive i rijetko bivaju podržane. Ponašanje počinioca se opravdava kroz njihovu ovisnost o alkoholu”.

Razlozi koje ispitanici navode zašto žene trpe nasilje i ostaju u nasilnoj zajednici su slijedeći: “teška materijalna situacija, strah od odvajanja od djece, strah od proganjanja od strane nasilnika, nepovjerenje u institucije, nemaju podršku ostatka porodice, ekonomska ovisnost, lična nesigurnost, nisko samopoštovanje, tradicija, strah, ugled porodice, izostanak socijalne zaštite, nivo obrazovanja”.

Svi ispitanici su se složili da ne postoje situacije koje opravdavaju nasilje nad ženama i djevojkama. Psiholog iz Centra za mentalno zdravlje Srebrenica navodi: “Ukoliko se nasilje može zaustaviti, ono je opravdano, dakle odbrambenim i u smislu konstruktivnog rješenja (destrukcija u funkciji konstrukcije)”.

29

Ispitanicima je postavljeno pitanje kako postupaju u slučaju kada sumnjaju u navode žrtve. Većina ispitanika navodi da nisu bili u takvoj situaciji. Predstavnica Centra za socijalni rad Milići u takvim slučajevima postupa “tako što traži izvore informacija i na drugim mjestima”, dok psiholog Centra za mentalno zdravlje Srebrenica je imao “jedan takav slučaj koji se odnosi na ekonomsko zlostavljanje bivšeg počinioca nasilja, koji je dalje upućen u proceduru prema Policiji i Tužilaštvu”.

Svi ispitanici smatraju da je nasilje u porodici “ozbiljan problem na kojem treba ozbiljno raditi jer utiče na razvoj djece, naročito emocionalni razvoj, izaziva traume, dovodi do trajnih izmjena ličnosti, smanjuje kvalitet života i u kombinaciji sa visokim stresom predisponirajući je faktor pojave mnogih bolesti, somatskih, psihosomatskih, mentalnih, i nerijetko može imati i fatalni ishod”.

Većina ispitanika/ca smatra da je opravdano pokrenuti sudski postupak jer “šamar jeste nasilje, od šamara se kreće i nema razloga da se šamar u porodici toloriše”.

Na pitanje da li se sa nasilničkim ponašanjem rađa, a ne uči, te da nema puno pomoći u radu sa nasilnicima ispitanici smatraju da “tretman sa počiniocima nasilja može pomoći u smanjenju nasilja, da se sa nasiljem ne rađa nego je to usvojeni model ponašanja na koji se može uticati. Jako je važno da nasilno ponašanje bude sankcionisano i da nije dozvoljno. Učenjem se mogu i razviti i adaptibilniji oblici ponašanja, jer postoji mnogo psihoterapijskih modaliteta za izmjenu ponašanja i naučenih obrazaca”.

2.2.6. Procjena potreba subjekata zaštite i preporuke

Dvije trećine ispitanika/ca, uglavnom iz Regije Bijeljina nije upoznato o postojanju CAHVIO /Instanbulske konvencije. Šest ispitanika/ca je učestvovalo u edukaciji za primjenu konvencije. Na osnovu mišljenja ispitanika/ca, trebalo bi svaka institucija da pravi plan obuka koje će realizovati, a osobe koje učestvuju na edukacijama bi trebalo da imaju obavezu da prenesu stečeno znanje i ostalom osoblju.

Iako se godinama već realizuju obuke koje se odnose na postupanje u slučajevima nasilja, profesionalci/ke smatraju da je potrebno planski, sinhronizovano organizovati obuke za svo zaposleno osoblje. Ispitanici navode da su potrebna dodatna znanja i vještine o sprovođenju zaštitnih mjera, posebno policijskim službenicima i uposlenicima centara za socijalni rad. Stručnjaci, koji bi trebali da rade na sprovođenju psiho-socijalnog tretmana počinitelja nasilja, nemaju dovoljno znanja iz te oblasti i potrebne su im dodatne edukacije koje bi doprinjele boljoj i uspješnijoj sprovedbi tretmana.

Svi ispitanici smatraju da trebaju dodatne obuke koje bi doprinjele unapređenju rada a tiču se prevencije nasilja, pristup u radu sa žrtvama i počiniocima tretmana, psihosocijalni tretman počinioca nasilja, te

30

specijalizirane obuke koje prate savremene trendove a odnose se na rad sa žrtvama i počiniocima nasilja. Uposlenici Centra za mentalno zdravlje navode da trebaju i psihoterapijske obuke iz dječije integrativne psihoterapije, EMDR terapije i sl.

Tokom intervjua, sa ispitanicima je diskutovano i o ključnim problemima sa kojima se suočavaju u okviru nadležnosti za suzbijanje i sprečavanje nasilja gdje je utvrđeno da se ne sprovode sve zakonske procedure i mogućnosti, da nema sankcionisanja počinioca, te da je nasilje u ovim zajednicama još uvijek porodični a ne društveni problem. Psiholog iz Centra za mentalno zdravlje navodi slijedeće: “Ne postoji fizička i materijalna bezbjednost žrtve, tretmani sa počiniocima nasilja se ne sprovode, nema dovoljno motivacije za počinioce da se uključe u tretman, posebno one koji su ovisni o alkoholu”.

Predstavnici zdravstvenih ustanova (domova zdravlja i centara za mentalno zdravlje) smatraju da imaju adekavatan prostor koji osigurava zaštitu žrtvama, dok predstavnici drugih institucija ne posjeduju adekvatan prostor. Oni ističu da im nedostaje intenzivna saradnja sa institucijama socijalne zaštite kako bi njihove intervencije u slučajevima nasilja u porodici bile još efikasnije. Predstavnici centara za socijalni rad smatraju da bi njihov rad u slučajevima nasilja u porodici bio efikasniji ukoliko bi imali više angažovanog stručnog kadra. Mišljenje predstavnika opština je “da institucije trebaju biti povezane i imati više podrške”. Predstavnica Centra za socijalni rad ističe da stručni kadar u njihovom centru treba dodatne obuke, predstavnici Doma zdravlja ne dobijaju dovoljno informacija kada upute slučaj u drugu instituciju, predstavnici nevladinih organizcija smatraju da bi trebalo raditi na povezivanju i uspostavljanju saradnje kako bi intervencije u slučajevima nasilja u porodici bile što efikasnije.

Da bi se unaprijedila efikasnost i postigli bolji rezultati kod suzbijanja porodičnog nasilja, predstavnici centara za mentalno zdravlje ističu da treba poboljšati zakonsku regulativu te raditi na njenoj dosljednoj primjeni, predstavnici centara za socijalni rad ističu da odlazak kod psihologa, psihijatra ili hospitalizacija ne mora biti samo na dobrovoljnoj osnovi, nego da počinioci nasilja, pa i same žrtve mogu biti prinudno odvedene, ukoliko stručna lica procijene da je to potrebno. Predstavnici Doma zdravlja smataraju da treba raditi na promjeni svijesti prema nasilju nad ženama kroz različite preventivne programe, predstavnici nevladinih organizacijanavode da treba raditi na sprovođenju izrečenih mjera i osnaživanju multisektorske saradnje.

Svi ispitanici smatraju da bi sprovođenje mjere psiho-socijani tretman počinioca nasilja doprinio smanjenju nasilja u njihovim zajednicama.

31

2.3. Identifikacija prepreka i prioriteta žena žrtava rodno zasnovanog nasilja U procesu izrade analize uočeno je da je za validaciju cjelokupnog dokumenta neophodno imati

mišljenja i stavove žena sa iskustvom nasilja. Održane su tri fokus grupe na kojima je učestvovalo

ukupno 17 žena, koje su u periodu 2015-2017. pokretale postupak u nadležnim institucijama zbog

počinjenog nasija od strane supruga, bivšeg supruga, partnera, oca i cina. Fokus grupe su održane u

opštinama Srebrenica, Višegrad i Sokolac, jer u ovim opštinama funkcionišu centri za zaštitu mentalnog

zdravlja.

Starosna struktura učesnica istraživanja omogućavala je percepciju stvarnosti iz ugla različitih generacija

žena, dobi od 30 do 40 godina, kao i onih koje su blizu 70-tim godinama života. U ukupnom uzorku, 11

žena je udato, 1 je udovica, razvedenih je 2 a samo 3 učesnice su bile neudate u trenutku provođenja

istraživanja. Ipak, samo dvije od njih žive same dok su ostale u zajednici. U nekoliko slučajeva broj članova

domaćinstva je 5 ili 6 što ukazuje i na višegeneracijske porodice ili zajednice koje su česte, posebno u

kategorijama stanovništva koje je diretno pogođeno siromaštvom. 8 učesnica nema djecu.

Među ispitanicama najviše je bilo žena sa završenom srednjom školom, njih 6, 1 sa završenim fakultetom.

Više od polovine učesnica su nižeg obrazovnog statusa (nezavršena osnovna škola -1, OŠ – 6, KV -3). U

budućim istraživanjima bilo bi važno ukrštati starosnu strukturu sa podacima o obrazovanju i statusu u

odnosu na problem, jer se u evidencijama o nasilju u porodici sreće sve više mladih žena koje imaju samo

osnovno obrazovanje, što može biti direktna posljedica ratnih i poratnih teškoća u rješavanju osnovnih

egzistencijalnih prilika, kao i izbjeglištva, progona i drugih oblika stradanja. Zbog toga je na pitanje

obrazovanja u fokus grupnim diskusijama posvećena posebna pažnja. Od učesnica fokus grupa, samo njih

6 izjasnilo se da je zaposleno, 3 su nezaposlene, tri poljoprivrednice, 4 domaćice i 1 je penzionerka.

Zanimljive razlike u podacima pojavljuju se u pitanjima vezanim za imovinska pitanja. Od ukupnog broja

ispitanica 14 nema imovinu na svoje ime, dok su na pitanje stanovanja njih 3 zaokružile odgovor da „žive

u vlastitoj kući“. Ostale žive u porodičnoj zajednici sa svojih ili roditeljima supruga. Četiri žene od ukupnog

broja su podstanarke a 2 žive u alternativnom smještaju, dakle u stanju su siromaštva. Samo 3 ispitanice

ima imovinu upisanu na svoje ime, što ukazuje na ograničenu ekonomsku samostalnost većine ispitanica.

32

Sve učesnice fokus grupnih diskusija bile su aktivne i iznosile svoja iskustva i stavove i sve su bile vidno

potresene dok su pričale sjećanja na preživljeno nasilje. Razgovor i podsjećanje na preživljeno nasilje za

učesnice je i dalje oblast traumatskog iskustva sa dosta pokazatelja duboke neprerađene traume (suze,

pauze i prekidi u govoru i drugi simptomi). Iako su sve učesnice imale stav da ne vole da pričaju o lošim

stvarima i da ih je najbolje zaboraviti, na kraju diskusije većina ih se zahvalila na mogućnost da ispričaju

svoju priču.

Razgovor u svim fokus grupama je protekao u veoma prijatnoj i podržavajućoj atmosferi i nije bilo tenzija

ni na jednoj liniji potencijalno mogućih suprotstavljenih iskustava i mišljenja (nacionalna pripadnost,

raseljeno i domicilno stanovništvo, politička opredijeljenost, različita dob i obrazovanje, itd..).

Nasilje nad ženama iz ugla žrtava - Učesnice fokus grupe navode da potiču i žive u partrijahalnim

porodicama, te da je nasilje i dalje privatni problem u njihovim zajednicama. O nasilju se ne govori javno,

pokušava se riješiti unutar porodice. Ukoliko neko i preuzme odgovornost da prijavi nasilje u porodici,

tada policija obavijesti počinitelja i žrtvu ko je prijavio slučaj i obično i počinitelj i žrtva pokazuju ljutnju

prema toj osobi, što njih navodi da ne prijavljuju nasilje.

Institucije koje pružaju podršku i zaštitu žrtvama nasilja - Učesnice navode da nemaju povjerenje u

institucije i da institucije ne pružaju posebnu zaštitu sa naglaskom na policiju, koja se uvijek stavi na

stranu muškarca.

„Pozvala sam policiju telefonom jer mi je sin prijetio da će me ubiti. Kada su došli ispričala sam šta mi se

događa već duže vrijeme. Jedan policajac me je pitao da li stvarno želim da prijavim mog sina. Ja sam

malo razmislila i rekla: „Ne znam. Kada bih znala da će to uticati na njega da se promijeni, prijavila bih ga.

Ali ako ga niko ne zastraši, biće još gori prema meni. Policajac mi je rekao da ja o tome odlučujem i da oni

neće da se miješaju.“

Nisu zadovoljne radom centara za socijalni rad, jer je izgledalo kao da im ne vjeruju i da nisu

zainteresovani. Više puta je odgađano pokretanje postupka. Centar za socijalni rad uglavnom pruži

novčanu podršku, i ne pokušava da riješi problem. Žrtve, njih dvije su odustale od dalje procedure, vratile

su se u bračnu zajednicu i obustavile postupak. Uglavnom, navode da se osjećaju iskorišteno i izigrano i da

33

gube povjerenje u institucije jer osjećaju da one nemaju empatije i razumjevanja za probleme žrtava.

Većina ih i dalje ima partrijarhalne stavove jer smatraju da su i same žrtve doprinjele nasilju u porodici.

Devet učesnica ima iskustvo sa zdravstvenim ustanovama nakon što su se obratile zbog saniranja

povreda. Sve su zadovoljne ukazanom intervencijom, s tim da je jedna učesnica istakla:

„Ljekar me je pitao šta mi se dogodilo? Svi u ambulanti, njih 3-4 je gledalo u mene. Bilo me je sramota da

priznam da me je muž unakazio. Rekla sam da sam pala. Vidjela sam da mi ne vjeruju, ali nisu me dalje

ispitivali. Otišla sam kući i tek sutradan, kada sam skupila hrabrost sam otišla u policiju i prijavila. Ne

znam, mislim da sam očekivala da će me ljekar ohrabriti da ispričam šta mi se stvarno dogodilo.“

Iskustvo sa sudom je za svaku ženu bilo traumatično. Nisu znale šta i kada treba reći, nisu imale advokata

koji bi umjesto njih govorio. Jedna žena je ispričala da je na sudu od sudije dobila podršku. On nije

dozvolio njenom mužu da govori kada on hoće, već ga je upozoravao da će ga izbaciti iz sudnice. Na nju je

to tako dobro djelovalo da je prestala da se plaši.

Učesnice navode da nisu imale saradnju sa drugim institucijama po pitanja nasilja u porodici, nasilja nad

ženama i djevojčicama.

Šta je potrebno uraditi da se smanjilo nasilje u prodici i nasilje nad ženama i djevojčicama? Većina

učesnica navodi da o nasilju u porodici treba javno govoriti, raditi na prevenciji sa djecom i mladima u

školama. Važno je da nasilje u porodici prestane da bude privatni problem. Učesnice navode da bi svi

subjekti u zaštiti trebalo aktivnije da učestvuju u zaštiti od nasilja u porodici, da policija ne izvještava

žrtvu i počinitelja ko je prijavio nasilje. Smatraju da treba osnažiti institucije kadrovski i sa znanjem da bi

se poboljšao pristup u pružanju podrške žrtvama nasilja.

34

3. PROGRAM RADA SA POČINIOCIMA NASILJA Nasilje u porodici prepoznato je kao globalni problem koji bitno narušava osnovna ljudska prava članova porodice, ali i demokratizaciju i prosperitet društva. U poslednjih nekoliko godina medjunarodne organizacije uključujući Vijeće Evrope razvile su strateške dokumente čiji je cilj sprečavanje i zaustavljanje nasilja muškaraca u porodici, odnosno nasilja u porodici uopšte. Zajedničko im je da:

1. nasilje u porodici određuju kao društveno neprihvatljivo i kriminalno ponašanje;

2. podstiču međusektorski pristup prevenciji i zaustavljanju nasilja u porodici;

3. naglašavaju potrebu razvoja programa usmjerenih na nasilnike, uz

4. stalni razvoj i unapredjenje usluga žrtvama porodičnog nasilja. Nasilje u porodici je društveni problem koji značajno narušava kvalitet života i mentalno zdravlje svih onih koji su mu izloženi posredno ili neposredno. Država ima pravo i obavezu preduzeti potrebne mjere da bi spriječile naislja u porodici odnosno smanjila i olakšala njegove posljedice. Ovo određenje jasno izražava stav da nasilje u porodici nije samo i isključivo problem pojedinca ili porodice kao sistema, već zastupa koncept odgovornosti države da preduzme odgovarajuće mjere koje uključuju:

• djelotvorni zakonski okvir djelovanja, uključujući krivične sankcije, posredovanje i obavezu tretmana počinilaca;

• preventivne mjere, uključujući javno informisanje i obrazovanje čiji je cilj promjena sistema koji zastupa tradicionalne odnose moći i nejednakosti u porodici u odnosima muškaraca i žena, roditelja i djece;

• djelotvorne mjere zaštite, uključujući skloništa, savjetovališta, centre za podršku i slične usluge za one koji su preživjeli nasilje u porodici.

Institucije sistema su se kroz pritisak medjunarodnih institucija i domaćih nevladinih organizacija aktivno uključile u navedene medjunarodne trendove koji se ogledaju kroz razvoj programa za zaštitu žena žrtava nasilja; razvoju zakonskih regulativa i inkriminisanju nasilnog ponašanja u porodici kao krivičnog/prekršajnog djela, razvoju edukativnih programa za senzibilizaciju stručnjaka za rad u području nasilja nad ženama, te izradu strateških dokumenata koji su osnov borbe protiv nasilja u porodici. Republika Srpska, kao jedan od dva entiteta u BiH kroz zakonodavstvo je stvorilo pretpostavke za drugačiji pristup nasilnicima izricanjem zaštitne mjere (Zakon o zaštiti od nasilja u porodici RS), psiho-socijalnog tretmana počinilaca nasilja. Ovo područje djelovanja do sada se u praksi pokazalo kao neprovodivo jer

35

sudovi ne izriču ovu zaštitnu mjeru niti su stručnjaci za rad sa počiniocima osposobljeni da mogu provoditi ovu sveobuhvatnu aktivnost. S druge strane, čini se da je dobro što nije do sada ništa uradjeno jer uvodjenje posebne obaveze psiho-socijalnog tretmana u slučajevima nasilničkog ponašanja u porodici se ne smije svesti samo na specifični psihijatrijski tretman i liječenje od ovisnosti jer brojni počinioci nasilja u porodici nisu ni ovisnici o alkoholu i drogi, ni duševni bolesnici, niti su djelo nasilja učinili u stanju smanjene

uračunljivosti.

3.1. Normativno pravni okvir za provođenje psihosocijalnog tretmana sa počiniocima nasilja

Poslednjih godina rapidno su razvijani različiti dokumenti od strane međunarodnih organizacija za uvođenje rehabilitacijskog rada i tretmana počinilaca rodno zasnovanog nasilja. Neki od tih dokumenata postali su obavezujući nakon što su ratifikovali od strane institucija Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina kao i njeni entiteti Federacija BiH i Republika Srpska u skladu sa zahtjevima usvojili je strategije, zakone i propise koji ukazuju na to da postoji volja institucija da sprate normativno-pravne procese koji se dešavaju na međunarodnom nivou. U nastavku slijedi pregled međunarodnih konvencija i direktiva i normativne i zakonske osnove za psihosocijalni tretman počinilaca rodno zasnovanog nasilja u BiH i Republici Srpskoj11

• Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije žena (1979.) i Opšta preporuka Komiteta za

eliminaciju diskriminacije žena: br. 19 o nasilju nad ženama (1992.)

Komitet za eliminaciju diskriminacije žena - stručno tijelo zaduženo za praćenje primjene Konvencije Ujedinjenih nacija o ukidanju svih oblika diskriminacije žena (CEDAW)12 je tokom tumačenja odredbi

11 Modul za obuku za psihosocijalni tretman počinilaca rodno zasnovanog nasilja u porodici Konačna verzija (2015), Priredio prof. dr. Dean Ajduković, Saradnici: Nenad Galić, prof. Ivanka Marković i Adisa Mehić

36

Konvencije donio opštu preporuku koja se direktno dotiče tematike nasilja nad ženama. Navode se mjere koje države članice moraju preduzeti, u skladu sa obavezama koje proizilaze iz članstva države u CEDAW-u. Preporuka predstavlja prvi međunarodni pravni instrument koji pruža definiciju rodno zasnovanog nasilja, te izričito navodi da ono predstavlja vrstu diskriminacije, obzirom da je “nasilje usmereno protiv žena zato što su žene ili koje pogađa žene disproporcionalno”. Preporuka navodi i mjere koje države članice trebaju primjenjivati u borbi protiv nasilja u porodici, a koje, između ostaloga, uključuju i pokretanje i provođenje rehabilitacijskih programa za počinioce nasilja u porodici.

• Pekinška deklaracija i Platforma za akciju (1995.)

Pekinška deklaracija i Platforma za akciju daju smjernice za zemlje članice Ujedinjenih nacija za postupanje na sprečavanju i suzbijanju nasilja nad ženama. U okviru strateškog cilja “(D.1.) Preduzeti integralne mjere na sprečavanju i eliminaciji nasilja nad ženama”, jedna od akcija koje vlade, lokalne vlasti, organizacije u okviru zajednice i nevladine organizacije trebaju poduzeti jeste i da se osiguraju, finansiraju i potiču savjetodavni i rehabilitacijski programi za počinioce nasilja i unapređuju istraživanja s ciljem jačanja napora vezanih za takvo savjetovanje i rehabilitaciju radi sprečavanja ponavljanja rodno zasnovanog nasilja.13

• Zaključna zapažanja na kombinovani četvrti i peti periodični izvještaj Bosne i Hercegovine

Komiteta za ukidanje diskriminacije žena, CEDAW/C/BIH/CO/4-5 (2013.)

Zaključna zapažanja Komiteta za eliminaciju diskriminacije žena (ili CEDAW Komiteta) za Bosnu i Hercegovinu donesena su 2013. godine. Između ostalog, a u vezi sa nasiljem nad ženama, Komitet je izrazio zabrinutost zbog nedosljedne primjene zakona koji regulišu nasilje u porodici u Republici Srpskoj i Federaciji BiH, te ograničenog broja izrečenih zaštitnih mjera i blage kaznene politike sudova prema učiniocima nasilja u porodici. Jedna od upućenih preporuka CEDAW Komiteta u oblasti borbe protiv

12 Ratifikovana od BiH 1995. godine / dio Aneksa 1. (“Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u Bosni i Hercegovini”) Ustava Bosne i Hercegovine.

13 Poglavlje IV-D “Nasilje nad ženama”, strateški cilj D.1., paragraf 125. alineja i) Platforme za akciju.

37

nasilja nad ženama je da nadležna tijela vlasti „[u]spostav[e] djelotvorne institucionalne mehanizme za koordinaciju, praćenje i ocjenu efikasnosti uticaja razvijenih strategija i preduzetih mjera sa ciljem da [se] osigura dosljedn[a] primjen[a] zakona na svim nivoima“.14 Savjet Evrope

• Preporuka Komiteta ministara Savjete Evrope o Evropskim pravilima o sankcijama i mjerama u

zajednici Rec 16 (1992.)

Preporuka Komiteta ministara je pravni instrument Savjeta Evrope koji sadrži obavezu svih država članica Savjeta Evrope da periodično izvještavaju o primjeni standarda/aktivnostima na koje se instrument odnosi. Suština ovog dokumenta jeste osiguranje da se prema prekršiteljima postupa sa poštovanjem kao prema odgovornim ljudskim bićima, u skladu sa svim međunarodno garantovanim ljudskim pravima počinilaca. Iz njega je vidljivo da se naglasak stavlja na provođenje sankcija protiv počinilaca nasilja u samoj zajednici, a ne njegovo izdvajanje iz zajednice za vrijeme trajanja sankcije. Time se nastoji povećati društvena odgovornost počinilaca, njegovog razumijevanje posljedica svojeg nasilnog ponašanja na žrtvu i društvo, a smanjuju se negativne posljedice koje izdvajanje ima na funkcioniranje porodice i pojedinca.

Istovremeno niz pravila (Pravila 30-32, 39, 55, 77) definišu šta države članice moraju napraviti kako bi se uspostavio rehabilitacijski rad s počiniocima nasilja u porodici koji vodi računa o navedenim principima. Pravila određuju da rehabilitacijski programi trebaju biti zasnovani na znanju o njihovoj efikasnosti, koji uslovi ili obaveze mogu biti odgovarajući za postizanje cilja odustajanja od nasilnog ponašanja, te da je prekršitelj spreman da sarađuje i ispoštuje uslove i obaveze postavljene programom. Provođenje programa treba individualizirati prema ličnim potrebama počinilaca i mogućnostima da sudjeluje u njegovom provođenju. Osoblje koje provodi tretmanski program se mora dodatno obučavati za njegovo provođenje, te redovno usavršavati i razvijati edukacijom i procjenjivanjem učinaka svojeg rada. Program mora biti svrsishodan za prekršitelja i treba da pridonese njegovom ličnom razvoju bitnom za prilagođavanje društvu, pa metode nadzora i osiguravanja kvalitete treba da služe ovim ciljevima. Moraju se definisati postupci u odnosu na prekršitelja i na organ koji donosi odluke u slučaju prekršiteljevog nepridržavanja ili nedovoljnog poštovanja izrečenih uslova ili obaveza.

14 Paragraf 22. tačka (a), strana 6 CEDAW/C/BIH/CO/4-5. Dostupno na < http://www.arsbih.gov.ba/images/documents/cedaw_4-5.pdf>. Pristupljeno 05.11.2013.

http://www.arsbih.gov.ba/images/documents/cedaw_4-5.pdf

38

• Preporuke o zaštiti žena od nasilja Komiteta ministara Savjeta Evrope Rec 5 (2002.)

Ovaj pravni instrument, između ostalog, izričito naglašava obavezu da države organizuju interventne programe za počinioce nasilja, koji treba da podstaknu počinioce nasilja da prihvate nenasilne modele ponašanja, koji će im pomoći da postanu svjesni svojih radnji i prepoznaju svoju odgovornost za nasilje. Preporuka navodi da interventni programi ne treba da funkcionišu kao alternativa presudi/sankciji, već dodatna zaštitna mjera čiji je cilj sprečavanje nasilja, a da počinioci treba da dobrovoljno sudjeluju. Naglašeno je da države treba da razmotre uspostavljanje specijalizovanih interventnih centara za nasilne muškarce koje će odobriti država i da podržavaju centre podrške inicirane od nevladinih i drugih organizacija, u skladu s raspoloživim sredstvima. Kao mjera komplementarnosti i sveobuhvatnosti u pružanju zaštite od rodno zasnovanog nasilja naglašeno je da interventni programi namijenjeni muškarcima treba da sarađuju sa programima koji se bave zaštitom žena žrtava nasilja.

• Kampanja Savjeta Evrope protiv nasilja nad ženama: minimalni standardi za službe podrške (EG-

VAW-CONF (2007.)

U okviru kampanje Savjeta Evrope protiv nasilja u porodici definisani su standardi koje subjekti sprečavanja i suzbijanja nasilja nad ženama i nasilja u porodici treba da postignu i unaprijede u državama članicama. U dokumentu koji definiše minimalne standarde za službe podrške, između ostaloga, navodi se obaveza nadležnih organa da obezbijede resurse, kvalitet i dostupnost za rad sa počiniocima nasilja, radi bezbjednosti žena i sprečavanja nasilja. U dokumentu su navedene jasne preporuke o tome kako se radi psihosocijalni tretman i osnovni principi u radu.

• Konvencija o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici / Istanbulska

konvencija („Službeni glasnik BiH - Međunarodni ugovori“, br. 19/13)

Na osnovu člana V 3. d) Ustava Bosne i Hercegovine i saglasnosti Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine (Odluka broj 01,02-05-2-685/13 od 23. jula 2013. godine), Predsjedništvo Bosne i Hercegovine na 38. redovnoj sjednici, održanoj 07. avgusta 2013. godine, donijelo je Odluku o ratifikaciji Konvencije Savjeta Evrope o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici (ETS 210), sačinjene u Istanbulu, 11. maja 2011. godine. Ovim činom odredbe i standardi konvencije su formalno-

39

pravno postali obavezujući za organe vlasti na državnom, entitetskom, kantonalnom i opštinskom/gradskom nivou vlasti u Bosni i Hercegovini. Konvencija definiše nasilje nad ženama kao kršenje osnovnih ljudskih prava i oblik diskriminacije. Kao jedan od osnovnih ciljeva postulira se izrada mjera zaštite i pomoći svim žrtvama nasilja nad ženama i nasilja u porodici.15 U poglavlju koje se bavi ulogom i značajem prevencije, ova Konvencija posebno se dotiče “programa preventivne intervencije i programa za rad s počiniocima nasilja”, propisujući sljedeće:

• Članice će preduzeti neophodne zakonodavne odnosno druge mjere za osnivanje i podršku programa koji imaju za cilj da počinioci nasilja u porodici nauče i usvoje nenasilno ponašanje u međuljudskim odnosima u pogledu sprečavanja daljnjeg nasilja i izmjene obrazaca nasilnog ponašanja.

• Članice će preduzeti neophodne zakonodavne odnosno druge mjere za osnivanje i podršku programa za rad s učiniocima, posebno seksualnim prijestupnicima, koji imaju za cilj sprečavanje ponavljanja krivičnog djela.

• Prilikom preduzimanja mjera iz st. 1. i 2., članice će osigurati da bezbjednost, podrška za žrtve i njihova ljudska prava budu od primarnog značaja i da, prema potrebi, osnivanje i provođenje ovih programa bude u bliskoj saradnji sa specijaliziranim službama za podršku žrtvama. 16

Dakle Konvencijom se izričito nalaže državama članicama pokretanje ili podrška postojećim rehabilitacijskim programima rada sa počiniocima nasilja s ciljem sprečavanja daljeg nasilnog ponašanja, pri čemu se ova aktivnost primarno provodi kako bi se žrtvi pružila dodatna zaštita.

Normativne i zakonske osnove za psihosocijalni tretman počinilaca rodno zasnovanog nasilja u BiH i Republici Srpskoj

Bosna i Hercegovina

15 Član 1. alineja c. Istanbulske konvencije. 16 Vidi član 16. konvencije.

40

Na nivou Bosne i Hercegovine je u posljednjih pet godina doneseno više dokumenata koji predstavljaju politički okvir za suzbijanje nasilja nad ženama u porodici (rezolucija, strategija i akcioni plan), te Zakon o ravnopravnosti polova. Oni zajedno čine normativni kontekst za uvođenje rehabilitacijskog rada s počiniocima nasilja u porodici u oba entiteta.

• Zakon o ravnopravnosti polova u Bosni i Hercegovini - Prečišćeni tekst (“Službeni glasnik Bosne i

Hercegovine”, br. 32/10)

Zakon o ravnopravnosti polova u BiH predstavlja okvir unutar kojeg se sve politike, programi, mjere i aktivnosti na polju unapređenja rodne ravnopravnosti donose i primjenjuju u Bosni i Hercegovini. Zakon zabranjuje rodno zasnovano nasilje, odnosno nasilje po osnovu pola, te propisuje obavezu za nadležne vlasti da poduzmu odgovarajuće mjere radi ukidanja i sprečavanja nasilja po osnovu pola u javnoj i privatnoj sferi života, te osiguraju instrumente pružanja zaštite, pomoći i naknade žrtvama.17 Zakon dalje prepoznaje edukaciju i podizanje svijesti radi eliminacije predrasuda, običaja i svih drugih praksi baziranih na ideji inferiornosti ili superiornosti bilo kojeg pola, kao i na stereotipnim ulogama osoba muškog i ženskog pola kao presudne aktivnosti u procesu borbe protiv rodno zasnovanog nasilja i postizanja rodne ravnopravnosti. Konačno, zakon propisuje obavezu za nadležne organe na svim nivoima vlasti da su dužni poduzimati sve odgovarajuće i potrebne mjere radi provođenja ovog zakona, te mjera i aktivnosti iz Gender akcionog plana Bosne i Hercegovine, kroz redovne programe rada uz osiguranje budžetskih sredstava.

• Rezolucija o borbi protiv nasilja nad ženama u porodici („Službeni glasnik Bosne i Hercegovine”,

br. 15/08)

Rezolucija Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine potvrđuje da svaki oblik nasilja nad ženama u porodici predstavlja kršenje prava i osnovnih sloboda žena, te da ono poništava ostvarivanje tih prava i osnovnih sloboda. Rezolucijom je takođe izražena zabrinutost zbog nedovoljno ostvarenog napretka u Bosni i Hercegovini na zaštiti i promovisanju prava i sloboda u svim slučajevima nasilja nad ženama.

• Gender Akcioni Plan Bosne i Hercegovine za period od 2013 - 2017. godine (GAP)

17 Vidi član 6. Zakona o ravnopravnosti polova u BiH.

41

GAP je usvojen na 62.sjednici Savjeta ministara Bosne i Hercegovine, održanoj 03.09.2013. godine i predstavlja drugu po redu srednjoročnu strategiju za postizanje rodne ravnopravnosti u BiH18. GAP navodi tri strateška cilja koja je potrebno preduzeti u raznim oblastima društvenog života na cjelokupnom području BiH, s ciljem promovisanja i ostvarivanja rodne ravnopravnosti. U okviru oblasti „Sprečavanje i suzbijanje nasilja na osnovu pola, uključujući nasilje u porodici kao i trgovinu osobama“, sadržana je mjera „Podrška programima psihosocijalnog tretmana počinitelja ili onih koji pribjegavaju nasilnom ponašanju u porodici i drugim sredinama, kao i programima za reintegraciju žrtava nasilja i trgovine osobama u društvo, uključujući i reintegraciju u obrazovni sistem i na tržište rada“. Republika Srpska Sprečavanje i suzbijanje rodno zasnovanog nasilja i nasilja u porodici, pored sankcionisanja učinilaca, uključuje i aktivnosti vezane za primjenu određenih mjera prema učiniocima različitih oblika nasilja kojima se nastoji pomoći samim učiniocima da uspostave samokontrolu nad svojim emocijama i ponašanjem i da usvoje takve socijalne vještine koje će im omogućiti da prihvate nenasilni način ponašanja. U tom kontekstu posebna pažnja se posvećuje aktivnostima vezanim za psihosocijalni tretman učinilaca nasilja u porodici. Primjena ove mjere, pod određenim uslovima i u različitim oblicima, predviđena je u nekoliko zakona i strategija, koje su usvojene u Republici Srpskoj. Tako npr. Zakon o zaštiti od nasilja u porodici, kao posebnu zaštitnu mjeru, predviđa obavezan psihosocijalni tretman (čl. 27), a Pravilnikom o načinu sprovođenja zaštitne mjere – obavezan psihosocijalni tretman uređuje su pobliže način sprovođenja iste. Krivičnim zakonom Republike Srpske predviđena je mogućnost izricanja mjere bezbjednosti obavezan psihosocijalni tretman učiniocima krivičnih djela sa elementima nasilja, što znači da u situaciji kada radnja nasilja u porodici bude okvalifikovana kao krivično djelo, sud ima mogućnost da učiniocu djela izrekne ovu mjeru bezbjednosti. Psihosocijalni tretman učinilaca nasilja u porodici predviđen je i Strategijom za borbu protiv nasilja u porodici u Republici Srpskoj za period od 2014 do 2019. godine te Strategijom razvoja mentalnog zdravlja u Republici Srpskoj (2009 – 2015 godina.). Navedeno ukazuje na činjenicu da je zakonodavac prepoznao značaj i ulogu psihosocijalnog tretmana učinilaca nasilja u porodici u kontekstu

18 Prvobitni GAP BiH (“Službeni glasnik Bosne i Hercegovine”, br. 41/09) donesen je za vremenski period od 2006-2011. godine. U vezi relevantne regulative, u okviru poglavlja XII “Uloga muškaraca”, predviđena je aktivnost pružanja podrške u kreiranju programa za psihosocijalni tretman muškaraca koji pribjegavaju nasilnom ponašanju u porodici i drugim sredinama. Takođe, unutar poglavlja XI “Nasilje u porodici, nasilje na osnovu pola, uznemiravanje, seksualno uznemiravanje i trgovina osobama (trafficking)”, predviđa se provođenje rada sa potencijalnim nasilnicima/nasilnicama ili osobama sklonim nasilnom ponašanju, naročito sa djecom iz porodica sa nasilnim članom.

42

borbe protiv nasilja u porodici, a navedeni akti predstavljaju dobru osnovu za uvođenje i realizaciju psihosocijalnog tretmana učinilaca nasilja u porodici u sistem mjera prevencije i suzbijanja nasilja u porodici u Republici Srpskoj.

• Ustav Republike Srpske

Ustav Republike Srpske propisuje da su građani Republike ravnopravni u slobodama, pravima i dužnostima, da su jednaki pred zakonom i uživaju istu pravnu zaštitu bez obzira na rasu, pol, jezik, nacionalnu pripadnost, vjeroispovijest, socijalno porijeklo, rođenje, obrazovanje, imovno stanje, političko i drugo uvjerenje, društveni položaj ili drugo lično svojstvo.19 Prema odredbi člana 15 Ustava niko ne smije biti podvrgnut mučenju, svirepom, nehumanom ili ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju. U članu 36 se naglašava da porodica, majka i dijete imaju posebnu zaštitu. Navedeno predstavlja osnov zakonske regulative za krivičnopravnu zaštitu svih ljudskih prava i sloboda, a u kontekstu člana 36 Ustava i za posebnu zaštitu porodice.

• Porodični zakon („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 54/02, 41/08 i 63/14)

Brojne odredbe Porodičnog zakona direktno se dotiču konteksta postojanja i njegovanja harmoničnih odnosa u porodici, te međusobnog poštovanja i uzajamnog pomaganja bračnih supružnika, čime se stvaraju indirektne zakonske osnove koje tretiraju nasilje u porodici kao urušavanje zdravih porodičnih odnosa i kao ponašanja koje je protiv porodice. Prema odredbama zakona, centar za socijalni rad - kao organ starateljstva - ima značajna ovlaštenja u regulisanju porodično-pravnih odnosa, te, u slučaju kada najbolji interes dijeteta to zahtijeva, pruža pomoć roditeljima u sređivanju njihovih socijalnih, materijalnih i ličnih prilika i odnosa, te ih može uputiti u odgovarajuće savjetovalište.

• Krivični zakon („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06, 73/10, 1/12

i 67/13)

U grupi krivičnih djela protiv braka i porodice (glava XX) Krivični zakon Republike Srpske predviđa krivično djelo pod nazivom nasilje u porodici ili porodičnoj zajednici,20 kojim se, u nekoliko različitih oblika, inkriminiše nasilničko ponašanje jednog člana porodice ili porodične zajednice prema drugom članu porodice ili porodične zajednice. Pored propisane kazne zatvora koja se može izreći učiniocu ovog

19 Vidi član 10. Ustava Republike Srpske 20 Vidi član 208 Krivičnog zakona.

43

krivičnog djela, zakonodavac je predvidio i nekoliko mjera bezbjednosti koje se mogu izreći učiniocima krivičnog djela sa elementima nasilja. To su: zabrana približavanja i komunikacije sa određenim licem (čl.62a), udaljenje iz zajedničkog domaćinstva (čl. 62v) i obavezan psihosocijalni tretman (čl. 62b). Obavezan psihosocijalni tretman se može izreći krivično odgovornom učiniocu krivičnog djela sa elementima nasilja ako na osnovu ranijeg života učinioca i psihičkih karakteristika njegove ličnosti sud utvrdi da postoji opasnost da će ponoviti takvo ili slično djelo i da je radi otklanjanja ove opasnosti potreban psihosocijalni tretman. Postojanje opasnosti da će ponoviti takvo ili slično krivično djelo se utvrđuje na osnovu ranijeg života učinioca i psihičkih karakteristika njegove ličnosti. Ovaj uslov za izricanje mjere bezbjednosti je ispunjen ukoliko je učinilac krivičnog djela sa elementima nasilja i prije izvršenja konkretnog krivičnog djela pokazivao sklonost ka nasilničkom ponašanju, odnosno agresivnom ponašanju. To se može utvrditi na osnovu iskaza svjedoka ili na osnovu kaznene evidencije ili nalaza i mišljenja vještaka o psihičkoj strukturu njegove ličnosti. Mjera bezbjednosti obaveznog psihosocijalnog tretmana može se izvršiti uz izdržavanje kazne zatvora ili uz rad za opšte dobro na slobodi ili uz uslovnu osudu. Ova mjera traje dok ne prestanu razlozi zbog kojih je izrečena, ali najduže do isteka izdržavanja kazne zatvora ili izvršenja rada za opšte dobro na slobodi ili isteka vremena provjeravanju uz uslovnu osudu, a izvršava se u ustanovi za izvršenje kazne zatvora ili drugoj odgovarajućoj ustanovi. Obavezan psihosocijalni tretman se može nastaviti izvan odgovarajuće ustanove nakon što je osuđeni uslovno otpušten. Ako osuđeni ne nastavi psihosocijalni tretman, uslovni otpust će se opozvati. Ako se učinilac u vrijeme izvršavanja rada za opšte dobro na slobodi, koji mu je izrečen kao zamjena za kaznu zatvora, ne podvrgne obaveznom psihosocijalnom tretmanu, sud će donijeti odluku o izvršenju kazne zatvora. Ako se učinilac tokom vremena provjeravanja određenog uslovnom osudom ne podvrgne obaveznom psihosocijalnom tretmanu, sud će postupiti u skladu sa pravilima o opozivanju uslovne osude zbog neispunjenja određenih obaveza. Pored ove mjere bezbjednosti za individualni tretman učinioca krivičnog djela značajne su i mjera bezbjednosti obavezno psihijatrijsko liječenje (čl. 58) i obavezno liječenje od zavisnosti (čl. 59). Obavezno psihijatrijsko liječenje se izriče učiniocu krivičnog djela koji je krivično djelo učinio u stanju bitno smanjene uračunljivosti, ukoliko na osnovu težine izvršenog krivičnog djela i stepena učiniočeve duševne poremećenosti sud utvrdi da postoji opasnost da bi mogao izvršiti isto ili teže krivično djelo. Obavezno liječenje od zavisnosti je mjera bezbjednosti koja se učiniocu krivičnog djela može izreći ako je djelo učinio pod odlučujućim uticajem zavisnosti od alkohola ili opojnih droga, ako postoji opasnost da će zbog te zavisnosti i ubuduće činiti krivična djela. Zavisnost od narkotika ili alkohola je, prema iskustvu subjekata zaštite na terenu, veoma često uzrok nasilničkog ponašanja.

• Zakon o socijalnoj zaštiti („Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 37/12)

44

Zakon reguliše socijalnu zaštitu kao djelatnost od opšteg interesa za Republiku Srpsku, kojom se pruža pomoć licima kada se nađu u stanju socijalne potrebe i preduzimaju potrebne mjere radi sprečavanja, nastajanja i otklanjanja posljedica takvog stanja. Stanje socijalne potrebe je stanje u kojem je licu neophodna pomoć radi savladavanja socijalnih i drugih teškoća i stvaranja uslova za zadovoljavanje osnovnih životnih potreba a ukoliko se te potrebe ne mogu zadovoljiti u drugim sistemima socijalne sigurnosti. Djelatnost socijalne zaštite obuhvata mjere i aktivnosti za stvaranje uslova za ostvarivanje zaštitne funkcije porodice, uslova za samostalan život i rad lica koja se nalaze u stanju socijalne potrebe ili za njihovo aktiviranje u skladu sa sposobnostima, obezbjeđivanje sredstava za život materijalno neobezbijeđenim i za rad nesposobnim licima i drugim građanima koji su u stanju socijalne potrebe, kao i obezbjeđivanje drugih oblika socijalne zaštite. Korisnici prava i usluga koje su predviđene ovim zakonom su pojedinci, članovi porodice ili porodica u cjelini. Pod korisnikom socijalne zaštite podrazumijeva se lice koje se nađe u stanju socijalne potrebe, odnosno dijete ili punoljetno lice pod određenim uslovima. Tako npr. korisnik socijalne zaštite je dijete bez roditeljskog staranja, dijete žrtva nasilja, dijete sa neprihvatljivim ponašanjem ili npr. punoljetno lice – žrtva porodičnog nasilja ili punoljetno lice sa društveno negativnim ponašanjem.21 Dakle, učinilac nasilja u porodici kojem je izrečena zaštitna mjera obaveznog psihosocijalnog tretmana se smatra korisnikom socijalne zaštite jer se radi o punoljetnom licu sa društveno negativnim ponašanjem. Zakonom su predviđena različita prava u socijalnoj zaštiti, a sa aspekta rada sa učiniocima nasilja u porodici i prevencije nasilja u porodici, najznačajnije je pravo na savjetovanje. Pod savjetovanjem se, u smislu odredbe člana 55 stav 1 ovog Zakona, podrazumijeva „sistemska i programirana stručna pomoć koju realizuju stručni radnici primjenom metoda socijalnog rada i drugih društveno-humanističkih nauka, a čija je svrha pomoć pojedincu, članovima porodice ili porodici u cjelini u razvijanju, dopunjavanju, očuvanju i poboljšanju vlastitih socijalnih mogućnosti, a u slučaju bolesti, starosti, invalidnosti, nezaposlenosti, smrti bliskih lica, problema u vaspitanju djece i u odnosima roditelja i djece, problema rizičnih ponašanja djece i omladine, problema bračnih i vanbračnih odnosa, zaključenju braka, nasilja u porodici, uključivanja u svakodnevni život nakon dužeg boravka u institucijama, ostvarivanja pojedinih socijalnih prava, te u drugim nepovoljnim socijalnim okolnostima i kriznim situacijama”. Sprovodi se „na osnovu procjene ukupnih potreba korisnika, individualnog plana i sporazuma između pružaoca usluge i korisnika „a mogu ga sprovoditi „Centar, ustanova socijalne zaštite, nevladina organizacija i stručni radnik koji samostalno obavlja poslove socijalne zaštite kao profesionalne djelatnosti, pod uslovima da imaju

21 U članu 17 Zakona o socijalnoj zaštiti navedeno je taksativno ko se smatra korisnikom socijalne zaštite.

45

obezbijeđen poseban prostor i stručne kvalifikacije”(stav 2 i 3 člana 55). Način ostvarivanja savjetovanja, prema zakonu, propisuje se uputstvom za sprovođenje savjetovanja.22 U postupku ostvarivanja prava u socijalnoj zaštiti primjenjuju se metode socijalnog, pedagoškog, defektološkog, psihološkog i drugog stručnog rada (stav 3 član 65). Ostvarivanje prava iz socijalne zaštite vrše ustanove socijalne zaštite u koje spadaju i savjetovališta. Prema odredbi člana 122 ovog zakona „savjetovalište je ustanova u kojoj se profesionalnim stručnim metodama pruža pomoć pojedincima i porodicama u rješavanju svakodnevnih životnih problema i teškoća, a radi jasnijeg uvida u same probleme i pronalaženja kvalitetnih osnova za njihovo samostalno rješavanje. Savjetovalište se može organizovati i u okviru ustanova socijalne zaštite, djelatnosti udruženja građana, kao i u vidu obavljanja samostalne djelatnosti.” Samostalno obavljanje poslova socijalne zaštite kao profesionalne djelatnosti obuhvata isključivo poslove savjetovališta i specijalističkih socijalnih usluga (član 123). S druge strane, nadležnost centra za socijalni rad, kao primjera tipične ustanove socijalne zaštite, može se promatrati u okviru obavljanja stručnih poslova rehabilitacijskog tretmana učinilaca nasilja. Naime, centar za socijalni rad ima zakonska ovlašćenja da razvija i unapređuje preventivne aktivnosti koje doprinose sprečavanju i suzbijanju socijalnih problema, pruža dijagnostičke usluge, sprovodi odgovarajući tretman, savjetodavne, terapijske usluge i stručnu pomoć korisnicima/ama (član 101). Iz gore navedenog proizilazi da se pružanje usluge psihosocijalnog i rehabilitacijskog tretmana učinilaca rodno zasnovanog nasilja može obavljati putem: 1) centra za socijalni rad; 2) savjetovališta ukoliko tretman pruža pravno lice i 3) samostalnog obavljanja poslova socijalne zaštite kao profesionalne djelatnosti (u kom slučaju tretman pruža fizičko lice kao samostalnu profesionalnu djelatnost). Zakon propisuje da se usluge socijalne zaštite finansiraju iz budžeta Republike Srpske i jedinica lokalne samouprave, te da se pojedine socijalne usluge u mješovitom sistemu socijalne zaštite mogu finansirati donatorskim sredstvima, sredstvima pravnih i fizičkih lica i prilozima građana (član 132). Odredbom člana 134 izričito je predviđeno da se u “budžetu jedinice lokalne samouprave obezbjeđuju sredstva za finansiranje [...] proširenih prava u socijalnoj zaštiti [...], rad centara za socijalni rad i drugih ustanova socijalne zaštite čiji su osnivači jedinice lokalne samouprave i sredstva za podsticajne i razvojne programe kojima je cilj unapređivanje socijalne zaštite stanovništva.”

22 Iako je od stupanja na snagu ovog zakona prošlo nekoliko godina, ovo uputstvo još uvijek nije doneseno. Prema

informacijama iz nadležnog ministarstvo, trenutno se provodi procedura njegovog donošenja.

46

• Zakon o zaštiti od nasilja u porodici (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 102/12, 108/13)

Za razliku od Krivičnog zakona RS kojim su određene radnje nasilja u porodici regulisane kao krivično djelo, ovim zakonom se nasilje u porodici tretira kao prekršaj. Dakle, radi se takvim radnjama nasilja u porodici koje imaju manji stepen društvene opasnosti od krivičnog djela, odnosno radnje kojima se ugrožava spokojstvo, psihički, tjelesni, seksualni ili ekonomski integritet drugog člana porodice ili porodične zajednice.23 Osnovni cilj ovog zakona jeste zaštita žrtava nasilja u porodici sprečavanjem i suzbijanjem nasilja u porodici kojim se krše ustavom i zakonima zagarantovana ljudska prava i slobode (član 2). Prema Zakonu o zaštiti od nasilja u porodici (član 23) prekršajne sankcije za zaštitu od nasilja u porodici su: a) kazne, b) mjere upozorenja, v) zaštitne mjere i g) vaspitne mjere. Prekršajne kazne su kazna zatvora i novčana kazna. Mjere upozorenja su ukor i uslovna osuda. Vaspitne mjere su sudski ukor i vaspitne mjere pojačanog nadzora. Svrha prekršajnih sankcija iz stava 1. ovog člana jeste da se utiče na učinioca i ostale da ubuduće ne čine prekršaj nasilja u porodici, da se osigura nužna zaštita zdravlja i bezbjednost žrtve, te otklone okolnosti koje pogoduju ili podsticajno djeluju na izvršenje nasilja u porodici. Zaštitne mjere su: a) udaljenje iz stana, kuće ili nekog drugog stambenog prostora; b) zabrana približavanja žrtvi nasilja u porodici ili porodičnoj zajednici (u daljem tekstu: zabrana približavanja žrtvi); v) zabrana uznemiravanja ili uhođenja žrtve nasilja u porodici ili porodičnoj zajednici (u daljem tekstu: zabrana uznemiravanja ili uhođenja žrtve); g) obavezan psihosocijalni tretman i d) obavezno liječenje od zavisnosti (član 23a). Prekršajne sankcije izriče sud u prekršajnom postupku koji je pokrenut i sproveden u skladu sa odredbama zakona kojim se propisuju prekršaji. Iz perspektive rada sa učiniocima nasilja na otklanjanju okolnosti koje pogoduju ili podsticajno djeluju na izvršenje nasilja najbitnije su zaštitna mjera obaveznog psihosocijalnog tretmana i zaštitna mjera obaveznog liječenja od zavisnosti. Zaštitna mjera – obavezan psihosocijalni tretman, izriče se učiniocu nasilja, radi otklanjanja uzroka nasilničkog ponašanja i razvijanja samokontrole nad emocijama i ponašanja, u cilju smanjivanja i otklanjanja opasnosti ponavljanja nasilja. Propisano je da ova mjera može trajati do prestanka razloga zbog kojeg je određena, te da ne može trajati duže od jedne godine (član 27). Zaštitna mjera – obavezno liječenje od zavisnosti, izriče se učiniocu nasilja koji je nasilje izvršio pod

23 Radnje nasilja koje dovode do povrede navedenih vrijednosti člana porodice ili porodične zajednice, predstavljaju krivično djelo.

47

uticajem zavisnosti od alkohola, opojnih droga i drugih psihotropnih supstanci, a postoji opasnost da zbog te zavisnosti ponovo učini nasilje. Ova mjera određuje se u trajanju koje je potrebno za liječenje, zasnovanom na mišljenju specijalizovanih stručnjaka zaduženih za liječenje, s tim da je maksimalan period trajanja godina dana (član 28). Učinilac nasilja u porodici je dužan da postupi u skladu sa izrečenom zaštitnom mjerom. Subjekt zaštite koji u djelokrugu svog rada sazna da učinilac nasilja u porodici ne postupa u skladu sa izrečenom zaštitnom mjerom dužan je da o tome obavijesti nadležni sud i centar za socijalni rad (član 31.) Rješenje o izrečenim gore navedenim zaštitnim mjerama dostavlja se centru za socijalni rad i ustanovi koja izvršava zaštitnu mjeru u skladu sa odredbama Zakona o socijalnoj zaštiti (član 32). U skladu sa odredbom člana 45 stav 3 ovog zakona, ministar zdravlja i socijalne zaštite je donio Pravilnik o načinu i mjestu sprovođenja zaštitne mjere obaveznog psihosocijalnog tretmana i Pravilnik o načinu i mjestu sprovođenja zaštitne mjere – obavezno liječenje zavisnosti od alkohola i opojnih droga.

• Pravilnik o načinu i mjestu sprovođenja zaštitne mjere obaveznog psihosocijalnog tretmana („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 111/14)

Ovim pravilnikom se propisuje način sprovođenja zaštitne mjere obaveznog psihosocijalnog tretmana učinioca nasilja u porodici (u daljem tekstu: psihosocijalni tretman). Prema odredbi člana 2 ovog pravilnika, psihosocijalni tretman treba da zaustavi i spriječi dalje nasilje putem: 1) postizanja uvida i prihvatanja odgovornosti za vlastito nasilno ponašanje, 2) usvajanja samokontrole ponašanja, 3) učenja socijalnim vještinama i mijenjanjem uvjerenja koja doprinose nasilnom ponašanju, 4) otklanjanja uzroka nasilnog ponašanja i 5) postizanja pozitivnih promjena u ponašanju učinioca nasilja u porodici. Cilj sprovođenja psihosocijalnog tretmana je smanjivanje i otklanjanje opasnosti ponavljanja učinjenog nasilja. Psihosocijalni tretman se može odvijati u formi individualnog ili grupnog tretmana a zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici ga obavljaju u centru za zaštitu mentalnog zdravlja nadležnog doma zdravlja u saradnji sa centrom za socijalni rad (član 3 i 4). Učinilac nasilja u porodici, kojem je sud izrekao zaštitnu mjeru – obavezan psihosocijalni tretman, obavezan je da učestvuje u sprovođenju psihosocijalnog tretmana. Tokom sprovođenja psihosocijalnog tretmana, žrtva nasilja u porodici može biti uključena u tretman ukoliko na to pristane, te ukoliko je to potrebno prema ocjeni voditelja tretmana. U slučaju uključivanja žrtve u psihosocijalni tretman učinioca

48

nasilja u porodici, zdravstveni radnici i saradnici koji sprovode psihosocijalni tretman dužni su da postupaju sa povećanom pažnjom, uz otklanjanje, u koordinaciji sa drugim uključenim organima, ustanovama i službama, bilo kojih okolnosti i rizika koji mogu dovesti do ponavljanja nasilja i/ili ponovne traumatizacije žrtve (član 5). Prema odredbi člana 6. ovog pravilnik, zdravstvena ustanova i centar za socijalni rad će, prije započinjanja psihosocijalnog tretmana, sa učiniocem nasilja u porodici izraditi plan aktivnosti u pisanoj formi koji sadrži način na koji se psihosocijalni tretman sprovodi, obaveze učinioca nasilja u porodici, procjenu rizika, kao i plan postupanja u kriznim situacijama. Sa planom aktivnosti mora biti upoznato odraslo lice – žrtva nasilja u porodici, a dijete putem zakonskog zastupnika, odnosno roditelja koji nije učinilac nasilja u porodici. U slučaju uključivanja žrtve nasilja u porodici u sprovođenje psihosocijalnog tretmana, žrtva nasilja se uključuje u izradu plana aktivnosti u pisanoj formi. Žrtva nasilja u porodici će dobiti dio plana aktivnosti u pisanoj formi koji se odnosi na postupanje u kriznim situacijama, kao što su mjesta na koja se može skloniti i telefonske brojeve na kojima može zatražiti pomoć. Sa planom aktivnosti u pisanoj formi i njegovim sprovođenjem moraju biti upoznati i: sud koji je izrekao mjeru, policija i specijalizovana služba za podršku žrtvi radi procjene rizika od smrtnosti, ozbiljnosti situacije i rizika od ponavljanja nasilja sa ciljem upravljanja rizikom i, ako je neophodno, koordinisanog obezbjeđenja i podrške (član 7). Pravilnik predviđa (član 8) da se zdravstveni radnici i saradnici koji se po potrebi uključuju u psihosocijalni tretman sa učiniocima nasilja u porodici, obavezno edukuju o rodnim aspektima nasilja u porodici i Konvenciji Savjeta Evrope o suzbijanju i sprečavanju nasilja nad ženama i nasilja u porodici (CAHVIO konvenciji, 2011). Obuka zdravstvenih radnika i saradnika za psihosocijalni tretman sa učiniocima nasilja o rodnim aspektima nasilja u porodici zasniva se na metodologiji koja polazi od stanovišta da je nasilje u porodici jedan od oblika rodno zasnovanog nasilja, pri čemu je pol žrtve primarni motiv za djelo nasilja. Zdravstvene ustanove, uključujući zdravstvene radnike i saradnike koji sprovode psihosocijalni tretman učinioca nasilja, dužni su da postupaju u bliskoj saradnji sa nadležnim organima starateljstva, specijalizovanim službama za podršku žrtvi, a u slučajevima povećanog rizika i sa policijom, tužilaštvom i sudom koji je izrekao mjeru. Ako učinilac nasilja u porodici ne dolazi redovno na psihosocijalni tretman ili ako zdravstvena ustanova procijeni da, uprkos redovnom dolaženju, psihosocijalni tretman neće dovesti do promjene u ponašanju učinioca nasilja, o tome će odmah obavijestiti nadležni organ starateljstva koji će o tome obavijestiti sud koji je izrekao ovu mjeru, radi izricanja druge zaštitne mjere. Ukoliko učinilac napusti psihosocijalni tretman ili je suspendovan sa psihosocijalnog tretmana ili postoji opravdana bojazan za bezbjednost žrtve, potrebno je o tome obavijestiti i žrtvu nasilja u porodici (član 9).

49

Zdravstvena ustanova u kojoj se sprovodi psihosocijalni tretman vodi evidenciju o licima koja su joj upućena radi sprovođenja psihosocijalnog tretmana, toku i rezultatima sprovedenog psihosocijalnog tretmana. Zdravstvena ustanova dva puta godišnje izvještava organ starateljstva, po mjestu prebivališta, odnosno boravišta učinioca nasilja, a na zahtjev organa starateljstva, prema potrebi, i ranije (član 10). U Prilogu ovog pravilnika nalazi se sadržaj i oblik obrazaca navedenih evidencija.

• Pravilnik o načinu i mjestu sprovođenja zaštitne mjere obaveznog liječenja zavisnosti od

alkohola i opojnih droga („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 5/15)

Ovim pravilnikom se propisuje način sprovođenja zaštitne mjere - obavezno liječenje od zavisnosti, koja se primjenjuje prema učiniocu nasilja u porodici koji je nasilje izvršio pod uticajem zavisnosti od alkohola, opojnih droga i drugih psihotropnih supstanci. Liječenje od zavisnosti od alkohola, opojnih droga i drugih psihotropnih supstanci učinioca nasilja u porodici, u smislu ovog pravilnika, podrazumijeva individualni i grupni tretman, koji sprovode osposobljene stručne osobe u svrhu zaustavljanja i sprečavanja nasilnog ponašanja (član 2). Svrha zaštitne mjere - obavezno liječenje od zavisnosti jeste da se njenim sprovođenjem spriječi nasilje u porodici otklanjanjem okolnosti koje pogoduju ili podsticajno djeluju na učinioce novog nasilja u porodici koje se čini pod uticajem zavisnosti od alkohola, opojnih droga i drugih psihotropnih supstanci. Cilj sprovođenja zaštitne mjere - obavezno liječenje od zavisnosti jeste poboljšanje opšteg zdravstvenog stanja učinioca nasilja u porodici i njegove socijalne rehabilitacije i reintegracije u svrhu smanjivanja i otklanjanja opasnosti ponavljanja učinjenog nasilja (član 3). Ova mjera se sprovodi u zdravstvenim ustanovama koje vrše dijagnostiku i liječenje bolesti zavisnosti, a sprovođenje zaštitne mjere počinje u bolničkim uslovima, dok se nastavak tretmana sprovodi kroz centre za zaštitu mentalnog zdravlja. Mjera se sprovodi u zdravstvenoj ustanovi koja je najbliža mjestu prebivališta ili boravišta učinioca nasilja u porodici (član 4) Učinilac nasilja u porodici kojem je sud izrekao zaštitnu mjeru - obavezno liječenje od zavisnosti obavezan je da učestvuje u sprovođenju te mjere. Tokom sprovođenja ove mjere žrtva nasilja u porodici može biti uključena u tretman ukoliko na to pristane, te ukoliko je to potrebno po ocjeni voditelja tretmana (član 5). Učinilac nasilja u porodici treba da se javi u nadležnu zdravstvenu ustanovu iz člana 4. ovog pravilnika u roku određenom odlukom suda. Zdravstvena ustanova koja sprovodi zaštitnu mjeru - obavezno liječenje od zavisnosti treba da, u najkraćem mogućem roku, osigura početak sprovođenja te zaštitne mjere (član 6). Zdravstvena ustanova koja sprovodi zaštitnu mjeru - obavezno liječenje od zavisnosti, u saradnji sa

50

učiniocem nasilja u porodici, izrađuje individualni terapijski postupak, u skladu sa dobrom kliničkom praksom i kliničkom slikom zavisnosti (član 7). Sprovođenje zaštitne mjere - obavezno liječenje od zavisnosti traje u periodu koji je određen odlukom suda (član 8). Članom 9. propisano je da zdravstvena ustanova obavještava sud o datumu i mjestu početka obaveznog liječenja od zavisnosti. Ukoliko se učinilac nasilja u porodici nije javio na obavezno liječenje od zavisnosti u roku određenom odlukom suda, zdravstvena ustanova o tome obavještava sud koji je donio odluku i centar za socijalni rad. Ukoliko učinilac nasilja u porodici ne dolazi redovno na obavezno liječenje od zavisnosti ili ako se procijeni da, uprkos redovnom dolasku, obavezno liječenje od zavisnosti neće dovesti do promjene u ponašanju učinioca nasilja, zdravstvena ustanova o tome obavještava nadležni sud i centar za socijalni rad u skladu sa članom 31. stav 2. Zakona. Ukoliko učinilac napusti obavezno liječenje od zavisnosti ili je suspendovan sa obaveznog liječenja od zavisnosti ili postoji opravdana bojazan za bezbjednost žrtve, zdravstvena ustanova o tome obavještava i žrtvu nasilja u porodici (član 10). Zdravstvena ustanova koja sprovodi zaštitnu mjeru - obavezno liječenje od zavisnosti vodi evidenciju o licima koja su joj upućena radi sprovođenja obaveznog liječenja zavisnosti, o toku i rezultatima sprovedenog liječenja, te o tome dva puta godišnje izvještava organ starateljstva, prema mjestu prebivališta, odnosno boravišta učinioca nasilja, a, prema potrebi, na zahtjev organa starateljstva, i ranije (član 11). U Prilogu ovog pravilnika, nalaze se sadržaj i oblici obrazaca navedenih evidencija.

U cilju obezbjeđivanja efikasne zaštite od nasilja u porodici, 25.11. 2013. godine u Banjoj Luci su ministrica porodice, omladine i sporta, ministrica pravde, ministar unutrašnjih poslova, ministar zdravlja i socijalne zaštite i ministar prosvjete i kulture potpisali Opšti protokol o postupanju u slučaju nasilja u porodici u Republici Srpskoj („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 104/13) koji se primjenjuje od od 01.01.2014.godine. Svrha Opšteg protokola o postupanju u slučaju nasilja u porodici u Republici Srpskoj (u daljem tekstu Protokol) je da se obezbijedi koordinisan, efikasan i sveobuhvatan rad potpisnika Protokola u cilju trenutne pomoći, podrške i zaštite žrtava nasilja u porodici, suzbijanja i sprečavanja ponavljanja nasilja. Protokol sadrži:

(1) način postupanja subjekata zaštite koji u skladu sa odredbama Zakona o zaštiti od nasilja u porodici pružaju zaštitu, podršku i pomoć žrtvama nasilja u porodici, bez obzira na to da li je protiv učinioca pokrenut krivični ili prekršajni postupak;

(2) oblike i način saradnje i razmjene potrebnih podataka i informacija između subjekata zaštite; (3) postupanje Ministarstva porodice, omladine i sporta kao resorno nadležnog ministarstva za

nadzor i praćenje primjene Zakona o zaštiti od nasilja u porodici; i

51

završne odredbe kojima se propisuje postupanje subjekata zaštite u skladu sa aktivnostima ovog Protokola

• Strategija za suzbijanje nasilja u porodici Republike Srpske (2014-2019)

Strategija za suzbijanje nasilja u porodici Republike Srpske za period od 2014 do 2019. godine, koja je usvojena maja 2014. godine, ima sljjedeću viziju: "Žrtve nasilja u porodici u Republici Srpskoj imaju obezbijeđenu adekvatnu pomoć, podršku i zaštitu od nasilja u porodici – Republika Srpska bez nasilja u porodici"; i misiju: "Korišćenjem svih raspoloživih kapaciteta u suzbijanju nasilja u porodici jačati povjerenje žrtava u vladavinu zakona i institucije vlasti na svim nivoima, uz maksimalnu uključenost svih segmenata društva". Strategija ima četiri pravaca. Prvi strateški pravac je prevencija nasilja u porodici čiji cilj jeste jačanje preventivne politike i odvraćanje od nasilja u porodici. U okviru programa mjera prevencije predviđa se: osnivanje i razvoj porodičnih i bračnih savjetovališta u lokalnim zajednicama; osnivanje i razvoj grupa za samopomoć; osnivanje i razvoj grupa za rad sa licima sa rizikom od nasilnog ponašanja; osnivanje i razvoj grupa za upravljanje bijesom te osnivanje i razvoj grupa za prevenciju alkoholizma i drugih oblika ovisnosti. Drugi strateški pravac jeste podrška i pomoć žrtvama nasilja u porodici. U okviru programa mjera podrške i pomoći žrtvama predviđaju se i mjere za učinioce nasilja u porodici koje obuhvataju slijedeće aktivnosti: izradu standarda za rad sa učiniocima nasilja u porodici, po principu dobrovoljnosti i po principu obaveznosti; izradu programa obuke za profesionalce za rad sa učiniocima nasilja u porodici; obuku profesionalaca za rad sa učiniocima nasilja u porodici; sprovođenje mjera prema učiniocima, propisanih Zakonom o zaštiti od nasilja u porodici i Krivičnim zakonom Republike Srpske (udaljenje iz stana/kuće, zabrana približavanja, zabrana kontakta sa žrtvom, obavezan psihosocijalni tretman, obavezno liječenje od bolesti ovisnosti); sprovođenje programa za upravljanje ljutnjom i stresom; sprovođenje programa za nenasilno rješavanje sukoba i nenasilnu komunikaciju; uvođenje mjere društveno korisnog rada i uvođenje mjere praćenja putem elektronskih narukvica. Treći strateški pravac jeste zaštita žrtava od nasilja, a četvrti strateški pravac je praćenje sprovođenja zakona, politika i mjera protiv nasilja u porodici. Ovi strateški pravci imaju za cilj preispitivanje kaznene politike u oblasti nasilja u porodici i usklađivanje sa standardima u oblasti nasilja u porodici.

52

• Strategija razvoja mentalnog zdravlja u Republici Srpskoj (2009-2015. godine)24

Srednjoročna politika razvoja sistema mentalnog zdravlja dotiče se i tematike nasilja u porodici, te terapijskog rada sa počiniocima nasilja. Dokument identifikuje nasilje u porodici kao jedan od rizičnih faktora koji potencijalno utiču na razvoj mentalnih problema i poremećaja. S ciljem preventivnog djelovanja, vođenja adekvatne brige o porodici, te provođenja uspješnog procesa resocijalizacije članova porodice koji zbog svojih radnji dovode porodicu u stanje socijalne potrebe, strategija uključuje aktivnost “Uspostavljanje programa psihosocijalnog tretmana nasilnika, prema Zakonu o zaštiti od nasilja u porodici”. U okviru ove aktivnosti navodi se 1) podržavanje korisničkih inicijativa i udruženja (edukacije, izgradnja organizacije, traženje izvora finansiranja) i inicijativa zagovaranja, te 2) otvaranje dnevnih centara u lokalnim zajednicama (npr. za korisnike sa psihotičnim poremećajima, za stare, za omladinu, za traumatizovane).

3.2. Mogućnosti za uspostavljanje i razvijanje programa za rad sa počiniocima nasilja u regiji Bijeljina i regiji Istočno Sarajevo

Na području regije Bijeljina, u opštinama Srebrenica, Milići i Bratunac ne postoje specijalizovani programi za rad sa počiniocima nasilja, osim u slučaju sprovođenja hitnih i zaštitnih mjera. Službenici policije i centara za socijalni rad imaju jasna upustva o postupanju sa počiniocima nasilja u porodici koji uključuju obavljanje razgovara, opservaciju, vršenje procjene situacije i preduzimanju daljih koraka. Ostale institucije nemaju uputstva osim u slučajevima prijetnji od počinioca koje prijavljuju policiji.

Policijski službenici, predstavnici centara za socijalni rad, predstavnici Centra za mentalno zdravlje su upoznati sa postojanjem zaštitnih mjera za počinioce nasilja u porodici u okviru Zakona o zaštiti od nasilja u porodici RS-a. Većina ispitanika koja je upoznata o postajanju mjera smatra ih djelotvornim, ali na žalost te mjere se ne sprovode ili se rijetko sprovode. Predstavnici Doma zdravlja i Opštine nisu upoznati o postajnju zaštitnih mjera u okviru Zakona o zaštiti od nasilja u porodici.

Ispitanici nisu imali informaciju koliko je zatraženo ni koliko izrečeno zaštitnih mjera, osim predstavnice Centra za socijalni rad Milići koja iznosi da su izrečene dvije zaštitne mjere psiho-socijalnog tretmana koje nisu sprovedene.

24 Strategija je usvojena na sjednici Vlade Republike Srpske održanoj 24.08.2009. godine. Dostupno na < http://www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/MZSZ/PAO/Documents/Strategija%20razvoja%20mentalnog%20zdravlja.pdf>,

http://www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/MZSZ/PAO/Documents/Strategija%20razvoja%20mentalnog%20zdravlja.pdf

http://www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/MZSZ/PAO/Documents/Strategija%20razvoja%20mentalnog%20zdravlja.pdf

53

Razlozi zbog kojih se mjere ne izriču niti sprovode navode slijedeće: neinformisanost, nedostatak znanja u pružanju stručne podrške žrtvama nasilja, neodstatak incijative, novca, nedostatak kadra.

Većina ispitanika smatra da ako je počinilac nasilja vlasnik kuće ili stana, da to ne bi trebalo biti smetnja da policija traži izricanje zaštitne mjere udaljenje iz stana, kuće, ili drugog stambenog prostora i zabranu u vraćanje u stan ili drugi stambani prostor. Takođe, navode da se ova mjera ne predlaže jer Centri za socijalni rad nemaju gdje nasilnika smjestiti, te se ide linijom slabijeg otpora i izbjegava se konfrontacija sa nasilnicima.

Na području regije Istočno Sarajevo, u opštinama Višegrad, Rogatica i Sokolac takođe ne postoje

specijalizovani programi za rad sa počiniocima nasilja, osim u slučaju sprovođenja hitnih i zaštitnih mjera.

Sve institucije u pomenutim opštinama su upoznate sa mjerom psihosocijalni rad sa počiniocima nasilja, s

tim da su sudovi u Višegradu i Sokocu izricali ovu mjeru koju, bez obzira na postojanje volje, centri za

zaštitu mentalnog zdravlja nisu bili u mogućnosti da provedu jer nemaju znanja na koji način i kako bi se

provodila.

U centrima za zaštitu mentalnog zdravlja Višegrad i Sokolac postoje prostorni kapaciteti za uspostavljanje tretmanskog centra. Profesionalci/ke zaposleni u ovim institucijama iskazuju želju da se edukuju i započnu sa realizacijom tretmana sa počiniocima nasilja. Ostale institucije u lokalnim zajednicama podržavaju ovu ideju

3.3. Zaključni komentari Cilj svih ovih intervencija koje planiraju i preduzimaju profesionalci različitih službi treba da bude

zaustavljanje nasilja i postizanje sigurnosti žrtve. Isključiva odgovornost za učinjeno nasilje je na

počiniocu, a odgovornost za zaštitu žrtava nasilja i preuzimanje intervencija je na institucijama.

Intervencije treba da se planiraju uzimanjem u obzir cjelokupnog konteksta nasilnih osoba, posebno

disbalansa moći u relacijama. Sve intervencije treba da budu usmjerene na pojedinca, te da budu različite,

specifične i konkretne u odnosu na njih. Čak i kada ne postoje precizne zakonske osnove za preduzimanje

mjera zaštite, profesionalna etika treba da nalaže obavezu pomoći svim ugroženim osobama.

Psihosocijalni tretman počinilaca porodičnog nasilja u svakoj zajednici treba biti sastavni dio ukupnog,

integrisanog odgovora na problem porodičnog nasilja. To znači da stručnjaci koji vode psihosocijalni

54

tretman trebaju usko sarađivati sa službama kao što su policija, socijalna zaštita, tijela pravosuđa,

zdravstvo, nevladine organizacije koje pružaju podršku žrtvama porodičnog nasilja. Učinci psihosocijalnog

tretmana su efikasniji ukoliko je bolja saradnja između ovih subjekata zaštite.

Posebno je važna bliska saradnja sa organizacijama koje brinu za žrtve rodno zasnovanog nasilja jer one

mogu pomoći da se smanji opasnost po članove porodice u kojima ima nasilja. Iskustvo pokazuje da može

postojati prikrivena ili otvorena napetost između tretmanskih centara i organizacija za pomoć žrtvama

rodno zasnovanog nasilja. Dva su najčešća razloga: jedan je briga organizacija za zaštitu žrtava da će se

finansijska sredstva prerasporediti na štetu zaštite žrtava nasilja, a druga je ideološka, budući da je jedan

broj organizacija za zaštitu žrtava nastao iz feminističke perspektive, dok tretmanski centri redovno

nastaju kao posljedica profesionalnog rada stručnjaka. U svakom slučaju je u toj saradnji važna partnerska

razmjena informacija i obostrano razumijevanje da je cilj psihosocijalnog tretmana povećanja sigurnosti

žrtvi rodno zasnovanog nasilja u porodici. Zato se preporučuje razvoj protokol o saradnji i odgovorno

dijeljenje informacija uz poštivanje zaštite privatnosti podataka.

Prevencija porodičnog nasilja zahtijeva jasne poruke od strane svih pojedinaca i institucija na nivou

države, entiteta i lokalne zajednice da se porodično nasilje neće tolerisati. Počinioci trebaju dobivati

dosljedne poruke iz svih izvora da njihovo nasilje niko neće podržati i da će pojedinci i službe efikasno

reagovati kad saznaju za takav slučaj. Istovremeno žrtve porodičnog nasilja (najčešće žene i djeca),

trebaju dobijati poruke da će se njihova situacija shvatiti ozbiljno i da će im sistem pružiti bezbjednost i

zaštititi njihova prava. U tom pogledu u javnosti treba pojašnjavati koja je uloga psihosocijalnog tretmana

kao jednog od stubova zaštite porodice od nasilja.

55

4. KLJUČNE PREPORUKE

Ključne preporuke u odnosu na poznavanje i korištenje domaćih i međunarodnih pravnih normi i standarda u oblasti sprečavanja i suzbijanja nasilja na osnovu pola

• U pogledu poznavanja međunarodnih pravnih propisa i standarda u oblasti nasilja na osnovu pola uočeno je da institucije nisu dovoljno upoznate sa međunarodnim pravnim normama i standardima u oblasti sprečavanja i suzbijanja nasilja po osnovu pola i činjenicom da su međunarodni izvori prava po pravnoj snazi iznad domaćih propisa.

• U pogledu primjene međunarodnih pravnih normi i standarda i domaćih zakona кoji tretiraju oblast nasilja zasnovanog na polu potrebno je izraditi odgovarajuće materijale, smjernice, standardizovane obrasce i pravila i preuzeti sveobuhvatne mjere kako bi se osigurano da svako nadležno ministarstvo pokrene mehanizme za primjenu domaćih i međunarodnih normi i standarda u praksi svih institucija nižih nivoa organizovanja, sa korištenjem specifičnih studija slučaja;

• Potrebno je organizovati specifične edukacije subjekata zaštite u pogledu primjene normi i standarda i domaćih zakona koji tretiraju oblast nasilja zasnovanog na polu, pokretanju i izricanju zaštitnih mjera kroz praktična iskustva i primjere dobre prakse kako u našoj, tako i drugim zemljama, naročito u pogledu dokaznog postupka, uzimanju izjava, senzibiliziranom pristupu djetetu koje je preživjelo polno nasilje.

➢ Ukazano je da postoje nejasnoće kod izricanja zaštitnih mjera predviđenih Zakonom o

zaštiti od nasilja u porodici RS. Česte uslovne osude i novčane kazne nisu najadekvatnije riješenje, nemaju učinak odvraćanja učinioca od zlostavljanja. Nedovoljno izricanje zaštitnih mjera dostupnih prema Zakonu o zaštiti od nasilja u porodici i Zakona o krivičnom postupku RS govore u prilog isuviše blage kaznene politike u ovoj oblasti i posmatranja ovog djela kao djela manje društvene opasnosti, što često negativno utiče na same žrtve, te b trebalo:

56

➢ Izricanje zaštitnih mjera smatrati posebnim oblikom pravne zaštite, koja je namijenjena isključivo žrtvama, a njihovo izricanje trebalo bi da bude odvojeno od bilo kog drugog postupka u kome se odlučuje o odgovornosti počinilaca;

➢ Odrediti minimalne standarde dokazivanje za izricanje zaštitnih mjera, koji bi se trebali razlikovati od standarda za sankcionisanje počinilaca;

➢ Predvidjeti hitno izricanje zaštitnih mjera, odnosno skraćivanje rokova za udaljenje počinilaca iz stana, zabrane približavanje žrtvi i zabrane uznemiravanja ili uhođenja; kršenje zaštitne mjere trebalo bi predvidjeti kao krivično djelo u KZ RS;

➢ Izricanje zaštitnih mjera, tzv. rehabilitacionih (obavezno liječenje ovisnosti o alkoholu i opojnim drogama..) ne bi trebalo da bude alternativa kažnjavanju ili zaštitnim mjerama već kao dodatna mjera:

➢ Izricanje zaštitne mjere psihosocijalnog tretmana počinilaca je otežano jer nema osposobljenih stručnih kadrova, te bi trebalo izvršiti izmjene pravilnika, odrediti standarde za sertifikovanje kadrova i provođenje ove mjere u skladu sa svjetskim standardima u oblasti ove problematike;

• U pogledu uočenih problema da subjekti zaštite nisu dosljedni i ne poštuju zakonsku obavezu prijave nasilja, trebalo bi upoznati resorna ministarstva sa ovim problemom. Resorna ministarstva bi trebala da upute dopise zdravstvenim ustanovama, službama socijalne zaštite, obrazovnim ustanovama... kojim će ukazati na obavezu službenih lica da prijave svaku sumnju na nasilje, te rizicima kojima se izlažu za slučaj neprijavljivanja;

• U pogledu iskazanih potreba od strane ispitanika/ca u pogledu nedovoljnih kapaciteta za kvalitetan rad na procesuiranju predmeta nasilja po osnovu pola, zbog opterećenosti velikim brojem predmeta, nedostupnost adekvatne podrške (obučeni psiholozi, radnici centara za socijalni rad i dr), nužno je preduzeti mjere kako bi se povećali kapaciteti subjekata zaštite;

• Uočeno je uspostavljanje bolje saradnje institucionalnih i vaninstitucionalnih subjekata zaštite u lokalnim zajednicama nakon potpisivanja protokola o postupanju i saradnji, ali da sadržaji tih protokola nisu ujednačeni u smislu definisanja mjera i aktivnosti koje preduzimaju potpisnice, te da nisu jasno definisane uloge svih potpisnika. S tim u vezi, preporuke su da:

57

➢ Gender centar kao stručna služba Vlade Republike Srpske preuzme inicijativu i u saradnji sa resornim ministarstvima ispita mogućnost za definisanje jedinstvenog modela protokola o postupanju na sprečavanju i suzbijanju nasilja po osnovu pola u Republici Srpskoj, kojim bi trebalo da budu jasno definisani mehanizmi upućivanja (referalni mehanizmi(*), odnosno mjere i aktivnosti koje preduzimaju institucije/organizacije, i kojim bi se primarno osigurala zaštita i pomoć žrtvama nasilja, efikasniji rad sa počiniocima nasilja, te unaprijedilo praćenje evidencija po osnovu pola i izvještavanja definisane uloge svih aktera, i način evidentiranja i izvještavanja:

➢ Opštinska izvršna vlast bi trebalo da bude nosilac aktivnosti potpisivanja protokola o

postupanju na sprečavanju i suzbijanju nasilja na osnovu pola sa svim institucionalnim i vaninstitucionalnim subjektima zaštite u lokalnim zajednicama, te bi trebalo preuzeti brigu o promjeni protokola, prikupljanju podataka i izvještavanja:

➢ Opštine bi trebale kontinuirano izdvajati sredstva iz opštinskih budžeta za potrebe

djelotvornijeg rada na suzbijanju rodno zasnovanog nasilja.

• Neophodno je izraditi pravilnike o postupanju svih aktera, uvesti detaljnu razradu protokola u slučajevima nasilja i obavezati stručnjake/stručnjakinje na njihovu primjenu. Nužno je ugraditi aspekte rodno osjetljivog pristupa problemu nasilja u porodici i porodičnoj zajednici, kao i drugih oblika nasilja na osnovu pola uz fokusiranje na senzibilne procedure postupanja sa žrtvama nasilja po osnovu pola. Такođe, veću pažnju posvetiti proširenju aktera koji učestvuju u zbrinjavanju žrtava od nasilja, naročito u bolnicama, gdje stručno osoblje nije upoznat sa postojanjem protokola, niti sa njegovim sadržajem.

• U svrhu unapređenja odgovornosti potpisnika/ca protokola neophodno je definisanje sistema monitoringa rada subjekata zaštite u oblasti sprečavanja i suzbijanja nasilja na osnovu pola.

• U svrhu oslobađanja od stereotipnih mišljenja, stalno unapređenje znanja i vještina, preispitivanje određenih principa ili politike postupanja, iniciranje novih postupaka i procedura,

58

• Obavezno djelovati u pravcu formiranja savjetovališta u sklopu centara za socijalni rad, centara za mentalno zdravlje, nevladinih organizacija – za terapijski rad sa počiniocima nasilja

• U pogledu efikasnije primjene referalnog mehanizma upućivanja neophodno je provesti multidisciplinarnu obuku:

➢ Stereotipnim shvatanjima i predrasudama u porodici, rodnim ulogama, nasilja u

porodici, agresivnosti које „pomjeraju“ odgovornost za nasilje sa učinioca i odgovornost javnih službi za zaštitu: obuku treba provesti o psihološkoj pozadini nasilja, neosviještenoj i nekontrolisanoj moći stručnjaka koji povećavaju doživljaj ugroženosti žrtve (ignorisanje potreba žrtve, normalizacija, umanjenje i/ili negiranje nasilja, osuđivanje žrtve). U okviru edukacija trebalo bi što detaljnije obraditi psihološku pozadinu, razumijevanje razloga zbog kojih žena ponovo nastavlja život sa nasilnikom (jer se pokazalo da to najčešće izaziva frustracije kod ispitanika).

• Prevencija profesionalnog sagorijevanja, odnosno supervizija stručnjaka/stručnjakinja koji rade u lancu zbrinjavanja