27

Anadoluda Kirsal Mimarlik-Ekitap

  • Upload
    hezarfn

  • View
    63

  • Download
    3

Embed Size (px)

DESCRIPTION

kalkınma ajansı

Citation preview

  • ANADOLUDA KIRSAL MMARLIK

  • 2

    Metin ve grseller: EKL Vakf Tasarm: Yakup ahiner Basm tarihi: Eyll 2012

    Bursa Bykehir Belediyesi, Tarihi Kentler Birlii ve EKL Vakf ibirlii ile Ekim 2012 tarihinde Bursada dzenlenen Uluslararas Krsal Yaam, Krsal Mimari

    Sempozyumu iin hazrlanmtr.

  • 3

    indekiler

    nsz 3

    Krsal Mimarlk 4

    Anadoluda Krsal Mimarlk 7

    Anadolu mimarlnn tarihesi 7

    Anadolu ncesi Trklerde konut 9

    Trk boylar Anadoluda 10

    Anadolu Krsal Mimarlnn zellikleri 11

    Krsal mimarlkta malzeme 14

    Krsal Mimarlk rnekleri iin Koruma Yaklamlar 16

    Ulusal zmler iin ereve 18

    21. Yzylda Krsal Mimarlk 21

    Sonu 23

    Kaynaka 24

  • 4

    nsz Anadoluda ilk savunma yaplar ve kalelerden balayarak arlara ve giderek mahallelere uzanan paylamlar dizisinin son aamasnda, bu kez de byk lekli yerleimleri besleyen ana kaynaa, krsal alana odaklanm bulunuyoruz. Bursa Bykehir Belediyesinin nderliinde dzenlenen bu sempozyumlar dizisi, yerleik yaamn ana eksenini oluturan eleri, ulusal ve uluslararas boyutta tartmaya aarak, 2009 ylndan bugne bir tarihsel drtlemeyi gerekletirmi oluyor. Tarihin ilk yerlemeleri arasnda yer alan Anadolu kylerinin evresinde oluan krsal alan, insan topluluklar iin beslenme bata olmak zere, temel gereksinimleri karlayan, olmazsa olmaz yaam kaynadr. 15. yzyldan bugne ulaan Aksarayn Kalanlar ky gibi, bugn bu yerlemelerin bazlar hl yaamn srdryor. Bugne kadar koruma politikalarmzda bilerek, bilmeyerek gz ard ettiimiz bu yerlemelerin de koruma yntemlerinin artk konuulma zamandr. Kentlerimiz yllardr, on yllardr youn bask altnda Gecekondudan kentsel dnme uzanan, iki arada, ar bir Almanya deneyimini de yaamak zorunda kalan krsal insanlarmz, neredeyse yarm yzyl bulan bir dnemi savrularak geirdiler. Tarm alanlarnn k, kylerin yallara kalm olmas bu srecin, en yaln ifadeyle ac sonudur. Bugn genler kentlerin kargaasnda kendilerine yaam frsatlar ararken, ky retiminin ykn yallar tayor. Yarn ise bilinmezlerle dolu. Bugn kentlerin boucu temposundan bunalan insanlar, krn iyiletirici gcnn zlemiyle kylere yneliyor. Bir anlamda laboratuvar deeri tayan kyler, bugnn kuaklarna mimarln en katksz halini sunuyor; doa-insan-kltr etkileimini en yaln biimiyle gzler nne seriyor. Binlerce yllk deneyimlerden szlerek gelen krsal mimarlk rneklerinden renecek ok eyimiz var. Ky varlmzn envanter haritasnn karlmas, bu hazinenin altnn izilmesi, bugnn kentlerinin bunaltan sorunlar karsnda yaanabilir ortamlar tasarlayabilmenin en yaln ipularn verecektir. Kaynan krsal alandan alan yeni bak alarnn nn amak istiyoruz. Yerlemelerin btncl bir biimde deerlendirilerek, yeni bir doal ve kltrel evrenin olumasna nayak olacaz. Amacmz mimarlkta ilevselliin kaybolmasn nlemek, blgesel farkllklardan kaynaklanan eitlilie ve birikim zenginliine dikkat ekmek olacak. Bursa Bykehir Belediyesi bu bilinle yakn evresindeki kylerden dalara uzanarak, ky rgtlenmesine destek verirken, amaca ynelik ilk admlar atyor. Ekim 2012 tarihinde Bursada yaplacak Krsal Yaam, Krsal Mimari Sempozyumunun bu yolu aacana inanyor, bu organizasyona inanan ve emei geenleri gnlden kutluyorum.

    Prof. Dr. Metin Szen

  • 5

    Krsal Mimarlk Krsal mimarl en iyi, halk tarafndan yaplan halkn mimarldr szleri anlatr belki de Sanayi ncesi usta ii yaplar ifade eden bu deyim, birbirine akraba farkl nitelemelerle de anlr: halk mimarl, yresel/yerel mimarlk, vernakler mimari, spontan mimarlk, Tarm a mimarl gibi. Krsal mimarlk, ou kez konutlar iin kullanlan, belli bir dneme ve yreye zg mimarlktr. klim, yeryz ekilleri, toprak ve su gibi doal zellikler, yakn evredeki malzemeler ve yaam kltr krsal mimarln oluumunda balca etkenlerdir. Krsal mimarln en nemli boyutu yapnn ilevidir; estetik kayg ikincil nemdedir. Krsal mimarlk yerel gereksinimlere ve yapm malzemelerine dayanan, yerel gelenekleri yanstan bir mimarlk trdr. ou kez incelikten uzak olarak grlp gzard edilse de ada tasarma ynelik nemli bir esin kayna olduunu savunan hayranlar pek oktur. Yapnn ilevsel gerekliliklerinin tesine geen bir estetik kaygyla, meslekten bir mimar tarafndan bilinli olarak yapya eklenen slup zellikleriyle tanmlanan incelikli mimarlk anlayndan btnyle farkldr. Bu iki anlay, sanayi ncesi dneme zg yap tasarm ve retimi ile Sanayi Devrimi sonrasnda gelien mimarlk eitimi ve profesyonel mimarlk arasndaki temel fark birbirinden ayrr. Ayrca, antlar, saraylar, konaklar da ieren incelikli bir tasarm ve slup anlayna sahip olan geleneksel mimarlktan da farkl dnlmelidir. Dnya Vernakler Mimarlk Ansiklopedisinin tanmna gre ise krsal mimarlk; [...] halk tarafndan yaplm tm evler ve dier yaplar kapsar. Seilen evrenin olanaklar ve elde varolan malzemelerle, ounlukla konut sahibi ya da yerel yap ustalar tarafndan geleneksel tekniklerle ina edilmitir. Halk mimarlnn tm formlar belirli gereksinimleri karlamaya yneliktir; bu gereksinimlerin ardndaki kltrn, yaam tarznn, ekonomik faaliyetin ve deerlerin izlerini tar. Krsal yaplar ve yerlemeler, insanla doa arasndaki etkileimin benzersiz rnekleridir. Halk mimarl ya da krsal mimarlk, bir tasarm metodolojisine bal, eitimli profesyonel mimarlar tarafndan deil, gndelik yaamn iinden gelen yap ustalar tarafndan ina edilen yaplar ifade eder. Zaman iinde evrilir, yapdan yapya deiir ve duraanlktan uzak bir faaliyettir. Bu evler doal evreleriyle olaanst bir uyum iindedir ve evreye olumsuz bir etkileri hemen hemen yoktur. Barnaktan te: Anadolu Kr Yaplar balkl kitabnda Aran, mimar gzyle ele ald kr yaplarn zetle yle anlatyor: Kr yaplarnn fark, doal karakteridir. Yapay bir slup kaygsna dmeden, sanayi ncesi toplumun geleneksel gereksinimleri dorultusunda, yer ve iklimin koullarna kar bir yanttrlar. Okumas yazmas olmayan yap ustalar eliinde

  • 6

    yresel insanlar, basit ara gerelerle, evreleriyle uyum iinde ve yzlerce yldr evrilen bir zanaat yntemi ile bu yaplar kurgularlar. Btn bu salam yapnn ardnda kuaktan kuaa aktarlan bir kadim bilgi, deneyim, beceri ve ustalk yatmaktadr. Krsal yaplar kltrn zel yaamn, barnma gereksinimini, doa ile i ie yaayp gitme bilgeliini sergiler. Sradan insanlarn gnlk yaamlarn tm yalnl ile doann acmasz koullarna kar durarak srdrme mcadelelerinin birer simgesidirler. (Aran, 2000: 14-15,48) Aran ayrca kr ustalarnn hnerlerini sze, yazya, izgiye dkme becerisine uzak olduklarn, bu zanaat babadan dededen, ustadan kalfadan grdklerini yaparak rendiklerini, deneye deneye, uygulaya uygulaya yaama aktardklarna iaret eder. Ta, toprak, kire ve ahabn her birinin farkl younluunu, tama gcn, s tutmasn, nem geirmesini, eskime mrn, damarlarn ve katmanlarn zamanla tanyp, malzemeyi doasna gre kullandklarn vurgular (Aran, 2000: 15, 194, 198). Krsal mimarlk ve halk mimarlna ilk olarak dikkat eken, Arts and Crafts Movement olarak nitelenen akmn nclerinden William Morris oldu. 19. yzyln ikinci yarsnda ngilterede ortaya kan hareket, sanat-zanaat ayrmn ortadan kaldrmay, el emeine dayanan retimi yeniden canlandrmay savundu. Mimarlar W. Morris ve P. Webb, tasarladklar yaplarda krsal mimarla zg bir yalnl ve retim biimini denediler. Sanayinin yaratt evre irkinliine kar, halk sanatlar ve yntemlerini yeni bir k olarak grmekteydiler. Ne var ki krsal mimarlk rnekleri yakn zamanlara kadar mimarinin nemsiz paras saylarak incelenmeye deer bulunmadlar. Ancak 20. yzyln ortalarnda, estetik deeri olan birer rnek olarak mimarlk sergilerinde yer almaya ve kltr evrelerinin ilgi merkezi olarak kitaplarda grlmeye baladktan sonra krsal mimarlk tannrlk kazand. Halkbilimi de bu yaplarn halkn deer yarglarn, dnya grn, gelenek-grenek ve inan sistemlerini, aile ve akrabalk balarn, komuluk ilikilerini anlamaya kaynaklk eden en nemli verilerden biri olduu anlaldktan sonra krsal mimarlkla ilgilenmeye balad. Halkbilimci Mahmut Davulcunun tanmyla halk mimarisi, Halkn kendi olanaklar, koullar iinde, gereksinimlerine dorudan karlk arayarak, kltr birikimine ve gelenek izgisine doatan eklenerek, katlml bir yolla gerekletirilen yaplardr (Davulcu, 2008: www.folklor.org) Her ne kadar evler krsal mimarlk iinde zel bir konuma sahip ise de, ky yerlemelerindeki samanlk, ahr, avlu, bahe, ambar, ky mescidi, cami, depo, ky kahvesi, deirmen, ky odas, kpr, tuvalet, kuyu, kmes, al, ilik gibi yaplar da krsal mimarln alan iine girer. Krsal mimarlkta yap tipleri ve yaplara verilen isimler yreden yreye farkllk gsterebilir. klim artlar, corafi konum, yeryz ekilleri, gelenek ve grenekler, toplum yaam, retim

  • 7

    ve tketim biimleri ve inanlar kr yaplarnn biimlenmesi srecini belirler. zellikle evlerin oluturulmasnda dikkate alna her e, ev sakinlerinin yaam biimine ve ekonomik faaliyetlerine gre tasarlanr ve retilir. Bu nedenle ilevsellik biim ve estetiin nnde yer alr. Yaplarda insani llere gsterilen zen, modern mimarinin aksine, insana ve yaamna gsterilen saygy ifade eder. Halk mimarisinde inaat ya bizzat evin sahibi ya da yerel ustalar tarafndan, ii smarlayann da katlmyla gerekletirilir. Bu zanaat babadan oula usta-rak ilikisi ierisinde, kuaktan kuaa aktarlan bilgi, beceri ve deneyime dayanr. Gelenek bazen artc bir biimde binlerce yl geriye kadar uzanr. Bat Anadoluda yaplan kazlarda karlalan dikdrtgen planl, n avlulu evler bugn dahi Anadolunun yaygn emalarndandr. 1950li yllara ait Boazkyn kerpi evleri de biraz tesinde, ren yerinde bulunan Hitit konutlarn hatrlatr. M.. 5400 yllarna tarihlenen Haclarda bulunan evler Anadoludaki 20. yzyl evlerine, gerek kullanlan malzeme ve gerekse mekn anlay bakmndan ar derecede benzemektedir (Szen&Eruzun, 1992:19). Krsal mimarlkta bilgi ve becerinin byk lde deneyimle elde edilmesi, zellikle ilevsel yn ar basan yaplarda, farkl corafyalarda bile artc benzerlikler dourabilir. rnein Trkiyenin Dou Karadeniz blgesindeki ahap serenderler ile spanyann Galicia blgesindeki ta zahire ambarlarndaki benzerlik buna rnektir (Gke, 1979: 22). Kr yaplar ve bunlarn bir araya gelerek oluturduu geleneksel doku, modern mimarlk uygulamalarnn tersine, bireyden topluma doru genileyen bir yap gsterir. Bir baka deyile tasarm oda, ev, sokak, mahalle ve kent biiminde organik bir anlayla yaylr. Bu yap ierisinde kimlikler, gelenekler, inanlar ve kltrler ifade edilme olana bulur. Krsal mimarlk rnleri gsterisiz, yaln ve evresiyle uyumludur. Kullanlan doal malzeme en yakn yerel kaynaklardan, ustalar veya ev sahipleri tarafndan salanr. Malzemenin kolay elde edilmesi ve iklim zelliklerine uygunluu nemlidir. Krsal yerlemelerin en temel ilkelerinden biri de evlerin iini grmemek, bakasnn nn kapatmamak, mahremiyeti engellememektir.

  • 8

    Anadolu Mimarlnn Tarihesi nsanolu tarih boyunca doayla elikili bir iliki ve etkileim iinde yaad. Doann egemen gcn temsil eden tufanlar, depremler, heyelanlar, seller, dondurucu klar ve kavurucu yazlar, glnn gsz yok ettii canllar dnyas ve daha nice doa olay ve esi, insan srekli savunmaya ve direnmeye zorlad. Yaam olanakl klan tm kaynaklar canllara ve tabii insana, cmerte sunan doa, yerine gre insan iin en acmasz tehditlerin de kayna oldu. Doann yok edici gleriyle var edici gleri arasndaki sonsuz mcadele srp giderken, insanla doa arasnda da hi bitmeyen bir egemenlik mcadelesi yaanageldi. Varolu mcadelesi iinde bir yandan doann sunduklarn kullanarak yaamn srdren insanolu, bir yandan da doann kart glerini kontrol altnda tutma abas ile yeni teknikler, yaratc zmler retti. Bu srete barnma ihtiyac ile yaplan konutlar, zellikle varolula ilgili ok katmanl anlamlar barndran bir olgudur. Konut, yalnzca fiziksel bir korunma ihtiyacnn soncu olmayp, ayn zamanda sosyal, kltrel ve duygusal ihtiyalar da karlayan, insann dnyasn anlamlandrma abasn ve aidiyet duygusunu da temsil eden bir gerekliktir. Yeryz ekillerinden iklime, bitki rtsnden canl trlerine artc bir eitlilie sahip olan Anadolu corafyasnda insan topluluklarnn grlmesi ilk kez Paleolitik dneme rastlar. Karain, Beldibi ve Belba gibi maaralar, bu avclk / toplayclk ann insanlarnn balca barnaklar arasnda yer almaktadr. Yerleik hayata geilen Neolitik dnem ise ilk insan yapm evlerin, bir baka deyile ilk mimarlk uygulamalarnn, giderek ky olarak tanmlanabilecek ilk yerleim yerlerinin ortaya kt zaman dilimidir. lk yerlemeler su kaynaklarna yakn, yerleime uygun alak tepelere kurulur. Bu yerlemelerin ilk rneklerinden olan ayn, Anadoluda halk mimarisinin ilk nclerinden saylr. Dnemin en byk yerlemesi olan atalhyk ise, avlularn evresine yerlemi birbirine bitiik, kk dikdrtgen evlerden oluan daha ileri bir yaplama rnei sergiler. Girileri damlardan salanan bu kapsz evler kerpi veya balkla ina edilmitir; atya yakn yerlerdeki kk deliklerden k ve hava alrlar. Mersin Ymektepedeki ayn dneme ait, ta temel zerine kerpiten yaplan evlerin ise bir oca, yan tarafnda da bir ahr/al bulunmaktadr. Madenin bulunmasyla Kalkolitik aa geildiinde, evlerin bazlarnda iki kata kld grlr. Bugn Anadolunun birok yerindeki krsal mimarlk rneklerinde hl grlen sundurmal giri bu dneme zg bir yeniliktir. Kendilerinden nceki rneklerdeki zelliklere ek olarak; duvarlarnn sval oluuyla dikkat eken Burdur yresi Haclar evleri, ahap hatllarla takviyeli Yozgat Aliar evleri, iki odal, ocak ve tandrl Alacahyk ve

  • 9

    Byk Gllcek evleri, d alar ke talar ile salamlatrlm Mersin Ymektepe evleri, daha sonraki alarn krsal yaplarna rnek oluturacak mimarlk oluumlardr. Yine bu dneme ait anakkale Troya ve Denizli Beycesultanda megaron tarz (uzun duvarlar kap duvarn aarak darya doru uzanan ve bir avlu oluturan dikdrtgen odal) kerpi evler bulunmutur. Anadolunun yaz ile tant Tun anda, Mezopotamya ile ticaret ilikileri de hareketlenmitir ve bu corafyada gelien kent yaamnn etkisiyle, Anadolunun dousunda bit-hilani denilen, bir avlunun iki yanndaki meknlardan oluan konutlar grlmeye balamtr. Ayn ada Orta Anadoluda, bugn de kylerde yaygnln koruyan bir iki odal kerpi ev mimarisine karlk, Antalya Karata-Semaykte duvarlar ahap kaburgal, tek katl megaron tarznda kerpi evler karmza kar. Genel olarak bakldnda, ta temel zerine kerpi malzemeden, iki odal, frn, oca bulunan, duvarlar sval basit evler, bu dnem Anadolu konutlarnn genel karakterine iaret etmektedir. Asur ticaret kolonileri ana ait Kayseri Kltepedeki evler de oca ve tahl ambarlar bulunan, alt kat depo ve iliklerden, st kat ise yatma ve oturma meknlarndan oluan iki katl kerpi yaplard. Anadolunun ilk merkezi devletini kuran Hititlerin kentleri; avlulu, dikdrtgen planl, bir ka mekndan oluan, ta temel zerine kerpi basit konutlardan olumaktayd. Evlerin pek ou iki katldr ve alt katlar ambar veya ilik olarak kullanlmaktadr. st katlarda ise oturma ve yatak odalar bulunur. Dikdrtgen planl iki odal ev tipi, bu dnemin ana biimidir ve dz balk at ile rtl evlerin iinde muhakkak ocak bulunmaktadr. orum Boazky (Hattua) ve dier Hitit yerleimlerindeki konutlarn hemen hemen hepsinin tasarm byledir. Dou Anadoluda Urartular ise konutlarnn temellerini kayalara oymu, stne evlerini kerpiten ina etmilerdi. Bu blgede n avlulu iki odal evlerle, ikinci kat ahap stunlar zerine oturan hatllarn hasrla kapland iki katl evler de bulunmutur. Bat Anadoluda Frigyallarn, megaron ya da ksaltlm megaron tipinde konutlarda yaad Gordion kazlarnda bulunmusa da, onlardan sonra blgeye gelen Lidyallarn ta duvarl, ahap daml ve sazdan yaplm evleri tercih ettikleri tahmin edilmektedir. Bat Anadolu kylarna Yunanistandan gelen onlarda ise megaron tipi evlerden tremi, avlu, n galeri (prostas) ve ana salondan (oikos) oluan, daha sonra selamlk olarak nitelendirilebilecek andron olarak adlandrlan meknlar eklenmi, prostasl evler yaygnd. Hellenistik dnemle birlikte Anadoludaki konut mimarisinde, stunlu revaklarla evrili bir

  • 10

    avlu evresinde sralanan meknlardan oluan peristilli evler, lks konutlar ortaya kt. Bu tarz, Roma a boyunca da Anadoluda devam ederken, Efesteki yama evlerine benzeyen, tipik Roma evini simgeleyen atriumlu evler de grlmeye balad. 2.-3. yzyllarda kalabalklaan Roma metropollerinde halk iin yaplan ok katl, bitiik dzende, apartman tarz konutlar da vard. Bizans dnemine gelindiinde konut tipinde yine bir deiim gzlendi. Belli bir plan olmakszn, yrenin yer ekillerine gre ve devirme malzemeyle yaplan evleriyle, kanalizasyon benzeri hijyen sistemlerinden yoksun Bizans yerlemelerinin, ky yerlemelerinden fark yoktu. Bakent Kostantinopolisin zengin evleri dndaki konutlar, sktrlm toprak tabanl, hasr kapl atlaryla yoksul grnmlyd. Krsal kesimde de alt kat kmes, ahr ya da kiler, dardan merdivenle klan ikinci kat, yaam alan olan iki katl evler yaygnd. Bizans dneminde Kapadokyada maara ilerindeki evler, Orta Anadoluda tek odal basit evler egemen iken, Akdeniz sahillerinde Antik a gelenekleri devam ediyordu. Anadolu ncesi Trklerde konut Orta Asyada gebe ve yar gebe bir hayat sren Trkler yazn yaylaklarda yurt ad verilen adrlarda, kn da klaklardaki ahap veya kerpi evlerde yaard. Maverannehir, Dehistan, Sistan, Harezm, Crcan, Talas ve u ovalarndaki kazlar, Trklerde yerleik yaamn M..3.-4. yzyllara dayandn gstermekte ise de adr, uzun zaman yaamsal nemini kaybetmedi ve Anadolunun Trklemesiyle birlikte ta ve tula konut mimarisini de etkiledi. Arkeolojik kazlar, M.. 5.-3.yzyllarda Altayl gerlerin usta dlgerler olduunu, gelimi bir ahap geme teknii kullanarak ev yaptn gstermektedir. Ayrca araba zerinde tanan, ahap strktrl kulbeleri de bulunmaktayd. Hun ve Gktrk alarnda da ayn konutlarn devam ettii grlmtr. Yerleik hayatn sz konusu olduu Uygur dneminde ise arkeolojik kalntlar ve yazl kaynaklara gre gelimi bir konut mimarisinden sz edilebilir. Uygurlarn bindirme ahap tavan tekniine bugn Anadoluda Erzurum evlerinde rastlanmaktadr. Yerleik topluluklarn evlerinde Orta Asyann geleneksel toprak mimarisi egemen iken, gerlii srdren halk, adrlarda yaamaya devam etmekteydi. Gerlik kltr ve adr hayat Orta Asyada olduu gibi Anadoluda da yzyllarca srd ve Trk-slam mimarisini etkiledi. Trk Boylar Anadoluda Trk boylar 11. yzyln ikinci yarsndan sonra yerlemeye baladklar Anadoluda, kkenleri binlerce yl ncesine giden, eitli kltrlerin izleriyle farkllklar gsteren bir

  • 11

    mimarlkla karlatlar. Yerleik topluluklar Anadolu corafyasnn ok katmanl geleneini sahiplenip, nceki dnemin mimari ve kltrel geleneklerini yeni yorumlarla kentlerde yaattlar. Gebe topluluklar ise kendi barnma alkanlklarn buraya tadlar ve zellikle krsal kesimde, kendi gelenekleriyle yeni topraklarn koullarndan yeni sentezler yarattlar. Anadolunun ok kltrl birikimi Trklerin gelmesiyle daha da zenginleti, giderek Seluklu uygarlna dnt. Sonu olarak Trklerin Orta Asyadan getirdikleri mimarlk birikimiyle, Anadoluda karlatklar mimarlk gelenei yzyllar ierisinde kaynaarak zgn bir yapy ortaya kard. Anadoluda yaratlan bu mimari gelenek Osmanl Devletinin snrlar geniledike, farkl corafyalara tand, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya, Bosna, Krmda da benimsendi, etkileri Badat, Kahire ve Sudana kadar uzand. Osmanl dzeninde krsal kesim kapal bir yap sergilemekteydi. Kk lekli yerlemelerde halk geimini tarm, hayvanclk ve el sanatlarna dayal ve kendi kendine yeten bir retimden salamaktayd. Aile iletmeleri ile srdrlen, hem ekonomik hem sosyal hem de kltrel adan da kapal bir ortam egemendi. Halk mimarisi ve halk sanatlar da bu ortamda, gemi kltrlerden miras alnan bir birikimle olumutu. 18. yzylda buhar makinesinin icad ila balayan ve toplumlar kkl bir dnme uratan gelime, Neolitik dnemden beri sren tarm ve el sanatlarna dayal geleneksel hayat tarzn temelden sarsacakt. Kk yerlemeler 19. yzyldan itibaren deiime uramaya baladlar. Batllama abalar kk Anadolu ky ve kasabalarn d dnyaya almaya zorlad; ancak bu sosyo-ekonomik ve kltrel deiime hazr olmayan geleneksel yaam tarzlar giderek kntye urad. Gelenekten kopu ve deiim sonucunda, halkn kendi yaratmlar olan halk sanatlar ve krsal mimarlk da gerileme ve yok olma srecine girdi. Osmanlnn son dnemlerine kadar varln srdren Anadolu krsal mimarl 19. yzylda, imparatorluu her ynden kuatan ve sonunu hazrlayan Sanayi Devrimi ile birlikte giderek gemie gmlmeye yz tuttu.

  • 12

    Anadolu Krsal Mimarlnn zellikleri Geleneksel konutun biimi bir yandan kltrn dnya grn, yaam biimini, deer ve toplumsal kurallarn yanstr, dier yandan kltrn mahremiyet anlayn, bireyin zel yaam snrlarn izer, baka insanlarla etkileimini denetim altna alr. Krsal alanda bu ilkeler dorultusunda evleri biimlendiren balca 4 etkenden sz edilebilir (engl, 2005: 165)

    1. evresel etkenler: klim, toporafya, doal doku, insan dokusu, evrede bulunan malzeme, vb

    2. Kltrel etkenler: Dnya gr, kltrel deerler ve normlar, din, dil, aile, akraba ve toplum ilikileri, yaam biimi, evre/mekn-konut kullanm ile ilgili normlar, konutun temel ilevi ve anlam

    3. Sosyal etkenler: Aile bykl, ailenin sosyoekonomik stats ve toplumsal etki alan, ailenin dnya gr ve toplumsal tutumlar, aile yaps/ailede roller, ailenin yaam biimi, ailenin kendilik algs, beklentileri ve umutlar, ailenin konut deneyimleri

    4. Bireysel etkenler: Bireyin konutla kurduu yarar ilikisi, bireyin konutla kurduu duygusal iliki, bireyin kltrel normlarla ilgili yorumu, eitimi, bireyin yaam younluu, konut deneyimi, benlik algs

    Anadoluda krsal mimarlk, tekdze bir yap olarak karmza kmaz; farkl blgelerin farkl koullar yaplar zerinde ayrt edici zellikler oluturur. Yine de bu farkllklara ramen, bu corafyaya zg ortak kltrel etkiler sonucunda aile yaps, dini inanlar ve gnlk yaam biimleri nedeniyle mimarlk rneklerinde bir btnlk fark edilir. Trk konut mimarisi ile ilgili ilk sistemli almaya imza atm olan S.H. Eldem, Trk evini plan zelliklerine gre balca drt gruba ayrmtr:

    1. Sofasz plan tipi 2. D sofal plan tipi 3. sofal plan tipi 4. Orta sofal plan tipi

    Eldem bu snflandrmada, ev iinde hava akmn salayan sofann konum ve eklini temel almtr. Sofasz tip olarak nitelenen plan tipi, genellikle scak iklimli blgelerde grlen en eski tarihli ve yaln evleri kapsamaktadr. Bu tip evler bir avlu araclyla birbirine balanan, yan yana dizilmi odalardan oluur. D Sofal tipler ise Hitit ve Helenistik dnem evlerine benzeyen, odalarn basit bir sofa ile birbirine baland evlerdir. klime bal olarak sofa baz blgelerde kapal, baz yrelerde aktr. nc ve drdnc ev tipleri olan Sofal ve Orta

  • 13

    Sofal tipler ounlukla kentlerde grldklerinden, krsal ya da halk mimarl alannn dnda kald sylenebilir. Baz aratrmaclar da Anadolu konutlarn ya da Trk evini iklime, corafi blgeye ve kullanlan malzemeye gre snflandrmtr. rnein D. Kuban iklimin yan sra malzeme ve teknii de gz nne alarak Anadolu ev mimarisini yedi blgeye ayrmtr:

    1. Ta konut mimarisi: Gneydou Anadolu blgesi 2. Ahap hatll ta mimarisi: Erzurumdan teye Kuzey Dou Anadolu blgesi 3. Ahap iskeletli ev mimarisi: Dou Karadeniz blgesi 4. Dz daml kbik ta mimarisi: Ege ve Akdeniz blgesi 5. Ta mimarisi: Orta Anadolunun zellikle Nide ve Kayseri(Eski Kapadokya) blgesi 6. Kerpi mimarisi: Orta Anadolunun ky ve kk kentleri 7. Hm (tayc sistemi aa, kerpi dolgulu, zemin kat okluk ta) yap teknii:

    Anadolunun kylar ile orta yayla arasnda, Sivas dolaylarndan batya ve Egeden Toroslarn kuzey yamalarna uzanan, Balkanlarda da grlen mimari

    Ahap atk, kerpi dolgu tekniinin, Orta Asyada Harzem blgesinde en azndan 8. yzyldan beri kullanld bilinmektedir. te yandan ahap dikme ve hatl yntemi ile kerpi malzeme ise Anadoluda tarihncesi alardan beri kullanlagelmektedir. zellikle bu sonuncu grup, Trklerin Anadoluda gelitirdii ev kltrnn gerek temsilcisi olarak deerlendirilir. Bu tr evler geni bir alanda uygulanm ve Trk evinin ortak zelliklerini oluturmutur. C. Bekta, Osmanl corafyasn kapsayan incelemeleri sonucunda, sanayi ncesi Anadolu krsal mimarlnn temel ilkelerini yle belirlemitir:

    1)Yaama, doaya, evre koullarna uygunluk 2)Gerekilik, aklclk 3)ten da zm 4) mekn ve d mekn uyumas 5) Tutumluluk 6) Kolaylk 7)llerin insan bedeni temel alnarak oluturulmas 8) klime uygunluk 9)Gerelerin en yakndan seilmesi 10)Esneklik

  • 14

    Krsal dokuyu oluturan parsellerde genellikle ana yapya ek olarak ahr, samanlk, tandr, frn, depo, tuvalet vb. ilevi gren, avlu / bahe evresine dizilmi tek katl servis yaplar mtemilat mevcuttur. Bu ltler zerinden bakldnda Anadolu krsal mimarlnn gsteriten uzak, yaln, insani boyutlarda ve ilevsel olduu dikkati eker. Genellikle evler bir veya iki katldr. Tek katl evler zeminden ykseltilerek mekn nemden korunmaktadr. Tatan ina edilen zemin katlarda, sar duvarlarla mahremiyetin korunmas gzetilmi, bahe duvarlaryla da evin sokakla ilikisi kesilmitir. Zemin katlar baz yrelerde ahr, tarmsal retimin youn olduu blgelerde ise tahl deposu olarak kullanlmtr; bu kat mutfak olarak da ilev grr. ki katl tiplerde ise yaam alan olarak tasarlanm st katlarda odalar ve sofa yer alr. st kat pencereler, kmalar ve cumbalarla darya alr. Odalar meknsal dzenlemenin ana birimi ve en nemli esidir. Kare yada kareye yakn dikdrtgen odalarda ilevsellik, kullanllk ve uyum gzetilmitir. Yaam tarznn gerektirdii sedir, dolap, yklk, ocak, guslhane, raf gibi elere yer verilmitir. Mobilya yerine kullanlan malzemelerin kaldrlarak sakland dolaplarla, meknn deiik ilevlere hizmet etmesi salanmtr. Orta Asyada adrla simgeleen gebe yaam biiminin etkileri evlerin zellikle oturma meknlarnda kendini gsterir. Gneydou Anadoluda ak orta alanlar, Akdeniz kylarnda ak odalar ve hayatlar, Kuzey ve Orta Anadoluda caml, rtl sofalar bu etkinin eitli yansmalardr. Oda says ailenin byklne ve maddi durumuna baldr. kmalar ve pencerelerin asl amac snma, aydnlanma, havalandrma gibi ilevseldir. Sofa Anadolunun farkl blgelerinde farkl isimlerle anlr: Hayat, sergh, ev ortas, yazlk, sayvan, ardak, divanhane, nanay, tahtabo, anr gibi. Pek ok ilevi karlayan ortak bir yaam mekn olan sofa, baz yrelerde eyvanlarla geniletilmitir. Temeli tarmsal ev ii retime dayal olan krsal ekonominin birok etkinlii sofada gerekletirilir. klim koullarnn uygun olduu yrelerde sofalarn yalnzca st rtlmtr ve dorudan doruya arkaya ya da baheye alr. Tandr, kuyu, eme, havuz, ocak gibi elerin bulunduu bahe ya da avlular evlerin sokakla balantsn salar. klimin ok scak olduu blgelerde zellikle Gneydou Anadolu Blgesinde serin, havadar, rahat ve aydnlk hacimler olarak dinlenme ve alma meknlar olan, avluya bakan taraf ak, taraf kapal, st tonozla rtl eyvanlar da grlr. Krsal konutlar, tekdzelikten uzak bir biimde, birbirlerinden farkl planlar ve cephe grntleri ile deiik boyutlardaki parsellerde araziye konumlanmtr. Bu yerleim

  • 15

    biiminde arazi yaps kadar, etkili rzgrlara aklk, sokaa, manzaraya ve gnee bakan yn de etkili olmutur. En sk rastlanan kr evi plan, Osmanl dneminde Anadolu ve Balkanlarda grlen alt kgir, st kat ahap atkl, Trk Evi olarak bilinen yaplara benzer. ounlukla geni saakl ve alaturka kiremitli atlarla rtldr. Yaplarda, eitlilie ramen sanki ayn ustann elinden kmasna bir btnlk, dzen ve ahenk grlr. Bu da yzyllar boyunca olumu geleneksel usta rak ilikisinin sonucudur. Deimeden kuaktan kuaa aktarlan temel yapm ilkeleri, yerlemede doku btnln salamaktadr (Hersek, 2000:33). Kr yaplarnn birou, doal arazi yapsna gre alm yollarn snrlad, kendiliinden olumu parseller zerinde ina edilmitir. Bunun doal sonucu olarak da zemin katlarda farkl byklk ve biimdeki meknlar bulunur. Daha ok servis hacimlerini barndran zemin kat planlar yapdan yapya, yreden yreye farkllk gsterir. Bu farkllk, iklim koullarna ve rn desenine bal olarak, her yrede deikenlik gsteren retim faaliyetlerine baldr. Baz evlerde ttn kurutulup saklanrken, baka bir blgede bykba hayvanlarn barndrlmas gereklidir. Ev ii gnlk yaamn getii odalar, sofalar ve hayatn bulunduu st katlarn plan zellikleri ise deimez. Alt katlarda pek de dzgn olmayan mekna karlk, st katlarda belirli bir geometrik disiplin vardr. Hemen her yrede benzerlik gsteren bu dzen, ortak bir kltr, gemiten miras bir yaam biimini yanstmaktadr. Yzyllar boyunca yazl olmayan grg, ahlak ve inan kurallar erevesinde olumu olan deerler sistemi ve birlikte yaama grenei, tm geleneksel dokularda olduu gibi, krsal yerlemelerde de egemendir. Komu yaplara sayg gsterilir, hibir ev bir baka evin n, havasn ve grn engellemez. Komunun bahesine bakan pencere almaz, yan baheye atdan gelen yamur suyu boaltlmaz (Hersek, 2000:33-38). Hersek, Safranbolunun Yrk kyn incelerken, krsal mimarln temel ilkelerini yle zetlemektedir: Gerek tek yap gerekse kent leindeki uygulamalarda; insan, yapl evre ve doal evre arasnda salkl bir uyumun ve estetik gzelliin bulunmas gnmzde arzu edilen bir eydir. Geleneksel yaplama rnekleri her ne kadar kendi dnemlerinin koullar ve olanaklar erevesinde gereklemi olsa da, bu konutlar ana esi insan olan bir tasarm anlayn temsil etmektedir. Sokak-ev-komu yap ilikisi, sokak oluumu, komuluk, parsel boyutlar, younluk gibi zellikler ada anlamda hem salkl hem de estetik bir tasarm rndr. Hareket, denge, ritm, renk, ton ve benzeri estetik deerleri iinde barndran doku, ideal bir yerleme dzeni yaratr. Hi kukusuz kopyalamak sz konusu deilse de, kltrmzn yaam felsefesinden esinlenen, bugnn geerli yaplama ilkeleriyle harmanlanan salkl bir yerleme ve kentsel evre kurmak mmkndr (Hersek, 2000:105).

  • 16

    Krsal mimarlkta malzeme Ahap: Anadolu mimarlnn en yaygn malzemelerinden biri olan ahap, zellikle ormanlarn bol olduu Karadeniz Blgesinde youn olarak kullanlmtr. Tayclk, kullanm, estetik ve ekolojik alardan nitelikli bir malzeme olan ahap, Dou Karadenizin serenderlerinden stanbulda Boazii yallarna kadar ok eitli rneklerde grlr. Ahap; ta, tula ve kerpicin yannda ana tayc olarak da tercih edilir. Gerek aras kerpi, ta veya tula ile doldurulan kiri ve dikmelerle gerekletirilen ahap konstrksiyon hmta veya dolma tekniinde, gerekse ahap direklerin ince ta veya kamlarla kapatlarak svanmasyla uygulanan Badadi teknikte, bu tr karma yntemler kullanlr. Bu teknikler bir yandan ev ii scakl korurken bir yandan da nemi nler. Bunlarn dnda en youn kullanlan tekniklerden biri de ahap yma (ant) ve ahap atmadr. Kerpi: Orta Anadolunun en yaygn mimarlk malzemesi ise toprak ve toprakla yaplan kerpitir. Toprak daml, kerpi duvarl evlerin Hititlerden beri kullanlageldii bilinmektedir. Killi toprak, saman veya tala gibi katk malzemeleri ve su ile karlarak yaplan kerpi, kalplanp gnete kurutulduktan sonra kullanlr. Is geirmeyen ve kolay retilen bir malzeme olan kerpi bugn de kullanma uygundur. Topraktan yaplan bir baka yapm malzemesi de tuladr. rt sistemlerinde de genellikle kiremit yer alr. Ta: Anadolunun her blgesinde tan tayc e olarak kullanldna rastlanr. En ok da Ege ve Akdeniz kylar, Gneydou Anadolu, Orta Anadolunun Erciyes evresindeki volkanik blgeleri ve Dou Anadolu blgesinde grlr. Bazen ta duvar rlrken ahap ve pimi toprak eklendii de olur.

  • 17

    Krsal Mimarlk rnekleri iin Koruma Yaklamlar nsan doa etkileiminin en sekin rnleri, tarihsel srekliliin en yaln tanklar, kltrel birikimimizin en retici rnekleri olan ky yerlemelerini ve krsal mimarlk kltrn btn zorluklarna ramen korumak ve yaatmak, bugn kentleme sorunlaryla bouan dnyann gndeminde yer alyor. Krsal mimarlk, ada mimarlk uygulamalar iin deerli bir esin kayna olmann yan sra bir miras olarak da korunmas gereken bir kltr varl olarak nem kazanyor. Doal evreyi korumak gelecek kuaklar iin ne kadar zorunluluk ise tarihsel dokuyu ve krsal mimarlk rnlerini korumak da o kadar gerekli. Yaklak yarm yzyldr kk yerlemeler arazi kullanmnda meydana gelen deiikliklerden, dlanmlktan, gten, ana eksenlerin dna dmekten, nfusun yalanmasndan, deiime ayak uyduramamaktan ciddi anlamda etkilendiler, kltrel ve doal varlklarn tehdit eden eitli basklarla karlatlar. Srekli artan ve kentlerde younlaan nfus, gda retimindeki ve paylamndaki adaletsizlik, fosil yaktlara ar bamllk, ba dndrc teknolojik gelime, etik deerlerdeki anma, kalknma ile ekolojik ncelikler arasndaki kartlk, krsal alann dlanmasna ve zlmesine neden oldu. Yine de bugn hl ky yerlemeleri, insann ihtiyac olan ve ders alaca tm temel deerlerin kayna olarak nemini koruyor. Krsal mimarlk da bu temel deerlerin tam da kesime noktasnda bir arayz olarak duruyor. Kentlerin dndaki yerlemelerde, arlkl olarak tarmsal faaliyetlerle geinen krsal topluluklar tarafndan ina edilen evreye iaret eden krsal mimarlk ev, samanlk, ahr, al gibi iftlik yaplar ile ky okulu, ky kahvesi, ky mescidi, ky odas gibi ortak meknlar ve sanayi ncesi retim yaplar olan deirmen, mandra ve ilikleri kapsamaktadr. Krsal alan ise, doal evre ierisinde gerekleen insan faaliyetlerinin grnr ya da grnmez izleri ile insanlarn bu evreyle ilikilerinin oluturduu btn ierir. O halde krsal alan, doal evre kadar insanlarn doayla ilikileri srecinde onunla ilgili alglarn, ona atfettikleri anlam ve deeri de ierir. Bu da krsal mimarlk mirasnn nemini ve incelenmesi ve haritalanmas gereini gndeme getirmektedir. Krsal alanla ilgili sorunlarn ok boyutlu nitelii karsnda, krsal mimarlk rneklerini bu sorunlardan soyutlayarak zmek olanakl grnmemektedir. Krsal alanlar ve burada yaayan yerel halk, zellikle de kreselleme sonucunda gerekleen dnmden ciddi anlamda etkilenmi bulunuyor. Bu deiimin krsal alanda yaratt etkiler sonucunda ortaya kan tablo yle zetlenebilir: Kylerin nfus kaybna urayarak tenhalamasnn krsal ekonomilerin kmesine, Merkezi konumdaki kentlerin salksz genilemesinin ve sanayinin krsal blgelere doru

  • 18

    yaylmasnn krsal alann doal ve mimari mirasna zarar vermesine, Tarmda modernizasyonun krsal alanda yaratt tahribatn yaban hayatn yok olmasna,

    tarmn ve topran terk edilmesine, Topran, suyun ve havann kirlenmesinin, sanayi faaliyetleri, maden ocaklar, baraj

    inaatlar ve topran yanl kullanlmasnn arazi ve orman bozulmalarna, Dinlence ve turizm sektrlerinin ar gelimesinin baz yrelerde doal ve kltrel alann

    hrpalanmasna, Ticari ve kamusal sektrlerdeki merkezilemenin kltrn standartlamasna, yerel

    yaam kltrnn ve eitliliin kaybolmasna, halkn sesini duyuramamasna, Ekonomik politikalarn kentsel odakl olmasnn, krsal blgelerin temsil edilememesine

    ve bu yrelerin zarar grmesine Tm bu koullarn sosyal ve kltrel hayatn canlln yitirmesine neden olduu

    grlmektedir. Yalnz Trkiyede deil, gnmzde birok gelimi lkede de benzer sorunlar yaanmaktadr. Avrupa Ky ve Kk lekli Kentler Birlii (ECOVAST)n henz 1994 ylnda hazrlad ve 2006 ylnda gncelleyerek Avrupa Konseyine tekrar sunduu Krsal Avrupa iin Strateji balkl rapor ve neriler demeti, krsal alandaki sorunlara zm gelitirme amacn tamaktayd. Raporun amac ncelikle krsal mimariyi tanmlamak, korumak, onarmak ve bakmn yapmak eklinde ifade edilmiti. ECOVASTn Krsal Avrupa iin Strateji raporunda yer verilen politika ve eylem nerilerine bakldnda, krsal mimarl korumann ok boyutlu nitelii aklk kazanmaktadr:

    1. Krsal ekonomilerin canlandrlmas: Yrenin kaynaklar, kltr ve ustalk miras ile ezamanl olarak, krsal alanda gncel frsatlarn da deerlendirilmesi ve gelitirilmesi gerekmektedir. Gelitirilecek zmler her blgenin yerel kltr, yerel/blgesel rnleri, pazarlar ve frsatlar ile uyumlu olmaldr. Yerel tarm rnlerinin iyiletirilmesi, organik tarm ve el sanatlar rnlerinin gelitirilmesi, krsal turizmin devreye sokulmas ilk akla gelen nlemler arasndadr.

    2. Tarmda nceliin deimesi: Krsal ekonominin temel ta olan iftiliin srdrlmesi salanmaldr. Bu yalnz gda gvenlii asndan deil, yaam biimlerinin, krsal ekonominin ve kltrel peyzajn yaatlmas iin de nemlidir. Gdada nicelik yerine niteliin vurgulanmas, hayvan salnn ve evrenin gzetilmesi, geleneksel tarm yntemlerinin korunarak desteklenmesi gerekir.

    3. Ormanclk: Son yllarda ithal trler ya da monokltr dikimlerle endstriyel kullanma alan ormanlar, geleneksel kullanmlara yant verecek biimde, dengeli bir ynetim planlamasyla ele alnmaldr.

    4. malat, zanaatlar ve hizmet sektrleri: Ekonomik faaliyetlerin byk kentler ve

    http://www.ecovast.org/str/str3e.htm
  • 19

    evresinde toplanmas krsal alanlarn yoksullamasna ve ge neden olmaktayken, bir yandan da kentlerde birok kii ve iyerinin byk kentlerden uzaklamak istedii gzlenmekte, yerel rnlere ve krsal turizme rabet artmaktadr. Bu yeni eilimlerin deerlendirilmesi gerekir.

    5. Krsal turizm: Krsal turizm hem gelir getirmesi hem de yerel kltrel mirasn korunmas iin bir frsat olarak ynetilmelidir. Gezginler iin uygun rnler gelitirilmesi ve yerel giriimciliin artrlmas zendirilirken, gezgin says ve trafii gibi tehdit oluturacak sonulara kar nlem alnmaldr.

    6. Krsal Konut: Dayankllklar, ilevsellikleri, iklime uygunluklaryla zamann snavndan gemi bulunan kr yaplar ile yerel yap teknikleri ve gelenekleri, kolektif bellein birer esi olarak korunmaldr. ounun z bozulmadan, i meknlar gnn koullarna uydurulurken, yeni yaplama da uygun lekte ve malzemelerle gelenee uygun ekilde planlanmaldr.

    7. Sosyal ve kltrel canllk: Krsal alanda nfusun azalmas izolasyona ve canlln kaybolmasna neden olurken, yerel kltrlerin kendilerine olan gvenleri azalmaktadr. Bu yerlemelere yeniden hayatiyet kazandrmak iin geleneksel alkanlklar, grenekler, enlikler, yerel diller canlandrlmal, bunun iin genlerin krda kalmasnn ve nfus istikrarnn salanmas iin nlemler alnmaldr.

    8. Doal miras. Sulak alanlarn kurutulmas, rmak yataklarnn deitirilmesi, ar tarm ilac kullanm, hava kirlilii, karayollar yapm, ar avlanma, ar turizm gibi nedenlerle birok blgede 50 yldr hzla azalan yaban hayatnn korunmas iin aba gsterilmelidir.

    9. Kltrel miras: Krsal alan bir tarih kitab gibi okunursa kuaklar boyu insanlarn topra nasl ilediini ve onun grnmn nasl deitirdiinin yksn anlatr. Kr yaplar, toprakla insan arasndaki etkileimin izlerini tayan krsal alanlarn simgesidir. Her krsal yerlemenin insanlar ve kltr (trks, halk oyunu, giysileri, grenekleri, enlikleri, dili, dini) o topluluun mirasdr. Gnmz insannn kkleri, gemile arasndaki ba, toprakla ilikisi ve huzur kayna krsal alanda varln srdrr. Kuaklar boyunca insan emeiyle olumu bu olaanst birikimi korumak nemli bir sorumluluktur.

    Ulusal zmler iin ereve 2001-2023 dnemini kapsayan Uzun Vadeli Gelime Stratejisinin gereklemesine katk salamak ve kalknma planlar ile uyumu gerekletirmek amacyla, Devlet Planlama Tekilat tarafndan Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi hazrlanmtr. Bu belgede krsal kalknma krsal alanda, srdrlebilir doal kaynak kullanmn esas alarak, bir taraftan krsal kesimin gelir dzeyinin ve yaam kalitesinin ykseltilmesi yoluyla gelimilik farklarnn azaltlmas amacna ynelen, dier taraftan evresel ve kltrel deerlerin korunmasn ve

  • 20

    gelitirilmesini gzeten, yerelde farkllaan sosyal, kltrel ve ekonomik zellikleri, ihtiyalar, potansiyelleri ve dinamikleri dikkate alarak, ok sektrl yaklamla planlanan faaliyetler btn olarak tanmlanmaktadr(mevzuat.dpt.gov.tr, 2006:3). Yine ayn belgede krsal kalknmada temel ama; yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesini, doal ve kltrel varlklarn korunmasn esas alarak, krsal toplumun i ve yaam koullarnn kentsel alanlarla uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmas olarak belirtilmektedir (a.g.e., 2006:10). Bu tanmlardan da anlald gibi, krsal alanda gelir dzeyi ve yaam kalitesinin ykseltilmesi amac ile yrelerin doal kaynaklar, evresel ve kltrel deerleri ve yerel sosyal, kltrel ve ekonomik zellik ve dinamikleri arasnda gzard edilemeyecek bir etkileim ve karlkl bamllk bulunmaktadr. te yandan strateji belgesinin dayand saysal saptamalar, geen yarm yzylda krsal alanda dengelerin ciddi anlamda krsal alan aleyhine bozulduuna da iaret etmektedir. 1950li yllarda nfusun yzde 75i kylerde yaamaktayken, bu oran 1980de yzde

    56ya, 2000 ylnda ise yzde 35e gerilemitir. Ancak, nfus yapsndaki bu hzl deiime ramen lke nfusunun nemli bir blm oluturan 23,7 milyon kii ky statsndeki yerleimlerde yaamaktadr (a.g.e., 2006: 6). TK tarafndan aklanan 2011 Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi sonularna gre ise, krsal alanda yaayanlarn saysnn daha da gerileyerek 17,3 milyon kiiye dt grlmektedir. Bir baka deyile Trkiyede krsal alanda yaayanlarn toplam nfusa oran sadece yzde 23,2sidir.1

    Trkiyenin 769 bin 632 kilometrekare olan toplam karasal yzlm iinde krsal alan bykl, DE tarafndan yaplan 2001 yl Ky Genel Bilgi Anketine gre 668,782 kilometrekare olarak verilmektedir (a.g.e., 2006:33)2. Buna gre 2001 ylndan bu yana kentsel alanlardaki olas genilemeyi gz nne alarak, bugn lkemizdeki krsal alanlarn hl lke topraklarnn yzde 80i dolaylarnda olduu sylenebilir.

    2000 yl verileriyle, Trkiyede ky ve belde yerleimlerinden oluan37.366 adet krsal yerleim bulunmaktadr. Ancak nfusu 250 ve altnda olan ky oran yzde 41,7 ve ky bana ortalama nfus 637 kiidir.

    1http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=39 2442 sayl Ky Kanununa gre, nfusu 2000den aa olan yerlemelere ky, nfusu 2000 ile 20.000 aras

    olanlara kasaba, 20.000den ok nfusu olanlara ise ehir denmektedir. DPT,kalknma planlar ile uyumun salanmas amacyla krsal alanlar, 20 bin ve daha fazla nfusa sahip kentsel yerlemeler dnda kalan alanlar olarak kabul etmektedir. Hanehalk gc Anketlerinde de nfusu 20.000in altndaki yerlemeleri kr olarak tanmlanmtr. Ancak burada krsal alan rakamlar, DE Genel Tarm Saym 2001 (Ky Genel Bilgi Anketi ve Tarmsal letme Listeleri) almalarndan alnmtr. 2000 yl nfus saymnda getirilen tanm gerei ky nfusu ky, bucak ve beldeleri kapsamaktadr. Sz konusu alma, tm kyler ve nfusu 25.000den aa olan yerleimleri kapsamaktadr. http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-2.pdf, s.4, 35.

    http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=39http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-2.pdfhttp://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-2.pdf
  • 21

    Krsal istihdamn yaklak te ikisini oluturan tarm sektrnn (bitkisel retim, hayvanclk, su rnleri ve ormanclk alt sektrleri) GSYH iindeki pay dnemler itibaryla azalma gstermi; 1980 ylnda yzde 26,1 iken, 1990 ylnda yzde 17,5e, 2004 ylnda ise yzde 11,2ye dmtr (a.g.e., 2006:34).

    Dnya Bankas verilerine gre, BM Gda ve Tarm rgt snflandrmasyla, Trkiye 213 bin 188 kilometrekare tarm alan ile dnyada 14. srada bulunuyor. Topraklarnn yzde 27,7'si tarm alan olan Trkiye, dnya genelinde kii bana den tarm alanna gre de 205 lke iinde 3 dekarla 40. srada yer alyor. Bu oran esas alndnda Trkiye, yzlm oranna gre en fazla tarmsal alana sahip 15 lke arasnda Ukrayna, Hindistan ve Nijerya'nn ardndan 4. srada yer alyor.3Buna gre Trkiyenin hl kii bana yeterli tarmsal alana sahip olduu grlyor.

    Trkiyede krsal alan genellikle tarmsal faaliyette bulunan nfus zerinden tanmlanmaktadr. te yandan corafyac ve sosyologlar zellikle aratrma ve planlama gibi almalarda, nfusun yannda dier krsal ya da kentsel fonksiyonlarn da ayrntl olarak incelenmesi gerektiine iaret etmektedir. Nfus ile birlikte tarmsal faaliyetin arl, doal evre koullar, topraa ballk gibi etkenlere de bakmann uygunluu konusunda grece gr birlii olduu anlalmaktadr (Avc: 9-28).

    Yukarda iaret edilen veriler, Trkiyede krsal alann hl nemli bir lde canlln koruduu, btncl ve gereki bir planlama anlay, srdrlebilirlii gzeten bir ynetiim modeli ile doa ve kltr ncelikli krsal kalknmann gerekletirilmesinin olanakl olduu grlmektedir.

    3Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB) Bakan emsi Bayraktarn 24 Nisan 2012 tarihli aklamas, http://www.tzob.org.tr/Uploads/14%20TARLA.htm

    http://www.tzob.org.tr/Uploads/14%20TARLA.htm
  • 22

    21. Yzylda Krsal Mimarlk Krsal mimarlk bize, yaadmz deiim ann tm gerekliine karn, insanln sahip olduu, deimeyen temel deerleri hatrlatmaktadr. nsann doaya baml oluu, doa sevgisi ve saygs bunlarn banda gelir. Krsal mimarlktan alnacak ilk ders, insann evresiyle kurduu yaamsal badr. Geleneksel mimarlk bir bireyin ya da bir toplumun barnma gereksinimine verdii en saf tepkidir. Bu tepki sayesindedir ki insan, mimarlardan ok nce, koullara uygun barnaklar ina edebilmitir. Kr yaplar biz insanlara, dnyada ait olduumuz yeri hatrlatr, mimarl mimarn nne koyar, varlmz srdrebilmenin ne anlama geldii konusunda dnmemizi salar. Gnmzde ou kii kentlerinde, kasabalarnda, krsal alanlarda daha nitelikli bir evrenin zlemini ekerken, iyiletirme ve yenileme adna yaplanlar, nceki olumsuzluklarn yerine yenilerini retiyor. Oysa mimarlk, yapnn ilevsellii ile estetiini badatrma ilkesine dayanan ve binlerce ylda evrilerek bugne ulaan bir gelenee sahip. Geleneksel mimarl savunanlar, gelecei daha berrak grebilmek iin gemie bakyorlar. nsanlk tarihinin byk blmnde egemen olan geleneksel mimarlk ilkeleri, bugn yeil mimarlk ya da ekolojik mimarlk olarak geri dnyor. Gelecekte insan merkezli ve srdrlebilir yaplar ina edebilmek iin gemiin yaplama stratejileri inceleniyor, bugnn koullarna uygun yeni zmlerle uygulamaya konuyor. Krsal mimarlk alanndaki aratrmalar, dne k tutmann yan sra geleceimiz iin de aydnlk ipular ieriyor. Farkl disiplinlerden uzmanlarn bu alanda yapacaklar belgeleme, koruma ve deerlendirme almalar gnmz iin nemli sonular dourmaya aday. Modern mimarlk yakn zamana kadar, insann barnma ihtiyacn karlamann en yaln hali olan geleneksel mimarl neredeyse unutmu gzkyordu. Son yllarda ciddiyeti yadsnamaz bir dzeye ulaan evre sorunlar ve ykselen enerji maliyetlerine bal olarak bu eilimde ters ynde bir gelime bagsterdi. Teknolojik gelimenin ve kentlemenin bylesine hzla artt bir ada, eski ustalardan ve geleneksel yapm tekniklerinden renilecek pek ok ey olduu konuulur oldu. Mimarlar, enerji verimlilii ve srdrlebilirlik adna, yresel kltrlere ve yerel yap tekniklerine daha fazla ilgi duyuyorlar. Gezegenimizin bize sunduu kaynaklarn doru ve aklc ynetilmesi gnmzn en yakc konularnn banda gelmektedir. Gnmzn yaplarnda kullanlan malzemeler dnya kaynaklarn ok byk oranlarda kullanan, tketen zellik tayor. Modern mimarlkta byk miktarlarda mineraller, petrol rnleri, madenler ve kereste kullanlyor. stelik modern yaplarn sakinleri snma, aydnlanma, gvenlik ve gndelik ara gereleri iin byk oranda

  • 23

    enerji harcamak zorunda. Bunlara yapnn gerek yapm aamas gerekse kullanm aamasndaki kirletici etkilerini de eklemek gerek. Geleneksel mimarlk, bir yapnn mr boyunca tketimini azaltacak zm seenekleri sunuyor. Geleneksel yapmda kullanlan malzemelerin ou yerel kaynaklardan, dk enerji ile doadan salanabilir nitelikte. Geleneksel mimarl benimseyen mimarlar ve inaatlar, gemiin yapm tekniklerini tanmak ve anlamak, geri dntrlm malzemeleri kullanmak ve tasarmlarnda yrenin dokusunu gzetmek iin aba gsteriyorlar.

  • 24

    Sonu Anadolu binlerce yldan beri insan topluluklarna kucak am bir toprak paras. eitli uygarlklar zellikle suya yakn yerlere snmlar ve evrelerinde bulduklar yerel malzemelerle evler ina etmiler. Bunun sonunda her blgeye bir ev deseni miras kalm ve kendine zg bir yerleme olumu. Her blgede Anadolunun tarihini temsil eden bir doku paras, hem ortak hem de farkl zellikler bulmak mmkn. Krsal alanlar, orada yaayan nfusla birlikte yaam ve deiime uram, insan eliyle dntrlm ve ona uyum salam. Yerel tarihi ve kltrel deerleri tanyp anlayarak bu topraklar daha iyi deerlendirmek mmkn. Kk yerlemeler, iinde var olduklar doa paras ile birlikte Anadolu tarasn tanmlayan eitlilii, gzellii ve yer duygusunu deneyimlememizi salyor. Trkiyenin krsal alan, insanlarmzn tkettii gdann kaynadr. Ayn zamanda soluduumuz havann, kullandmz suyun, kerestenin, madenlerin ve dier tm hammaddelerin kaynadr. Gzel duygularn ve huzurun da kaynadr. Yabanc gezginler iin bir kltrler harman, bir keif alan, yaban yaam iin zengin bir barnaktr. Ve daha nice kuaklar beslemek, hayata balamak iin, Anadolu kimliini ve toplumsal dayanmay glendirmek iin bu alanlarn korunmas gerekmektedir. Zengin tarihsel miraslaryla gz kamatran, ancak bugn kentsel merkezlere uzak dm, krsal ya da gzden rak alanlarda kaderine terk edilmi ky ve kasabalarn tarihi ve doal varlklarn korumak amacyla yaplacak almalar iin;

    1. Krsal alann kltrel deerlerini saptamal, tanmlamal ve dkmn karmalyz. 2. Uygulamaya konulan nlemler sonucunda kltrel deerlerde meydana gelecek

    deiimi ve iyilemeleri lecek gstergeleri belirlemeli ve bir izleme mekanizmas oluturmalyz.

    3. Doal ve kltrel varlklarla ilintili yeniliki ve katma deer retecek etkinlikleri tevik etmeli, srdrlebilir kltr odakl ekonomik faaliyetleri ve istihdam kolaylatracak nlemler gelitirmeli, kltrel deerleri korumak ve gelitirmek iin blgesel politikalar oluturmalyz.

    4. Korumay zendirmek amacyla yerel halka ve idarecilere ynelik bilinlendirme programlar dzenlemeli, blgesel ve yerel dzeyde tarihsel dokunun ynetiminde rol alacak kiileri eitmeli ve yetitirmeliyiz.

    Krsal yerlemelerin sahip olduu tarihsel miras, etkin ve srdrlebilir bir ynetim ve ibirlii anlayyla dinamik bir kaynak olarak ele alnp, bir kalknma frsatna dntrldnde, krsal mimarlk mirasn korumak da olanakl olacaktr.

  • 25

    Kaynaklar: Ahunbay, Zeynep, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, stanbul 1999

    Akn, Nur, Ev, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1997

    Akurgal, Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, Ankara 1998

    Aran, Kemal, Barnaktan te: Anadolu Kr Yaplar, Tepe Mimarlk Kltr Merkezi, 2000

    Arboleda, Gabriel, What is vernacular architecture? (zet), Berkeley, CA, 10 Ocak 2006, (alnma

    tarihi 6 Haziran 2012), http://www.ethnoarchitecture.org/web/articles/article/449

    Avc, Sedat, ehirsel yerlemelerin belirlenmesinde kullanlan kriterler ve Trkiye rnei, .. Ed.

    Fak. Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 9. Say s. 9-28. (alnd tarih 16 Haziran

    2012) http://www.istanbul.edu.tr/turkiyecografyasi/pdfs/savci/article/Sosyoloji09_02.pdf

    Bammer, Anton, adr ile Anadolu Evi likileri, Tarihten Gnmze Anadolu da Konut ve

    Yerleme, stanbul 1996

    Batur, Afife ve ymen Gr, engl. Dou Karadenizde Krsal Mimari, Milli Reasrans T.A.. 2005

    Bekta, Cengiz, Halk Yap Sanat, stanbul 2001

    Brunskill, R. W. Illustrated Handbook of Vernacular Architecture (4. bask). London, 2000 [1971]

    Davulcu, Mahmut, Halk Mimarl http://www.erkanince.com/mahmut_davulcu.htm,

    (alnd tarih 14 Haziran 2012)

    Davulcu, Mahmut, Anadoluda Konut ve

    Ev, http://www.folklor.org.tr/haber_detay.asp?id=28/08.09.2008 ((alnd tarih 14 Haziran 2012)

    Edwards, Sarah, "Vernacular Architecture and the 21st Century" 12 Austos 2011. Arch

    Daily. http://www.archdaily.com/155224 (alnd tarih 12 Haziran 2012).

    Eldem, Sedat Hakk, Trk Evi Plan Tipleri, stanbul 1955

    Eldem, Sedat Hakk, Trk Evi Osmanl Dnemi, stanbul 1984

    Gnay, Reha, Trk Ev Gelenei ve Safranbolu Evleri, stanbul 1999

    Hersek, Can M. (ed.). Safranbolu Yrk Ky, Geleneksel Yaam Biimi ve Evleri, 2000

    HISTCAPE, http://www.historic-towns.org/pdfs/18.03.11.%20Draft%20description%20project.1.pdf

    Hodder, Ian, atalhyk: Orta Anadoluda 9000 Yllk Konut ve Yerleme, Tarihten Gnmze

    Anadolu da Konut ve Yerleme, stanbul 1996

    Kuban, Doan, Trk Evi Gelenei zerine Gzlemler, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler,

    stanbul 1995

    Kkerman, nder ve emsi Gner, Anadolu Mirasnda Trk Evleri, stanbul 1995

    Mutlu, Asm, Trk Evleri, Sanat Dnyamz 3, 1975

    Naumann, Rudolf, Eski Anadolu Mimarl, Ankara 1991

    Oliver, Paul, ed. Encyclopedia of Vernacular Architecture of the World 1. Cambridge University Press,

    1998 http://en.wikipedia.org/wiki/Vernacular_architecture#cite_ref-7

    Soysal, Mine (Haz.), Konut ve Yerleimin yks, stanbul (Tarihsiz)

    Szen, Metin ve Zeki Snmez, Anadolu Trk Mimarisi, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, c.5, 1982

    Szen, Metin ve Uur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul 1992

    http://www.ethnoarchitecture.org/web/articles/article/449http://www.istanbul.edu.tr/turkiyecografyasi/pdfs/savci/article/Sosyoloji09_02.pdfhttp://www.erkanince.com/mahmut_davulcu.htmhttp://www.folklor.org.tr/haber_detay.asp?id=28/08.09.2008http://www.archdaily.com/155224http://www.historic-towns.org/pdfs/18.03.11.%20Draft%20description%20project.1.pdfhttp://en.wikipedia.org/wiki/Vernacular_architecture#cite_ref-7
  • 26

    Szen, Metin ve Cengiz Eruzun, Anadoluda Ev ve nsan, stanbul 1992

    Tunay, M. hsan, Bizans Dnemi stanbul Evleri, Sanatn Ortaa, stanbul 1997

    http://www.traditionalarchitecture.co.uk/aims.html

    Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat, 2006, (alnd tarih 13

    Haziran 2012) http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-2.pdf

    Trkiye statistik Kurumu, http://www.tuik.gov.tr/Start.do

    Trkiye Ziraat Odalar Birlii, http://www.tzob.org.tr/Uploads/14%20TARLA.htm, 24 Nisan 2012,

    (alnd tarih 13 Haziran 2012)

    http://www.traditionalarchitecture.co.uk/aims.htmlhttp://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-2.pdfhttp://www.tuik.gov.tr/Start.dohttp://www.tzob.org.tr/Uploads/14%20TARLA.htmAnadolu'da krsal mimarlkAnadoludaKirsalMimarlik