Hoofdstuk 1: De componenten van de klassieke muziek1. Eenvoudige
componenten of parameters
1.1 Toonhoogte
Iedere toon heeft een bepaalde toonhoogte (uitgedrukt in Hertz).
Tonen die een hogere frequentie hebben klinken hoger, lagere
frequentie klinken lager De notenbalk functioneert als een
referentieveld voor toonhoogte d.m.v. sleutels Wanneer de
frequenties van een bepaalde toon gehalveerd of verdubbeld worden,
verkrijgt men dezelfde toon in octaaf In de meeste toonsystemen
wordt het octaaf verder onderverdeeld in verschillende toontrappen
-> de opeenvolging van verschillende toontrappen binnen een
octaaf noemt men een toonladder Onderste en bovenste noot =
grondnoot
1.2. Toonduur
Iedere toon heeft een bepaalde lengte of duur -> wordt
bepaald door verschillende factoren: Tempo: geeft de snelheid aan
waarmee een compositie dient uitgevoerd worden (meestal d.m.v.
metronoomaanduiding -> geeft frequentie aan van een bepaalde
toonduur binnen n minuut) Metronoom is pas in gebruik genomen in de
19e eeuw -> daarvoor Italiaanse benamingen Ritmische waarden:
iedere noot heeft een bepaalde lengte (hele, halve, vierde noot
(binaire verdeling) - wordt aangeduid met koppen, stokken en zwarte
tint) Ook een ternaire verdeling komt frequent voor Wanneer men
binaire en ternaire verdelingen samenbrengt in n referentiesysteem
-> gedifferentieerd spectrum van verschillende toonduren ->
kunnen ook met elkaar verbonden worden
1.3. Klanksterkte
1
Iedere noot heeft een bepaalde sterkte - meestal niet strikt
gedefinieerd -> wordt aangeduid in een relatief systeem van
klanksterkte (Italiaanse benamingen van piano tot forte)
1.4. Klankkleur
Iedere klank heeft een bepaalde klankkleur -> hangt af van de
klankbron: Wanneer een instrument een bepaalde toon voortbrengt,
produceert dit instrument niet enkel de grondtoon van deze toon
maar ook een hele reeks boventonen die met deze toon meeklinken
Verder genereert iedere toon bepaalde resonanties of formanten die
sterk afhankelijk zijn van de structuur van het instrument Manier
waarop een instrument bespeeld wordt bepaalt welke boventonen en
resonanties in welke mate doorklinken Deze elementen bepalen de
specifieke klankkleur van de gespeelde toon Klankkleuren
verschillen van instrument tot instrument -> vijf categorien
o.b.v. klankbron: Arofonen: klank geproduceerd door trillende
luchtzuil (hoorn, hobo, stem, ) Chordofonen: door trillende snaren
(viool, gitaar, piano, ) Idiofonen: door laten klinken van
klankrijk materiaal (bepaalde slaginstrumenten zoals xylofoon)
Membranofonen: door laten trillen van een vlies (pauken,
tamboerijn, ) Elektrofonen: klank genereren op elektronische wijze
(synthesizer, ) Categorien o.b.v. bespeelwijze: Snaarinstrumenten
Blaasinstrumenten (koper- en hout) Toestinstrumenten
Tokkelinstrumenten Slaginstrumenten
2. Complexe parameters
2.1. Interval en melodie
2
Relatie tussen twee toonhoogten: interval of toonafstand ->
prime, secunde, terst, kwart, kwint, sext, septiem, octaaf Door de
combinatie van verschillende noten die melodisch en ritmisch
gedefinieerd zijn, ontstaat een melodie -> wordt geassocieerd
met een duidelijke, als coherente gestalte hoorbare lijn. Wanneer
dit niet het geval is -> melodische lijn De aard van een
melodie: aard van de constituerende intervallen en ritmische
waarden -> wanneer deze eerder gelijkmatig zijn = conjuncte
melodien, anders disjuncte melodien
2.2. Ritme en metrum
Meestal wordt ritme georganiseerd in kleinere tijdseenheden
(maten) -> twee elementen van informatie aangegeven in twee
boven elkaar geplaatste getallen: Onderste getal: welke toonduur
als eenheid, elke noot komt dan overeen met n tel (meestal halve,
vierde of achtste noot) Bovenste getal: hoeveel tellen per maat
(meestal twee, drie, vier of zes) -> Sedert ca. 1600 worden
maten gevisualiseerd d.m.v. maatstrepen De verschillende
maatsoorten hebben elk een eigen puls, doordat sommige tellen meer
en andere minder beklemtoond worden. Deze pulsen vormen een
basisstramien, maar hoeven niet slaafs opgevolgd te worden ->
wanneer componisten ingaan tegen deze puls -> metrische
dissonantie In een groot deel van de westerse muziek is het metrum
binnen eenzelfde compositie een stabiel gegeven. Er treden weinig
of geen maatwisselingen op en er is bijgevolg een regelmatige puls
Wanneer verschillende metra elkaar in snel tempo opvolgen spreekt
men van multimetrie Nog complexer zijn situaties waarin simultaan
twee of meer verschillende metra opereren (polymetrie) In sommige
gevallen kan de maat op verschillende manieren verdeeld worden
(bijv. 6/8) nl. in twee of drie gelijke delen -> kan aanleiding
geven tot creren van metrische spanning
2.3. Harmonie
Het grootste deel van de westerse muziek is meerstemmig -> op
hetzelfde ogenblik klinken meerdere tonen samen -> intervallen
om afstanden tussen tonen aan te geven In een melodie gaat het om
de horizontale of consecutieve relatie, bij samenklanken gaat het
om een verticale of simultane relatie
3
Onderscheid tussen consonante en dissonante samenklanken ->
consonantie = ontspanning, dissonantie = spanning Consonantie en
dissonantie zijn gerelateerd op de wijze waarop de frequenties van
twee verschillende tonen zich tot elkaar verhouden Bij de
opeenstapeling van drie of meer tonen spreekt men van een akkoord
-> een akkoord is een simultane opeenstapeling van meerdere
intervallen Hoe meer verschillende klanken -> hoe complexer het
akkoord -> dissonantiegehalte neemt toe -> intensievere
spanningsontwikkeling Ieder akkoord heeft een eigen intensiteit en
eigen functie -> hangt af van uit welke noten/verhoudingen het
akkoord bestaat Harmonie is niet enkel een verticale constructie,
maar ontwikkelt zich ook in horizontale zin Door de opeenvolging
van verschillende akkoorden kunnen bepaalde spanningscurven worden
ontwikkeld (kort, middellang en lang)
2.4. Toonsystemen
Een toonsysteem is gebaseerd op de wijze waarop het octaaf
onderverdeeld is -> in westerse traditie gaat het meestal om een
verdeling in zeven intervallen -> modale en tonale toonsysteem
De eigenheid van iedere muziek wordt fundamenteel bepaald door de
specifieke manier waarop het octaaf verdeeld wordt -> de plaats
waar de grote en kleine intervallen in het octaaf voorkomen bepalen
het specifieke karakter van de gebruikte systemen -> bepaald de
toonsystematische identiteit van een compositie Niet alle
toonsystemen zijn gebaseerd op een indeling in zeven intervallen
-> pentatonische systeem heeft vijf intervallen -> sterke
verwijzing naar oosterse muziek In de westerse muziek komen ook
twee toonsystemen voor waarin de toonladder in gelijke intervallen
verdeeld is (bijv. zes hele tonen of twaalf halve tonen) In dit
laatste geval is er sprake van een chromatisch toonsyteem dat in de
20e eeuw een belangrijke rol zal spelen -> ook nog ontwikkeling
kwarttoonssyteem en uiteindelijk is iedere verdeling van een octaaf
mogelijk
2.5. Dynamiek
Dynamiek heeft betrekking op de manier waarop componisten in hun
werken de geluidssterkte van de verschillende klanken organiseren.
Vanaf de 18e eeuw gaan componisten met graduele processen van
luider en zachter werken
4
Componisten gebruiken naast de f- en p-aanduidingen accenten om
de dynamiek van individuele noten vast te leggen
2.6. Textuur
Textuur heeft betrekking op de wijze waarop verschillende
elementen, I.h.b. verschillende partijen of stemmen in een
compositie met elkaar verweven zijn. Meest karakteristieke
texturen: monofonie, homofonie en polyfonie: In monofone
composities is er slechts n stem aanwezig, zonder enige vorm van
begeleiding In homofone composities is er wel begeleiding, met een
ondersteunende functie en een duidelijk hirarchische relatie tussen
melodie en begeleiding In een polyfone textuur zijn de
verschillende stemmen op een gelijkwaardige wijze werkzaam
2.7. Topoi en types
Topoi Door de specifieke manier waarop een componist
verschillende parameters met elkaar combineert kunnen kleine
muzikale constellaties ontstaan die een karakteristieke
buitenmuzikale verwijzing inhouden Topoi kunnen op verschillende
manieren gerealiseerd worden: Als korte melodische fragmenten of
citaten (vb. dies irae-melodie) Als combinatie van verschillende
elementen (vb. pastoral context) Door gebruik te maken van een
typisch toonsysteem (vb. frygische wending + karakteristiek ritme
als evocatie van Spaanse context (bvb. flamenco)) Door specifieke
akkoordverbindingen Topoi kunnen in een compositie in verschillende
gradaties voorkomen
3. Externe parameters
Parameters die in strikte zin zelf niet muzikaal zijn, maar die
wel in composities gentegreerd kunnen worden -> integratie van
tekst (expliciete en impliciete integratie)
5
3.1. Expliciete tekstintegratie
In een zeer groot deel van de westerse muziek heeft de tekst een
onvermijdelijke impact op de wijze waarop het muziekwerk gemaakt
is. Tekst en muziek zijn op een expliciete manier op elkaar
betrokken -> deze expliciete relatie tussen tekst en muziek is
zeker niet steeds hetzelfde gebleven (hangt af van cultuur,
periode, componist).
3.2. Impliciete tekstintegratie
Tekst kan in muziek ook een belangrijke rol spelen zonder in een
compositie aanwezig te zijn (inspiratiebron, leidraad, narratieve
basis, enz.) = impliciete relatie tussen tekst en muziek
4. Vormen en genres
4.1. Vormen
Vormprincipes zijn sterk tijdsgebonden en conventioneel. Ze
hangen dan ook vaak samen met specifieke genres Vormen verlenen een
zekere coherentie aan het muzikale tijdsverloop, zeer vaak d.m.v.
herhaling en contrast
4.2. Genres
Traditioneel worden muziekwerken opgedeeld in verschillende
genres o.b.v.: Inhoud van de muziek: tegenstelling tussen
religieuze en profane genres Bezetting van de muziek: tegenstelling
tussen vocale en instrumentale genres Genres zijn sterk
tijdsgebonden Belangrijke genres uit de westers muziektraditie:
cantate (religieuze), cantate (wereldlijke), chanson, concerto,
concertante symfonie, concerto grosso, conductus, divertimento,
etude, fantasie, klaviertrio, koraal, lied, madrigaal, mis, motet,
musical, opera, operette, organum, ouverture, oratorium, passie,
prelude, psalm,requiem, serenade, sonate, suite, symfonie,
strijkkwartet, strijkkwintet, strijktrio, etc...
5. Muzieknotatie
6
Genoteerde muziek duidt met veelal aan met de term partituur De
wijze waarop muziek werd genoteerd is sterk gevolueerd ->
gradueel proces van verfijning (steeds meer parameters op een
steeds accuratere manier) Belangrijkste eigenschappen: Horizontale
as -> tijdsverloop (snelheid wordt aangegeven door
metronoomcijfer of d.m.v. een Italiaanse aanduiding Een of meerdere
notenbalken die een referentiesysteem vormen De sleutel aan het
begin van iedere notenbalk bepaalt de exacte toonhoogtereferenties
De (meestal) twee getallen aan het begin van een notenbalk geven de
maatsoort aan De verticale lijnen doorheen de notenbalk
onderscheidt de verschillende maten De letters p en f (+
combinaties) geven aanduidingen van dynamische ontwikkeling aan De
noten zelf geven de exacte toonhoogte en toonduur aan
7
1. De muziek in de middeleeuwenA. Het ontstaan van het
gregoriaans1. Cultuurhistorische context
1.1. Opkomst van het Christendom
Ontstaan Westerse muziek verloopt parallel met opbloei van het
christendom als dominante religie in West-Europa Keizer Theodosius
verhief - eind 4e E - christendom tot staatsgodsdienst Gedurende
hele middeleeuwen neemt christendom een dominante positie in in het
culturele leven van W-Eur
Op gebied van muziek speelt kerkelijke cultuur en impact van
monastieke leven een grote rol Muziek was zeer divers, benvloed
door elementen uit uiteenlopende en sterk lokaal verankerde
tradities Verspreiding gebeurd via orale overdracht Omstreeks 600
probeert Paus Gregorius I de toenmalig gangbare liturgische
gezangen te verzamelen en te ordenen -> die verzameling = het
gregoriaans
8
1.2. Organisatie van het kerkelijk jaar
a) De organisatie van het kerkelijk of liturgisch jaar:
Traditioneel twee systemen: Organisatie in grote cycli Indeling
volgens heiligenkalender
Cyclische opdeling -> 3 kringen: Kerstkring bestaande uit: de
advent (4 zondagen) de kersttijd (feest van de Epifanie) de periode
na het feest van de Ep. tot aan het begin van de Paaskring
Paaskring bestaande uit: een voorbereidingstijd (voorvasten en
vasten - 9 weken) de paastijd zelf (vanaf vooravond Paaszaterdag
tot aan vooravond feest van de Heilige Drievuldigheid)
Pinksteren begint met het feest van de H. Driev.
Op vele dagen van deze kringen voorziet de gregoriaanse liturgie
specifieke gezangen (proprium de tempore (eigen aan de tijd))
Opdeling kerkelijk jaar volgens heiligenkalender -> iedere
dag worden specifieke heiligen herdacht - sommigen hebben
specifieke liturgie (proprium sanctorum (eigen van de heiligen)
b) De organisatie van de dag (dagorde) - twee elementen: Mis
Officie
Mis vormt dagelijks hoogtepunt van de liturgie en bestaat uit:
Voormis (lezingen uit het epistel en evangelie) Offermis
(offerande, consecratie en communie)
9
Liturgische gezangen in mis: Proprium (gezangen specifiek voor
bepaalde (feest)dagen) Ordinarium (gewone zondagen van het
jaar)
Naast de mis is er het officie dat getijden of gebedsuren bevat
Tijdens deze gebedsuren worden in cycli van n week alle 150 psalmen
van het gregoriaanse repertorium afgewerkt - die in het OT-boek
Psalmen verzameld staan Het zijn potische teksten - waarbij elk
vers uit twee helften bestaat die elkaar herhalen, vervolledigen,
versterken of tegenspreken (parallelismus membrorum) In het officie
worden ze voorafgegaan en gevolgd door een antifoon (gezongen
vers)
Bij alle getijden kwam ook een lezing uit de Bijbel voor Bij
lange lezingen -> uitgebreid responsorium (responsorium
prolixum) Bij korte lezingen -> kort responsorium (responsorium
breve) Verder komen ook nog hymnen, cantica en de vier
Maria-antifonen voor Hymnen: lofzangen met streng strofisch schema
(8x4 verzen) Cantica: liederen afkomstig uit het NT (het Benedictus
(lauden), het Magnificat (vespers), en het Nunc Dimittis
(completen)) Maria-antifoon: aan het einde van de completen
Alle gezangen uit de mis en het officie zijn samengebracht in
liturgische boeken: Misgezangen in het Graduale Officiegezangen in
het Antiphonale
2. Muzikale eigenschappen
2.1. Het modale toonsysteem
In het modale toonsysteem worden 8 modi onderscheidden - die elk
een verschillende verdeling van het octaaf in hele en halve tonen
hanteren Het MT maakt verder een onderscheid tussen vier
authentieke (basismodi) en vier plagale modi (afgeleide modi) De
vier authentieke: dorisch, frygisch, lydisch en mixolydisch
10
De finalis van deze modi is respectievelijk re, mi, fa en sol In
elk van deze modi liggen de halve tonen op een verschillende
plaats: Dorisch: tussen 2e en 3e, tussen 6e en 7e Frygische: tussen
1e en 2e, tussen 5e en 6e Lydische: tussen 4e en 5e, tussen 7e en
8e Mixolydische: tussen 3e en 4e, tussen 6e en 7e
De vier authentieke modi worden gekarakteriseerd door hun
repercussa of dominant -> meest prominente toon in de modus
waarrond het grootste deel van de melodie cirkelt (normaliter op de
5e toontrap t.o.v. de finalis, wanneer gevolgd door een halve toon
-> 6e toontrap)
Aan iedere authentieke modus is een plagale modus gekoppeld
(hypo-) Iedere plagale modus heeft dezelfde finalis maar een andere
ambitus De ambitus geeft aan welke de laagste en hoogste toon in de
modus zijn - de ambitus van iedere plagale modus ligt een kwart
(vier tonen) lager dan die van de authentieke Halve tonen liggen
ook op andere plaatsen: Hypodorisch: tussen 2e en 3e, tussen 5e en
6e Hypofrygisch: tussen 1e en 2e, tussen 4e en 5e Hypolydisch:
tussen 3e en 4e, tussen 7e en 8e Hypomixolydisch: tussen 2e en 3e,
tussen 6e en 7e
Ook plagali modi hebben hun eigen repercussa -> 3e toontrap,
4e wanneer gevolgd door een halve toon; uitz. ook de repercussa van
de hypofrygische modus wordt verhoogd Belangrijke implicatie van
verschillen tussen authentieke en plagale modi is de positionering
van het melodisch verloop: Authentieke modi: tussen de twee finales
Plagale modi: doorkruist voortdurend finalis-toonhoogte (centraal
in toonladder)
2.2. Vormen en genres
Verschillende genres die elk een specifieke tekstinhoud,
tekstzetting en uitvoeringswijze hebben: Tekstzetting: syllabisch,
neumatisch en melismatisch
11
Syllabisch: n toon per lettergreep Neumatisch: twee drie tonen
per lettergreep Melismatisch: veel tonen per lettergreep Kunnen
afwisselend voorkomen in n compositie
Uitvoeringswijze: directe psalmodie, responsoriaal gezang,
antifonaal gezang Directe psalmodie: n of meerdere voorzangers
samen Responsoriaal gezang: afwisseling tussen voorzanger en koor
Antifonaal gezang: twee koorhelften wisselen af
Vanaf ca. 800 ontstaat de traditie van het troperen: bestaande
composities worden van binnenuit veranderd door nieuwe elementen
toe te voegen (louter muzikale elementen (meslismen), tekst aan
bestaande muziek, of beide samen) Een bijzondere vorm is de
sequentia -> oorspronkelijk ontstaan vanuit de toevoeging van
teksten aan het melismatische Alleluia -> later zelfstandig en
geliefd genre Vanaf 11e eeuw vooral op rijmende pozie, in
regelmatige strofen (Vb. Dies Irae)
2.3. Melodie en tekstplaatsing
Gregoriaanse muziek per definitie monotoon -> klemtoon op
melodie (al staat muziekvorm wel in dienst van liturgie en
religieuze beleving) Gregoriaanse melodien hebben meestal een
ambitus van ongeveer een octaaf In eenvoudige composities cirkelt
melodie rond repercussa, vrijere ontwikkeling is ook mogelijk
Meeste melodien: golvende bewegingen met kleine intervallen - grote
intervallen zijn eerder uitzonderlijk behalve als dode intervallen
De organisatie van de melodie vertrekt vanuit de tekst - rustpunten
in melodie en tekst vallen samen - relatie tussen tekst en muziek
is zeer gevarieerd
2.4. Metrum en ritme
Nog geen vaste metra in het gregoriaans, wel ritmische
verhoudingen die boven de tekst staan aangegeven in zogenaamde
neumen
12
2.5. Dynamiek
De voordracht van gregoriaanse gezangen was eerder egaal, met
kleine dynamische inflecties
B. Het ontstaan van de meerstemmigheid1. De vroege
meerstemmigheid (9e-12e eeuw)
9e eeuw, de eerste meerstemmige composities (eerste in het
traktaat Musica Enchiriadis -> twee vormen: Parallel organum en
organum met pedaaltoon In het parallel organum wordt aan de
oorspronkelijke gregoriaanse melodie (vox principalis) een tweede
stem toegevoegd die dezelfde melodie tegelijkertijd weergeeft in
het oktaaf, de onderkwint of de onderkwart In het organum met
pedaaltoon beginnen de twee partijen op dezelfde toon (unisono)
-> vox principalis stijgt, vox organalis houdt begintoon vast,
pas wanneer vp boven een kwart van de vo uitstijgt volgt die
laatste in parallelle kwarten
In de loop van de 10e en 11e eeuw -> meer variatie in de
meerstemmigheid: Andere harmonische intervallen dan kwart - ambitus
kon worden uitgebreid tot een oktaaf Stemmen in tegenbeweging of
zelfs stemkruising Meer noten in de stem van de vox originalis
tegenover n noot in basismelodie
In de 12e eeuw vox organalis zich los van de vox principalis
-> gaat zich op een meer zelfstandige manier ontwikkelen + vo
ligt boven de vp Vox principalis wordt steeds vaker als tenor
aangeduid Melismatisch organum: vox organalis plaats een
aaneenschakeling van melismen
2. Meerstemmigheid in de Ars Antiqua (eind 12e eeuw - begin 13e
eeuw)
Zwaartepunt verschuift van kloosters naar grote steden ->
vooral bisschoppelijke kerken
13
Zeer belangrijk was de rol van Parijs
Een eerste belangrijke vernieuwing is het opdrijven van de
meerstemmigheid -> er wordt gexperimenteerd met drie- en
vierstemmigheid Er was een manier nodig op lengte van noten in
verschillende partijen nauwkeurig te bepalen -> ritmische modi
Uitgangspunt: tegenstelling tussen een lange en korte noot ->
zes ritmische modi die vertrekken vanuit een ternaire basis (6
tellen): Modus 1: Trochee LKLK 2121 Modus 2: Jambe KLKL 1212 Modus
3: Dactylus LKK 312 Modus 4: Anapest KLL 123 Modus 5: Spondeus LL
33 Modus 6: Tribrachus KKK KKK 111 111 Melismatisch organum:
onderste stem (tenor) zingt lang aangehouden noten ->
bovenstemmen zingen melismatische partijen Bovenstemmen zingen
afwisselend eerste en vijfde modus Relatie tussen verschillende
stemmen is gevarieerd: zowel parallel organum als tegenbeweging
Verschillende partijen zijn in n partituur onder elkaar
genoteerd
Tweede belangrijke vernieuwing is het ontstaan van een nieuw
genre: het motet Het motet is een relatief complexe compositie
Ontwikkeld vanuit de organum- en clausula traditie Aan metrisch
georganiseerde duplum-partij wordt een nieuwe tekst toegevoegd
Voorbeeld motet Gebruik van ritmische modi: tenor: a - a - a - /
- aa - aa duplum: vooral modus 1
Aanvankelijk was de tekst nog in het Latijn -> maar steeds
meer voor Franse tekst opteren (eerder profaan dan religieus) ->
motet ging eigen weg, los van de liturgie
14
Steeds vaker werd triplum met eigen tekst toegevoegd ->
driestemmig motet -> duplum-partij in Latijn of Frans -
triplum-partij altijd in het Frans -> polytekstuele structuur
Mede deze structuur maakt van het motet een complex genre: Relatief
grote zelfstandigheid in verschillende partijen gebaseerd op
metrischritmische eigenheid
Een derde belangrijke verschuiving: ontwikkeling van nog een
ander genre: de meerstemmige conductus Niet gebonden aan de
liturgie Tenor-partij niet langer ontleend aan het gregoriaans maar
vrij gecomponeerd Akkoordische zetting (noot tegen noot)
3. Meerstemmigheid in de Ars Nova (14e eeuw)
Ontwikkeling meerstemmige muziek zet zich verder voort: In de
bovenpartijen wordt er ritmisch zeer sterk gedifferentieerd terwijl
tenor blijft vasthouden aan trage ritmiek De ontwikkeling van een
mensuratie- of maatsysteem -> naast ternaire nu ook binaire
maatverdelingen Karakteristiek fenomeen: isoritmisch motet ->
Philippe de Vitry als belangrijkste vertegenwoordiger Tenor heeft
een strak georganiseerde structuur, gebaseerd op 2 elementen: Vaste
opeenvolging van ritmische waarden, die daarna verschillende keren
hernomen worden (= talea) Vaste opeenvolging van intervallen die
verschillende keren herhaald worden (zie toonhoogte) (= color)
Ritmische climax op het einde hierbij worden vaak technieken
gebruikt zoals: diminutio: tenorpartij wordt 2x zo snel herhaald
hoquetus: iedere noot wordt meteen afgebroken en direct door andere
partij gemiteerd - ene stem zwijgt terwijl andere weerklinkt ->
hikkend effect
Grote ritmische verfijning -> nieuwe genres die in de loop
van de 14e eeuw opkomen: Verschillende vormen van het Franse
chanson (formes fixes: virelai, ballade en rondeau)
15
Profane genres, georganiseerd volgens vaste vormprincipes
(herhaling en contrast -> aangegeven door gebruikmaking van
verschillende letters - zowel op niveau van tekst als muziek
Virelai : A (refrein) b b a (strofe) A (refrein) -> hoofdletters
= overeenkomst muziek n tekst Ballade : a a b C (strofe), meestal x
3 Rondeau : A B a A a B a b A B Virelai is meestal eenstemmig,
ballades en rondeaus twee- of driestemmig Belangrijkste
vertegenwoordiger = Guillaume de Machaut (treble-dominatedstyle:
aandacht vooral naar bovenste partij)
Guillaume de Machaut is ook de eerste componist die een
volledige meerstemmige zetting van een misordinarium (miscyclus) op
zijn naam heeft staan (Messe de Nostre Dame)
2. De muziek in de Renaissance1. Cultuurhistorische context
Vanaf begin 15e eeuw -> Lage Landen centrum van muzikale
ontwikkelingen O.b.v. toenemend belang Bourgondisch Hof:
Stimuleerde sterk de kunsten Zeker onder Filips de Goede en Karel
de Stoute Intense contacten met pauselijk hof -> heel wat
Fiamminghi zwermen uit naar Itali -> polyfonie ontwikkeld zich
in versneld tempo -> ook Vlamingen in Frankrijk, Spanje en Duits
taalgebied In 16e eeuw -> Habbies als beschermheren van Vlaamse
polyfonie
Religieuze cultuur blijft zeer aanwezig, liturgische muziek
blijft zich verder ontwikkelen Daarnaast ook sterke impuls voor
uitbouw profane genres Geleidelijke ontwikkeling van een cultuur
van instrumentale muziek
In de renaissance vijf generaties van polyfonisten: I.tot ca.
1470 : Guillaume Dufay, Gilles Binchois
16
II. tot ca. 1495 : Johannes Ockeghem, Antoine Busnois III. tot
ca. 1520 : Josquin des Prez, Heinrich Isaac, Jacob Obrecht IV. tot
ca. 1560/5 : Adriaan Willaert, Nikolaas Gombert, Clemens non Papa
V. tot ca. 1600 : Orlandus Lassus, Philippus de Monte, Giaches de
Wert, Gianluigi Palestina
2. Muzikale kenmerken
Vlaamse Polyfonie wordt een mengelmoes van voorgaande Europese
stijlen Uit de Franse muziek bleven de strak georganiseerde
structuren en de belangstelling voor sterke contrapuntische
technieken over Uit de Italiaanse stijl : de vrije melodisch
ontplooiing, sterke klemtoon op bovenstem en aandacht voor directe
relatie tussen tekst en muziek Uit de Engelse muziek : volle en
sonore harmonische opbouw, harmonien met veel tertsen en sexten,
vloeiende melodie in een vrij zwevend ritme, formele experimenten
met mis i.t.t. tot continentale sterke dissonant met harde
intervallen en een hoekige en afgemeten ritmische stijl (delen
muzikaal verbinden - cyclische mis) De Engelse stijlkenmerken
werden naar Europa overgedragen door John Dunstable
Muziek is nog steeds geconcipieerd binnen het modale toonsysteem
-> maar men gaat op zoek naar meer sonore en consonante
harmonien (belangrijke rol voor drieklanken) Toevoeging van een
baspartij -> voor grotere welluidendheid -> vierstemmigheid
wordt de norm (hierdoor wordt ook de globale ambitus groter)
Blijvende belangstelling voor complexe structuren -> isoritmisch
motet + canonische technieken (bijv. in Missa Prolationum van
Johannes Ockeghem)
In de 16e eeuw komt ook vijf- en zesstemmigheid frequent voor
Belangrijkste verschuivingen evenwel op vlak van compositiewijze en
de relatie tussen tekst en muziek
Compositiewijze: verschillende partijen worden simultaan
geconcipieerd -> I.p.v. opbouw vanuit tenor, waarbij
verschillende stemmen worden toegevoegd (duplum, triplum)
17
nu: partij = intrinsieke eenheid -> vele imitaties in
verschillende partijen (doorimitatie) Alle partijen worden van meet
af aan betrokken bij de uitwerking -> simultaancompositie (
successiefcompositie) Eveneens tegenstelling harmonische polyfonie
lineaire polyfonie
Relatie tussen tekst en muziek -> omstreeks 1500: belangrijke
verschuiving -> door toedoen van Josquin de Prez wordt er
gezocht naar specifieke manieren om de inhoud van de tekst optimaal
weer te geven - vier aspecten: 1. De vorm van de tekst: componisten
gaan steeds meer de vorm van een basistekst overbrengen in de
compositie (bvb. strofische tekst als uitgangspunt -> strofische
compositie 2. Syntaxis van de uitgangstekst: de structuur van de
zinnen wordt meer en meer gerespecteerd in de toonzetting 3.
Syllabische declamatie: vaak met gebruik van herhaalde tonen
(redictae). Ook aandacht besteed om woordaccenten en muzikale
accenten te laten samenvallen 4. Muzikale zetting die inhoud van
tekst meer uitdrukkingskracht geeft -> kan door tekstexpressie:
directe expressie op lokaal niveau of door expressie van de
emotionele context (op een meer algemeen niveau) Courante
technieken hiervoor: aanpassen van richting melodie, keuze van
specifieke ritmische waarden en structuren, gebruik van consonantie
vs dissonantie, etc. Voorbeeld tekstexpressie: zie bespreking
chanson, motet en madrigaal
3. Vormen en genres:
De belangrijkste genres in de 15e en 16e eeuw zijn de mis, het
motet en het chanson. In de 16e eeuw ook nog madrigaal
3.1. De mis
In de 15e eeuw overheerst de cantus firmus-mis: een mistype
gebaseerd op een bestaande melodie (gregoriaans of profaan)
Kenmerkend: basismelodie in elk van de misdelen als uitgangspunt
Cantus firmus normaal in tenorpartij, daarom ook tenormis
18
In de 16e eeuw ontwikkelen zich twee nieuwe mistypes: de
parafrase-mis en de parodie-mis Parafrasemis: Ontleende melodie
niet langer enkel tenor, maar doordringt alle stemmen
Compositorische vrijheid veel groter Gelijkwaardigheid van de
verschillende partijen is manifester Basismelodien worden op een
vrijere manier in de nieuwe compositie gentegreerd (partij wordt
niet letterlijk overgenomen maar geparafraseerd)
Parodiemis Compositie vertrekt van een meerstemmig model, dat
vervolgens verder wordt ontwikkeld Model kan afkomstig zijn uit
motetten, chansons en madrigalen
3.2. Het motet
In de loop van de 15e eeuw -> sterke interesse voor
Maria-motetten Konden vrij gecomponeerd worden maar gebruikten vaak
cantus-firmus- en parafrasemotetten Waren vaak erg groots
opgezet
Belangrijke vernieuwingen in de 16e eeuw: Algemene tendens naar
imitatie Uitbreiding van de thematiek Meer belangstelling voor de
teksten van de psalmen (potische karakter leent zich meer tot
tekstexpressie)
Na Josquin -> twee tendensen: Doorimitatie centraal (Nikolaas
Gombert, Clemens non Papa) Tekstexpressie (Ventiaanse school met
o.m. Adriaan Willaert en Cypriaan de Rore)
3.3 Het chanson
19
Het chanson was zeer populair in de 15e eeuw -> t.o.v. de
chansons uit de Ars Nova: minder complexe ritmische structuren en
minder dissonante harmonien Formes fixes blijven in gebruik, vooral
het rondeau Meeste chansons driestemmig, soms vierstemmig Bovenstem
blijft het belangrijkst
In de 16e eeuw moeten formes fixes plaats ruimen voor vrije
composities Ook nog herhalingsstructuren maar niet langer o.b.v.
vaste vormschemas Tendens naar vijf- en zesstemmigheid
Tekstexpressie wint aan belang
3.4. Het madrigaal
Nieuw profaan genre, tweede helft 16e eeuw in Itali: het
madrigaal Genre was ontstaan omstreeks 1520 in kringen van de
Medicis Madrigalen zijn gebaseerd op Italiaanse pozie Directe
tekstexpressie staat centraal, gebruik maken van sterke
contrasten
Vooral de Venitiaanse school heeft tweede helft 16e eeuw een
belangrijke bijdrage geleverd -> madrigalen van Adriaan Willaert
o.b.v. sonnetten van Petrarca Zijn madrigalen worden opgedeeld in
een prima pars (twee kwatrijnen van het sonnet) en een secunda pars
(twee terzinen) Na Willaert componisten die verder experimenteren
-> Giaches de Wert (expressionistische madrigalen - opvallend
gebruik van chromatiek)
3. De muziek in de barok (ca. 1600 - ca. 1750)1.
Cultuurhistorische context
Muziek profileert zich nadrukkelijker in niet-religieuze
contexten -> vooral bloeiende hofculturen in Europese steden
spelen daarbij een prominente rol Dit leidt tot de ontwikkeling van
grootschalige profane genres en tot de kleinschalige cultuur van
kamermuziek Belangrijkste nationale stijlen: Itali, Frankrijk en
Duitsland
20
Drie fases: Experimenteerfase (overgangsfase) tot ca. 1640: De
renaissancetraditie is nog aanwezig terwijl nieuwe
compositietendensen zich ontwikkelen -> seconda prattica of
stile moderno wordt tegenover de prima pattica of stile antico
geplaatst Vooraanstaande componisten: Claudio Monteverdi en
Heinrich Schtz Consolidatiefase tot ca. 1690: Erfenis van de
renaissance is volledig gentegreerd in de nieuwe muzikale taal
Definitieve overgang van het modale naar het tonale toonsysteem
Belang van Jean-Baptiste Lully voor de ontwikkeling van de Franse
opera Derde fase: De nieuwe verworvenheden van de barokke muziek
zijn tot volledige ontplooiing gekomen Belangrijkste
barokcomponisten: Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Hndel en
Antonio Vivaldi
Esthetisch gesproken sluit de barok aan bij de late renaissance
-> tendens om op een directe manier uitdrukking te geven aan
emoties oftewel affecten In tegenstelling tot emoties zijn affecten
duidelijk afgelijnde, quasi gerationaliseerde gevoelens -> vrij
wetenschappelijke afbakening Daardoor heerst er een opvatting over
hoe bepaalde emoties op een eenduidige manier in muziek kunnen
worden vertaald (affectenleer) In de vroege barok klemtoon op
tegenover elkaar stellen van verschillende emoties -> eerste
helft 18e eeuw: eerder streven naar eenheid van affect
2. Muzikale kenmerken
2.1. Het tonale toonsysteem
In de loop van de 17e eeuw -> verschuiving van modale naar
tonale compositiekunst Men gaat in de barok steeds vaker n uniforme
toonladder als uitgangspunt hanteren (halve tonen liggen tussen 3e
en 4e, en 7e en 8e toon De 5e toontrap (repercussa) blijft dominant
Aan de basistoonladder wordt ook n vaste variant gekoppeld (de
grondnoot en dominant zijn dezelfde maar de positie van de halve
tonen is anders (2-3, 5-6)
21
De basistoonladder noemt men ook de grote-tertstoonladder, de
variant = de kleine tertstoonladder Essentieel verschil met modale
toonsysteem: twee dragende functies van de toonladder (grondnoot en
dominant) blijven identiek -> verandert dus niets aan
fundamentele basisstructuur
In het tonale toonsysteem bestaan er 12 grote, en 12 kleine
tertstoonladders -> om te zorgen dat de verhoudingen binnen elk
van die toonladders identiek is, is het noodzakelijk om bepaalde
noten te verhogen of verlagen Door dit systeem van correctie zijn
er bepaalde verwantschappen tussen verschillende toonaarden (aantal
wijzigingen kunnen groot of klein zijn (bijv. van do-groot naar
solgroot: maar 1 wijziging)) Deze informatie is belangrijk omdat
componisten in het tonale toonsysteem vaak gaan moduleren (van ene
toonaard naar andere gaan) -> bij voorkeur overgangen tussen
sterk verwante toonaarden
In tweede fase van barok -> tendens om basistoonaard aan te
geven in de titel Karakteristiek voor barok (en klassiek) is dat
elke compositie begint en eindigt in die toonaard (in sommige
genres (cf. suite) staan alle delen van de compositie in dezelfde
toonaard)
Door het ontstaan van het tonale toonsysteem gaan ook
karakteristiek harmonische patronen een sterker structurerende rol
spelen Fundamenteel belang -> spanningsverhouding tussen twee
basisakkoorden: Tonica: akkoord op 1e toontrap (harmonische rust en
evenwicht) Dominant: akkoord op vijfde toontrap (spanning en
instabiliteit)
2.2. Textuur2.2.1. Polyfonie vs begeleide monodie
Afwijzing van de imitatieve polyfonie Tendens naar verhoogde
tekstexpressie leidt tot voorliefde voor texturen waarin die
teksten ook duidelijk hoorbaar zijn -> meerstemmigheid
vertroebelt tekstoverdracht Daarom opteren veel componisten voor
een muziek waarbij n stem op de voorgrond treedt - andere partijen
hebben louter begeleidende functie (monodie)
22
In het vocale repertoire -> ontwikkeling van twee sterk
contrasterende zangstijlen: het recitatief en het aria Recitatief:
de stem volgt al zingend de natuurlijke inflecties van de
menselijke stem -> zanger vertelt bepaalde gebeurtenis -
conversatie in een dramatische context Omdat de spreekstem
gemiteerd wordt is de stijl bijna voortdurend declamatorisch en de
tekst staat centraal Aria: uitgesproken lyrisch. De ontwikkeling
van de melodie primeert - andere partijen hebben ondersteunende
functie In de vroege barok zijn arias overwegend syllabisch maar
vanaf tweede en derde fase is er een sterke tendens naar
virtuositeit waardoor vocale partijen erg melismatisch worden De
tegenstelling tussen deze twee zangvormen zal een dragende rol gaan
spelen bij de ontwikkeling van nieuwe genres zoals de opera, het
oratorium en de cantate De ontwikkeling wordt zelfs zichtbaar
binnen bepaalde genres (bv. madrigaal -> Monteverdis latere
madrigalenbundels zijn monodisch I.t.t. zijn vroegere werken Deze
trend is ook in de instrumentale genres merkbaar (n leidende stem
met begeleidende onderstroom)
2.2.2. De basso continuo
Basso continuo: continu doorlopende baspartij -> vormt
harmonisch fundament doorheen een compositie (basis waarop de
begeleidende akkoorden zich vormen) Dus zijn er twee essentile
partijen: de bovenste (vertolkt melodie) en de onderste (biedt
harmonisch fundament) -> partijen daartussen zijn harmonische
opvulling Dit is een zeer significante verschuiving t.o.v. de
renaissance (alle partijen gelijkwaardig) Daarom zijn in heel wat
barokcomposities enkel de bas- en sopraanpartij uitgeschreven
Meestal wordt de bas gespeeld door twee instrumenten: de
klavecimbel en een basinstrument De basso continuo doet pas
geleidelijk zijn intrede in de barokmuziek
2.2.3. De stile concertato
23
Verschillende partijen gaan met elkaar de strijd aan in een
dialogerend samenspel Twee of meer groepen worden tegenover elkaar
geplaatst Zowel koren als instrumentengroepen konden betrokken
worden In de barok worden steeds vaker monodische elementen in de
concerterende stijl gentegreerd
2.3. Tempo, metrum en ritme
Tegenstelling tussen trage en snelle passages wordt belangrijk
structurerend principe (ook binnen 1 deel konden snelle en trage
passages met elkaar worden afgewisseld) De muziek in de barok is
(i.v.m. de renaissance) veel nadrukkelijker in een bepaalde
maatsoort geconcipieerd Maatsoort prominenter op de voorgrond ->
begin van iedere maart gekoppeld aan kleine klemtoon -> meer
uitgesproken maatgevoel Voorliefde voor sterke motoriek ->
barokmuziek is gebaseerd op kleine ritmische formuletjes die met
zekere hardnekkigheid hernomen worden - tendens steeds sterker
(voortspinningstechniek)
2.4. Dynamiek
Veelvuldig gebruik van sterke dramatische contrasten -> in de
barok gaat het altijd om contrasten niet om geleidelijke overgangen
-> de muziek is neutraal, luid of zacht Forte en piano worden
vaak vlak na elkaar geplaatst (echo-statuut)
2.5. Klankkleur
Klankkleur om contrasten te genereren -> toenemende
participatie van instrumenten In renaissance werden weliswaar reeds
instrumenten gebruikt, maar meestal homogene families -> barok:
experimenteren met gemengde ensembles -> leidt uiteindelijk tot
ontstaan orkest
3. (Nieuwe) Genres en vormen
24
In de barok worden de genres van de mis (religieus/vocaal) en
het madrigaal (profaan/vocaal + instrumentaal (later)) verder
ontwikkeld Nieuwe genres: ontstaan van de opera (profaan), de
cantate (profaan of religieus) en het oratorium (religieus) dankzij
doorbraak instrumentale muziek (vooral profane context)
3.1. Vocale muziek
3.1.1. Opera Itali: De opera in Itali ontstond omstreeks begin
17e eeuw Resultaat van groep Florentijnse intellectuelen (Camerata)
die heropleving Griekse tragedie beoogden Eerste operas hadden dan
ook veel Grieks-tragedische elementen overgenomen: monodische zang,
structuur van vijf bedrijven, boodschapper-figuur, reflexief koor
Inhoud: vooral pastorale themas (bv. Ovidius Metamorfosen)
Pronkstuk: lOrfeo van Monteverdi -> zeer goed vast te stellen
hoe elementen uit renaissancekunst zich geleidelijk aan in nieuwe
stijl beginnen vast te zetten:
Vanaf jaren 30-40 van 17e eeuw verspreidt het nieuwe genre opera
zich over de rest van Itali + meer gericht op het grote publiek
Verschuiving van mythologische naar historische onderwerpen Toename
spektakelelement Meer komische intriges in libretti Rol van het
koor vermindert aanzienlijk Solist meer en meer centraal ->
veelheid aan arias (strofisch lied, AB of ABA-aria, treuraria,
etc.) In 18e eeuw zal de capo-aria (ABA) zeer dominant worden ->
inherent contrast qua tekst en muziek + structuur die virtuositeit
kan dienen
Ook recitatieven zijn aanvankelijk erg gevarieerd van stijl
(monodisch, declamatorisch) Naarmate tijd vordert -> grote
uniformisering
25
Recitativo secco (droog recitatief): stem + klavierinstrument +
basinstrument Recitativo accompagnato (begeleid recitatief): ook
andere instrumenten of instrumentengroepjes
Ontwikkeling van scenische representatie Ingenieuze machinerien
maken van Italiaanse opera een spektakelstuk
Inzetten van castraten De castraatstem was enorm populair: kon
enorme kracht combineren met uitzonderlijke virtuositeit
Belangrijkste operacomponisten: Tweede helft 17e eeuw: Francesco
Cavalli en Antonio Cesti Eerste helft 18e eeuw: Alessanro Scarlatti
en Georg Friedrich Hndel
Frankrijk: Pas vanaf jaren 70 in 17e eeuw -> Italiaanse opera
werd afgemaakt in Frankrijk + men vond de Franse taal niet geschikt
voor een recitativische zetting Franse opera gaat veel meer uit van
de prioriteit van de tekst -> opera was tragdie en musique -
tekst mocht niet ondergeschikt zijn aan de muziek Muzikale taal met
een meer beheerste zangstijl (onderscheid recitatief en aria niet
zo scherp) Aandeel van orkest veel groter - ook veel kleurrijker
samengesteld -> orkest als volwaardige partner op de voorgrond
Evocaties van natuurtaferelen zijn karakteristiek Aandeel koor
beduidend groter Aanwezigheid van dansen -> veel gelijkenissen
met vroege Italiaanse operas
Sleuterlfiguur: Jean-Baptiste Lully Schreef in de laatste
decennia van de 17e eeuw 11 operas
26
Werk in 18e eeuw werd verdergezet door Jean-Philippe Rameau
(kreeg het verwijt t Italiaans te zijn -> discussies tussen
Lullisten en Ramisten
3.1.2. Cantate
Itali Cantate ontwikkeld zich vanuit het madrigaal dat een
belangrijk genre was in de overgang van prima naar seconda
prattica, Ontwikkeling van madrigaal door integratie van monodie,
basso continuo en begeleidende instrumenten Vanaf ca. 1630 werd de
vorm van de madrigalen verder uitgebreid - steeds meer
contrasterende passages -> vanaf deze periode begon met te
spreken van een cantate
Geleidelijk aan evolueerde de cantate van een contrastrijke
eendelige compositie naar een compositie met afzonderlijke,
contrasterende delen Tegenstelling tussen recitatieven en arias
staat centraal Lyrische pastorale themas overheersen Begin 18e
eeuw, cantate = vierdelige compositie (recitatief, aria,
recitatief, aria) Belangrijke vertegenwoordiger: Alessandro
Scarlatti
Duitsland 17e eeuw: Kantate ontwikkeld zich vanuit het
concertatomotet Karakteristiek is dat er naast instrumentale delen,
recitatieven en arias ook vaak koordelen verwerkt werden (koralen
(evangelische kerkliederen)) Belangrijke vertegenwoordigers van
koraalcantate: Georg Philipp Telemann en Johann Sebastian Bach
3.1.3. Oratorium en passie
Oratorium is muzikaal verwant met de opera (ook een vocaal genre
waarin verhaal verteld wordt) -> kwam op in de 17e eeuw
27
Gebaseerd op een Bijbels onderwerp - I.t.t. de opera: niet
scenisch maar concertant: het verhaal wordt dus niet uitgebeeld
maar verteld Aanwezigheid van veel koren - onderscheid oratorio
latino (gezongen in het Latijn, voor een aristocratisch publiek) en
oratorio volgare (gezongen in volkstaal, voor een ruimer publiek)
Belangrijkste vertegenwoordigers: 17e eeuws oratorium: Gicaomo
Carissime - 18e eeuw: Georg Friedrich Hndel Hndels oratoria werden
in de taal van het publiek geschreven (i.v.m. de opera waar het
Italiaans de norm was)
Een belangrijke variant van het oratorium is de passie ->
lijdensverhaal van Christus wordt weergegeven op de wijze van het
oratorium Integratie van koralen -> ook verwant met
koraalcantate Bekend zijn de twee passies van Johann Sebastian Bach
(JohannesPassion en Matthus-Passion)
3.2. Instrumentale muziek
Pas vanaf barok instrumentale muziek tot volle ontwikkeling -
evenknie vocale muziek Verschillende genres: solistische werken
(vooral klavierinstrumenten), werken voor enkele instrumenten
(solistisch instrument met basso continuo solo), werken grotere
bezetting (orkest)
3.2.1. Klaviermuziek Klavierinstrumenten lenen zich goed tot
solistische optreden - kunnen verschillende partijen tegelijkertijd
spelen Orgel (kerk) en klavecimbel (huiselijk instrument - profane
muziek) Verschillende types: Fantasia: componist laat zijn muzikale
fantasie de vrije loop gaan vrije afwisseling tussen verschillende
stijlpatronen Prelude: voorspel naar een meer geconstrueerde
compositie Fuga: geleerdere vorm, n melodisch uitgangspunt wordt
door andere partijen gemiteerd -> complex polyfoon en imitatief
kluwen Toccata: wervelende composities, gericht op virtuositeit
(Franse) suite: opeenvolging van verschillende dansen - elk met
eigen metrum en karakteristieke wendingen
28
Alle genoemde genres kunnen vrij gecomponeerd of gebonden zijn
Gebonden composities zijn gebaseerd op bestaande melodien -> in
Duitse klaviermuziek: koralen als uitganspunt
Belangrijke componisten: Duitse klaviermuziek: 2e h. 17e eeuw:
Dietrich Buxtehude, Johann Pachelbel, 18e eeuw: Johann Sebastian
Bach Frans: Franois Couperin (blonk uit in genrestukken) Italiaans:
Girolamo Frescobaldi (werken hebben virtuoos karakter) Engeland:
Engels traditie van klaviermuziek -> virginalisten
3.2.2. Kamermuziek Muziek geschreven voor een kleine, maar niet
solistische bezetting -> veruit meest karakteristieke:
triosonate Triosonate: twee solerende instrumenten voor melodische
partij + ondersteunende basso continuo (basinstrument (speelt
baslijn) + klavierinstrument (harmoniseert baslijn) Dus vier
instrumenten voor triosonate (basso continuo telt als n partij)
Daarnaast gewone sonate: maar n melodie-instrument
Onderscheid sonata da chiesa (vier delen
(langzaam-snel-langzaam-snel) - contrapuntische stijl (traditie
religieuze muziek)) sonata da camera (opeenvolging van dansen -
profaan)
3.2.3. Orkestmuziek Doorbraak in 1e h. 18e eeuw -> grote
groep instrumenten als uitgangspunt voor compositie van louter
instrumentale werken Geleidelijk aan verschillende types: Suite:
opeenvolging van verschillende dansdelen Concerto grosso: orkest
verdeeld in twee groepen: klein groepje (conertino) dat op
geregelde basis op de voorgrond treedt en een grote groep (ripieno
of tutti) die de interventies steeds weer beantwoordt ->
voortdurende wisselwerking tussen twee actoren Eveneens onderscheid
tussen da chiesa en da camera-type
29
Belangrijke vertegenwoordigers: Correlli en Hndel Gewone
concerto of solo-concerto: concertato-principe wordt gerealiseerd
door tegenstelling tussen orkest (tutti) en n enkele solist (solo)
Vooral Antonio Vivaldi heeft sterk bijgedragen tot standaardisering
van het nieuwe genre in de 1e h. 18e eeuw Typisch is driedelige
vorm: snel-langzaam-snel -> snelle delen = krachtige motoriek
uitgewerkt volgens ritornello-principe langzame delen = lyrische
expressie Ritornelloprincipe: bepaald thematisch gegeven wordt op
geregelde tijdstippen herhaald door het tutti - in tussenliggende
passages kan de solist vrije, vaak virtuose interventies doen
Structuur van een barokconcerto: rit 1 - solo 1 - rit 2 - solo 2 -
rit 3 - solo 3 - rit 4 - solo 4 - rit 5
4. De 'klassieke' muziek (ca. 1730 - 1800)1. Cultuurhistorische
context
Twee subperiodes: Vroegklassiek: tot ca. 1770/1780. Reactie
tegen de late barok -> gaat in tegen complexe toonspraak en
streefden naar meer flexibele omgang m.b.t. tot expressie van
emoties Weense klassiek: leidende rol van de stad Wenen in het
muziekleven eind 18e eeuw (Haydn, Mozart, Beethoven) In Duitstalig
Europa: ontwikkeling instrumentale muziek In Itali en Frankrijk:
muziektheater en aanverwanten
Maatschappelijke evoluties onder Verlichting: Gradueel proces
van verburgerlijking (ook partituren voor amateurs)
30
Openbaar concertleven komt op gang Ontstaan van zelfstandige
muziekpers Leidt allemaal tot profanisering van de muziekcultuur
(kerk verliest haar dominante positie - afname religieuze muziek)
Grote populariteit van opera Ontvoogding van instrumentale
muziek
2. Muzikale kenmerken
Grote overzichtelijkheid en transparantie -> muziekwerk is
opgebouwd uit korte, duidelijk afgebakende frasen, als bouwstenen
worden gehanteerd voor de constructie van groter geheel ->
hiermee onderscheidt de klassieke muziek zich van de barok
2.1. Het tonale toonsysteemNet zoals barok is de klassieke
muziek volledig gebaseerd op het tonale toonsysteem
2.2. Melodie en harmonieMelodie is een centrale parameter in de
klassieke muziek -> harmonie eerder een ondergeschikte rol Meest
karakterestieke textuur is de homofonie: n stem draagt de melodie,
andere partijen begeleiden akkoordisch en zijn met elkaar
verstrengeld Bas blijft een belangrijke rol spelen (maar wel niet
meer aanwezig als continue en prominente drijvende kracht zoals bij
barok) De melodie is vaak gestructureerd in eenheden van 2 of 4
maten -> daardoor verkrijgt de muziek haar karakteristieke
evenwichtige structuur Sterke voorkeur voor melodien die zekere
lyriciteit hebben (bijv. allegro cantabile - snel en zangerig)
Dominante rol van de melodie uit zich ook in relatief traag
harmonisch ritme -> grote stabiliteit Harmonische structuren,
duidelijk afgebakend, duidelijk verwachtingspatroon
31
2.3. RitmeEen grote ritmische variatie Deze variatie draagt bij
tot de heldere frasering, doordat ze op een flexibele en
natuurlijke manier klemtonen kan leggen, veeleer dan in vaste
patronen verder te ontwikkelen
2.4. DynamiekOvergangsdynamiek: geleidelijke overgangen
(crescendo, diminuendo) Zo kan de emotionele expressiestroom ook op
een meer vloeiende manier gestalte gegeven worden
2.5. KlankkleurBlijft tot het einde van de 18e eeuw een
ondergeschikte parameter
2.6. Formele patronenPer deel: overzichtelijkheid door steeds
terugkerende formele patronen: sonatevorm, liedvorm, menuet (met
trio), rondo, sonaterondo, concertovorm en de variatievorm Met
uitz. van deze laatste zijn alle vormpatronen gebaseerd op
principes van contrasten en herhalingen Belangrijkste vorm:
sonatevorm Bestaat uit drie geledingen: expositie, doorwerking en
reprise (vormen samen ABA-structuur De expositie bestaat uit een
hoofdthema, een overgang (brug), een neventhema en slotgroepen.
Dezelfde structuur wordt hernomen in de reprise Belangrijkste
verschil tussen de twee: in de expositie is het harmonisch contrast
tussen hoofd- en neventhema groter dan in de reprise Deze
polythematiek (twee themas) is een belangrijke vernieuwing in de
muziekgeschiedenis In de doorwerking wordt materiaal dat in de
expositie werd gepresenteerd op verschillende manieren verder
ontwikkeld
Enkele centrale aspecten uit de klassieke compositiekunst (ook
in Beets vb):
32
1. Het principe van de motivische arbeid: veel composities zijn
gebaseerd op eenvoudig motief (eenvoudige maar goed herkenbare
muzikale gestalte - vb eerste 4 noten LvB) Motivische arbeid:
motief wordt op allerhande verschillende manieren verwerkt - op een
zodanige manier dat het oorspronkelijk motief goed herkenbaar
blijft 2. Het principe van de muzikale economie: in veel
composities wordt het basismateriaal op verschillende plaatsen
herbruikt - bvb. uit hoofdthema wordt neventhema afgeleid (bvb.
basismotief van hoofdthema wordt bij neventhema herbruikt als
begeleidingsmotief) 3. Overige muzikale vormen: - eenvoudige
liedvorm: A B A - menuet (met trio): A B A / C D C / A B A - rondo:
A B A C A - sonaterondo: combineert sonate en rondo: A B A DW
(doorwerking) A B A - variatievorm: A A A A A etc.
Per werk: meeste composities in de klassieke periode bestaan uit
meerdere delen. Zeer karakteristiek is de zogenaamde sonatecyclus
sonatevorm Driedelige sonatecyclus bestaat uit een snel deel, een
langzaam deel, en opnieuw een snel deel -> de norm tot ca. 1770
Daarna steeds meer vierdelige sonatecycli -> hoekdelen zijn
bijna altijd snel, twee deel langzaam, derde deel menuet Tweede
helft 18e eeuw: eerste deel wordt voorafgegaan door langzame
introductie (sfeerscheppende functie)
3. Verschillende stijlen
In de (vroeg)klassieke stijl worden traditioneel drie stijlen
onderscheidden: Galante stijl: eenvoudige structuren, transparante
texturen, duidelijke fraseringen, enz. Emfindsame Stil (of
Emfindsamkeit): vooral I.v.m. klaviermuziek van Carl Philipp
Emanuel Bach -> de antipode van de galante stijl De ES wil op
een zo direct mogelijke manier uitdrukking geven aan de wisselende
fluctuaties in de menselijke stemming
33
Heeft daarom ook een sterk retorisch en improvisatorisch
karakter Hortende en stotende melodische lijn, afwezigheid van
klassieke begeleidingspatronen, grote ritmische en metrische
vrijheid, overvloedig gebruik van versieringselementen, sterke
dynamische contrasten, fel contrasterende registers, soms
onorthodoxe harmonische verbindingen
Sturm und Drang: eerder theatraal genspireerde muziek, klemtoon
ligt op de expressie van heftige emoties (ouvertures, symfonien,
balletmuziek, etc.) Wat intentie om emoties uit te drukken betreft,
staat de SUD dicht bij de ES Qua vormgeving echter: veel strakker
en systematischer georganiseerd Doorgedreven ritmische stuwing,
grote dynamische effecten, krachtige instrumentatie
4. Genres
4.1. Instrumentale muziekZoals in de barokmuziek kunnen
verschillende genres onderscheiden worden o.b.v. hun bezetting:
klaviermuziek, kamermuziek en orkestmuziek
4.1.1. Klaviermuziek Klavierinstrumenten nemen een centrale
positie in het repertoire voor soloinstrumenten in - aandeel van
het orgel neemt af Klavecimbel blijft belangrijkste
klavierinstrument maar moet eind 18e eeuw steeds meer plaats ruimen
voor de pianoforte Verschil: snaren worden via hamertjes
aangeslagen I.p.v. aangetrokken + volume kan via de kracht van de
aanslag variren bij de pianoforte, klavecimbel altijd hetzelfde
Daardoor sluit het instrument ook beter aan bij het principe van
overgangsdynamiek + realisatie van homofone texturen Het
belangrijkste genre voor klavier is de klaviersonate (Haydn,
Mozart, Beethoven, Scarlatti, etc.)
4.1.2. Kamermuziek Onderscheid tussen werken met en werken
zonder klavier
34
Belangrijkste genre: werken voor klavier met n solo-instrument
-> geen sprake meer van basso continuo dus in geval van
solosonate twee muzikanten I.p.v. drie (barok) Toenemende
gelijkwaardigheid tussen musicerende partners I.p.v. nadruk op
solist Ontstaan van het strijkkwartet omstreeks het midden van de
18e eeuw (twee violen, een altviool en een cello) Meest
prestigieuze kamermuziekgenre Joseph Haydn = grondlegger van het
genre
4.1.3. Orkestmuziek Opkomst van de symfonie voor de orkestmuziek
vanaf ca. 1730 -> minstens tot aan WO II een onbetwist dominante
positie in Westerse muziekcultuur Oorsprong in de vroeg 18e-eeuwse
Italiaanse opera-ouverture -> ging zich steeds meer ontwikkelen
als een op zichzelf staande compositie Evolueerde ook van n- naar
meerdeligheid. Tegen het midden van de 18e eeuw: meeste symfonien
driedelig, in de Weense klassiek: vierdelig Vroegste symfonien:
grote strijkersgroep + 2 hobos en twee hoorns. Konden aangevuld
worden met fagotten, trompetten, pauken, klarinetten en soms een
flauto traverso Orkest als homogeen basisinstrument met nu en dan
solistische passages Opnieuw centrale positie van Joseph Haydn:
meer dan 100 werken: S&Dsymfonien en cycli met Parijse en
Londense symfonien Daarnaast vermeldenswaardig: vier laatste
symfonien Mozart, eerste twee symfonien Beethoven
Naast de symfonie zet ook het concerto zich door als een
centraal instrumentaal genre voor een grote bezetting Uit de barok
wordt de globale driedeligheid en de geregelde afwisseling tussen
solist en orkest overgenomen
4.2. Vocale muziek
Korte bespreking van de opera
4.2.1. Itali Tweede kwart 18e eeuw: rationalisatie van de opera
als reactie tegen de excessiever wordende barokopera
35
Meestal (pseudo)historische onderwerpen Libretti (tekstboekjes)
vereenvoudigd Beperkt aantal protagonisten Duidelijke hirarchie:
prima donna en prima uomo Verhaallijn strak Komische personages
verbannen -> terug ernstige opera Klemtoon nog steeds op
solozang Nummerprincipe blijft overeind Da capo-aria blijft
dominant
Naast de opera seria ook avondvullende komische opera (opera
buffa) -> sterk verwant met commedia dellarte Ook de muzikale
sfeer is heel verschillend -> veel meer ruimte voor ensembles
door de minder dominante vedettencultuur In ensembles kan de
handeling ook daadwerkelijk veder doorgaan I.t.t. tot in arias
In beide genres heersen andere muzikale grammaticas: Komische
opera is veel eenvoudiger dan de ernstige opera zowel op vlak van
tekst als op vlak van muzikale uitwerking Ernstige personages nu en
dan melismatisch komische personages: strikt syllabisch Ernstige
personages zijn gewoonlijk gekoppeld aan hogere sociale klassen,
komische personages aan lagere sociale klassen
Absoluut hoogtepunt in de geschiedenis van de 18e eeuwse
komische operas: drie operas die Mozart componeerde op tekst van
Lorenzo da Ponte
Naast Mozart is ook Christoph Willibald von Gluck een
belangrijke figuur in de Italiaanse operageschiedenis. In de jaren
60 en 70 componeerde hij zogenaamde reform-operas die ingingen
tegen de zogenaamde wanpraktijken van de toenmalige Italiaanse
opera: Holle virtuositeit en vedettendom, dramatische zwakte van de
da-capo aria, te saaie instrumentatie In zijn operas plaats voor
koren en dansen, essentieel respect voor de tekst (ging terug naar
oorspronkelijke Franse en Italiaanse operas)
36
5. De 'romantische' muziek (ca. 1800 - 1900)1.
Cultuurhistorische en esthetische context
In de 19e eeuw: verdere ontvoogding van het individu -> stijl
van de componisten gaat zich steeds meer individualiseren ->
steeds moeilijker om te spreken van coherente stromingen
Tegenstelling absolute en programmatische muziek: Absolute
muziek: staat louter op zich zelf en genereert geen coherente
buitenmuzikale betekenis - op te roepen emoties en gedachten maken
geen deel uit van compositorisch concept Programmatische muziek:
muziek expliciet verbonden met een programma muziek heeft
expliciete ambitie om buitenmuzikale gegevens weer te geven of te
evoceren
2. Muzikale kenmerken
Basis komt grotendeels overeen met die van de klassieke muziek
-> verschillende ontwikkelingen breiden het spectrum aan
mogelijkheden uit waardoor romantische muziek bredere en meer
extreme schakeringen heeft
2.1. Het tonale toonsysteem
Het tonale toonsysteem blijft als uitgangspunt behouden, maar
wordt op een complexere manier ontwikkeld en benut.
2.2. Melodie
De organisatie van de muziek is meestal nog intrinsiek gebaseerd
op gelijkmatige fraseringen, per twee of vier maten Maar naarmate
de 19e eeuw vordert worden de afwijkingen t.a.v. deze onderliggende
norm radicaler, en de frasen zelf zelfs echt assymetrisch
37
In laatromantische muziek is er een tendens om melodien niet
geheel, of slechts na lange tijd tot rust te laten komen ->
lange passages van doorlopende melodische lijnen Meer en meer
disjuncte passages komen voor die het klassieke evenwicht aan het
wankelen brengen
2.3. Harmonie
Er vindt een geleidelijke, maar zeer significante toename van de
dissonantie plaats -> basisakkoorden worden verrijkt met noten
die binnen dat akkoord voor extra spanning zorgen Tegenstelling
consonantie en dissonantie blijft behouden maar wordt meer op de
spits gedreven door gebruik van chromatische tonen (die extra kleur
of spanning kunnen geven) Fundamentele harmonische relaties blijven
bestaan maar traditionele harmonische relaties worden uitgerekt
-> minder momenten van harmonische oplossing of spanning De
muziek stelt de finale stabiliteit uit om de harmonische spanning
zo lang mogelijk gaande te houden (centrifugale harmonie klassieke
centripetale harmonie)
2.4. Metrum en ritme
Ook vlak van metrum en ritme is er een tendens om de klassieke
patronen enigszins te destabiliseren of uit te rekken; dit kan op
verschillende manieren gebeuren: Conflict genereren tussen de puls
van de maatsoort en de concrete muzikale invulling ervan Snelle
opeenvolging van verschillende maatsoorten binnen n deel Gebruik
van samengestelde maatsoorten die geen regelmatige puls hebben
(bvb. 5/4) Creren van metrische vrijheid Ritmes worden steeds
fijner gedifferentieerd (exacte verhoudingen tussen opeenvolgende
noten: minder makkelijk te vatten)
2.5. Dynamiek
38
Overgangs -en contrastdynamiek kunnen in beide richtingen
(luid/zacht) gextremiseerd worden Componisten gaan dynamische
aanduidingen steeds nauwkeuriger en gelaagder aangeven Het arsenaal
aan dynamische aanduidingen neemt ook toe
2.6. Klankkleur
Klankkleur wordt in 18e eeuw een bijzonder belangrijke parameter
-> gaan vaak zelf mee de identiteit van de compositie ten gronde
bepalen (niet alleen kleuring muzikale structuur) In de latere
romantiek wil men het orkest laten klinken als een groot apparaat
waarin alle klanken a.h.w. samensmelten (Mischklang) ->
compositiewijze waarbij klanken vaak op een haast onhoorbare manier
van de ene kleur naar de andere verschuiven Tevens enorme grootte
van het romantisch orkest (ca. 80 musici) - aanwezigheid van zeer
veel verschillende instrumenten met verwante klankkleuren
2.7. Formele patronen
Per deel: In instrumentale muziek blijft sonatevorm
standaardvorm (wel flexibeler gehanteerd); ook andere klassieke
vormen blijven - in flexibelere vorm bestaan ABA-liedvorm is een
zeer belangrijk patroon in de romantische muziek (niet alleen in
liedkunst maar ook in de instrumentale werken) Ook vrijere vormen
komen steeds vaker voor, vooral in de context van programmatische
muziek
Per werk: Principe van sonatecyclus blijft gehandhaafd maar met
grotere vrijheid toegepast Cycliciteit wordt steeds belangrijker: -
Creren van muzikaal-inhoudelijke samenhang over de verschillende
delen van de sonatecyclus heen - Uitwerken van cycli als reeksen
van verschillende kleinere, meestal gelijkwaardige delen met een
relatieve zelfstandigheid
39
In 19e eeuw: sterke tendens om tradtionele structuren en genres
te doorbreken -> genreoverschrijding als romantische drang naar
originaliteit en vrije expressie
3. Belangrijkste genres
3.1. Instrumentale muziek
3.1.1. Pianomuziek De piano raakt in de 19e eeuw helemaal
ingeburgerd -> explosie aan pianomuziek, in verschillende vormen
en genres: Klassieke sonate leeft door Toenemend belang van
eendelige stukken met uitgesproken sfeerscheppend karakter (bv.
Mendelssohn, Schumann, Chopin, Moessorgski,) Belangrijke
vernieuwing: ontstaan van een uitgesproken virtuoze pianomuziek
-> piano krijgt haast orkestrale dimensie
3.1.2. Kamermuziek Strijkkwartet blijft zich verder ontwikkelen,
evenals tal van aanverwante genres (strijkkwintet, -sextet,
klaviertrio, -kwartet,) Kamermuziek blijft zeer belangrijk medium
voor muzikale ontwikkeling (hogere complexiteit, eerder voor
kennerspubliek)
3.1.3. Orkestmuziek De symfonie: In principe zuiver
instrumentale compositie voor orkest, meerdelig, programmatisch of
absoluut Centrale rol van Beethoven: heeft in het begin van de 19e
E de bakens in het symfonisch repertoire verzet (derde, zesde en
negende symfonie) De ontwikkeling van de symfonische (en andere)
muziek na Beethoven wordt vaak vereenvoudigd tot een conservatieve
en een progressieve strekking Progressief: trekken Beethovens
vernieuwingen door (Berlioz, Liszt, Mahler) Conservatief: meer
behoudend (Schumann, Mendelssohn, Brahms)
40
Het symfonisch gedicht: In principe zuiver instrumentale
compositie voor orkest, bijna altijd ndelig, programmatisch
Bedenker van dit genre is Franz Liszt, latere belangrijke
vertegenwoordiger is Richard Strauss Meestal gecomponeerd in
vrijere vorm, zij het wel gebaseerd op de klassieke
vormpatronen
Het concerto: Zeer populair genre in de 19e eeuw, grote
virtuositeit en vedettencultuur Meeste concerto driedelig en
absoluut
3.2. Vocale muziek3.2.1. Lied Het lied is een compositie voor
stem en een begeleidend instrument Geen nieuw genre maar wel
prominente plaats in romantiek De stem is de belangrijkste partij -
maar aandeel klavier wordt belangrijker -> voor- en naspelen van
klavier + directe interactie tussen stem en klavier Onderscheid
lied en ballade Het lied: Gebaseerd op potische, vaak erg
beschrijvende tekst met typische romantische onderwerpen Erg
transparante vorm (meest eenvoudige zijn liedvorm en strofische
vorm) De ballade: Belangrijke verhalende component -> daardoor
allure van kleine dramatische scne Vrijer gecomponeerd
Naast het zogenaamde klavierlied ontwikkelt zich - voornamelijk
in de 2e helft van de 19e eeuw het zogenaamde orkestlied, waarbij
de rol van het klavier door een volledig symfonisch orkest wordt
overgenomen
41
3.2.2. Opera Itali Overzicht: rond 1800 dipje - pas in vanaf
1810 heropleving dankzij Gioacchino Rossini en later ook Bellini,
Donizetti, Verdi en Puccini Inhoudelijk: serio en buffa blijven
bestaan - klemtoon ligt wel op ernstige opera - onderwerpen zijn
ridder- en koningsverhalen en verhalen uit relatief recent verleden
+onderwerpen baseren zich uitdrukkelijk op literatuur - op het
einde van de eeuw verismo: rauwe verhalen uit alledaagse leven -
ook sentimentele drama ontwikkelt zich Vorm: sterk geschematiseerd,
strikte afwisseling recitatieven en arias maakt wel plaats voor
scenisch concept (ruimere structuren over verschillende muzikale
fasen) Opeenvolging van: tempo dattaca (actie) cantabile
(stilstand/reflectie op actuele dramatische toestand) tempo di
mezzo (actie met wijziging in dramatische situatie) cabaletta
(stilstand/reflectie reagerend op nieuwe situatie) + klassieke
principes van introduzione, finale centrale en finale ultima Rol
zanger: blijft absoluut centraal staan, geleidelijke ontwikkeling -
zangkunst meer gedoseerd I.f.v. dramatische ontwikkelingen muziek
is zeer melodisch gedacht Rol orkest: ondersteunende functie,
begeleidend instrument dat a.h.w. de puls van de emoties weergeeft
a.d.h.v. rijk geschakeerde, eenvoudige begeleidingsmotiefjes Rol
koor: relatief beperkt, behalve bij Verdi (prominente rol van het
volk)
Duitsland Overzicht: pas volop ontwikkeling vanaf 1810 in
verschillende fasen: vroeg-romantische opera: Carl Maria von Weber
romantische opera: vroege Warner het Wagneriaanse muziekdrama het
post-Wagnerianisme: o.m. Richard Strauss
42
Inhoudelijk: (vroeg)romantische opera: veel aandacht voor eigen
volkscultuur Wagner: veel thematieken uit Germaanse mythologie,
thema van Erlsung Vorm: blijft sterk geschematiseerd in
nummerstructuur verschuiving naar meer scenische opbouw -
uiteindelijk doorcompositie met nog nauwelijks radicale cesuren Rol
zanger: declamatorische zangstijl gaat bovenhand nemen veel meer
dan in Italiaanse operacultuur Rol orkest: orkest is zr belangrijke
factor in de Duitse, Wagneriaanse opera Veel groter t.o.v.
Italiaanse traditie Geeft een continue onderstroom die quasi nooit
tot stilstand komt Ontwikkeling van het Leitmotiv: kleine muzikale
cel die zeer herkenbaar is en rechtstreeks of onrechtstreeks een
buitenmuzikale connotatie heeft (motief kan verwijzen naar persoon,
plaats, enz. In de Wagneriaanse muziekdramas gaan de motieven de
hele partituur doordringen en een heel netwerk van muzikale
referenties aanwezig stellen Rol koor: vroegromantische opera:
sterk aanwezig als vertegenwoordiger van het volk, bij Wagner zeer
ondergeschikt
6. De muziek van de twintigste eeuw (tot WO I)In alle
parameters: belangrijke verschuivingen -> kunnen sterk
individueel bepaald zijn (componisten ontwikkelen persoonlijke
stijl)
1. Impressionisme
Het impressionisme heeft zich vooral in Frankrijk ontwikkeld
tussen 1890 en 1920 -> reactie tegen invloed Duitse
muziekcultuur (i.h.b. Wagnerianisme) Impressionisme: Verwijding van
het tonale spectrum: elementen van pentatoniek en
heletoonsladder
43
Loskomen van het principe van functionele harmonie ->
akkoorden emanciperen zich a.h.w. tot zelfstandige klankeenheden
Melodien en ritmes en metrum zijn grillig, korte fragmentjes, een
soort flarden, vrij verlopend in de tijd -> golven Structuur
lijkt heel vrij te zijn, er moet ook niet naar een hoogtepunt
worden toegewerkt Typisch Duits idee van de motivische verwerking
is minder of niet aanwezig elementen kunnen wel herhaald worden
maar zijn niet uitgesproken doelgericht Werken hebben vaak een
programmatische titel, maar die is meer sfeerscheppend op te vatten
Orkestratie is uitermate rijk aan schakeringen. Impressionisten
tonen een haast obsessionele aandacht voor klankkleur: Eerder een
rijk geschakeerde transparante klank ( Duitse Mischklang) ->
vaak eerder een soort van klankwolken: intern heel beweeglijk met
een groot raffinement Zeer veel solistische interventies, eerder
dan in groepen of blokken Grote rol voor houtblaasinstrumenten,
harpen, celesta, fijn slagwerk Sterke voorkeur voor zachte,
gedempte klanken Belangrijkste vertegenwoordiger: Claude Dbussy
(bekende werken voor klavier en orkest)
2. Expressionisme (tot ca. 1920)
Belangrijke tegenhanger van het impressionisme. Onderscheid
Duits expressionisme en Oost-Europese expressionisme Duits
expressionisme: Eerste twee decennia 20e eeuw Verdere
radicalisering van de romantische cultuur Veroorzaakt ook implosie
van 19e eeuwse Duitse traditionele muziekcultuur -> ontwikkeling
van het toonsysteem -> overgang van tonaliteit naar atonaliteit:
Toename dissonantie en centrifugale werking harmonie Tegenstelling
dissonantie en consonantie: steeds minder duidelijk ->
harmonische verwachtingspatronen op de proef gesteld Laatste stap
in ontwikkeling: onderscheid dissonantie en consonantie opheffen
-> alle noten van een toonladder principieel gelijkwaardig
->
44
traditionele hirarchien tussen de verschillende trappen van de
toonladder werden opgeheven (emancipatie van de dissonant) Muziek
in (be)vrij(d)e ruimte, die luisteraar weinig houvast biedt - geen
duidelijke verwachtingspatronen werkzaam Het principe van de
motivische arbeid wordt extreem doorgevoerd -> relatie tussen
melodie en harmonie is zeer hecht, atonale muziek is vaak uitermate
coherent Binnen atonale muziek: zeer sterke concentratie van
muzikale taal -> dominantie van korte werken - symmetrische
structuren worden vermeden Uiterst gedifferentieerde ritmes
Belangrijkste vertegenwoordigers: Arnold Schnberg, Alban Berg,
Anton Webern -> groep rond Schnberg = tweede Weense school
Oost-Europese expressionisme: Eerste twee decennia 20e eeuw Vaak
gekoppeld aan zeker folklorisme, tendens om elementen uit de eigen
volksmuziek in composities te integreren Belangrijkste
vertegenwoordiger: Igor Stravinski: Toonsysteem: muziek blijft
verankerd in tonale traditie (wel veel dissonanten die niet
oplossen + karakteristieke toonwendingen) Bouwdozentechniek: losse
elementen worden naast elkaar geplaatst zonder dat er een echte
motivisch-organische ontwikkeling plaatsgrijpt -> principe van
additie: een basispatroontje kan met een of meerdere noten verlengd
of ingekort worden zonder dat er een vaste systematiek mee
verbonden is + basispatroontje blijft goed herkenbaar Omgang met
ritme: snel wisselende en onregelmatige metra (emancipatie van het
ritme) - zeer scherpe accenten - extreemheid van metrische en
ritmische patronen Exuberante orkestratie: veel slagakkoorden -
veel solo-werk I.p.v. versmolten groepen - zeer kleurrijk O.b.v.
deze karakteristieken heeft Stravinski heel wat werken voor ballet
gecomponeerd
3. Neoclassicisme
Neoclassicisme: systeemaanpassing van bestaande
compositietechniek, ontwikkeling van atonaliteit naar
dodekafonie
45
Arnold Schnberg ontwikkelt compositiemethode die voort werkt in
atonale traditie, maar probeert ongebreidelde vrijheid aan banden
te leggen -> dodekafonie of twaalftoonsmuziek Uitgangspunt
compositie is vastliggende reeks, samengesteld uit de twaalf tonen
van de chromatische toonladder -> een toon mag pas gebruikt
worden als alle twaalf andere tonen geklonken hebben (principile
gelijkwaardigheid twaalf tonen) Naast die reeks, drie
basisvarianten: de kreeft (basisreeks van achter naar voren),
inversie (dalende intervallen worden stijgende intervallen en vice
versa) en de kreeft van de inversie (beide gecombineerd) Zeer
gestructureerd dus zonder expressiviteit te belemmeren
Neoclassicisme als antiromantische beweging: radicale afwijzing 19e
eeuwse kunst + uitlopers -> te hoogdravend, over-emotioneel en
complex -> herwonnen sympathie voor de stijl van pre-romantische
componisten (Mozart, Bach, ) Klassieke of barokke modellen als
basis (toccata, sonate, suite, fuga, concerto grosso, )
Transparante vormpatronen Heldere melodische opbouw Eenduidige
metrische en ritmische organisatie Elementen worden wel onderworpen
aan processen van vervreemding o.m. d.m.v. parodie en overdrijving,
deformatie, dissonantie harmonisaties, moderne instrumentatie
Neoclassicistische tendens ook in opera -> expliciet
anti-Wagneriaans theater: Afstandelijkheid en zakelijkheid vs
empathie en Einfhlung Objectivering vs centraliteit van het subject
Klein orkest en Spaltklang vs monsterorkest en Mischklang Gekapte
nummerstructuur vs doorcompositie Stravinski: benadrukking
techniciteit theater vs verdoezelen van technische elementen
46
