joško baica masline 1968.

32

amaterizam i izlazak iz njega u povodu slikarstva joška baice

grgo gamulin

33

M o ž d a h i se do n a j t o č n i j e g (ali i n a jopćen i t n i j eg ) o d r e đ e n j a m o g l o doć i sa s t a j a l i š t a dijela, ili mož­da i p a k cjeline bića k o j e j e n e t k o u k l j u č i o u ta j svoj »l ikovni ž ivot«; a m o ž d a j e r j e šen je z a g o n e t k e u o d r e đ e n j u namjere: š to n e t k o želi pos t i ć i s t i m n e d j e l j n i m s l i k a n j e m ili m o d e l i r a n j e m , i k a k a v smi­sao da je t o m s v o m »hobi ju« , ili t o m » u k r a s u ži­vo ta« , ili m u j e to d o i s t a n e k a neophodna svečanos t , i znad s v a k i d a š n j i h d a n a ? J e li t o za n j s a m o ostva­r e n j e n e k o g dodatka ili o s t v a r e n j e bića, n e š t o d a k l e š to o d r e đ u j e n j e g o v u l j u d s k u s u d b i n u ili š to j e t o m s u d b i n o m o d r e đ e n o ? »Dodaci ž ivotu« za sve n a s čes to su v e o m a važni : izvlače n a s iz d o s a d e , p a m o ž d a i iz t j e s k o b e , on i p o d i ž u i znad n a s n e k i p lav i svod smi s l a ili, b a r e m , o p r a v d a n j a ; ali m i n e » s to j imo ili p a d a m o « s t i m d o d a c i m a , i p i t a n j e j e n i j e li u p r a v o t a dubina značenja ( značen ja za lič­nos t ) m j e r o d a v n a za r a z g r a n i č e n j e i de f in i r an j e a m a t e r i z m a . J e r a k o j e to s t v a r a n j e , ili » s tva ran je« , n e š t o o d čega n a m život zavisi i l i , b a r e m , u š t o u v i r e c je l ina n a š e g l j u d s k o g p o s t o j a n j a , znač i li t o d a s a m i m t i m iz l az imo iz a m a t e r i z m a i u l a z i m o u » u m j e t n o s t k a o t a k v u « ? (Dobro z n a m o : t u se sa­da u k l j u č u j e k r i t e r i j kva l i t e t e i n a d a r e n o s t i — o n o n o v o i n a j o d l u č n i j e b i t i ili n e b i t i . Ali t o j e već pi­t a n j e u m j e t n o s t i u o p ć e — š to n i j e n a š p r o b l e m u o v o m t r e n u t k u . )

U o v o m t r e n u t k u n a š b i p r o b l e m t r e b a l o da g las i : š t o z a p r a v o (dak le u k o n k r e t n o s t i ) određuje a m a ­t e r i z a m i o g r a đ u j e ga o d u m j e t n o s t i k o j a j e u raz in i svoga v r e m e n a ? O d r e đ u j e ga bez s u m n j e to š to n e živi i n e razv i ja se unutar u m j e t n o s t i u p r a v o t o g a svog i n a š e g v r e m e n a .

P i t a n j e j e t ek j e li to o d r e đ e n j e p o t p u n o , o d n o s n o i s c rp l ju j e li, d ak l e , o z n a k e a m a t e r i z m a do k r a j a . I m a to l iko o č i t o v a n j a v izue lne imag inac i j e , k o j a p r a t e p o s t r a n i u m j e t n i č k o s t v a r a n j e , ali se n e ra­zvi ja ju u n j e g o v i m t o k o v i m a : s l i k a r s t v o djece, u m ­

j e t n o s t n a i v n i h l jud i , p a n e d j e l j n o s l i k a r s t v o , a o n o u g l a v n o m i j e s t o n o š t o n a z i v a m o a m a t e r i z m o m . Je­su li t i l a t e r a ln i t okov i z a t v o r e n i r e z e r v a t i ? — Ako b i s m o , iz op reza , p o k u š a l i u t v r d i t i p r o ž i m a n j a s temeljnim tokom u m j e t n o s t i ( j e d i n i m p r a v i m i di­n a m i č n i m , ko j i u c je l in i p o v i j e s n e svi jes t i i p o k r e ­će n a š razvoj i m a g i n a c i j e i dož iv l ja ja ) , s i g u r n o b i se svugd je — p a i u p u č k o j u m j e t n o s t i , i u fo lk lo ru — o tk r i l i d o d i r i i u t j eca j i v iše il i m a n j e vidl j ivi . 1

N a š a s u v r e m e n o s t o z n a č e n a j e b r z i m i š i r o k i m p re ­n o š e n j e m i s k u s t a v a i o b a v j e š t e n j a ( » s t r u č n o « bi­s m o ih nazva l i : i n t e r k o m u n i k a c i j e i i n t e r a k c i j e ) , a t k o zna k a k o će u s k o r o j b u d u ć n o s t i s l i ka t i i vaja-ti , s k l a d a t i i sv i ra t i s t o t i n e t i s u ć a »običnih« l jud i i d i l e t a n a t a , i ko l iko će se o d r ž a t i n a š a r a z g r a n i č e ­n j a i p r a v e g r an i ce i z m e đ u raz l i č i t ih v r s t a . G r a n i c e p r e m a n a i v n o j u m j e t n o s t i , č in i se, z a s a d su čv r s t e , p r e m d a n a m sve češće p o j a v e »naiv izma« d a j u na­s lu t i t i n e k e nove m o g u ć n o s t i — j e d v a o č e k i v a n e i o d već ine d o s a d a š n j e k r i t i k e s m a t r a n e a p s u r d n i ­m a ; s a m o , a k o n i š t a d r u g o o p r e z a r a d i , b o l j e j e u n a p r i j e d p r i z n a t i : n i k a k v a k o n v e n c i j a i n i k a k v a p r o r o š t v a n e m o g u o g r a n i č i t i n e o g r a n i č e n e m r e ž e p r e p l e t a n j a iz raza (i svi jest i ) i p r o ž i m a n j a t o k o v a ko j i p r o t j e č u »kroz« os je t l j i vos t i i z r a ž a j n o s t n a š e g d o b a . T a k o se, bez s v a k e s u m n j e , o k o n a s već na­z i re n e k o l i k o p o j a v a n a i v i z m a ili »na iv izma« — za k o j e će n a m o p r e z n a m u d r o s t s a v j e t o v a t i : p o č e k a t i ! Čeka juć i d a k l e (ali n e o b e ć a v a j u ć i n i k a k a v »opor­t u n i z a m « i u o b i č a j e n o s l a m a n j e š t a p a u t o m čeka­n ju ) r a z m i š l j a m o z a s a d o f e n o m e n u — ko j i n i j e s a m o niz p o j a v a — a m a t e r i z m a . S k a k v o m g a j e t e k g e s t o m n a š a k r i t i k a i g n o r i r a l a — č a k i k r i t i k a v e o m a z a b r i n u t a za » u m j e t n o s t ko lek t iva« i za su­d je lovan je k o l e k t i v a u s t v a r a n j u ili u p r i h v a ć a ­n j u k u l t u r e k o j a n a s t a j e i k o j u n u d i m o . T i su će i t i suće l jud i već s l ika, m o d e l i r a il i k l e še o k o n a s . A s t o t i n e s luča jeva u m i n u l i m v r e m e n i m a ( l i jepe, p a i gen i j a lne n a d a r e n o s t i k o j e su s p o n t a n o , bez ško le

1

»Ono što nedjeljne umjetnike (laike i amatere svih vrsta) pove­zuje s naivnim umjetnicima, to je u prvom redu i na prvi po­gled autodidaktičnost. — I jedni i drugi su samouci. Ako kod amatera tu i tamo susrećemo u početnim ili kasnijim fazama stanovito »učenje« (najčešće akcidentalno, kod kakvog provin­cijskog slikara), to ni izdaleka nije dovoljno da amatera-samouka uvede u tok historije umjetnosti i da mu pruži iskustva na ra­zini historijskog trenutka. Dolazi uslijed toga do svojevrsne izolacije amaterizma od profesionalne umjetnosti, do pregrade koja amatera odvaja od osnovnog toka umjetničkog razvoja. Ta je pregrada sasvim drukčije vrste od one koja odvaja naivne umjetnike . . . , kao i one koja je pučku umjetnost izolirala u niskim i marginalnim oblastima postojanja i umjetničkog is­traživanja.

Na osnovi opće prirođene težnje za ostvarenjem nedjeljni slikari i 'laički umjetnici' uopće motivirani su istim otporom usamljena čovjeka protiv civilizacije velegrada. Našavši se usred nepo­znatog mnoštva razbijenih društvenih struktura, sam nasuprot svijetu i svemiru, pojedinac pokušava sam riješiti ili barem fiksirati taj odnos. Sve veći broj amatera u svim umjetnostima pojava je golemog socijalno-psihološkog značenja i ne može se objasniti jednostavnim porastom kulture ili ljudske moći uopće; naprotiv, čini se da je to projekcija tjeskobe i osam-Ijenosti, i pokušaj pojedinca bez socijalne podrške i bez dovoljne socijalne funkcije da nađe ili ostvari tu funkciju na drugi način, da se 'potvrdi' unutar zajednice.« (G. Gamulin, Prema teoriji na­ivne umjetnosti, »Kolo« br. 5, Zagreb 1969, str. 535, 536)

34

i bez iči je p o m o ć i , u š l e u pov i j e s t u m j e t n o s t i ) mo­gle su n a s u p o z o r i t i n a o n u č u d e s n u m o g u ć n o s t i m o ć »Gos ta s m a s k o m « ko j i l u k a v o z n a »Nesv jesno i s t j e r a t i iz N i j emos t i« — k a k o j e n e d a v n o r e k a o j e d a n m o j »mlađ i p r i j a t e l j« ( k a k o j e t o j e d n o m d a v n o i l i j epo n a p i s a o A. G. M.). Čini m i se č a k da se pov i j e s t u m j e t n o s t i , k o j a j e i p a k i k r i t i k a i teo­r i j a p r o j i c i r a n a u d o v r š e n o i p o z n a t o , n i j e zapi ta ­la za M a u r i c e a Ut r i l l a : k a k o se n j egova v izue lna i m a g i n a c i j a r a s c v a l a s a m a o d sebe? Ni je li o n a u n e k u r u k u n a i v n a , i z a š t o n i j e ? Z b o g b e z b r o j a in­f o r m a c i j a n a M o n t m a r t r e u , ili zbog k o n t i n u i r a n o g u m j e t n i k o v a r a s t a u s l i k a r s k o j kuć i n j egove m a j k e ? I m a u b e s k r a j n i m p r o s t o r i m a pov i j e s t i u m j e t n o s t i t a k v o m n o š t v o s luča jeva , s ložen ih m u t a c i j a i per-m u t a c i j a (u genezi , u t o k o v i m a , u k r i z a m a umje t ­n i č k e svi jest i ) da ih n i k a k v a t e o r i j a n e ć e n i k a d a mo­ći n i zapaz i t i , a k a m o l i o b u h v a t i t i . N e z n a m n i ko­l iko će n a m i n e k a o p ć e n i t a o d r e đ e n j a (da ne k a ž e m definici je) u t o m e m o ć i p o m o ć i , k a o š to j e , p o s v e s luča jno , ovo k o j e p o k u š a v a m o . Fenomena , n a r a v ­n o , naprosto postoje. T a k o p o s t o j i i u m j e t n o s t a m a t e r a ko j i to n i su : s l i k a r s t v o i k i p a r s t v o m n o ­gih a r h i t e k a t a i i nžen j e r a ko j e j e n j i h o v a »s t ruka« ( o b a v i j e š t e n o s t i p r i l i ke , i o s o b n a s k l o n o s t n a k r a j u ) i z r a v n o uve la u l i kovno i z ražavan je . J e li C o r b u s i e r a m a t e r u s l i k a r s t v u ? I l i n a š a r h i t e k t V. R i e h t e r u s k u l p t u r i ? J e s u li a m a t e r i m n o g i u m j e t n i c i ko j i A k a d e m i j u n i s u u sp j e l i dov r š i t i , ili su č a k bi l i u p o č e t k u s t u d i j a iz n j e » isk l jučeni«? J e li n a š I g n j a t J o b b i o a m a t e r p r i j e nego š to j e ( n a k n a d n o ) n a A k a d e m i j i d i p l o m i r a o ? J e li a m a t e r b i o Ivo Dulč ić k o j i j e A k a d e m i j u n a p u s t i o ? J e li a m a t e r ili z a š t o j e a m a t e r J o š k o B a i c a ko j i j e k a d a r n a s l i k a t i više--man je t a k o d o b r u s l iku k a o n e k i »ozbil jan« pr i ­p a d n i k n jegove , t o j e s t » D u b r o v a č k e ško le«? P i t a n j e (i s t a tu s ) o f ic i j e lnos t i i l ega l i t e ta (diplo­m a A k a d e m i j e , p r o f e s i o n a l i z a m ) neće n a m m n o g o p o m o ć i . S v o j e d o b n o , u p o v o d u n e k i h r a z m a t r a n j a o g r a n i c a m a i o g r a d a m a n a i v n o s t i , č in i lo m i se da

se o g r a d a k o j a a m a t e r i z a m dijel i o d n a i v n e »en­klave« sas to j i u s v j e s n o m p r i k l o n u a m a t e r a na određeni izraz (ili k o n v e n c i j u n e k o g s t i la ili u m j e t ­n ika ) ili č ak s a m o n a prirodu; iz čega b i , u o v o m p o s l j e d n j e m s luča ju , p ro iz laz io t e m e l j n i r ea l i s t i čk i o d n o s . Ako se, m e đ u t i m , a m a t e r o s l a n j a n a n e k i m o d e r n i iz raz , k a o n a p r i m j e r u Z a g r e b u d r B r a n ­ko P raž i ć n a e n f o r m e l n e k e v r s t e , n e d o s t a j e li m u i p a k n e š t o š to b i ga uč in i lo u k o n v e n c i o n a l n o m s m i s l u s l i k a r o m »legal i teta« ?2

Gdje , dak le , poč in j e a m a t e r i z a m , a gd je z a v r š a v a ? — V j e r o j a t n o j e da o n p o č i n j e s p r v i m » p o m a c i m a « l ikovne d j e l a t n o s t i k o j a n i j e n a r o d n a , n i p u č k a , ni d ječ ja , n i n a i v n a u m j e t n o s t , a p r e s t a j e to b i t i a k o t a k v a »d je la tnos t« probije ogradu k o j a j e di jel i od o p ć i h s u v r e m e n i h t o k o v a (a n e m o r a j u to b i t i ni na jnov i j i n i a v a n g a r d n i ) , i a k o u đ e u n j i h s p u n i m i s u d b i n s k i m u d j e l o m i r i z i k o m p o j e d i n e sv i jes t i . Ući u s u v r e m e n e t o k o v e znač i : b i t i k a d a r sa sta­n o v i š t a d a n a š n j i h evo lu t i vn ih s t u p n j e v a ( j ednog o d n j ih) likovno problematizirati doživljaj i t raž i ­ti za nj n e p r e s t a n o n o v iz raz u n o š e n j e m n o v e m j e r e za o d n o s e (za r a s p o n e ) i z m e đ u o b l i k a k a o označi-te l ja i z n a č e n j a k a o »sadrža ja« , a z a t i m , i p r e d m e t a (ili c i je log sv i je ta izvan n a š e svi jest i ) k a o s t r a n o g i s h o d i š t a i s k u s t v a . Ni je , n a r a v n o , l a k o reć i k o j i su to i k a k v i su ti »današn j i evo lu t ivn i s t u p n j e v i « . Je li to , m o ž d a , n a d r e a l i z a m , p a a k o j e s t , k a k a v n a d r e ­a l i z a m ? Je li t o j o š l i r s k a a p s t r a k c i j a ? J e li t o m o ­žda j o š f auv izam, p a a k o on to n a n e k i n a č i n j es t , š to j e t o š to ga č ini a k t u a l n i m ? Je li d o v o l j n o da b u d e » ind iv idua lan« , s n o v i m k r o m a t s k i m odnos i ­m a ili s n o v i m r i t m o v i m a ? Ni je li v r e m e n s k a uda ­l j enos t s a m a p o sebi uč in i l a f a u v i z a m »zabran je ­n im« ?

U h r v a t s k o m s l i k a r s t v u n e k o l i k o će n a m p o j a v a u s k o r o n a m e t n u t i p o t r e b u i s t r a ž i v a n j a u p r a v o u t o m s m j e r u . Lovro Pavelić već o d a v n o j e d o b r o

2

»Između profesionalnih umjetnika i laičkih još postoji stanovita granica, premda nije jasno do kada će postojati. Profesionalni umjetnik ipak je na razini vremena. Učio on ili ne u nekoj školi ili akademiji, on pod sobom osjeća razvoj likovne kulture u koju je ukopčan. Njegovo je iskustvo kolektivno iskustvo. Više ili manje, već prema svojoj kulturi, ambijentu ili naprosto nada­renosti, on djeluje na vrhuncu razvoja. Čak i kada negira u svom izrazu ili programu cijelu dosadašnju evoluciju umjetnosti, on je u stanovitom smislu njen posljednji plod i nastavlja je na (historijski) najvišoj razini. Laički umjetnik također se do određenog stupnja ukopčava u opće iskustvo. Bilo da slijedi neki prihvaćeni pravac ili umjet­nika, ili pokušava da se obavijesti preko knjiga i reprodukcija, on nastoji probiti »pregradu« i izići iz izolacije. To je doduše u velikom broju slučajeva samo sporadičan napor, a i rezultati su veoma ograničeni, u krajnjoj liniji to zavisi uglavnom od

nadarenosti i prodornosti psihičke strukture. Ipak, u načelu, moramo pretpostaviti da je tu pregradu moguće probiti, a u tom slučaju pada bitna razlika između profesionalne i laičke umjetnosti. Posljednja desetljeća to su zapravo i pokazala: nebrojeno mnogo umjetnika prelazi iz jedne sfere u drugu, pa čak i obratnim smjerom. Moderne tehnike i smjerovi u kulturi i u slikarstvu olakšali su te »transformacije«, te ako iz pojma laičke umjetnosti isključimo pojam diletantizma (koji određuje slučajeve insuficijentnosti, nenadarenosti i sl.), približit ćemo se stanovištu da je razlika između profesionalne i laičke umjetno­sti u biti razlika odnosa umjetničke aktivnosti prema profesiji i socijalnoj funkciji koju pojedinac obavlja. Čak i pasionantnost i predanost toj djelatnosti ne čini mi se važnom oznakom: po­znato je da su mnogi amateri njoj gorljivije i sudbonosnije pre­dani od umjetnika koji se njome profesionalno bave.« (G. Ga­mulin, sp. dj., 1965, str. 536, 537)

35

jutarnja izmaglica 1956.

selo u gorskom kotaru 1957.

36

p o z n a t i p r i m j e r . P i t a m o se: j e li o n o n u »ogradu« za i s t a p r o b i o ? — Ante Petrić ( r o đ e n 1923. u Pos t i -r a m a ) d o s e g a o j e u t ehn ic i v j e š t i n u k o j a začuđu­je ; š to o n m o ž e n j o m e p o s t i ć i ? Os lan ja se n a odre ­đ e n u m o r f o l o g i j u d o b r o p o z n a t u (na j e d n o raz­dob l j e L j u b e Ivanč ica ) , i s p r e m n i s m o č a k poš tova ­ti n j egovo odušev l j en j e ; ali pos l i j e t oga : k o j e j e n j egovo m j e s t o u n a š e m s l i k a r s t v u ? — D r u g a j e i d r u g a č i j a p o j a v a s l i k a r s t v o Milana Cmelića (iz Ši­b e n i k a , živi u B e o g r a d u ) , ko j i se p r i v a t n o š k o l o v a o u Z a g r e b u i B e o g r a d u , a izlaže o d 1952. svo ja za­t r a v l j e n a p r i m o r s k a m j e s t a , p r o č e l j a n a š i h kuća , t i š i nu n a p u š t e n i h l uka . N i s m o ga d o v o l j n o zapazi l i , va l j da i z a to š to n i je b i o d o v o l j n o u Z a g r e b u pr i ­s u t a n . A p i t a n j e k o j e p r e d n a s p o s t a v l j a j e s t : koli­k o j e s u v r e m e n o i n e a m a t e r s k i živo n jegovo sli­k a r s t v o , i n i j e li on i p a k samozadovoljno zastao n a o d r e đ e n o m s e n t i m e n t a l n o m o p i s i v a n j u ? Može li o n i da l j e n a p r e d o v a t i u s v o m razvo ju , i n i j e li u p r a v o n e d o s t a t a k s l i k a r s k o g » p r o b l e m a t i z i r a n j a « p r e d m e t a (k ra jo l ika ) u z r o k z a o s t a j a n j u ? Ozren Anić, p r a v i r a d n i k - a m a t e r , z a l j ub l j en j e u k r a j o l i k svoga k r a j a , u š k r t i r e g i s t a r s iv ih i b j e l i č a s t i h to­n o v a k o j i m a s l ika to svoje r o d n o s t i j en je . On oda­j e p r o m i š l j e n o s t i d o s l j e d n o s t p r a v o g s l ika ra ; ali t ek t a d a u k l j u č u j u se p i t a n j a : n a k o j e m se s tup ­n j u r a z v o j a s u v r e m e n e u m j e t n o s t i t o d o g a đ a i s k a k v o m s n a g o m p r o b l e m a t i z a c i j e ?

S l i k a r s t v o J o š k a Ba ice u n e k o l i k o je p o g l e d a za n a s zan iml j i vo : k a o t e o r e t s k i p r o b l e m a m a t e r i z m a n a v i s o k o m s t u p n j u t e h n i č k o g z n a n j a i l i kovne os je t l j ivos t i , o s o b i t o ko lo r i s t i čke , z a t im , k a o vr i jed­n o s t p o sebi k o j a i z n e n a đ u j e p l o d n o š ć u i spon ta -n o š ć u š t o g ran ič i s a u t o m a t i z m o m ; a uz to i k a o odv je t ak , r e c i m o , » D u b r o v a č k e škole« , o n o g a kre­t an ja , dak le , ko j e j e započe lo n e p o s r e d n o p r i j e r a t a u k r u g u m l a d i h l j u d i u D u b r o v n i k u o k o K o s t e S t r a j n i ć a . D je lovao j e ta j k r u g k a o k a k a v m a l i sli­k a r s k i t e ča j , u k o j e m u j e K o š t a S t r a j n i ć p r o v o d i o i » k o r e k t u r e « , a sa svo j im p o z n a v a n j e m l ikovne u m j e t n o s t i , s t e h n i č k i m p o m a g a l i m a kn j iga i r e p r o ­dukc i j a , govor io i m o »vel ik ima«, o V a n Goghu , Ma-t i sseu , G e o r g e s u R o u a u l t u — o t u d a i m n o g e ozna­ke ž a r k o g k o l o r i t a i p r e p o z n a t l j i v r u k o p i s u to j »školi« — počevš i od I v a n a E t t o r e a . A p o s t o j a o j e i u z o r I g n j a t a J o b a , t a k o đ e r D u b r o v č a n i n a , ko j i j e d a v n o p r i j e t oga (oko 1929./30.) u s p i o iz V a n Gogho-ve faze, živeći o s a m l j e n u isrednjoj Da lmac i j i , p r i ­jeć i n a svoj »ko lor i s t i čk i e k s p r e s i o n i z a m « . Ali b i lo b i p o g r e š n o p o m i s l i t i d a j e u m j e t n o s t I g n j a t a J o b a b i l a za ta j k r u g n e š t o više od d a l e k e p o z a d i n e ; o n o š to j e K o s t a S t r a j n i ć o s i m i z r a v n o g s l i kan j a p o »modelu« (ili m r t v o j p r i r o d i ili pe jzažu) p r i m j e ­n j ivao , m o ž d a u p r a v o za to š to j e b io u p r v o m r e d u k r i t i č a r , j e s t u p u ć i v a n j e n a ve l ike m a j s t o r e p r v i h dese t l j eća n a š e g s to l jeća , i to , n a r a v n o , p u t e m re­

p r o d u k c i j a . K o l i k o j e d a n a s m o g u ć e r a z a b r a t i , ne­d o s t a j a l a j e p o u k a sezan i s t i čke k o n s t r u k c i j e , pa j e u p r a v o iz t oga l a k o r a z u m j e t i ona j i z ravn i pr i ­j e laz n a s l o b o d n u m r l j u i ž a r k u f a u v i s t i č k u p a l e t u g o t o v o k o d svih č l a n o v a g r u p e . Čak i Gabro Rajče-vić (1912.—1943.), ko j i j e p r v i b i o u d o d i r u s Kos-t o m S t r a j n i ć e m , s l ikao j e u p o č e t k u m n o g o in ten­z ivn i j im b o j a m a . On j e j o š p r i p a d a o p r v o j Strajmi-ćevoj g r u p i , k o j u su, p r i j e r a t a , uz n j e g a j o š sačinja­val i Ivan Ettore (1911.—1938.) i Nikica Nadrami-ja (1916.—1940.) — svi r a n o p r e m i n u l i . A n i j e b i la m n o g o bo l j e s reće n i druga g r u p a k o j u su n a sa­m o m p o č e t k u r a t a sač in java l i : Josip Colonna, Đu­ro Pulitika, Ante Masle, Joško Baica i Ivo Dulčić. Od svih n j i h d j e l a tn i su j o š s a m o Đ u r o P u l i t i k a u D u b r o v n i k u i J o š k o B a i c a u Z a g r e b u . (Znao se t o m k r u g u p o n e k a d p r i k l j u č i t i i I v o V o j v o d i ć , a d o b r o z n a m o da j e to j s t i l i s t ic i , k o j a j e n a r a v n o i m a l a i svo ju i k o n i k u , u n e k i m s v o j i m r a z d o b l j i m a b i o v e o m a b l i zak i B r a n k o Kovačević . )

P r o b l e m J o š k a Baice , vidjel i s m o , z a n i m a n a s ne s a m o zbog k o n t i n u i t e t a »škole«, n e g o p r v e n s t v e ­n o k a o t e o r e t s k i p r o b l e m : zbog čega j e o n z a d r ž a n (ili se s a m zadržao) u g r a n i c a m a a m a t e r i z m a , dok su svi os ta l i n jegovi »suučenici« p o s t a l i »s l ikar i«? I on j e p r i š a o »školi« K o s t e S t r a j n i ć a n e k a k o 1940./ /41., sa svo j ih 17 god ina , i o s t a o do k r a j a r a t a ; s a m o , u m j e s t o n a U m j e t n i č k u a k a d e m i j u , u p i s a o se na M e d i c i n s k i f a k u l t e t i zav r š io ga 1952. Znač i li to d a n j egovo s l i k a r s t v o n i j e b i lo n o š e n o j e d n a k o ta­k o v e l i k o m p a s i j o m ? Ako j e u s a m i m p o č e c i m a o d 1939. do k r a j a r a t a n a s t a l o o k o 160 u l j e n i h s l ika, n a r a v n o raz l ič i tog z n a č e n j a i v r i j e d n o s t i , te a k o je i k a s n i j e , za s l u ž b o v a n j a u G o r s k o m k o t a r u (Lokve) i spec i ja l izac i je u Z a g r e b u o d 1955. do 1961., svak i s l o b o d a n t r e n u t a k b io i s k o r i š t e n za s l ikan je , m o r a da j e t u d je lovao o d r e đ e n i poz iv ko j i j e b i lo n e m o ­guće zaus t av i t i . Za n a š e r a z m a t r a n j e v a ž n o j e pi ta­n je : j e li b i lo m o g u ć e »kon t ro l i r a t i « g a ? — a m i s l i m p r i t o m n a k o n t r o l u p o m o ć u r azv i j ene u m j e t n i č k e , d a k l e k r i t i č k e svi jes t i . U p r a v o t u m i se č in i d a bi t r e b a l o u t e o r e t s k i p r o b l e m a m a t e r i z m a i p a k u k o p ­ča t i i u l o g u U m j e t n i č k e a k a d e m i j e : š t o o n a svo­j i m s t u d e n t i m a p r u ž a i k a d a , u k o j e m s l u č a j u ih n j e n a s t i m u l a c i j a izdiže do u m j e t n o s t i ? To zaci je lo n i j e s a m o t e h n i č k o z n a n j e — j e r u p r a v o j e J o š k o B a i c a (ka rd io log i č ak z n a n s t v e n i r a d n i k n a t o m po l ju ) razv io t e h n i č k u v j e š t inu , č e s to v r l o slože­n u i »mi j e šanu« , do n e k i h n e p o z n a t i h p o s t u p a k a

stara gitara 1959.

37

Može li n a m »s l ika r sk i tok« J o š k a Ba ice n e š t o ob­j a s n i t i ? — Rea l i s t i čke s l i k a r s k e de sk r ipc i j e č ini se n i j e b i lo ni u p o č e c i m a . » P o r t r e t Ive Rub in i j a« iz 1943./44. već j e s ložen od s a m i h m r l j a ; a t a k v o j e i »Voće n a s tol iću« iz 1944. I n e k i k ra jo l ic i iz pedese ­t i h g o d i n a g r a đ e n i su š i r o k i m p o t e z o m (»Posa t« iz 1940.), a t e š k o j e reć i i m a li t u n e k a j e d i n s t v e n a vi­zija. » J u t a r n j a mag l i ca« , iz 1956., m o ž d a j e n a j ­zan iml j iv i j i od n e k o l i k o s a č u v a n i h k r a j o l i k a to­ga d o b a , n a s t a o s p o n t a n o i s n a j v e ć o m s l o b o d o m ; ali već 1957. J o š k o Ba i ca s l ika »Selo u G o r s k o m k o t a r u « s i z raz i t im u t j e c a j i m a R o u a u l t a . M e đ u t i m , p a ž n j a k o n c e n t r i r a n a n a f auv i s t i čke g i t a r e i m r t v e p r i r o d e p o s t a j e iz l ika za k o l o r i s t i č k e egzibici je tan­k ih s u p e r p o n i r a n i h n a m a z a (»Modra g i t a r a« , »Siva g i t a r a« , » N e m i r n a g i t a ra« — 1959.). N o b i t n o j e m o ž d a , p r e m d a i k o n i k a n e izlazi iz p o d n e b l j a Du­b r o v n i k a , s h v a ć e n o g u š i r e m smi s lu r i ječi , š to sada , n a ovoj r e d u c i r a n o j t e m a t i c i , n a s t a j e nezau­stavljivi tok, m n o š t v o v a r i j a n t i i m u t a c i j a u k o j i m a se oč i tu je (i t roš i ) a u t o r o v a os je t l j ivos t za b o j e i n j i hove o d n o s e . M o ž d a u p r a v o zbog te opses i j e on u k r a j o l i k u t e š k o na laz i » m o r a l zavičaja«, k a o š to ga j e b io n a š a o Ivo Dulčić . »Si jeno p o d bregovi ­ma« iz 1955. l i jep j e p r i m j e r v i r t u o z n o g s in te t iz i ra ­n ja , do s i m b o l a čak , p a da i p a k n i je r i ječ o a m a t e r u ko j i i svo ju p a ž n j u i v r i j e m e prepolovljuje, b i l a b i t a s in teza i t a t e h n i k a za j e d n o g s l i k a r a s i g u r n o s a m o po laz i š t e za č i t ave c ik luse i k o m p l e t n u vizi ju n a š e g a k r a j a .

voće u modroj vazi 1970.

O v a k o se s l i ka rova i m a g i n a c i j a i s c r p l j u j e u b e s k r a j ­n i m n i z o v i m a m r t v i h p r i r o d a (a »Ribl ja kos t« iz 1958. j e d a n j e o d m a l o b r o j n i h i k o n o g r a f s k i h izuze­t aka ! ) , o s o b i t o cvi jeća u v a z a m a . N e m a n i k a k v a s m i s l a r e p r o d u c i r a t i i h (i govor i t i o n j i m a ) bez bo­ja , j e r se s a m o u to j k r o m a t s k o j m a š t o v i t o s t i i s a s to j i značen j e ov ih d u h o v i t i h i m p r o v i z a c i j a . Ne t r e b a , n a r a v n o , po t c i j en i t i n i e k s p r e s i v n o s t (u cr­težu, u o d n o s i m a m a s a ) t ih m n o g i h r i b a n a s t a l i h go tovo uv i j ek u m i j e š a n i m t e h n i k a m a , a o s a m o j improv izac i j i n a m a z a m o ž d a se n e š t o m o ž e v id je t i i n a r e p r o d u k c i j i »Ruž ičas te r ibe« iz 1968. Ako b i s m o h t je l i u p o z o r i t i n a s l o b o d n i g o v o r ve l ik ih o b o j e n i h m r l j a , t r e b a l o b i v id je t i u o r i g i n a l u »Voće u m o d r o j vazi« iz 1970., i, n a r a v n o , m n o š t v o d r u g i h .

i do sof i s t i c i rane »lakoće«. Ono š to A k a d e m i j a (od­n o s n o , m o ž d a j e bo l j e reći , a m b i j e n t Akademi j e ) p r u ž a ili n a m e ć e , t o j e s h v a ć a n j e u m j e t n o s t i u nje­no j s u v r e m e n o j p r o b l e m a t i č n o s t i ; a o s i m t o g a i s h v a ć a n j e u m j e t n o s t i k a o p ro fes i j e (ili poziva , ili »sudbine«) , k a o nečega , dak le , š to zah t i j eva čitavog čovjeka, sa č i m e se »stoji ili p a d a « . N a p r a m a t o m i m p e r a t i v u p o t p u n e »ident i f ikaci je« , a m a t e r n a m se č ini k a o svi jes t po lov i čno o k r e n u t a u m j e t n i č k o j d j e l a tnos t i , ili č a k s a m o f r a g m e n t a r n o . K o d obič­n i h n e d j e l j n i h s l i k a r a sud je lu ju , oč i to , t ek m a l i di­je lovi b ića ; k o d a m a t e r a većeg z n a č e n j a t i su di jelo­vi bez s u m n j e zna tn i j i , p o n e k a d su p o j a č a n i i za-m j e r n o m o b a v i j e š t e n o š ć u , iz kn j iga , n a r a v n o . Ali i t u se j av l j a p i t a n j e : k a k o d u b o k o , i s k o j o m n a m j e ­r o m ? Da b i s m o se u u m j e t n o s t i , m o ž d a , mog l i vje­š t i je k r e t a t i ? Ili m o ž d a i p a k d a b i s m o p r o n a š l i (ili, n a r a v n o , s a m o pos tav i l i ) n e k a d u b l j a ili p o s l j e d n j a p i t a n j a ? A z n a o s a m č u t i i v e o m a j e d n o s t a v n e od­govore : da o s t v a r i m o svoje postojanje u umjetno­sti, p r e p o z n a t l j i v o i individual ino.

38

K a k v a j e t e m a t i k a k o j u s m o d o s a d oc r t a l i ? Oda­j e li o n a p r o g r a m i r a n j e o d r e đ e n e i k o n i k e (a s n j o m i d u h o v n o g a m b i j e n t a ) ? — V j e r u j e m č a k da o n a vi-še -man je č v r s t o k o n s t r u i r a o d r e đ e n o p o d n e b l j e u t r a g u f auv izma , n a š e g J u r j a P lanč ića , p a »Dubro­v a č k e škole« u c je l ini . Ali o t k u d a to d a n e p r e k i d n o v a r i r a n j e m o t i v a da je d o j a m k r e t a n j a u z a t v o r e n u k r u g u ? I o t k u d a to da ove s l ike n e iz laze iz sloje­va t r a d i c i j e ?

Čini se, t o m e j e uzrok (i u j e d n o , u t o m e j e p o t v r d a ) a m a t e r i z m a ovog s l ika ra . Ne v j e r u j e m , n a i m e , da j e j e d n o m l j u d s k o m b i ć u m o g u ć e p o s v e t i t i s a m o je­d a n d io svo j ih ene rg i j a u m j e t n o s t i , a o d r ž a t i t e m p o s n j e n i m e v o l u c i j a m a , d a n a s t a k o u b r z a n i m . A o s i m toga , J o š k o Ba i ca j e pos l i j e spec i ja l izac i je p r o v e o d v a n a e s t g o d i n a u d u b o k o j p rov inc i j i , u b o l n i c a m a T r a v n i k a , Gosp ića , B o s a n s k e G r a d i š k e , i p r i r o d n o j e d a j e t i m e a m a t e r s k i k a r a k t e r s a m o p o j a č a n . Bi lo j e s i g u r n o u n u t r a š n j e g r azvo ja , o n j e č a k i vidl j iv; ali u p r a v o u vezi s b r z i m p r o m j e n a m a u m j e t n i č k i h p r o b l e m a , za k o j e o n n i j e z n a o i n i j e i h m o g a o p r a t i t i , ta j j e u n u t r a š n j i r azvo j p o p r i m i o znača j k r e t a n j a u o d r e đ e n o m k r u g u . S p a š a v a l a ga j e , n a r a v n o , i z v a n r e d n a ene rg i j a i ve l ika p r o d u k ­t i vnos t . O n a je , n a n e k i nač in , k o m p e n z i r a l a osje­ćaj s t a t i č n o s t i i nezadovo l j s t va , ko j i se t u i t a m o j a v l j a o . Iz tog os jeća ja n a s t a j a l i su o n d a r a d o v i s v iše z a l a g a n j a i p r e t e n z i j a : n e k o l i k o g r a d s k i h vedu­t a iz D u b r o v n i k a , ko j e su u s p j e l e oživi t i b j e l i n u k a m e n a i da t i i luzi ju s u n č a n o g svje t la , a i p a k osta­t i a u t e n t i č n e , d u b r o v a č k e . A l i jep u s p j e h u t o m j e s m i s l u i Ba i č in na jnov i j i niz »Masl ina« .

Ali m o ž d a su sve to t ek p r e t p o s t a v k e i s t i n s k o g problematskog krajolika, i s l ike , k o j a će b i t i i mo­d e r n a i i n d i v i d u a l n a ; a t o m o ž e b i t i a k o l i kovno r j e šava n e k i n o v p r o b l e m , s t r u k t u r a l i z i r a j u ć i b i t k r a j o l i k a (u o b l i k u i u r i t m u — k a o F r a n o S imu-nović , O t o n Gl iha i s a m Ivo Dulč ić u svo j im »Ljud­s k i m pe jzaž ima« ili u » H v a r s k i m v a l a m a « ) , ili sin­t e z o m — k a o š to j e i i d e j u i f o r m u s in t e t i z i r ao , n a p r i m j e r , o p e t Ivo Dulč ić u slici »Požar n a o toku« i » D u b r o v a č k e l j e tne igre«.

U t o m s luča ju s l ika r b i zaci je lo p o s t i g a o dvo je š to m u j o š n e d o s t a j e : z g u š n j a v a n j e iz raza u m j e s t o ve l ike p l o d n o s t i , a uz to , v j e r o j a t n o , i a ž u r i r a n j e u s t i lu . P r e t p o s t a v l j a li t o o r i j e n t i r a n j e poz iva (i p ro fes i j e ) , d a k l e č i tave ž ivo tne ene rg i j e , n a s a m o s l i k a r s t v o — j a n e z n a m . Il i će s l i ka r n a ć i n e k i d ru ­gi n a č i n d a p o s t i g n e to zgušn j avan j e : s i n g u l a r n o s t d je la i d i s c ip l inu st i la .

U s v a k o m s luča ju za n a š t e o r e t s k i p r o b l e m : a m a t e ­r i z m a i i z l a ska iz n j ega — b i o b i to vel ik d o p r i n o s iz e m p i r i j e s a m e .