Louis Althusser Etienne Balibar

KAKO ČITATI KAPITAL

Preveli

Rade Kalanj i L je rka Šifler

B I B L I O T E K A » I Z V O R I I T O K O V I « / S V E Z A K 4

Naslov originala:

Louis Althussei', Etienne Balibar, Lire le Capital,

F. Maspero, 1, Place Paul-Painlevć,

5. Pariš, 1971.

Uredništvo:

Branko Despot, Boris Hudole tn jak , Rade Kalan j , Dimitr i je Savić,

Van ja SuLlić, Slobodan Šna jde r

Glavni i odgovorni urednik

Dimitr i je Savić

K A Z A L O

P r e t h o d n a n a p o m e n a 9

LOUIS ALTHUSSER: PREDGOVOR: OD KAPITALA DO MARXOVE FILOZOFIJE 15

LOUIS ALTHUSSER: PREDMET KAPITAL ! . . . . 75

I P r e t h o d n a n a p o m e n a 77

II Marx i n jegova o tkr ića 83

I I I Zasluge klasične e k o n o m i j e 87

IV Greške klasične ekonomi je :

Nacr t p o j m a h i s to r i j skog v r e m e n a %

V Marks i zam n i je h is tor ic izam . 125

VI Ep i s t emološke pos tavke Kapitala (Mar.\, Engels) . . 151

VII P redme t poli t ičke ekonomi je . . . 164

VII I Marxova kr i t ika 171

IX Marxova vel ika t eor i j ska revoluci ja 188 Doda tak : O »idealnom prosjeku« i oblicima pri je laza 200

E T I E N N E BALIBAR: O T E M E L J N I M POJMOVIMA HISTO-RIJSKOG MATERIJALIZMA 205

i Od per iodizac i je do načina pro izvodnje 215

II Element i s t r u k t u r e i n j ihova h i s to r i j a 231

I I I O r e p r o d u k c i j i 259

IV E lemen t i t eor i je p r i je laza j ednog načina p ro izvodn je u drugi 277

1. Ovo izdanje knjige K a k o čita-ti K a p i t a l umnogome se razlikuje od prvog izdanja.

To je, s jedne strane, umanjeno izdanje, jer da bismo omogućili objavljivanje knjige u smanjenom obujmu, morali smo izbaciti više značajnih priloga (izlaganja Rancie-rea, Macherevja i Estableta).

S druge pak strane, to je nanovo pregledano, po-pravljeno, pa sloga djelomično i novo izdanje: više stranica, pogotovo u tekstu Balibara, do sada je bilo neobjavljeno na francuskom.

Međutim, ispravke (rezovi i dodaci) koje smo uni-jeli u izvorni tekst, ne odnose se ni na terminologiju, ni na upotrebljene kategorije i pojmove, ni na njihove unutrašnje odnose, pa prema tome ni na našu opću interpretaciju Marxo-va djela.

Ovo izdanje K a k o č i ta t i Kap i t a l , različito od pr-vog, umanjeno i obogaćeno, dakle s t rogo ponavlja i iznosi teorijska stajališta izvornog teksta.

2. Zadnje je objašnjenje bilo nužno. U stvari, iz štovanja prema čitatelju i iz običnog poštenja, bilo nam je stalo da u potpunosti štujemo terminologiju i filozofska stajališta za koje nam se sada čini da ih je neophodno ispra-viti u dvije određene točke.

Usprkos nastojanjima da se razlikujemo od »strukturalističke« ideologije (kazali smo vrlo jasno da »kom-binacija« šio je nalazimo u Marxa »nema ničeg zajedničkog s kombinatorikom«J, usprkos odlučnoj intervenciji »struktu-ralizmu« tuđih kategorija (determinacija u posljednjoj in-stanci, dominacija, naddeterminacija, proces proizvodnje itd.), terminologija koju smo upotrijebili u raznim je aspek-tima i suviše bliska »strukturalističkoj« ideologiji a da ne bi ostavila mjesta stanovitoj dvosmislenosti. Izuzevši rijetke iznimke (neki su oštroumniji kritičari napravili jasnu razli-ku), naša je interpretacija Marxa općenito priznata i ocije-njena kao pohvala aktualnoj modi, kao »strukturalistička«.

Smatramo da dubinska tendencija naših tekstova, usprkos dvosmislenosti terminologije, nije u vezi sa »štruk-

li

turalističkom« ideologijom. Nadamo se da će se čitatelji ra-do prisjetiti ove tvrdnje, provjeriti je i odobriti.

Ipak, svi nas razlozi sada upućuju da jedna od teza koju sam iznio o n a r av i f i lozof i je , usprkos svim danim pojašnjenjima, izražava stanovitu »teoricističku« tendenciju. Točnije, definicija filozofije kao t eo r i j e t e o r i j s k e p r a k s e (ko-ju sam dao u Za Marxa i ponovio u Predgovoru knjizi K a k o č i ta t i Kap i ta l ) jednostrana je i sloga netočna. Zapravo, ne radi se o pukoj terminološkoj dvosmislenosti, nego o grešzi u koncepciji. Definirati filozofiju na jednostran način kao teoriju teorijskih praksa (pa, prema tome, i kao teoriju ra-zlike praksa) formula je koja ne može a da ne izazove bilj »spekulativne« bilo »pozitivističke« teorijske i političke po-sljedice i odjeke.

Konzekvencije te pogreške što se tiče definicije filozofije, mogu se prepoznati i ustanoviti u nekim sasvim odvedenim točkama predgovora knjizi K a k o čita.Li Kap i t a l . Ali, izuzmu li se stanovite manje važne podrobnosti, te kon-zekvencije ipak ne obezvređuju našu analizu Kap i t a l a (»Pred-met Kapitala« i Balibarovo izlaganje).

U nizu idućih studija imat ćemo pviliku da proči-stimo terminologiju te ispravimo definiciju filozofije.

Louis Althusscr

12

London, 18. ožujka 1872,

Građaninu Mauriceii La Chdtreu

Cijenjeni građanine,

Pozdravljani Vašu ideju da prije-vod KAPITALA objavite u periodičkim svescima. U tom će obliku djelo biti pristupačnije radničkoj klasi, što je za me-ne važnije od svega drugog.

To je lijepa strana Vaše medalje, ali evo i naličja: analitička metoda kojom sam se poslužio i koja još nije bila primjenjivana na ekonomske probleme, prilično otežava či-tanje prvih poglavlja, pa se treba bojati da će se francuska publika, uvijek nestrpljiva da dođe do rezultata, željna da upozna povezanost općili načela s pitanjima koja je nepo-sredno zanimaju, uplašiti da produži zato što neće odmah na-ći sve na početku.

To je nezgoda koju ja nikako ne mogu otklonili, osim da čitatelju koji traži istinu za svaki slučaj na to uka-zem i upozorim ga da bude pripravan. Nema široka druma koji vodi u znanost, i samo oni koji se ne plaše timora od pentranja po njezinim strmim stazama imaju izgleda da se popnu na njezine svijetle visove.

Primile, cijenjeni građanine, uvjerenje o mojoj odanosti.

Karl Mars

LOUIS ALTHUSSER

PREDGOVOR: OD »KAPITALA«

DO MARXOVE FILOZOFIJE

Ova su iz laganja i zgovorena to-k o m S t u d i j s k o g s e m i n a r a posvećenog Kapitalu, u p r v i m mje -s e c i m a 1965, na L 'Eco le N o r m a l e . Ona nose p e č a t t ih okol-nos t i , i to ne s a m o u s v o j o j kompoz ic i j i , r i t m u , d i d a k t i č k o m ili g o v o r n o m ob l iku izraza, nego t a k o đ e r , i pogo tovu , u svo-j o j r azno l ikos t i , p o n a v l j a n j i m a , o k l i j e v a n j i m a i t r a g a l a č k i m p o g i b e l j i m a . Zac i je lo , mogl i s m o ih m i r n e d u š e ponovi t i , re-d o m pop rav i t i , s m a n j i t i m a r g i n u n j i h o v i h v a r i j a c i j a , š to je m o g u ć e b o l j e u s k l a d i t i n j i h o v u t e r m i n o l o g i j u , h i p o t e z e i za-k l j u č k e , izložiti n j i h o v u m a t e r i j u s u s t a v n i m r e d o m jed ins tve-nog cl iskursa, u k r a t k o , p o k u š a t i da od toga s a s t a v i m o dovr-šeno d j e lo . Ne težeći o n o m e š to bi ,ta i z l a g a n j a m o r a l a b i t i , op red i j e l i l i s m o se da ih p r e d a m o o n a k v a k a k v a su : u p r a v o kao n e d o v r š e n e t eks tove , p u k e zače tke čitanja.

1.

Zaci je lo , svi s m o čitali , svi čita-m o Kapital. Već go tovo j e d n o s to l j eće m o ž e m o ga č i ta t i sva-k o d n e v n o , t r a n s p a r e n t n o , u d r a m a m a i s n o v i m a naše povi-jest i , u n j e n i m r a s p r a m a i s u k o b i m a , u p o r a z i m a i pob j eda -m a r a d n i č k o g p o k r e t a ko j i je n a š a j e d i n a n a d a i s u d b i n a . O t k a d a s m o »došli n a svi je t« ne p r e s t a j e m o č i ta t i Kapital u s p i s i m a i r a s p r a v a m a on ih ko j i su ga či tal i za nas , d o b r o iii ioše, m r t v i i živi, Engels , K a u t s k v , P lehanov, Len j i n , Rosa L u x e m b u r g , T rock i , S t a l j i n , Gramsc i , vođe r a d n i č k i h organi-zac i ja , n j i h o v i p r i s t a š e ili p ro t ivn ic i : f i lozofi , e k o n o m i s t i , po-l i t ičar i . Čitali s m o n j e g o v e o d l o m k e , »isječke« š to ih j e ko-n j u n k t u r a »izabrala« za nas . Svi smo , t a k o đ e r , v ise-man e pro-či tal i I kn j i gu , od »robe« do » e k s p r o p r i j a c i j e e k s p r o p r i j a -tora«.

M e đ u t i m , t r e b a j e d n o m dos lovno p r o č i t a t i Kapi-tal. P r o č i t a t i baš sav t eks t , če t i r i kn j ige , r e d po red , ponovi t i d e s e t p u t a p r v a pog lav l j a ili s h e m e j e d n o s t a v n e i p r o š i r e n e

2 Kako čitali Kxipitai 17

r e p r o d u k c i j e , da bi se sa s u h i h i gol ih v i soravni II k n j i g e d o s p j e l o do o b e ć a n e z e m l j e p r o f i t a , k a m a t a i r e n t e . Š to više, Kapital t r e b a p r o č i t a t i ne s a m o u f r a n c u s k o m p r i j e v o d u (pa b io to i Royev p r i j e v o d I kn j ige , ko j i j e M a r x više nego pre-gledao, z a p r a v o nanovo nap i sao) , već i u n j e m a č k o m t e k s t u , b a r e m k a d se r ad i o t e m e l j n i m t e o r i j s k i m p o g l a v l j i m a i sv im o d l o m c i m a g d j e se j a v l j a j u Marxovi k l j u č n i p o j m o v i .

Uv je r en i s m o da s m o u p r a v o t ako p r i s t up i l i čita-n j u Kapitala, I z l agan j a š to su p ro iz i š la iz te n a k a n e , s a m o su v a r i r a n i o sobn i zap isn ic i tog č i t a n j a ; j e r s v a t k o j e na seb i s v o j s t v e n nač in p r o k r č i o v las t i t i s t r m i pu t u p r o s t r a n u š u m u ove kn j ige . I t o š to ih d a j e m o u n j i h o v u n e p o s r e d n o m ob l iku , n i š t a im n e o d u z i m a j u ć i , č i n i m o r a d i toga da b i s m o sebi pr iu-štili sve pog ibe l j i i p r e d n o s t i te pus to lov ine ; r a d i toga da bi č i t a t e l j u n j i m a p r o n a š a o , in s t a t u n a s c e n d i , s a m o i skus tvo č i t a n j a , te da bi g a b r a z d a tog p rvog č i t a n j a dove la do dru-gog, k o j e će nas odves t i još više n a p r i j e d .

2.

B u d u ć i da i p a k n e m a n e d u ž n o g č i t a n j a , r e c i m o zbog kakvog s m o to č i t a n j a mi g r i j e šn i .

Svi s m o mi bili f i lozof i . N i s m o či ta l i Kapital k a o e k o n o m i s t i , p o v j e s n i č a r i ili kao l i t e ra t i . N i s m o Kapital p i ta l i o n j e g o v u e k o n o m s k o m ili h i s t o r i j s k o m s a d r ž a j u , o n j e g o v o j j e d n o s t a v n o j u n u t r a š n j o j »logici«. Čitali s m o Kapital kao fi-lozofi, p i t a j u ć i ga dak le d r u g a č i j e . Da b i s m o iz ravno došli do b i tnog , p r i z n a j m o : pi ta l i s m o ga o odnosu spram njegova predmeta, d a k l e u isti m a h o spec i f i čnos t i n j e g o v a p r e d m e -ta; i o spec i f i čnos t i n j egova odnosa s p r a m tog p r e d m e t a ; t j . o o s e b u j n o m t ipu d i s k u r s a u p o t r i j e b l j e n o g da bi se r azma-t r a o t a j p r e d m e t , o z n a n s t v e n o m d i s k u r s u . A b u d u ć i da se d e f i n i c i j o m uv i j ek i s k a z u j e s a m o razl ika , ipitali s m o Kapital o s p e c i f i č n o j razlici k a k o n j e g o v a p r e d m e t a t a k o i d i s k u r s a , p i t a j u ć i se — u s v a k o m t r e n u t k u č i t a n j a — u č e m u se p red-me t Kapitala r a z l i k u j e ne s a m o od p r e d m e t a k las ične (pa čak i m o d e r n e ) e k o n o m i j e , nego L od p r e d m e t a M a r x o v i h Ranih radova, p o s e b n o od p r e d m e t a Rukopisa iz 1844; i, na-ravno , u č e m u se d i s k u r s Kapitala r a z l i k u j e ne s a m o od dis-k u r s a k las ične e k o n o m i j e nego i od f i lozofskog ( ideološkog) d i s k u r s a m l a d o g a Marxa .

Čitati Kapital kao e k o n o m i s t znači lo bi p i t a t i ga p o s t a v l j a j u ć i m u p i t a n j e e k o n o m s k o g s a d r ž a j a ,i v a l j a n o s t i n j egov ih anal iza i n j e g o v i h s h e m a , dak le u s p o r e đ i v a t i n j egov d i s k u r s s j e d n i m izvan n j e g a već d e f i n i r a n i m p r e d m e t o m , ne p i t a j u ć i se za t a j p r e d m e t . Či tat i Kapital k a o h i s t o r i č a r znači lo bi č i ta t i ga p o s t a v l j a j u ć i m u p i t a n j e o d n o s a n j egov ih

18

h i s t o r i j s k i h anal iza s p r a m j e d n o g izvan n j e g a već def in i ra -nog h i s t o r i j s k o g p r e d m e t a , ne p i t a j u ć i se za t a j p r e d m e t . Čitat i Kapital kao log ičar znač i lo b i p o s t a v l j a t i m u p i t a n j e n j e g o v i h m e t o d a i z l agan j a i d o k a z i v a n j a , ali u a p s t r a k c i j i , i ope t ne p i t a j u ć i se za p r e d m e t na ko j i se o d n o s e m e t o d e tog d i s k u r s a .

Čitat i Kapital k a o filozof znači u s tvar i p i t a t i se 0 s p e c i f i č n o m p r e d m e t u j e d n o g spec i f i čnog d i s k u r s a te o spe-c i f i č n o m o d n o s u tog d i s k u r s a s p r a m n j e g o v a p r e d m e t a , zna-či d a k l e j e d i n s t v o diskurs-predmet p i t a t i o e p i s t e m o l o š k i m o s o b i t o s t i m a š to to izr ič i to j e d i n s t v o r a z l i k u j u o d d r u g i h ob-lika j e d i n s t v a d i s k u r s a - p r e d m e t a . J e d i n o t akvo č i t a n j e m o ž e odgovor i t i na p i t a n j e o m j e s t u š to ga Kapital z a u z i m a u po-v i jes t i z n a n j a . To se p i t a n j e i s p o s t a v l j a ovako : je li Kapital j e d n o s t a v n i ideo lošk i p ro izvod m e đ u os t a l ima , hege lovsko u o b l i č e n j e k l a s i čne e k o n o m i j e , n a m e t a n j e a n t r o p o l o š k i h po j -mova iz m l a d e n a č k i h f i lozof sk ih sp isa p o d r u č j u e k o n o m s k e zb i l je , »os tva ren je« idea l i s t i čk ih h t i j e n j a iz Židovskog pitanja 1 Rukopisa? J e li Kapital ob ičn i n a s t a v a k i z a v r š e t a k k las ične po l i t i čke e k o n o m i j e , od k o j e je M a r x n a s l i j e d i o p r e d m e t i p o j m o v e ? R a z l i k u j e li se Kapital t a d a od k l a s i čne e k o n o m i j e , ne p o svom p r e d m e t u , nego po s a m o j svo jo j m e t o d i , d i ja lek-tici p r e u z e t o j od Hege la? Ili p a k , sasv im s u p r o t n o , tvor i li Kapital i s t i n s k u e p i s t e m o l o š k u p r o m j e n u u s v o m e p r e d m e t u , s v o j o j t eo r i j i i s v o j o j m e t o d i ? P r e d s t a v l j a li Kapital d j e l a t n o u t e m e l j e n j e nove disc ip l ine , d j e l a t n o u t e m e l j e n j e j e d n e zna-nos t i — pa p r e m a t o m e i i s t insk i d o g a đ a j , i t eor i j sku revolu-c i ju , o d b a c u j u ć i u p r e t p o v i j e s t i s t o d o b n o k l a s i č n u po l i t i čku e k o n o m i j u , k a o i hege lovsku i f o j e r b a h o v s k u ideo log i ju , — a p s o l u t n i p o č e t a k pov i j e s t i j e d n e z n a n o s t i ? I a k o j e ta nova z n a n o s t t e o r i j a povijesti, ne d o p u š t a li ona , zauzvra t , spo-z n a j u v las t i t e pretpovijesti — dak le j a s a n pog led i na klasi-č n u e k o n o m i j u i na M a r x o v a m l a d e n a č k a f i l ozo f ska d j e l a ? To su i m p l i k a c i j e e p i s t e m o l o š k o g p i t a n j a š io ga Kapitalu p o s t a v l j a f i l ozof sko č i t a n j e .

F i lozofsko je č i t a n j e Kapitala, dakle , s a s v i m su-p r o t n o n e d u ž n o m č i t a n j u . To je g r i j e š n o č i t an j e , ali k o j e se p r i z n a n j e m ne o s l o b a đ a svo je g reške . N a p r o t i v , o n o zahti-j eva s v o j u g r e š k u kao » d o b r u grešku« i b r a n i j e d o k a z u j u ć i n j e n u n u ž n o s t . To je , dakle , i z n i m n o č i t a n j e k o j e s a m o s e b e o p r a v d a v a kao č i t a n j e , p o s t a v l j a j u ć i s v a k o m g r i j e š n o m čita-n j u baš o n o .p i tan je k o j e r a z o t k r i v a n j e g o v u n e d u ž n o s t , je-d n o s t a v n o p i t a n j e n j e g o v e n e d u ž n o s t i : što znači čitati?

3. Ko l iko god to moglo izgledat i pa-

r a d o k s a l n o , imožemo u s t v r d i t i k a k o n a š e m v r e m e n u p r i j e t i o p a s n o s t d a j e d n o g d a n a , u pov i j e s t i l j u d s k e k u l t u r e , b u d e

19

i skazano kao d o b a n a j d r a m a t i č n i j e g i n a j t e g o b m j e g !skuše-n j a , o t k r i ć a i p o i m a n j a smi s l a » n a j j e d n o s t a v n i j i h « oči tova-n j a egz i s tenc i j e : s j e d a n j a , s l u š a n j a , govora , č i t a n j a — očito-v a n j a ~ š t o l j u d e s t a v l j a j u u o d n o s s n j i h o v i m djeLima, s d je-l ima š t o im z a s t a j u u v l a s t i t o m gr lu , te su n j i h o v e »odsut-nos t i d je la« . N a s u p r o t sv im još v l a d a j u ć i m p r i v i d i m a , te pre-v r a t n i č k e s p o z n a j e ne d u g u j e m o p s i h o l o g i j i š t o se g r ad i na o d s u t n o s t i n j i h o v a p o j m a , nego neko l i c in i l j u d i : M a r x u , Nietz-scheu i F r e u d u . S F r e u d o m s m o poče l i s u m n j a t i š to znači slu-š a n j e , d a k l e š to znač i govor (i š u t n j a ) ; da » značen j e« govora i s l u š a n j a .otkriva, ,u b e z g r e š n o s t i r i j eč i i s l u h a , p r i p a d n u du-b i n u d rugog , s a sv im drugačijeg d i s k u r s a , d i s k u r s a nesv je -snog ' . Usud i t ću se u s t v r d i t i da b i s m o s M a r x o m m o r a l i po-čet i . sumnja t i , b a r e m u teor i j i , š t o znači čitanje i, d a k a k o , p i s a n j e . N i j e n ipoš to s l u č a j š to s m o č i t avu ideo lošku p re t en -z i j u k o j a odozgo v lada Rukopisima iz 1844. i k o j a o p e t pod-m u k l o p r a t i h i s t o r i c i s t i čka i s k u š e n j a Kapitalova p o n o v n o g p a d a u g r i j eh , mogl i sves t i n a e k s p l i c i t n u n e d u ž n o s t čitajija, S p o z n a t i b i t s tva r i , bit p o v i j e s n o g l j u d s k o g sv i j e t a , n j egov ih e k o n o m s k i h , po l i t i čk ih , e s t e t s k i h i r e l i g i j sk ih p ro i zvoda , za m l a d o g M a r x a znači u p r a v o j a s n o čitati ( lesen, h e r a u s l e s e n ) p r i s u t n o s t »aps t r ak tne« bi t i u p r o z i r n o s t i n j e g o v e »konkre t -ne« o p s t o j n o s t i . To d a s e u t o m n e p o s r e d n o m č i t a n j u esen-oije .u egz is tenc i j i i z r ažava r e l i g i j s k i m o d e l hege lovskog apso-lu tnog z n a n j a , tog K r a j a p o v i j e s t i g d j e p o j a m n a p o k o n po-s t a j e posve vidl j iv, m e đ u n a i n a o s o b n o p r i s u t a n , d o d i r l j i v u s v o j o j o s j e t i l n o j o p s t o j n o s t i — g d j e su taj k r u h , to t i je lo , to lice i taj č o v j e k Duh s a m — 'to je o n o š t o n a s u p u ć u j e shva-ć a n j u k a k o je nos t a lg i j a za č i t a n j e m otvorene knjige pa i s a m e ga l i l e j ske »Velike knjige svijeta« s t a r i j a od svake zna-nos t i , da ona jo š p o t m u l o prež iva r e l i g i j ske f a n t a z m e epifa-n i j e i p a r u s i j e , kao i č a r o b n i m i t Z a v j e t a , g d j e se, z a o d j e n u t a n j e g o v i m r i ječima, i s t ina u t j e l o v l j u j e 'kao K n j i g a : B ib l i j a . To j e ono š to nas navod i na s u m n j u da b i s m o za p r o m a t r a n j e prirede ili zbilje kao K n j i g e — u k o j o j , p r e m a Gal i le ju , go-vori nijemi diskurs jezika » sas t av l j enog od če tvor ine , t r o k u t a i krugova« — irebali da b u d e m o o p s j e d n u t i s t a n o v i t o m ide-j o m čitanja ko ja pisani d i s k u r s pretvara u n e p o s r e d n u t r ans -p a r e n t n o s t istinitog a z b i l j s k o u diskurs glasa.

Sto je Spinoza prvi postavio problem čitanja, a time onda i pisanja, uz to prvi n a sv i j e tu istodobno predlo-žio teoriju povijesti i f i lozof i ju ncuhvatl j ivosti neposrednog;

1 Taj re/.uHai. koji ie obrnuo naše č i tanje Freuda, dugujemo dana* dugogodišnjem usamljeno-iniran-d^entnom i pronic l j ivo- ieonjskom naporu J . Lacatta. 0 vri jeme kad ono radikalno novo što nam je dao J Lacan počinje prodiral i u javnost , kad svatko može upotr i jebi t i i okoristi t i se na svoj način, želim priznati naš dug sp ram jedne lekcije egzemplarnog č i tan ja koje, kao što če sc vidjeti , stano-vitim učincima nadilazi svoj početni predmet . Želim to priznat i javno kako -rad krojača (ne) bi isčezao u odijel u« (Marx), pa bilo ono i naše. Is to tako želim priznati dug, očigledan ili p r e šu t an , što nas veže uz učitelje č i tanja znanstvenih djela; za nas su to bili G, Bachelard i J.. Cavaiiles, a danas su nam to G.. Canguilhem i M Fuocauit .

20

š to je u n j e m u po p r v i p u t na sv i j e tu čov jek na t a j način po-vezao b i t č i t a n j a i b i t pov i j e s t i u t e o r i j i raz l ike i m a g i n a r n o g i i s t in i tog — ono je š to n a m o m o g u ć u j e da s h v a t i m o zaš to j e M a r x m o g a o p o s t a t i M a r x o m s a m o u t e m e l j u j u ć i t eo r i j u pov i j e s t i i f i l ozo f i j u p o v i j e s n e raz l ike i z m e đ u ideologi je i zna-nos t i te da j e to u t e m e l j e n j e na k o n c u završ i lo u i šćeznuću re l ig i j skog m i t a čitanja. T a m o g d j e je mlad i M a r x iz d o b a Rukopisa iz 1844. č i t ao bez p r i p r a v e , i z ravno , l j u d s k u bi t u p r o z i r n o s t i n j e z i n a o t u đ e n j a . Kapital, nap ro t iv , točno o d m j e -rava r a z m a k , r a s c j e p u n u t a r zbi l je , š to su u p i s a n i u n j e z i n u strukturu te su t akv i da svo j e v las t i t e u č i n k e č ine neč i t l j iv ima , a i luz i ju n j i h o v a n e p o s r e d n o g č i t a n j a p r e t v a r a j u u k r a j n j i i dovr šen i čin: u fetišizam. T r e b a l o j e z a i s t a d o p r i j e t i do povi-jes t i d a bi se mi t č i t a n j a s t j e r a o u n j e g o v u j a z b i n u , j e r iz pov i jes t i , g d j e su m u dar iva l i ku l t svo j ih re l ig i j a i f i lozof i ja , l j ud i su ga p r o j i c i r a l i na p r i r o d u da ne bi p r o p a l i u s m i o n o m h t i j e n j u na n j u u s m j e r e n e s p o z n a j e . Iz m i š l j e n e povi jes t i , iz t e o r i j e s a m e pov i j e s t i m o g a o se o t k r i t i raz log p o v i j e s n o j rel igi j i č i t a n j a : o t k r i v a j u ć i da l j u d s k a pov i j e s t k o j a se na laz i u k n j i g a m a , 'nije ipak p i san i tekst na s t r a n i c a m a kn j ige , o tkr i -v a j u ć i da se i s t ina pov i j e s t i ne či ta u n j e n o m o č i t u j u ć e m dis-k u r s u , j e r t eks t pov i j e s t i n i j e t eks t g d j e bi govor io glas (lo-gos) već n e č u j n o i nev id l j i vo b i l j e ž e n j e u č i n a k a j e d n e s t r u k -t u r e s t r u k t u r a . S l i j edeć i n e k a naša iz laganja , doć i će se do u v j e r e n j a da o v d j e n i p o š t o ne d r ž i m m e t a f o r i č k e govore već u z i m a m u d o s l o v n o m smis lu t e r m i n e k o j i m a se s luž im. Ra-s k i n u t i s r e l i g i j s k i m m i t o m č i t a n j a : ta j e t e o r i j s k a n u ž n o s t u M a r x a dob i l a j a s a n obl ik r a s k i d a s hege lovsk im shvaća-n j e m c je l ine kao »duhovnog« to ta l i t e ta , t očn i j e kao ekspre-sivnog t o t a l i t e t a . N i j e to s l u č a j kad , dižući t a n a h n i list t e o r i j e č i t a n j a , pod n j i m o t k r i j e m o t e o r i j u ekspresije i kad tu t e o r i j u e k s p r e s i v n o g to t a l i t e t a (gd je je svaki dio pars totalis, nepo-s r e d n o i z r a ž a j a n za c j e l i nu k o j a ga o s o b n o n a s t a n j u j e ) otkr i -j emo kao t e o r i j u u k o j o j su se, p o s l j e d n j i pu t , i na tlu s a m e povi jes t i , LI Hegc'.a, sabra l i SVI k o m p l e m e n t a r n i re l ig i j sk i mi-tovi govorećeg glasa (logosa) u s e k v e n c a m a d i s k u r s a ; is t ine ko j a n a s t a n j u j e n j egov Rukopis: — i u h a k o j e s lu ša ili o k a ko j e č i ta t a j d i s k u r s da b: u n j e m u o t k r i l o govor I s t i ne koj i o s o b n o n a s t a n j u j e s v a k u od n j e g o v i h Ri ječ i . T r e b a li d o d a t i da s p r e k i d o m i z m e đ u Logosa i B i tka u s p o s t a v l j e n e religij-ske k r i v n j e ; i z m e đ u te vel ike K n j i g e k o j a je, u s a m o j svo jo j biti , bi la sv i je t i s p o z n a j n i đ i s k u r s o s v i j e t u ; i zmeđu bi t i s tva r i i n j e n o g č i t a n j a ; s p r e k i d o m tih p r e š u t n i h p a k t o v a g d j e su se l jud i j e d n o g još k r h k o g v r e m e n a pr ik r iva l i ma-g ičk im savez ima p r o t i v p o v i j e s n i h ne izv jesnos t i i p r o p l a m -s a j a svo j ih s m i o n o s t i — t r e b a li d o d a t i da s k i d a n j e m tih veza n a p o k o n p o s t a j e m o g u ć e novo p o i m a n j e diskursa?

21

4. V r a t i m o se M a r x u k a k o b i s m o

is takl i da u p r a v o u n j e g a , n e s a m o u o n o m e š to on kaže n e g o i u o n o m e š to čini, m o ž e m o d o k u č i t i s a m p r i j e l a z iz p r v e i de j e i p r a k s e č i t a n j a u n o v u p r a k s u č i t a n j a i novu t e o r i j u pov i j e s t i s p o s o b n u da n a m p ruž i n o v u t e o r i j u čitanja.

K a d č i t a m o Marxa , od p o č e t k a se n a l a z i m o p r e d čitateljem ko j i čita, p r e d n a m a i nag las . To š to j e M a r x b io i zvan redan č i t a t e l j m n o g o j e b e z n a č a j n i j e od č in j en i ce da je M a r x o s j e t i o p o t r e b u da svoj t e k s t h r a n i č i t a n j i m a naglas , ne s a m o r a d i už i t ka u c i t a t i m a ili r ad i obz i rnos t i p r e m a re-f e r e n c a m a (u t o m j e p o g l e d u b io m a n i j a o k i p rec izan , š to su n jegov i p ro t ivn ic i m o r a l i u v i d j e t i na s v o j u š te tu ) , ne s a m o zbog ča snog i n t e l e k t u a l n o g p o s t u p k a ko j i ga j e uv i j ek i sve-s r d n o n u k a o da p r i z n a s v o j d u g (on j e , na ža los t , znao š to je dug), već zbog raz loga d u b o k o u k o r i j e n j e n i h u t e o r i j s k i m u v j e t i m a n j e g o v a o t k r i v a l a o k o g r a d a . M a r x d a k l e p r e d n a m a č i ta nag las ne s a m o u Teorijama o višku vrijednosti3 (knj iz i k o j a je u g l a v n o m os t a l a u b i l j e š k a m a ) nego i u Kapitalu; on č i ta Q u e s n a y j a , S m i t h a , R i c a r d a i td . On ih č i t a na s a v r š e n o j a s a n nač in : da bi se os lon io n a o n o š to j e u n j i h točno te da bi k r i t i z i r ao ono š to j e u n j i h p o g r e š n o ; u k r a t k o , da bi se postavio s p r a m p r i z n a t i h u č i t e l j a po l i t i čke e k o n o m i j e . Me-đ u t i m , Marxovo č i t a n j e S m i t h a i R i c a r d a j a s n o j e u p r a v o zbog o d r e đ e n o g č i t a n j a te l ek t i re : zbog n e p o s r e d n o g č i t a n j a k o j e n e p i t a š to se č i t a već u z i m a k a o t akve oč ig lednos t i či-t anog t eks t a . U s tvar i , Marxovo j e č i t a n j e S m i t h a — R i c a r d a (ovd je ću ih uze t i za p r i m j e r ) , p r o m o t r i li se izbliza, s a sv im osobi to . To j e d v o s t r u k o č i t a n j e ili čak , p r i j e , č i t a n j e k o j e u p o t r e b l j a v a dva iz t e m e l j a raz l ič i ta p r i n c i p a č i t a n j a .

U prvom čitanju M a r x č i ta d i s k u r s svog p r e t h o d -n i k a (Smi tha , na p r i m j e r ) k roz svo j v las t i t i d i s k u r s . Rezul ta t toga č i t a n j a k roz r e š e t k u , u k o j e m u j e S m i t h o v t e k s t v iđen p u t e m M a r x o v a teks ta , n a n j e g a p r o j i c i r a n kao n j e g o v a m j e -ra, n i j e n i š t a d r u g o do p o p i s s u g l a s j a i n e s u g l a s j a , razlučiva-n j e o n o g a š to je S m i t h o t k r i o i onoga š to j e p r o m a š i o , nje-govih zas luga i p r o p u s t a , n j e g o v i h p r i s u t n o s t i i o d s u t n o s t i . U s tvar i , to j e r e t r o s p e k t i v n o t e o r i j s k o č i t an j e , u k o j e m u se o n o š to S m i t h n i j e m o g a o v id j e t i i r a z u m j e t i p o j a v l j u j e upra-vo kao r a d i k a l n i n e d o s t a t a k . S tanov i t i n e d o s t a c i dovode do d r u g i h a ovi p a k do p r v o t n o g n e d o s t a t k a , ali n a s ta r eduk-c i j a o s t a v l j a na z a p a ž a n j u p r i s u t n o s t i i o d s u t n o s t i . Š to se t iče n e d o s t a t a k a , č i t a n j e i m ne p r u ž a n j i h o v u raz lož i tos t , j e r ih se u o č a v a n j e m p o n i š t a v a : k o n t i n u i t e t j e M a r x o v a d i skur -sa ono š to u S m i t h o v u d i s k u r s u p o k a z u j e (za S m i t h a ) ne-vidl j ive p u k o t i n e pod p r i v i d n i m k o n t i n u i t e t o m n j e g o v a dis-k u r s a . Te n e d o s t a t k e M a r x v e o m a č e s t o o b j a š n j a v a zabuna-m a , u i z r i č i tom smi s lu S m i t h o v i h odsutnosti: o n n i j e v id io

: Na f rancusk i prevedeno pod naslovom Povijest ekonomskog učenja , pri jevod Molitor, Costes ecL

22

ono š to ,je ipak i m a o p r e d oč ima , n i j e d o k u č i o ono š to j e ipak imao u ruci . To su »omaške« š to sve v i še -man je p ro iz laze iz »goleme omaške« b r k a n j a k o n s t a n t n o g kap i t a l a i var i jab i l -nog kap i t a l a , k o j e !kao » n e v j e r o j a t n o « z a s t r a n j e n j e v lada či-t avom k l a s i č n o m e k o n o m i j o m . T ime se sva s l abos t u s u s t a v u p o j m o v a ko j i tvor i s p o z n a j u svodi na p s iho lošku s l abos t »vi-đ e n j a « . I ako o d s u t n o s t i v i đ e n j a o b j a š n j a v a j u raz log n j egov ih o m a š k i , iedna:ko t ako , i zbog is te nužnos t i , p r i s u t n o s t i izo-š t r e n o s t »viđenja« o b j a š n j a v a j u raz log n jegov ih uviđaja: svih p r i zna t i h s p o z n a j a .

Ta n a m se j e d i n s t v e n a logika p r o m a š a j a i v i đ e n j a s toga p o k a z u j e kao ono š to ona jes t , kao logika k o n c e p c i j e u k o j o j se sva s p o z n a j n a ak t ivnos t u p r i n c i p u svodi na pri-z n a n j e p u k o g o d n o s a viđenja; u k o j o j se č i tava n a r a v n j ez ina p r e d m e t a svodi na p u k u u v j e t o v a n o s t danosti. Ono š to S m i t h , zbog k r h k o s t i svoga g l e d a n j a , n i j e vidio, M a r x vidi j a s n o ; ono š to S m i t h n i j e vidio, b i j a š e posve v id l j ivo i u p r a v o zbog toga š to b i j a š e vidl j ivo, S m i t h je to m o g a o ne-vidje t i , dok Marx može v id je t i . S t av l j en i s m o na ko lovra t ; zapa l i s m o u z rca ln i mi t s p o z n a j e kao v i đ e n j a d a n o g a p r e d m e t a ili čita-n j a nekog u s t a n o v l j e n o g t e k s t a — š to su uv i j ek t r anspa -r e n t n o s t s a m a — j e r sav g r i j e h s l jep i la , kao i sva v r l ina oš t ro-u m n o s t i , s p u n i m p r a v o m p r i p a d a j u g l e d a n j u , l j u d s k o m e oku . Ali b u d u ć i da se s n e k i m u v i j e k p o s t u p a o n a k o kako on p o s t u p a s d r u g i m a , evo M a r x a r e d u c i r a n o g n a S m i t h a , evo na n i š ta r e d u c i r a n o g d ivovskog r a d a s k o j i m se M a r x otrgnuo od n a v o d n e S m i t h o v e k r a t k o v i d n o s t i — r e d u c i r a n o g na p u k u raz l iku gledanja, toga d a n a k a d sve k r a v e n i su više c rne , na n i š ta r e d u c i r a n e h i s t o r i j s k e d i s t a n c e i t e o r i j s k o g r az i l ažen ja u n u t a r k o j i h M a r x misl i t e o r i j s k u raz l iku š to ga ipak zauvi-jek di jel i od S m i t h a . I evo nas, n a p o k o n , p r ivezan ih za i s tu s u d b i n u v iđen j a , o s u đ e n i h da u M a r x a v id imo s a m o ono š to je v idio on.

Međutim, postoji u M a r x a drugu i sasvim drugačije čitanje, k o j e n e m a z a j e d n i č k o g s p rv im. To č i t a n j e , š to se o s l a n j a s a m o na d v o j a k o i povezano uvi-đ a n j e p r i s u t n o s t i i o d s u t n o s t i , v i đ e n j a i p r o m a š a j a , snos i k r iv icu za j e d a n osobi t i p r o m a š a j : ono vidi s a m o kombin i -r a n o p o s t o j a n j e v i đ e n j a i p r o m a š a j a u j e d n o m a u t o r u , po-s t a v l j a j e d a n p r o b l e m , p r o b l e m n j i h o v e kombinacije. Ono ne sag ledava t a j p r o b l e m u p r a v o zbog toga š to j e on vidl j iv s a m o uko l iko j e nevid l j iv , zbog toga š to se t a j p r o b l e m tiče nečeg posve d r u g o g nego š to su d a n i p r e d m e t i za u o č a v a n j e či j i b i j a s a n pog led bio p o t r e b a n , a tiče se n u ž n o g nevidl j i -

23

vog s u o d n o s a i zmeđu p o l j a v id l j ivog i p o l j a nevid l j ivog, su-o d n o s a ko j i d e f i n i r a n u ž n o s t t a m n o g p o l j a nev id l j ivog kao n e o p h o d n u p o s l j e d i c u s t r u k t u r e v id l j ivog po l j a .

Ali da bi bilo j a s n i j e š to t ime želim p o k a z a t i osta-vit ću načas po s t r a n i g r u b o p o s t a v l j a n j e p r o b l e m a i v ra t i t i se anal iz i d r u g e v r s t e č i t a n j a k o j u na l az imo u Marxa . Uzet ću s a m o j e d a n n j e g o v p r i m j e r : z a d i v l j u j u ć e X I X poglav l je Kapitala, ono o n a j a m n i n i , š to o d z v a n j a i u Enge l sov im iz-v a n r e d n i m t e o r i j s k i m o p a s k a m a u p r e d g o v o r u D r u g o j knj iz i .

C i t i r am, dakle , Marxa , č i t a t e l j a k las ičn ih ekonomi -s t a :

» K a t e g o r i j u »cijena rada« uzela j e k las ična polit i-čka e k o n o m i j a bez ikakva k r i t i čkog r a s u đ i v a n j a iz svakida-š n j e g života, pa se tek o n d a s ta la p i t a t i kako se ta c i j ena o d r e đ u j e . Ona j e u b r z o u v i d j e l a d a p r o m j e n e u o d n o s u po-t r a ž n j e i p o n u d e r a d n e snage , k a k o god i m a k o j e d r u g e robe , ne o b j a š n j a v a j u n i š ta o s i m s a m i h t i h promjena, t j . k o l e b a n j e t r ž i šn ih c i j e n a i spod ili iznad n e k e s t a n o v i t e veličine. Ako se p o t r a ž n j a ili p o n u d a p o d u d a r e , a o s t a l e oko lnos t i se ne izmi-jene , o n d a p r e s t a j e i k o l e b a n j e c i j ena . Ali n a m t a d a po t ra -ž n j a i p o n u d a više n i š t a ne m o g u ni o b j a s n i t i . K a d se po-t r a ž n j a p o d u d a r a s p o n u d o m , o n d a j e c i j ena r a d a n j e g o v a p r i r o d n a c i j ena š to se o d r e đ u j e nezav i sno od o d n o s a po-t r a ž n j e i p o n u d e , i t ako se naš lo da je ta p r i r o d n a c i j ena r a d a p rav i p r e d m e t i s t r a ž i v a n j a . Ili se r a z m a t r a l o duže raz-d o b l j e k o l e b a n j a t r ž i šne c i jene , n p r . god ina d a n a , pa se o n d a u tv rd i l o da se n j e n a o d s t u p a n j a n a n i ž e i naviše p o t i r u te da p o s t o j i j e d n a n j e n a p r o s j e č n a , postojana veličina. Ovu j e c i j e n u va l j a lo n a r a v n o d r u k č i j e od ređ iva t i negol i o d s t u p a -n j a od n j e š to se .međusobno p o t i r u . Ova c i j ena , k o j a pre laz i okv i r s l u č a j n i h t rž i šn ih c i j ena i služi im kao r egu l a to r , ova »nužna cijena« (u f i z iok ra t a ) ili »prirodna cijena« rada (u A d a m a S m i t h a ) može, kao š to je i u d r u g i h r o b a , b i t i s a m o n j e g o v a vrijednost i z ražena u novcu . Na o v a j je n a č i n poli-t ička e k o n o m i j a mis l i l a p u t e m s l u č a j n i h c i j e n a r a d a pro-d r i j e t i do n j egove vrijednosti. Z a t i m j e t u v r i j e d n o s t , kao i u os ta l ih roba , o d r e đ i v a l a t r o š k o v i m a p r o i z v o d n j e . Ali š to su t roškov i p r o i z v o d n j e — radnika, tj. t roškovi da se p ro i zvede ili r e p r o d u c i r a sam radnik? Ovo se p i t a n j e i nesvjesno pod-m e t n u t o po l i t i čko j e k o n o m i j i n a m j e s t o p rvob i tnoga , j e r se s p i t a n j e m troškova proizvodnje rada kao takvog vrtjela u krugu i n i j e m a k l a s m j e s t a . P r e m a t ome , ono š to o n a naz iva vrijednošću rada (value of l a b o u r ) u s t v a r i j e vrijednost rad-ne snage k o j u r a d n i k i m a u s a m o m sebi i k o j a se od svo j e f u n k c i j e , od r a d a , r a z l i k u j e u p r a v o ko l iko se k a k a v s t r o j r a z l i k u j e od svo j ih o p e r a c i j a . Z a b a v l j e n a r az l i kom između t rž i šn ih c i j e n a r a d a i n j e g o v e tzv. v r i j e d n o s t i , o d n o s o m te v r i j e d n o s t i p r e m a p r o f i t n o j s topi , p r e m a r o b n i m v r i j ednos t i -m a k o j e se p ro i zvode r a d o m itd, ona n i j e n i k a d uoči la da j e tok anal ize doveo n e s a m o od t rž i šn ih c i j ena r a d a do nje-

24

gove t o b o ž n j e v r i j e d n o s t i , nego ii do t le da se i s a m a ova vri-jecincst rada r a s t v o r i l a u vrijednost radne snage. N e s v j e s n a r e z u l t a t a v las t i t e svo je anal ize , -nekri t ički p r i h v a ć a j u ć i kate-go r i j e »vrijednost rada«, »prirodna cijena rada« i td . kao n a j -više a d e k v a t n e izraze o d n o s a v r i j e d n o s t i ko j i je b io u pi ta-n j u , po l i t i čka e k o n o m i j a , k a k o ć e m o k a s n i j e v id j e t i , zaple la se u n e r a z r j e š i v u k o n f u z i j u p r o t u r j e č n o s t i . . . « (I, 468-469).

U z i m a m o v a j čudesn i t eks t o n a k v i m k a k a v on do i s t a j es t , kao z a b i l j e š k u iz Marxova čitanja k las ične eko-n o m i j e . I o v d j e s m o ope t u i s k u š e n j u da p o v j e r u j e m o k a k o smo pr ivezan i uz s u d b i n u j e d n e k o n c e p c i j e č i t a n j a k o j a p ra -vi pop i s u v i đ a j a i p r o m a š a j a . K la s i čna je po l i t i čka ekonomi -j a d o b r o u v i d j e l a da ». . . ali ona je u v i d j e l a s a m o da . . . ona »nikad ne usp i j eva« u v i d j e t i d a . . .« I t u izg leda da se pobra -j a n j e u v i đ a j a i p r o m a š a j a zbiva pod r e š e t k o m , na t a j n a č i n š to se k las ične o d s u t n o s t i o t k r i v a j u p o s r e d s t v o m m a r k s i s -t ičkih p r i s u t n o s t i . Pos to j i m e đ u t i m m a l a , sasv im m a l a razli-ka k o j u , k a o š to s m o m a l o p r i j e upozor i l i č i t a t e l j a , n i p o š t o ne n a m j e r a v a m o i s p u s t i t i iz vida! Evo je : ono š to k las ična poli-t ička e k o n o m i j a ne uv iđa n i je ono š to ona ne vidi , to j e ono što ona vidi; to n i j e ono š to n j o j m a n j k a , to je, s u p r o t n o , ono što njoj ne manjka; to n i j e ono š to ona p r o m a š u j e , nego na-pro t iv , ono što ona ne promašuje. P r o m a š a j je d a k l e u t o m e da se ne vidi ono š to se vidi, p r o m a š a j se o d n o s i n e na p red-met već na samo gledanje. T a j j e p r o m a š a j t akav d a s e t i če g l e d a n j a ; n e u v i đ a n j e j e dak le u n u t a r u v i đ a n j a , o n o j e p r e m a t o m e obl ik g l e d a n j a u n u ž n o m o d n o s u s p r a m g l e d a n j a .

Do laz imo do našeg p r o b l e m a ikoji p o s t o j i u, ko j i je z a d a n od z b i l j s k o g i d e n t i t e t a te organsike z b r k e ne-uviđa-n j a u u v i đ a n j u . J o š b o l j e , u t o m z a p a ž a n j u ne-uviđar i ja ili p r o m a š a j a , n e m a m o više pos la sa č i t a n j e m k l a s i č n e ekono-m i j e s a m o k roz r e š e t k u Marxove teor i je , s u s p o r e d b o m izme-đu k las ične t e o r i j e i m a r k s i s t i č k e t e o r i j e ko j a t ada služi k a o ~Hera, b u d u ć i da k l a s i čnu t e o r i j u u v i j e k u s p o r e đ u j e m o s njom samom, n j ez ino n e u v i đ a n j e s n j e z i n i m u v i đ a n j e m . Ima-m o dak le po<sla s n a š i m p r o b l e m o m u č i s tom s t a n j u , def ini -r a n i m u j e d n o j te i s to j ob las t i , bez r e t r o s p e k t i v n o g v r a ć a n j a u b e s k o n a č n o . R a z u m j e t i t a j nužn i i p a r a d o k s a l n i i den t i t e t n e - u v i đ a n j a i u v i đ a n j a u g l e d a n j u , znači u s t va r i pos t av i t i naš p r o b l e m ( p r o b l e m n u ž n o g o d n o s a ko j i u j e d i n j u j e vidlji-vo i nevid l j ivo) , a d o b r o ga pos tav i t i znači p r u f " ' : p r i l i k u da ga se r az r i j e š i .

6. K a k o j e dak le m o g u ć t a j identi-

tet ne -uv iđan j a i u v i đ a n j a u g l e d a n j u ? P r o č i t a j m o iznova paž-l j ivo naš t eks t . U s l i j e d u p i t a n j a š to ih j e k las ična po l i t i čka

25

e k o n o m i j a pos tav i l a s o b z i r o m na »vr i j ednos t rada« , des i lo se n e š t o v e o m a čudno . K la s i čna je po l i t i čka e k o n o m i j a »pro-izvela« (kao š to će Engels , u p r e d g o v o r u D r u g o j knj iz i , reć i 0 f l o g i s t o n s k o j k e m i j i »koja proizvodi« kis ik i o k l a s i čno j e k o n o m i j i »koja proizvodi« v išak v r i j e d n o s t i ) i s p r a v a n odgo-vor : v r i j e d n o s t j e »rada« j e d n a k a v r i j e d n o s t i ž ivotn ih pot-r e p š t i n a nužn ih za r e p r o d u k c i j u »rada«. I s p r a v a n odgovor jest i s p r a v a n odgovor . P rvonadoš l i č i t a t e l j , »iz p r v e ruke« , da-je clobar p o e n S m i t h u i R i c a r d u i p re laz i da l j e , na clruga z a p a ž a n j a . M a r x ne, i to s toga š to p o s j e d u j e o n o š to ć e m o nazvat i o k o m k o j e j e n a d r a ž e n o p o s e b n i m s v o j s t v o m tog od-govora , a to je ispravni odgovor na pitanje čija je jedina greška to što nije bilo postavljeno.

P o č e t n o p i t a n j e k a k o ga j e f o r m u l i r a o tekst kla-s ične e k o n o m i j e glasilo je : k o j a je vr i jednos t , r a d a ? Sveden na svo j s t r i k t n i s a d r ž a j , s t r o g o z a d a n u t e k s t u k las ične eko-n o m i j e , o d g o v o r glasi : » V r i j e d n o s t (.. .) rada jednaka je vri-jednosti potrepština nužnih za održavanje i reprodukciju (. • •) rada«. P o s t o j e dv i je p r a z n i n e , dv i j e o d s u t n o s t i u t e k s t u od-govora . M a r x n a m je t ako ukazao na p r a z n i n e u t e k s t u odgo-vora k las ične e k o n o m i j e . Ali on t ime u k a z u j e tek n a ono š to k las ični t eks t kaže ne k a z u j u ć i ga, na ono š to ne kaže kazu ju -ći ga. N i j e dak le M a r x o n a j ko j i kaže da k las ični t eks t ne kazu je , n i j e dak le Marx t a j š to u t j e č e k a k o bi k l a s i č n o m t eks tu i z v a n a n a m e t n u o o tk r iva l ačk i d i s k u r s n j e g o v e š u t n j e ; sam je klasični tekst onaj koji nam kazuje da šuti: n j egova š u t n j a n j e g o v e su vlastite riječi. U s tvar i , i s p u s t i m o li naše točkice, n a š e p razn ine , d o b i v a m o za is ta u v i j e k is t i d i s k u r s , i s tu p r i v i d n o »punu« r ečen icu : »Vrijednost rada jednaka je vrijednosti potrepština nužnih za održavanje i reprodukciju rada«. Ali ta r ečen ica n i š ta ne znači . Š to j e to o d r ž a v a n j e »racla«? Š t o je to r e p r o d u k c i j a »rada«? Može se pomis l i t i da će, z a m i j e n i li se r i j eč »rad« s k r a j a odgovo ra r i j e č j u »rad-nik«, b i t i d o v o l j n o da p r o b l e m b u d e s r eđen . »Vrijednost ra-da jednaka je vrijednosti potrepština nužnih za održavanje 1 reprodukciju radnika«. Ali b u d u ć i da r a d n i k n i j e r ad , ter-min s k r a j a rečen ice više se ne slaže s t e r m i n o m n a p o č e t k u ; n e m a j u isti s a d r ž a j i j e d n a d ž b a se ne može nap i sa t i , j e r se za najamninu ne kupuje radnik, već njegov »rad«. A kako t a j prvi r ad s m j e s t i t i u d rug i t e r m i n : r a d n i k ? Pos to j i dak le u izrazu rečenice , t očn i j e na razini t e r m i n a »rad«, u p o č e t k u i n a kra ju odgovora , n e š t o š to m a n j k a , i ta j e m a n j k a v o s t s t r o g o označena f u n k c i j o m t e r m i n a u rečenic i . I s p u š t a j u ć i naše točkice — naše p r a z n i n e — mi s a m o r e k o n s t r u i r a m o rečen icu ko ja , dos lovno uze ta , u s a m o j sebi označava mjesta praznine, uvod i točk ice kao p o p r i š t a o d r e đ e n e m a n j k a v o s t i k o j u s t va r a »punina« izraza.

Ta o d g o v o r o m loka l i z i r ana m a n j k a v o s t š to prebi -va u n e p o s r e d n o j bl izini r i j e č i rad, n i j e nlišta d r u g o n e g o u o d g o v o r u p r i s u t n a o d s u t n o s t n j e g o v a p i t a n j a , n e d o s t a t a k

26

vlastitog pitanja. J e r p o s t a v l j e n o p i t a n j e naizgled ne sadrž i e l e m e n t k o j i m bi se u n j e m u loka l iz i rao t a j n e d o s t a t a k . »Ko-ja je vrijednost rada?« — rečen ica j e i d e n t i č n a j e d n o m poj-m u , j e d n o j rečen ic i — p o j m u , ko j i se z a d o v o l j a v a t ime da izrazi p o j a m »v r i j ednos t rada« , r ećen i c i -po jmu š to u seb i ne označava n e d o s t a t a k , u k o l i k o kao p o j a i n n i j e u c i je los t i p ro-m a š e n o p i t a n j e , p r o m a š e n p o j a m , n e d o s t a t a k p o j m a . Odgo-vor n a m o d g o v a r a n a p i t a n j u , jer je p r o s t o r p i t a n j a u p r a v o s a m t a j p o j a m »rada«, o d g o v o r o m označen kao mjesto nedo-statka. Odgovor n a m k a z u j e da j e p i t a n j e upravo njegov ne-dostatak i ništa drugo.

Ako j e odgovor , u k l j u č u j u ć i n j egove m a n j k a v o s t i , i sp ravan , i a k o je s a m o n jegovo p i t a n j e n e d o s t a t a k n j egova p o j m a , o n d a to proiz laz i iz toga š to je odgovor u s tvar i od-govor na drugačije pitanje ko je ima tu z n a č a j k u da n i j e bi-lo i z r aženo t o č k i c o m u s v o m odgovoru , t očn i j e u točkicama svoga odgovora. Zbog toga Marx i može p i sa t i : »Rezu l ta t do kojeg je doprla analiza nije dakle bio u tome da se riješi problem što se postavljao na početku već da se potpuno iz-mijeni njegovo obličje«.

To j e ono zbog čega M a r x m o ž e i skaza t i neizraže-no pitanje, i z r a ž a v a j u ć i p r i s u t a n p o j a m u n e i z r a ž e n o m obli-ku n a p r o s t o u p r a z n i n a m a odgovora , p r i s u t a n u t o m odgovo-ru to l iko da p ro izvodi i u n j e m u do p o j a v n o s t i dovod i n jego-ve p r a z n i n e , kao p r a z n i n e j edne p r i s u t n o s t i . M a r x g rad i kon-t inu i t e t izraza t ako š to u n j e g a uvodi — u s p o s t a v l j a p o j a m radne snage, p r i s u t a n u p r a z n i n a m a iz raza odgovo ra k las ične po l i t i čke e k o n o m i j e ; on u s t a n o v l j u j e - u s p o s t a v l j a k o n t i n u i t e t odgovo ra uz p o m o ć p o j m a r a d n e snage, a t i m e i s t o v r e m e n o p ro izvod i d o t a d n e p o s t a v l j e n o pitanje, na k o j e odgova ra od-govor do t a d a bez p i t a n j a .

Odgovor t ada glasi: »Vrijednost radne snage jed-naka je vrijednosti potrepština nužnih za održavanje i repro-dukciju radne snage«. A p i t a n j e se pak pos t av l j a u s l i j e d e ć e m ob l iku : »Koja je vrijednost radne snage?«

Polazeći od tog s a g l e d a v a n j a iz raza-nos i te l ja praz-nina i tog p r o i z v o đ e n j a njegova p i t a n j a polazeći od odgovora , m o g u ć e je dokuč i t i raz loge ko j i o b j a š n j a v a j u s l j ep i lo klasič-ne e k o n o m i j e s p r a m onoga š to ona d o d u š e vidi, d a k l e s p r a m s v o j s t v e n o g jo j ne -uv iđan j a u n u t a r v las t i t ih pogleda . Š to više, pokaza t će se da j e m e h a n i z a m s p o m o ć u k o j e g M a r x usp i j e -va v id j e t i ono š to k l a s i čna e k o n o m i j a ne vidi videći ga podu-d a r a n s m e h a n i z m o m s po-moću k o j e g Marx vidi o n o š to kla-s ična e k o n o m i j a ne vidi; t a k o đ e r je, b a r e m u p r i n c i p u , isto-v j e t a n s m e h a n i z m o m s p o m o ć u k o j e g u p r a v o n a s t o j i m o poj-mit i tu o p e r a c i j u u o č a v a n j a ne -uv iđan j a v iđenog, čitajući jeclan Marxov teks t ko j i je i s a m čitanje t ek s t a k las ične eko-n o m i j e .

27

4. Evo u s tva r i točke do ko j e t r e b a

d o p r i j e t i da bi se oda t l e d o k u č i o r az log tog promašaja š t o se o d n o s i n a j e d n o viđenje: t r e b a p o t p u n o p r o m i j e n i t i n a š e poi-m a n j e s p o z n a j e , n a p u s t i t i z r ca ln i m i t n e p o s r e d n o g g l e d a n j a i č i t a n j a d s p o z n a j u s h v a t i t i k a o p r o i z v o d n j u .

Ono š to o m o g u ć u j e z a b l u d u p o l i t i č k e e k o n o m i j e ti-če se z a p r a v o transparentnosti predmeta n j e z i n a p r o m a š a j a . Ono š to po l i t i čka e k o n o m i j a ne v id i , n i j e p r e t h o d n o pos to j e -ći p r e d m e t ko j i bi o n a b i la mog la v i d j e t i a n i j e v id je la , već p r e d m e t š to ga p ro izvod i o n a s a m a u s v o j o j o p e r a c i j i spoz-n a j e a n i j e j o j p r e t h o d i o ; t očn i j e , t o je t a p r o i z v o d n j a s a m a , i s t o v j e t n a s t im p r e d m e t o m . O n o š t o po l i t i čka e k o n o m i j a ne vidi o n o j e š to o n a č ini : n j e z i n o p r o i z v o đ e n j e novog odgovo-r a bez p i t a n j a i i s t o d o b n o novog l a t e n t n o g p i t a n j a , u n e s e n o g n a s u m c e u t a j novi odgovor . Uz p o m o ć n e d o s t a t n i h t e r m i n a svog novog o d g o v o r a p o l i t i č k a j e e k o n o m i j a p ro izve la novo p i t a n j e , ali »bez svoga z n a n j a « . O n a j e » p o t p u n o i zmi jen i l a t e r m i n e p o č e t n o g p r o b l e m a « ; t a k o j e p ro izve la novi p rob-lem, ali ne z n a j u ć i to. I n e s a m o da to n i j e znala , nego je bi la u v j e r e n a d a o s t a j e na t lu s t a r o g p r o b l e m a , i a k o je zapra-vo »bez svoga znanja« »promijenila tlo«. N j e z i n o s l j ep i lo i njezjine »zablude« pro iz laze iz n e s p o r a z u m a i z m e đ u o n o g a š to o n a p ro izvod i i onoga š to vidi, p ro iz laz i d a k l e iz »quiproquoa«, š to ga M a r x na n e k i m m j e s t i m a označava k a o » igru riječi« (Wor tsp ie l ) , n u ž n o n e u h v a t l j i v u o n o m e tko j e m o r a izgovori t i .

Zaš to je po l i t i čka e k o n o m i j a n u ž n o s l i j epa n a o n o š to p ro izvodi i na svo j r a d p r o i z v o d n j e ? Z a t o š to j e n j ez in pog led p r i k o v a n za n j e z i n o staro pitanje i za to š to n a s t a v l j a dava t i novi odgovor n a s v o j e s t a r o p i t a n j e ; za to š to o s t a j e p r i k o v a n a za svo j s t a r i »hor izont« (Kapi ta l I I , 220) g d j e novi p r o b l e m » n i j e vidljiv« (ibid.). M e t a f o r e u k o j i m a M a r x misl i t a j n u ž n i »quiproquo«, p r u ž a j u n a m t a k o s l i k u p r o m j e n e t la i o d g o v a r a j u ć e i z m j e n e h o r i z o n t a . One s u g e r i r a j u j e d n o ka-p i t a l n o z a p a ž a n j e k o j e nas p o š t e đ u j e od p s i h o l o š k e redukc i -j e »zabuna« ili »neznan ja« . Ono š to se u s tvar i od ig r ava u p r o i z v o d n j i tog novog p r o b l e m a , š to i ne z n a j u ć i ga donos i novi odgovor , ne odnos i se na novoiskrs l i p r e d m e t koj i bi se m e đ u d r u g i m već i d e n t i f i c i r a n i m p r e d m e t i m a po j av io p o p u t n e p r e d v i đ e n o g p o s j e t i t e l j a na n e k o j o b i t e l j s k o j s j eda l i c i ; su-p r o t n o , to š to se zbiva, uvodi u igru p r o m j e n u cijelog t la i cijelog n j egovog ho r i zon t a , na osnovi k o j i h je t a j novi pred-m e t p ro izveden . I s k r s a v a n j e tog novog k r i t i čnog p r o b l e m a n i j e t r e n u t n a n a z n a k a j e d n e m o g u ć e k r i t i čne i z m j e n e , jed-ne m o g u ć e l a t e n t n e m i j e n e , k o j e p o g a đ a j u r e a l n o s t tog t la u svo j n j e g o v o j š i r ini , do k r a j n j i h g r a n i c a n j egova »hor izonta« . R e č e n o j e z i k o m k o j i m s a m se već služio3 , p r o i z v o d n j a novog

5 Pour Mars, sir . 40 , 63—66 ud.

28

p r o b l e m a o b d a r e n o g t im kritičnim k a r a k t e r o m (u smi s lu u k o j e m se govor i o k r i t i č n o j s i tuac i j i ) n e p o s t o j a n o o b i l j e ž j e m o g u ć e p r o i z v o d n j e nove t e o r i j s k e problematike za k o j u je t a j p r o b l e m s a m o s i m p t o m a t i č k i m o d u s . Enge l s to j a s n o ka-že u s v o m Predgovoru Drugoj knjizi Kapitala: j e d n o s t a v n a »p ro izvodn ja« k i s ika u f l o g i s t o n s k o j k e m i j i ili v i ška v r i j ed -nos t i u p o l i t i č k o j e k o n o m i j i s ad rž i u sebi n e ono o ime se tek p r e o b r a ž a v a s t a r a t e o r i j a u jednoj od svojih točaka, već i o n o po č e m u j e »izvršen ob ra t« u s v e u k u p n o j k e m i j i ili e k o n o m i j i . Ono š to j e dak le u t o m n e s t a b i l n o m d o g a đ a j u l oka lne pojav-nos t i u r a v n o v j e s j u , m o g u ć a j e r evo luc i j a s t a r e t eor i j e , dak-le s t a r e p r o b l e m a t i k e u njezinom totalitetu. T a k o s m o dove-deni p r e d ovu, s a m o m p o s t o j a n j u z n a n o s t i s v o j s t v e n u č in je -nicu: da o n a m o ž e pos t av i t i p r o b l e m s a m o na t e r e n u i u ho-r i z o n t u d e f i n i r a n e t e o r i j s k e s t r u k t u r e , n j ez ine p r o b l e m a t i k e , k o j a p r e d s t a v l j a a p s o l u t n i u v j e t m o g u ć n o s t i , dak le i apso lu t -ne o d r e đ e n o s t i oblika postavljanja svakog problema u pro-m a t r a n o m m o m e n t u znanosti"1.

T a k o d o s p i j e v a m o do r a z u m i j e v a n j a o d r e đ e n j a vidljivog k a o v id l j ivog i, s t i m u vezi, nev id l j i vog k a o nevid-l j ivog. Vid l j iv j e svak i p r e d m e t ili p r o b l e m k o j i se na laz i na t lu i u h o r i z o n t u , to j e s t u d e f i n i r a n o m s t r u k t u r i r a n o m p o l j u t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e d a n e t e o r i j s k e d isc ip l ine . Ove r i j eč i t r e b a uzet i dos lovno . V i đ e n j e t a d a više n i j e s t v a r individual -nog s u b j e k t a , o b d a r e n o g s p o s o b n o š ć u »gledanja« k o j u b i on i skaz ivao b i lo u p a ž n j i b i lo u r a s t r e s e n o s t i ; o n o j e s t v a r s t ruk -t u r a l n i h u v j e t a , o d n o s i m a n e n t n o g odraza 5 p r o b l e m s k o g p o l j a na njegove p r e d m e t e i njegove p r o b l e m e . V i đ e n j e t i m e gubi svo je r e l i g i j ske p r iv i l eg i j e sve tog č i t a n j a ; ono j e t e k o d r a z i m a n e n t n e n u ž n o s t i k o j a o t č i t ava p r e d m e t ili p r o b l e m p r e m a n j i h o v i m u v j e t i m a p o s t o j a n j a 'koji p ro iz laze iz u v j e t a n j i h o v e p r o i z v o d n j e . Dos lovno r e č e n o , oko (oko duha) n e k o g sub j ek -ta više ne vidi o n o š to p o s t o j i u t e o r i j s k o m p r o b l e m a t i k o m d e f i n i r a n o m p o l j u ; s a m o je p o l j e o n o k o j e se vidi u p r e d m e -t i m a ili p r o b l e m i m a k o j e de f in i r a , j e r viđenje n i j e n i š t a d r u g o do nužn i o d r a z p o l j a n a svo j im p r e d m e t i m a . (Time se bez s u m n j e može r a z u m j e t i »qu ip roquo« k las ičn ih f i lozofa vida koj i su uve l ike z b u n j e n i t i m e š to istovremeno moraju reći da

jet ' iost v ida dolazi iz oka i iz p r e d m e t a . )

I s t i o d n o s koj i d e f i n i r a v id l j ivo de f in i r a i nevidlj i-vo, k a o s v o j u t a m n u p o l e đ i n u . P r o b l e m a t s k o p o l j e d e f i n i r a i s t r u k t u r i r a nev id l j ivo kao d e f i n i r a n u izuzetos t , i s k l j u č e n u iz p o l j a v id l j ivos t i i definiranu kao neš to š to j e i s k l j u č e n o p o s t o j a n j e m i s t r u k t u r o m p r o b l e m a t s k o g p o l j a ; k a o ono š to z a b r a n j u j e i o d b i j a o d r a z p o l j a na n j e g o v p r e d m e t , t j . dovo-

4 li -što je A. Comte u b ro jn im pri l ikama više nego sumnjao . 5 »Odnos imanentne refleksije--;: sama ta »refleksija« pos tavl ja jedan teorijski prob-lem koj i ovdje ne moHu doticati , ali će biti skiciran na k r a j u ovog predgovora (stavka 19),

29

đ e n j e p r o b l e m a t i k e u nužn i i i m a n e n t n i o d n o s s p r a m nekog od n j e g o v i h p r e d m e t a . T a k o j e i s k i s i k o m u t eo r i j i f logis-t onske k e m i j e , o d n o s n o s v i škom v r i j e d n o s t i ili d e f i n i c i j o m »vr i j ednos t i r ada« u k l a s i č n o j e k o n o m i j i . Ti novi p r e d m e t i i p r o b l e m i n u ž n o su nevidljivi u p o l j u p o s t o j e ć e t e o r i j e j e r n isu p r e d m e t i te t eo r i j e , j e r su j o j zabranjeni — p r e d m e t i i p r o b l e m i š to su n e u m i t n o bez n u ž n i h o d n o s a s p o l j e m vidlji-vog d e f i n i r a n o g t o m p r o b l e m a t i k o m . Oni su nev id l j iv i j e r su s p r a v o m odbačen i , o d b i j e n i izvan p o l j a v id l j ivog; i s toga n j i -hova n e s t a l n a p r i s u t n o s t u p o l j u , k a d do n j e d o đ e (u v e o m a o s o b i t i m s i m p t o m a t i č k i m o k o l n o s t i m a ) , prolazi nezapažena, dos lovno p o s t a j e n e o d g o n e t l j i v o m o d s u t n o š ć u , j e r č i tava j e f u n k c i j a p o l j a u t o m e da ih n e vidi, da s p r i j e č i n j i h o v o viđe-n je . Ni tu nev id l j ivo p o l j e n i j e više f u n k c i j a viđenja subjekta nego v id l j ivo : nev id l j ivo j e ne -v iđen je t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e 0 s v o j i m n e - p r e d m e t i m a , nev id l j ivo j e m r a k , oko zas l i jep l je -no z a s e b i č n o m r e f l e k s i j o m t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e , kad o n a ne vicleći ih pre laz i svo je n e - p r e d m e t e , svo je ne -p rob leme , da ih ne bi gledala.

B u d u ć i da s m o o v d j e , u t e r m i n i m a ko-ji ponav l j a -ju vr lo z n a č a j n e o d l o m k e iz p r e d g o v o r a Mlche la F o u c a u l t a n j e g o v o j Povijesti ludilapodsjetili na u v j e t e m o g u ć n o s t i v id l j ivog i nevid l j ivog , u n u t a r n j o s t i i i z v a n j s k o s t i t e o r i j s k o g p o l j a š to d e f i n i r a v id l j ivo , m o ž e m o m o ž d a uč in i t i k o r a k više 1 pokaza t i da i zmeđu t ako d e f i n i r a n o g vidl j ivog i nev id l j ivog može p o s t o j a t i stanoviti odnos nužnosti. Nev id l j ivo nekog vidl j ivog p o l j a n i je , o p ć e n i t o uzevši, u r azv i tku t eor i j e , bilo šio i z v a n j s k o i t u đ e v id l j i vom što j e d e f i n i r a n o t im p o l j e m . Nevid l j ivo j e d e f i n i r a n o v id l j iv im kao n j egovo nevid l j ivo , n je-gova u s k r a ć e n o s t v i đ e n j a ; nevid l j ivo , dakle , r e č e n o .metafo-r o m , n i j e n a p r o s t o i zvan j skos t vidl j ivog, i z v a n j s k i m r a k izop-ć e n j a već u p r a v o unutrašnji mrak izopćenja, ko j i je u n u t a r v id l j ivog jer j e d e f i n i r a n o s t r u k t u r o m vidl j ivog. D r u g i m r i j e č ima , zavodl j ive m e t a f o r e tla, h o r i z o n t a i, d a k a k o , grani-ca v id l j ivog p o l j a d e f i n i r a n o g d a n o m p r o b l e m a t i k o m , r iski-rale bi da u v e d u p o g r e š n u i d e j u p r i r o d e tog p o l j a , uko l i ko b i s m o to p o l j e misli l i u s lovu p r o s t o r n e me ta fo re 7 , kao p ros -tor og ran i čen drugim njemu izvanjskim prostorom. T a j je d rug i prostor također u prvom p r o s t o r u .koji ga sad rž i kao svo je p o r i c a n j e ; t a j je d rug i p r o s t o r prvi p r o s t o r o s o b n o i on se de f in i r a s a m o p o r i c a n j e m onoga š to i s k l j u č u j e u s v o j i m vlastitim granicama. To znac i da on n e m a unutrašnjih grani-ca te da v las t i tu i z v a n j s k o s t nosi u sebi . P a r a d o k s j e teor i j -skog po l j a dak le u t o m e š to j e ono, že l imo li spas i t i p r o s t o r -

•• Plon, Pariš 1961. 7 Pr ibjegavanje pros tornim metaforama (polje, teren, prostor , s i tuaci ja , .pozicija iid ) koj ima se služi ovaj tekst, nameće jedan teori jski .problem: problem njego-vih obUježja egzistencije u cliskursu znanstvene pretenzi je . Ta j se problem može izraziti ovako: zašto neka forma znanstvenog diskursa nužno zahtijeva upotre-bu metafora preuzetih iz neznanstvenog diskursa?

30

nu m e t a f o r u , beskonačni p r o s t o r j e r je definiran, to j e s t bez m e đ a , bez izvanjskih g r an i ca k o j e ga d i j e l e od ničega, up ra -vo zbog toga š to j e definiran i u sebi og ran ičen , noseći u seb i k o n a č n o s t svo j e de f in i c i j e k o j a ga, i s k l j u č u j u ć i o n o š to on ni je , čini o n i m š to j e s t . N j e g o v a je definicija ( znans tvena ope-r a c i j a p a r excel lence) t ada ono š to ga i s t o v r e m e n o čini u svojoj vrsti beskonačnim, i u sebi , u sv im s v o j i m o d r e đ e n j i -ma, o z n a č e n i m o n i m š to iz sebe u sebi i s k l j u č u j e v las t i tu de-f in i c i ju . I u k o l i k o se des i da u s t anov i t im , v e o m a o s o b i t i m k r i t i č n i m o k o l n o s t i m a , r azv i t ak p r o b l e m a t i k o m p ro izveden ih p i t a n j a (ovd je razv i t ak p i t a n j a po l i t i čke e k o n o m i j e k o j a se p i ta o »v r i j ednos t i r ada«) dovede do stvaranja nestalne pri-sutnosti jednog aspekta svog nev id l j ivog u v id l j i vom p o l j u p o s t o j e ć e p r o b l e m a t i k e , t a j p ro izvod t ada može b i t i s a m o ne-vidljiv j e r ga sv j e t lo s t p o l j a n a s l i j e p o prelazi ne o d b i j a j u ć i se od n j e g a . To se nev id l j ivo t a d a r a z o t k r i v a u s v o j s t v u t eo r i j -skog l a p s u s a , o d s u t n o s t i ili s i m p t o m a . Ono se o č i t u j e kao ono š to j e s t , u p r a v o k a o nevid l j ivo za t e o r i j u — a to i j es t ono zbog čega S m i t h u p a d a u s v o j u »zabludu«.

Da bi se v id j e lo to nevid l j ivo , da bi se v id je le te »zablude«, da bi se i den t i f i c i r a l e te p u k o t i n e u punoć i dis-ku r sa , te p r a z n i n e u gus toć i t eks ta , p o t r e b n o j e n e š t o s a s v i m d r u g o negoli i zoš t ren i i pažl j iv i pogled; p o t r e b a n j e obrazov-ni pogled , o b n o v l j e n i pogled , ko j i je i s a m p ro i zveden odra-zom » p r o m j e n e tla« u činu g l e d a n j a , u k o j e m M a r x pr ikazu-je p r e o b r a z b u p r o b l e m a t i k e . O v d j e tu p r e o b r a z b u u z i m a m kao č i n j e n i c u , n e s m j e r a j u ć i ka anal izi m e h a n i z m a ko j i je z a p o č i n j e i dov r šava . Da j e ta »promjena tla« k o j a kao s v o j u p o s l j e d i c u pro izvodi m i j e n u pog leda i, s a m a p ro i zvedena u vrlo spec i f i čn im , k o m p l e k s n i m i če s to d r a m a t i č n i m uvje t i -ma; da j e a p s o l u t n o nesvod iva na ideal i s t ički m i t o d l u k e du-ha koj i m i j e n j a »s ta ja l i š te« ; da uvodi u igru č i tav jedan s l i jed koj i ne s a m o da ne pro izvodi v iđen je s u b j e k t a nego ga tek o d r a ž a v a na svom v l a s t i t om m j e s t u ; da su u t om slije-du s t v a r n o g p r e o b r a ž a j a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u s p o z n a j e p r e t e n z i j e » k o n s t i t u i r a j u ć e g s u b j e k t a « j e d n a k o i sp razne kao š to su i sp r azne p r e t e n z i j e s u b j e k t a v i đ e n j a u p r o i z v o d n j i vidl j ivog; da se sve zbiva u d i j a l e k t i č k o j krizi p r e o b r a z b e t eo r i j ske s t r u k t u r e u k o j o j »sub jek t« ne igra svo ju u logu već onu k o j u m u j e dod i j e l io m e h a n i z a m p rocesa — sve je to p i t a n j e ko j e o v d j e ne m o ž e bi t i r a z m o t r e n o . Dovo l jno je za-p a m t i t i da j e s u b j e k t na novom tlu m o r a o zauzet i svo je novo m j e s t o ' , d r u g i m r i j e č i m a da je s u b j e k t već bio, i to d je lomič -no bez svog z n a n j a , p o s t a v l j e n na to novo tlo k a k o bi u sta-ro nev id l j ivo mogao u p r a v i t i zna lačk i pog led koj i ce mu to nev id l j ivo učin i t i v id l j iv im. Marx može v id je t i ono š to izmi-če pog ledu S m i t h a zbog toga š to je već zauzeo to novo tlo

* Zadržavam pros tornu meta fo ru . Međutim, p romjena se terena zbiva na licu mjes-ta: trebalo bi sasvim ozbil jno govoriti o p romjen i načina teori jske proizvodnje i o izmjeni funkc i je subjekta izazvanoj tom p romjenom načina

31

k o j e je , m e đ u t i m , t i m e š to j e pro izve la novi odgovor , bez svog z n a n j a p ro izve la s t a r a p r o b l e m a t i k a .

8. Takvo j e d r u g o č i t a n j e M a r x a : či-

t a n j e k o j e ć e m o se u s u d i t i nazva t i » s i m p t o m a l n i m « u to l i ko š to ono, i s t o d o b n o , u s a m o m t e k s t u ko j i č i ta r a z o t k r i v a ne-razobkr iveno i u p u ć u j e ga na drugi tekst, p r i s u t n o s t n u ž n e od-s u t n o s t i u p r v o m e . U p r a v o kao i p r v o č i t a n j e , d r u g o č i t a n j e M a r x a p r e t p o s t a v l j a p o s t o j a n j e dvaju tekstova i m j e r u prvo-ga po d r u g o m e . Ali ono š to to novo č i t a n j e r a z l i k u j e od s taro-ga j e s t to da se, u n o v o m e , drugi tekst a r t i k u l i r a na lapsusi-m a p rvoga . I tu se ope t , b a r e m na t e o r i j s k o j vrs t i t ek s tova (či je č i t a n j e o v d j e j e d i n o i r a š č l a n j u j e m o ) p o j a v l j u j u nužnos t i m o g u ć n o s t s i m u l t a n o g č i t a n j a na dva raspona.

U i z l a g a n j i m a k o j a će te čitati i k o j a — uko l iko po-s j e d u j u b a r e m neke z n a č a j k e d i s k u r s a t e o r i j s k o g k a r a k t e r a — ne I zmiču z a k o n i m a š to ih i z r i čemo , učinil i s m o n i š t a d r u g o d o p o k u š a j da na M a r x a p r i m i j e n i m o »simptomalno« čitanje s p o m o ć u k o j e g je M a r x u s p i o p r o č i t a t i neči t l j ivo ' u S m i t h a , o d m j e r a v a j u ć i n j e g o v u u p o č e t k u v id l j ivu p r o b l e m a t i k u s ne-v id l j i vom p r o b l e m a t i k o m s a d r ž a n o m u p a r a d o k s u odgovora koji ne korespondira ni jednoni postavljenom pitanju. Tu će se također ' v id j e t i da ono š to b e s k r a j n o m u d a l j e n o š e u razl iku-j e M a r x a od S m i t h a , pa p r e m a t o m e i na š o d n o s s p r a m M a r x a od M a r x o v a o d n o s a s p r a m S m i t h a , j es t ova r a d i k a l n a raz l ika : d o k S m i t h u svom t e k s t u p ro izvod i odgovor ko j i n e s a m o da ne odgova ra ni na j e d n o n e p o s r e d n o d o t a k n u t o p i t a n j e nego t a k o đ e r -ne odgova ra ni na bilo koje drugo u n j e g o v u d j e l u p o s t a v l j e n o p i t a n j e , u Marxa , n a s u p r o t , kad se dogodi da for-m u l i r a nek i odgovor bez pitanja, d o v o l j n o j e ma lo s t r p l j i v o s t i i o š t r o u m n o s t i da bi se drugdje, dvadese t ili s to s t r a n i c a da l j e , ili pak u p o v o d u nekog d r u g o g p r e d m e t a , ili pod okri-l j e m sasv im d r u g e m a t e r i j e , o tk r i lo s a m o pitanje; n e g d j e d r u g d j e u Marxa , a č e s t o i u Enge l sa ko j i ga uživo komen t i -ra." I uko l iko u M a r x a — a mi s m o se to usud i l i suge r i r a t i — do is ta p o s t o j i z n a č a j a n odgovor na pitanje koje nigdje nije postavljeno, o n a j odgovor ko j i Ivlarx u s p i j e v a f o r m u l i r a t i sa-m o p o d u v j e t o m u m n a ž a n j a s l ika p o g o d n i h da ga d a d u , od-govor »Dars te l lunga« i n j egov ih p r e o b r a z b i , to se n e s u m n j i v o

' Ako mi je ovdje dopuSteno navesti j edno osobno iskustvo, želio bih dan a , određena p r imje ra te d rugd je u Marxa, ili u Engelsa, postojeće pr isutnost i o Ki nog pi tanja njeeova odgovora.. Pod ci jenu /.aista nanornoti razmišl jania , j t e . koji ga prezent i ra (Pour Marx, s t r . 87.) nosi tragove tog t ruda, uspio sam u ri|i\:i Marxova -preokre tanja« hegelovske di ja lekt ike utvrditi jednu pogodnu ocK itn onu njegova pojma, dakle njegova p i t an ja , Uz veliki napor uspio sam rekonstru-irati to p i t an je da je ^-preokretanje« o kojemu govori Marx imalo za stvarm sa-drža j revoluciju problemat ic i . No kasnije, či tajući Engelsov predgovor II knu/.i Kapitala , s iznenađenjem sam utvrdio da je p i tan je što sam ga tako teško U S D I O formul i ra t i , tu već sasvim jasno napisano, j e r Engels izričito identificira *preokrc-

32

d o g a đ a zbog toga š to M a r a , u d o b a k a d -je živio, n i j e raspo-lagao ni t i je m o g a o r a spo l aga t i a d e k v a t n i m p o j m o m , podob-n im da domis l i ono š to j e proizveo1, pojmom djelotvornosti strukture nad njenim elementima. Reći će se bez s u m n j e cla j e to s a m o r i j eč , i da tu s a m o r i j eč n e d o s t a j e , b u d u ć i da je predmet r i ječ i u c i je los t i tu. Zaci je lo , ali ta je r i j eč p o j a m , a s t r u k t u r a l n i se n e d o s t a t a k toga p o j m a r e p e r k u t i r a na neke sasv im o d r e đ e n e tec-r i jske uč inke u s t anov i t im f o r m a m a što p r i p a d a j u M a r a o v u d i s k u r s u , kao i u n e k i m od n j e g o v i h .utvr-divih formulacija k o j e n isu bez pos l j ed i ca . T ime će se m o ž d a moć i o b j a s n i t i — ali ovoga p u t a iznutra, t j . ne kao s t a r u d i j a p roš los t i , p r ež iv j e l c s t i , kao e l egan tn i »flirt« ( f amozn i »Koket-t ie ien«) , ili kao z a m k a za b u d a l e (»p rednos t j e m o j e d i j a lek t i -ke u t o m e š to j a k a z u j e m s tvar i ma lo -pomalo , i k a d v j e r u j u cla s a m na k r a j u , žureć i da m e p o b i j u , on i ne č ine n i š t a dru-go nego p r i k a z u j u svo je buda laš t ine !« P i s m o Enge l su od 26. VI 1876.) — stvarna prisutnost s t anov i t ih hege lovsk ih f o r m i i r e f e r e n c i u d i s k u r s u Kapitala. Iznutra, to znači kao egzak tna m j e r a r a s t r o j a v a j u ć e ali ne i zb ježne o d s u t n o s t i , o d s u t n o s t i p o j m a (i svih n j egov ih p o t p o j m o v a ) djelotvornosti strukture nad svojini elementima š to je vicll j ivo-nevidljivi, odsu tno-pr i -su tn i ugaon i k a m e n c i je log n j egovog d j e l a . S t o g a m o ž d a n i j e u s k r a ć e n o mis l i t i da, u k o l i k o se M a r a , u n e k i m o d l o m c i m a , t ako d o b r o »igra« hege lovsk im f a r m u l a m a , ta igra n i j e s a m o e leganc i j a ili p o r u g a nego, u p u n o m smis lu , igra zbiljske dra-me u k o j o j s ta r i p o j m o v i oča jn i čk i i g r a j u u logu o d s u t n o s t i koja nema imena k a k o bi je o s o b n o p r i zvah na scenu , a nje-zinu p r i s u t n o s t »proizvode« tek u svo j im p r o m a š a j i m a , u ja-zu i zmeđu lica i u loga .

I ako j e i s t i na da nas i d e n t i f i c i r a n j e i l oka l i z i r an je tog n e d o s t a t k a , ko j i je filozofski, može doves t i i d o p r a g a M a r a o v e f i lozof i je , iz toga se m o g u očekiva t i i d rug i p rob ic i u teor i j i pov i j e s t i . J e d a n p o j m o v n i n e d o s t a t a k , ne r azo tk r iven , već s u p r o t n o posvećen kao ne -nedos t a t ak i p r o k l a m i r a n pot-p u n i m , m o ž e u s t a n o v i t i m o k o l n o s t i m a ozb i l jno s p u t a t i razvi-tak n e k e z n a n o s t i ili o d r e đ e n i h n j e z i n i h g rana . Da b i s m o se u to uvjer i l i , d o v o l j n o je n a p o m e n u t i d a z n a n o s t n a p r e d u j e , t j . živi, s a m o uz p o m o ć k r a j n j e p o z o r n o s t i u s m j e r e n e na točke .njezine t e o r i j s k e k r h k o s t i . U tom smis lu ona svoj život m a n j e od ržava on im š io zna nego on im k o j e ne zna, pod a p s o l u t n i m u v j e t o m da se to ne-znano d o k u č u j e , te da ga se p o s t a v l j a sa s t r o g o š ć u p r o b l e m a . Ali ne-znano n e k e znanos t i n i j e ono š to s m a t r a e m p i r i s t i č k a ideo log i ja : n j ez in »rez idum«,

umje«, »siavl janie na noge« kemije i političke ekonomije koje hoda ju na glavi, s p romjenom njihove »teorije-;, dakle njihove problematike. Drugi p r i m j e r : u jed-nom od svojih prvih eseja napomenuo sam da je Marxova teorijska revolucija ne 11 promjeni odgovora nego u p romjen i p i tanja , da se dakle Marxova revolucija u teoriji povijest i sas toj i od »promjene elemenatac. koja ga je s tla ideologije odvela na tlo znanosti (Pour Alani, s t r . 41). No, či tajući nedavno poglavlje Kapitala o na jamnini , s iznenađenjem sam uočio da Marx izraz »promjena tlac upotrebl java kako bi izrazio p r o m j e n u teor i jske problematike. I tu mi je ponovno p i tan je (ili njegov po jam) koje sam naporno rekons t ru i rao polazeći od njegove odsutnost i u određenoj Mar.xov"oj točki, Mare posve jasno dao na drugom mjes tu svoga djela.

3 Kaku čitati Kapita 33

ono š to ona p o s t a v l j a izvan sebe , k o j e ona ne može p o j m i t i ili r az r i j e š i t i , već p a r exce l ience ono k r h k o š t o ona u s a m o j sebi nos i p o d p r i v i d i m a n a j s n a ž n i j i h »očiglednost i« , i zv jesne š u t n j e n j e z i n a d i s k u r s a , s t anov i t i p o j m o v n i nedos tac i , odre-đ e n e p r a z n i n e n j ez ine s t rogos t i , u k r a t k o sve ono š to iz n je , s v a k o m p o z o r n o m s luhu , »zvuči h r apavo« , u s p r k o s n j e z i n o j p u n o ć i . A k o j e i s t ina da n e k a z n a n o s t n a p r e d u j e i živi t a k o š to se u n j o j d o k u č u j e ono š to »zvuči h r apavo« , t a d a j e mož-da iz ž ivota m a r k s i s t i č k e t e o r i j e pov i j e s t i ne š to o d u z e t o baš u o n o j točki g d j e n a m Mai. \ , na t i suće nač ina , n a z n a č u j e p r i s u t n o s t u n j e g o v u m i š l j e n j u b i t n o g ali iz n j e g o v a d i s k u r s a o d s u t n o g p o j m a .

9. Evo d a k l e z b o g čega j e g r e š n o

naše f i lozof sko č i t a n j e Kapitala: zbog toga š to j e M a r x a č i ta lo i s t r a ž u j u ć i p r av i l a onog č i t a n j a o k o j e m u n a m on d a j e i m p r e s i v n u l ekc i ju u v l a s t i t o m č i t a n j u k las ične poli-t i č k e e k o n o m i j e . P r i z n a j e m o li d a k l e svo ju g r e šku , č i n i m o to posve o tvo reno , da b i s m o se tu ukotvi l i , da b i s m o se tu us idr i l i , da b i s m o se tu n e o b u z d a n o pr ičvrs t i l i , k a o za toč-ku k o j e se na svaki nač in t r e b a d r ž a t i u n a d i da ć e m o se tu j e d n o g d a n a u d o m i t i i s ag leda t i b e s k r a j n o p r o s t r a n s t -vo š to o b u h v a ć a n j ez in s i ćušn i p r o s t o r : p r o s t r a n s t v o Marxove filozofije.

Svi s m o m i u p o t r a z i za t o m f i l o z o f i j o m . N j u n a m ne d a j u zapisn ic i o f i l o z o f s k o m r a s k i d u iz Njemačke ideolo-gije. Još n a m je m a n j e d a j u , p r i j e n j i h , Teze o Feuerbachu, onih neko l iko z a s l j e p l j u j u ć i h b l i j e s a k a kad se noć f i lozofske a n t r o p o l o g i j e c i j epa iznad k r a t k o t r a j n o g b i j ega iz nekog dru-gog sv i j e t a o p a ž a n o g p o m o ć u z a d r ž a n e sl ike p rvog . Ne d a j u je , n a p o k o n , b a r e m u s v o j o j n e p o s r e d n o j f o r m i , m a kol iko god bio g e n i j a l a n n j i h o v kl inički sud , n i k r i t i ke Antidiihringa u k o j e m u j e Enge l s m o r a o » s l i j ed i t i gospodina Diihringa na prostranom, terenu na kojemu on razmatra sve moguće stva-ri i još neke druge«-, terenu f i lozofske ideologije ili shvaća-n j a sv i j e ta , uob l i čene u f o r m i »sistema«. J e r v j e rova t i da je c je l ina Marxove f i lozof i j e u neko l iko u s t r e p t a l i h r ečen ica iz Teza o Feuerbachu ili u n e g a t i v n o m d i s k u r s u Njemačke ideo-logije, t j . u D j e l i m a Reza," znači s i lno se v a r a t i u u v j e t i m a r a s t a j e d n e r a d i k a l n o nove t e o r i j s k e misl i k o j o j t r e b a vreme-na da bi sazre la , da bi se d e f i n i r a l a i razvi la . » N a k o n š to j e prvi p u t bi la f o r m u l i r a n a u M a r x o v o j Bijedi filozofije i Ko-

» P. Macherey: »U povodu raskida«, La Nouvelle Crltique, svibanj 1965, s i r . 139. 11 Usp. Pour Marx, s i r . 26—27.

34

munističkom manifestu«, kaže Engels , »naša je koncepcija prošla kroz razdoblje inkubacije koje je trajalo dvadeset go-dina, sve do pojave Kapitala...« V j e r o v a t i da se c j e lokup-na M a r x o v a f i lozo f i j a može p r e d o č i t i u p o l e m i č k i m f o r m u l a -m a cijela š to z a p o č i n j e b i t k u na t lu p r o t i v n i k a , t j . na t lu filo-zo f ske ideologije, k a o š to to čes to čini Antidiihring (a k a s n i j e i Materijalizam i empiriokriticizam), znač i p o g r e š n o zakl juč i -vat i u pog l edu z a k o n a ideo loške b o r b e , u pog l edu na rav i ideologije k o j a j e p o z o r n i c a t e ne i zb j ežne b o r b e te, n a p o k o n , u pog l edu n u ž n e raz l ike i zmeđu f i lozofske ideo log i j e u k o j o j se vodi ta i deo loška b i t ka , d T e o r i j e ili m a r k s i s t i č k e fi lozofi-je š to se p o j a v l j u j e na t o j pozorn ic i da bi s t up i l a u b i t k u . Držat i se i sk l juč ivo Dje la Reza ili a r g u m e n a t a k a s n i j e ideo-loške b o r b e , p r a k t i č n o znači pas t i u »zabludu«, t j . ne v id j e t i da j e m j e s t o par excellence g d j e va l j a č i ta t i M a r x o v u fi lozofi-ju u p r a v o n j e g o v o r e m e k - d j e l o : Kapital. To n a m je , m e đ u t i m , o d a v n a p o z n a t o : pos l i j e Enge l sa ko j i n a m to p o k a z u j e s a sv im j a sno , o sob i t o u o n o m i z v a n r e d n o m p r e d g o v o r u za D r u g u k n j i g u ; i p o s l i j e L e n j i n a ko j i j e p o n a v l j a o da j e sva M a r x o v a f i lozof i j a s a d r ž a n a u »Logici Kapitala«, logici k o j u M a r x ni-je »stigao« nap i sa t i .

N e k a n a m se o v d j e ne p r e d b a c i da s t i žemo iz ne-kog d r u g o g s to l j eća , da j e m n o g o vode p o t e k l o i spod naš ih m o s t o v a te da naši p r o b l e m i n i su os ta l i isti . Mi u s tvar i go-v o r i m o o ž ivoj vodi k o j a još n i j e p r o t e k l a . P o z n a j e m o d o s t a h i s t o r i j s k i h p r i m j e r a , počevš i s p r i m j e r o m Spinoze , da su se l jud i n a s t o j a l i z a u v i j e k ograd i t i z i d i n a m a te se zaš t i t i t i o d t e r e t a z e m l j e , od izvora s t v o r e n i h zbog n j i h o v e žeđi, a nepod-nos iv ih n j i h o v u u ž a s a v a n j u . T o k o m gotovo j e d n o g s to l j eća sveuči l i šna j e f i l ozo f i j a p r e k r i v a l a M a r x a z e m l j o m š u t n j e , zem-l j o m š to j e za leševe. U is to su to d o b a Marxov i s u d r u g o v i i s l j edben i c i mora l i vodi t i n a j o g o r č e n i j e i n a j u r g e n t n i j e bor-be, d o k je Marxova f i lozof i j a u c i je los t i p ro laz i la kroz n j iho-ve p o v i j e s n e p o t h v a t e , k roz n j i h o v u e k o n o m s k u , po l i t i čku i i deo lošku a k c i j u , k a o i k roz d j e l a bez ko j i h se ta a k c i j a ne bi m o g l a vodit i . U tom d u g o t r a j n o m r a z d o b l j u b i t a k a ideja M a r x o v e filozofije, sv i j e s t o n j e z i n o m p o s t o j a n j u i n j e z i n o j o s e b u j n o j f u n k c i j i bi la j e č u v a n a i b r a n j e n a od svih iskuše-n j a i svih ob l ika n a s r t a j a . S p o m i n j e m kao p r i m j e r s a m o o n a j snažn i pok l i č sv i jes t i kakav j e Materijalizam i empiriokritici-zam i c i j e lo L e n j i n o v o d j e lo , o n a j s ta ln i r e v o l u c i o n a r n i zah-t j ev za s p o z n a j o m , za z n a n s t v e n o m t e o r i j o m i za »zauzima-n j e m stajališta, u filozofiji«, t a j p r i n c i p š to d o m i n i r a svime, a z a p r a v o n i j e d r u g o do n a j p r o d o r n i j a sv i j es t o z n a n s t v e n o s t i u n j e z i n o j p r o n i c l j i v o j i n e p o m i r l j i v o j s t rogos t i . Evo š to se nalazi p r e d n a m a i o d r e đ u j e našu zadaću : djela, ona k o j a su n a s t a l a kroz t e o r i j s k u p r a k s u z n a n o s t i (u p r v o m r e d u Ka-pital), kao i d r u g a , n a s t a l a iz e k o n o m s k e i po l i t i čke p r a k s e (svi p r e o b r a ž a j i k o j e j e p o v i j e s t r a d n i č k o g p o k r e t a n a m e t n u -la sv i j e tu ) ili p a k d j e l a š to su na s t a l a iz u m o v a n j a o t o j

35

p r a k s i ( ekonomsk i , po l i t i čk i i ideološki t eks tov i n a j z n a č a j n i -j i h m a r k s i s t a ) . Ta d j e l a u sebi n o s e ne s a m o m a r k s i s t i č k u t e o r i j u pov i j e s t i , s a d r ž a n u u t eo r i j i ob l ika kap i t a l i s t i čke pro-i z v o d n j e i u sv im p l o d o v i m a r e v o l u c i o n a r n e akc i j e , nego i Marxovu filozofsku t e o r i j u k o j i ih d u b o k o p r o ž i m a , p o n e k a d i bez n j i h o v a z n a n j a , sve do ne i zb j ežn ih a p r o k s i m a c i j a nje-zina p r a k t i č n o g i z r a ž a j a .

K a d s a m n e d a v n o " u s t v r d i o da tom praktičkom p o s t o j a n j u m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e — k o j a u p r a k t i č k o m obli-ku v lasno t r a j e u z n a n s t v e n o j p r a k s i ana l ize sv i j e ta kapi ta l i s -t ičke p r o i z v o d n j e (Kapital) te u e k o n o m s k o j i po l i t i čko j p r a k s i pov i j e s t i r a d n i č k o g p o k r e t a — t r e b a clati n j e z i n u for-mu teorijskog postojanja n e o p h o d n u n j e z i n i m i n a š i m pot re -b a m a , n i s a m p r e d l o ž i o n i š ta d r u g o do i s t r až ivačk i i k r i t i č k o r a z j a š n j a v a l a č k i r a d k o j i bi z a r e d o m , p r e m a n a r a v i n j i h o v a v las t i tog m o d a l i t e t a , ana l i z i r ao r a z n e s t u p n j e v e tog pos to j a -n j a , t j . ta raz l ič i ta djela k o j a su p r v a m a t e r i j a n a š e r e f l eks i j e . N i s a m p red lož io n i š t a d r u g o do u z a s t o p n o »simptomahio« či-tanje M a r x o v i h d j e l a i m a r k s i z m a , t j . p r o g r e s i v n u s u s t a v n u p r o i z v o d n j u tog o d r a z a p r o b l e m a t i k e na n j e z i n i m p r e d m e t i -ma k o j a ih čini vidljivim, te o s v j e t l j a v a n j e , p r o i z v o d n j u n a j -d u b l j e p r o b l e m a t i k e k o j a d o p u š t a d a se vidi ono š to može imat i tek a luz ivnu ili p r a k t i č k u egz i s t enc i ju . U p r a v o s a m u f u n k c i j i tog z a h t j e v a m o g a o s m j e r a t i čitanju u n j e g o v o j iz-r a v n o j po l i t i čko j o p s t o j n o s t i (i o p s t o j n o s t i d j e l a t n e po l i t ike : one r e v o l u c i o n a r n o g vođe L e n j i n a u r o n j e n o g u revo luc i ju ) , spec i f i čno j t e o r i j s k o j f o r m i m a r k s i s t i č k e d i j a l ek t i ke ; u f u n k -ciji tog p r i n c i p a m o g a o s a m s m j e r a t i r a z m a t r a n j u Mao Ce Tungova t eks t a iz 1937. o p r o t u r j e č n o s t i kao m i s a o n o j de-sk r ipc i j i s t r u k t u r a m a r k s i s t i č k e d i j a l e k t i k e u po l i t i čko j p r ak -si. Ali t o čitanje n i j e bi lo, n i t i j e mog lo bit i , č i t a n j e o tvo rene kn j ige , ili p u k o »genera l iz i ra juče« č i t an j e , na š to se v e o m a če-s to svodi m a r k s i s t i č k a f i lozof i j a , k o j e je , i z raženo r i j e č i m a apstrakcije š to j e če s to p r e k r i v a , s a m o p o t v r d a r e l ig i j skog ili e m p i r i s i i č k o g mi t a č i t a n j a , jer' g o m i l a n j e p r o č i t a n i h po-d r o b n o s t i ko j e ono sab i r e ni za t r e n u t a k ne o s l o b a đ a od tog mi ta . To je č i t a n j e u p r i n c i p u bi lo dvostruko č i t an j e , proizi-šlo iz d r u g a č i j e g » s imp toma lnog« č i t a n j a ko je , u j e d n o m pi-tanju, i s pos t av l j a odgovor na n j e g o v o o d s u t n o p i t a n j e .

J a s n i j e kazano , L e n j i n o v i m p r a k t i č k i m po l i t i čk im a n a l i z a m a u v j e t a r e v o l u c i o n a r n e eksp loz i j e 1917. bi lo je mo-guće pos tav i t i p i t a n j e specifičnost i m a r k s i s t i č k e d i j a l e k t i k e s a m o polazeći od odgovora, ko j i j e p r o m a š i l a b l iz ina n j egova pitanja, od odgovora s m j e š t e n o g na drugom mjestu m a r k s i -s t i čk ih d j e l a k o j i m a r a s p o l a ž e m o , t očn i j e r ečeno od odgovo-ra k o j i m Marx i z j a v l j u j e da j e » p r e o k r e n u o « hege lovsku di-j a l e k t i k u . T a j Marxov odgovor p u t e m » p r e o k r e t a n j a « b io j e odgovor na (odsu tno) p i t a n j e : k o j a je to spec i f i čna raz l ika

Usp Pour Mar\-, s i r . 165.

36

š io m a r k s i s t i č k u d i j a l e k t i k u r a z l i k u j e od hege lovske d i j a l ek -t ike? A t a j odgovor p u t e m » p r e o k r e t a n j a « , kao i o d g o v o r kla-s ične po l i t i čke e k o n o m i j e s p o m o ć u »vr i j ednos t i r ada« , za-n iml j iv j e p o t o m e š to u sebi sadrž i u n u t r a š n j i n e d o s t a t a k ; d o v o l j n o je i sp i ta t i m e t a f o r u p r e o k r e t a n j a da bi se u tv rd i l o kako ona ne može mis l i t i s a m u sebe, dak le k a k o ona is todo-b n o inic i ra izvan sebe j e d a n zb i l j sk i ali o d s u t n i p r o b l e m , je-d n o zb i l j sko ali o d s u t n o p i t a n j e , a u sebi p o j m o v n u p r a z n i n u ili d v o z n a ć n o s t ko j i su kore la t ivn i t o j o d s u t n o s t i , odsutnosti popna u riječi. U p r a v o to da s a m tu o d s u t n o s t p o j m a u pri-s u t n o s t i r i ječ i p r o m a t r a o kao s i m p t o m , dovelo me n a p u t f o r m u l i r a n j a p i t a n j a š to ga impl i c i r a i d e f i n i r a n j egova od-s u t n o s t . M o j e »či tanje« L e n j i n o v i h t eks tova , m a ko l iko nesa-vršeno i p rov izo rno , bilo j e m o g u ć e s a m o pod u v j e t o m da se t im t e k s t o v i m a pos tav i t e o r i j s k o p i t a n j e u o d n o s u na k o j e oni p r e d s t a v l j a j u d j e l a t n i odgovor , ialko j e n j i h o v s t u p a n j zb i l j nos t i posve d r u g a č i j i nego č is to t eo r i j sk i ( j e r ti teks tovi , za p r a k t i č k e svrhe , o p i s u j u s t r u k t u r u p r i l i ka u k o j i m a j e e k s p l o d i r a l a s o v j e t s k a revo luc i ja ) . To j e »či tanje« o m o g u ć i l o da se p rec iz i ra p i t a n j e i da se t ako i z m i j e n j e n o p i t a n j e oslo-ni na d ruge , j e d n a k o s i m p t o m a t i č k e t eks tove ko j i p o s j e d u j u d r u g a č i j i s t u p a n j zb i l j nos t i , na t eks t Mao Ce Tunga , ali isto-v r e m e n o i na Marxov m e t o d o l o š k i t ek s t Uvoda iz 1857. Pita-n j e š to j e s a č i n j e n o polazeći od p rvog odgovora , proizlazi oda t l e n a n o v o p r e o b r a ž e n o i p o d o b n o da o m o g u ć i č i t a n j e d r u g i h cijela: d a n a s Kapitala. Ali i tu smo , da b i s m o proči-tali Kapital, p r ib j eg l i nizu d v o s t r u k i h , t j . » s imp toma ln ih« či-t a n j a : či tal i s m o Kapital k a k o b i s m o učinil i v id l j iv im ono što j e u n j e m u još mog lo o s t a t i nevid l j ivo , ali je p o m a k tog »či tanja« zauzeo i č i tavo p o l j e d r u g o g u isto v r i j e m e izvede-nog č i t a n j a a ko j e se odnos i na M a r s o v e Rane radove, pose-b n o na Rukopise iz 1844, pa dak le i na p r o b l e m a t i k u k o j a tvori t e m e l j n j egov ih d j e l a , F e u e r b a c h o v u a n t r o p o l o š k u pro-b l e m a t i k u i p r o b l e m a t i k u Hegelova a p s o l u t n o g idea l izma.

Ako p i t a n j e Marxove f i lozof i je , t j . n j ez ine d i fe ren-c i j a lne spec i f i čnos t i , m a k a k o god m a l o i z m i j e n j e n o i preci-z i rano , proiz lazi iz tog p rvog č i t a n j a Kapitala, ono bi m o r a l o omoguć i t i i d r u g a »č i tan ja« , p o n a j p r i j e d ruga č i t a n j a Kapi-tala, odak le bi p r o i s t e k l a nova d i f e r e n c i j a l n a o d r e đ e n j a i či-t a n j e d r u g i h d j e l a m a r k s i z m a : n a p r i m j e r , zna l ačko č i t a n j e m a r k s i s t i č k i h f i lozofsk ih t eks tova (ali uzet ih u ne izb ježn im f o r m a m a ideo loške b o r b e ) , kao š to su Enge l sov Antidiihring i Dijalektika prirode (kao i Filozofske bilježnice): pa , na pri-m j e r , »či tanje« d r u g i h p r a k t i č k i h d j e l a m a r k s i z m a k o j i m a o b i l u j e na š sv i je t i k o j a p o s t o j e u p o v i j e s n o j zbi l j i socijali-z m a i m l a d i h tek o s l o b o đ e n i h z e m a l j a na p u t u u soc i j a l i zam. N a m j e r n o govor im s t a k v i m z a k a š n j e n j e m o t i m k las i čn im f i lozof sk im t e k s t o v i m a iz j e d n o s t a v n o g razloga š to p r i j e de-f in ic i j e b i t n ih p r i n c i p a m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e — t j . p r i j e ne-

37

go se d o s p i j e do u s t a n o v l j e n j a n e o p h o d n o g m i n i m u m a za k o h e r e n t n u o p s t o j n o s t m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e , u n j e n o j razli-ci s p r a m č i t ave f i lozofske ideo log i je — te k l a s i č n e teks tove , ko j i n isu teks tov i i s t r a ž i v a n j a nego b o r b e , n i j e se moglo či-tati d r u k č i j e nego u e n i g m a t s k o m p i s m u n j i h o v a ideološkog izraza, bez m o g u ć n o s t i da s e p o k a ž e zaš to t a j izraz n u ž n o mo-ra zadob i t i i deo lošku formu izraza , d a k l e bez m o g u ć n o s t i da se ta f o r m a izluči u n j e n o j v l a s t i t o j bi t i . I s t o se d o g a đ a i sa »č i t an jem« t e o r i j s k i još m u t n i h t e k s t o v a iz pov i j e s t i radnič-kog p o k r e t a , kao š to je »kult l ičnosti« ili nek i v e o m a teški k o n f l i k t k o j i j e naša s a d a š n j a d r a m a : to će »či tanje« j e d n o g d a n a m o ž d a bi t i m o g u ć e p o d u v j e t o m da se j a s n o u tv rd i š to n a m , u r a c i o n a l n i m d j e l i m a m a r k s i s t a , m o ž e p ruž i t i izvor za t v o r b u p o j m o v a n e o p h o d n i h za r a z u m i j e v a n j e tog b e z u m l j a . "

Mogu li u k r a t k o sažet i sve ovo š to p r e t h o d i ? To s a ž i m a n j e ob i l j ežava k r u g : f i l ozo f sko č i t a n j e Kapitala mo-guće j e s a m o kao p r i m j e n a onoga š to j e p r e d m e t našeg i s t ra -ž ivan ja , a to je Marxova f i lozof i j a . T a j je k r u g ep i s t eno lošk i m o g u ć j e d i n o z a h v a l j u j u ć i p o s t o j a n j u M a r a o v e f i lozof i j e u d j e l i m a m a r k s i z m a . Radi se dak le o p r o i z v o đ e n j u u s t r o g o m smi s lu r i ječ i , ko j i na izgled znači : uč in i t i oč i t im ono š to j e l a t en tno , ali ikoji znači p r e o b r a z i t i (da bi se p r e t h o d n o j siro-vini da la f o r m a p r e d m e t a p r i l a g o đ e n o g n e k o j svrsi) ono što, u s t a n o v i t o m smis lu , već postoji. Ta p r o i z v o d n j a u dvos t ru -k o m smis lu š to ope rac i j i p r o i z v o d n j e d a j e n u ž n u f o r m u kru -ga, j e s t proizvodnja spoznaje. P o j m i t i M a r x o v u f i l ozo f i j u u n j e z i n o j spec i f i čnos t i znači dak le p o j m i t i b i t k r e t a n j a k o j e pro izvodi n j e z i n u s p o z n a j u ili p o j m i t i s p o z n a j u kao proiz-vodnju.

10. O v d j e ne može bi t i r i j eč i o dru-

goj p r e t e n z i j i nego o t e o r i j s k o m ustanovljenju onoga š to n a m donos i n a š e č i t a n j e Kapitala. K a o š to su ova i z l agan ja tek prvo č i t a n j e , za k o j e je s ad bez s u m n j e r a z u m l j i v o zaš to ih d a j e m o baš u ob l iku n j i h o v i h n e d o u m i c a — is to su t a k o ova p o j a š n j e n j a tek prvi po t ez onoga š to može bi t i još s a m o skica .

Misl im da s m o dosp je l i do p r i n c i p i j e l n e točke . Me p o s t o j i li b e z g r i j e š n o č i t a n j e , to znači da svako č i t a n j e u svo-j o j lekci j i i p r av i l ima r e f l e k t i r a p r a v o g ikrivca: k o n c e p c i j u s p o z n a j e š to je, p o d u p i r u ć i n j ez in p r e d m e t , čini o n i m š to jest . To s m o zami je t i l i u p o v o d u »ekspres ivnog« č i t a n j a , tog

Isto vrijedi i za ->čitanje« onih novih djela marks izma koja, ponekad u iznena-đu jućo j formi, u sebi nose nešto bi tno za budućnos t socijalizma: ono što marksi-zam izaziva u zeml jama avangarde -treće«: svijeta*; koji se bori za svoju slobodu, od vi je tnamskih part izana do Kube. Od vitalnog je značenja da ta djela znamo na vri jeme --pročitati«

38

o t v o r e n o g i j a s n o g č i t a n j a e senc i j e u egzis tenci j i ; a iza te t o t a l n e p r i s u t n o s t i , u k o j o j se svaka n e j a s n o ć a svodi na ni-š ta , nas luć iva l i s m o m r a k re l ig i j ske f a n t a z m e e p i f a n i j s k e pro-z i rnos t i i n j e z i n pov la š t en i m o d e l f i k sac i j e : logos i n j egovo P i smo. O d b a c i v a n j e u m i r u j u ć i h o p s j e n a tog m i t a pouči lo nas je o j e d n o j d r u g o j vezi ko j a n u ž n o m o r a a r t i k u l i r a t i novo č i t a n j e š to n a m ga p r ed l aže Marx , n a novo j koncepciji spo-znaje š to ga u t e m e l j u j e .

Ali s a d a ć e m o sebi dopus t i t i , k a k o b i s m o ga po-godili iz n a j b o l j e g ug la , j e d a n novi zaokre t . Ne želeći p o d i s t im p o j m o m p r o m i š l j a t i k o n c e p c i j e s p o z n a j e č i j i h i s to r i j -ski o d n o s još n i j e b io p r o u č e n , n i t i a f o r t i o r i d o k a z a n , mora -m o se ipak p r ib l i ž i t i j e d n o j k o n c e p c i j i k o j a pod ržava reli-g i j s k o č i t a n j e , k o n c e p c i j i k o j a j e t a k o đ e r v e o m a živa i k o j a je po s v e m u sudeć i n j e g o v a p r o f a n a t r a n s k r i p c i j a — empi-rističkoj koncepciji spoznaje. U z i m a m o o v a j t e r m i n u nje-govu n a j š i r e m smi s lu j e r može o b u h v a t i t i kako racional is t i -čki e m p i r i z a m t a k o i senzua l i s t i čk i e m p i r i z a m , a nalazi ga se na d j e l u i u s a m o m h e g e l o v s k o m m i š l j e n j u k o j e se, u t o m o d n o s u , s p r a v o m i uz sug la snos t s a m o g Hegela , može sma-t ra t i ' p o m i r e n j e m re l i g i j e i n j e z i n e p r o f a n e »istine«."

E m p i r i s t i č k a k o n c e p c i j a s p o z n a j e u n a r o č i t o m ob l iku o ž i v l j u j e m i t ko j i na s j e p rogon io . Da b i s m o j e b o l j e r a z u m j e l i , p o t r e b n o j e d e f i n i r a t i t e m e l j n e p r inc ipe t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e na k o j o j ta k o n c e p c i j a počiva. E m p i r i s t i č k a k o n c e p c i j a s p o z n a j e dovodi n a scenu p r o c e s š to se zbiva iz-m e đ u d a n o g o b j e k t a i d a n o g s u b j e k t a . Na tom s t u p n j u n i j e o sob i t o važan s t a t u s tog s u b j e k t a (bio on ps iho lošk i , h i s to r i j -ski ili ne) i tog o b j e k t a (bio on d i s k o n t i n u i r a n ili kon t inu i -ran , p o k r e t a n ili n e p o k r e t a n ) . T a j se s t a t u s odnos i s a m o na p r e c i z n u d e f i n i c i j u varijacija t e m e l j n e p r o b l e m a t i k e , a ona nas o v d j e j e d i n o i z a n i m a . B u d u ć i da su s u b j e k t i o b j e k t da-ni, p a dak le p r e t h o d e s l i j edu s p o z n a j e , oni već d e f i n i r a j u s t anov i to t e m e l j n o t e o r i j s k o p o l j e k o j e se m e đ u t i m u t o m s t a n j u j o š ne da i skaza t i kao empirijsko. Ono š to ga odre-đ u j e k a o takvog u p r a v o je n a r a v p r o c e s a s p o z n a j e , d r u g i m r i j e č i m a s t a n o v i t o d n o s ko j i s p o z n a j u de f in i r a kao takvu, u f u n k c i j i zb i l j skog o b j e k t a na ko j i se s p o z n a j a odnos i .

s v a k i e m p i r i j s k i s l i jed s p o z n a j e poč iva z a p r a v o na s u b j e k t i v n o j ope rac i j i n a z v a n o j apstrakcijom. Spozna t i znači iz z b i l j s k o g p r e d m e t a izlučiti n j e g o v u bi t . K a d s u b j e k t p o s j e d u j e b i t . t a d a p o s j e d o v a n j e n a z i v a m o s p o z n a j o m . Bez obz i ra k a k v e su p o s e b n e v a r i j a c i j e m o g u ć e u vezi s p o j m o m a p s t r a k c i j e , t a j p o j a m d e f i n i r a n e p r o m j e n l j i v u s t r u k t u r u ko-

Pod uvje tom da .se empir izam shvati u tom generičkom značenju, može se prihvatiti da se pod ta j pojam svrsta i senzualistički empirizam XVIII stoljeća, l ako ta j pos l jednj i ne os tvaru je uvijek spoznaju u svom zbil jskom predmetu na način koji će biti opisan, iako u stanovitom smislu spoznaju shvaća kao proizvod povijesti , on spozna ju os tva ru je u zbilji j edne povijesti koja nije ništa drugo do razvoj onoga što ona sadrži u početku. U tom pogledu, ono što će biti rečeno o s t ruk tu r i s tvarnog odnosa spoznaje prema s tvarnom 'predmetu, j ednako vrijedi i za odnos spoznaje p r e m a zbi l j skoj povijesti u ideologiji XVIII stoljeća.

39

ja tvori spec i f i čno o b i l j e ž j e e m p i r i z m a . E m p i r i s t i č k a a p s t r a k -c i j a k o j a iz zb i l j skog p r e d m e t a i z l u č u j e n j e g o v u bi t , j es t zbiljska apstrakcija k o j o m s u b j e k t p r i s v a j a z b i l j s k u bit. Po-kaza t će se da je p o n a v l j a n j e k a t e g o r i j e zbiljskog u s v a k o m t r e n u t k u s l i j eda d i s t i n k t i v n a z n a č a j k a e m p i r i s t i č k e k o n c e p -ci je . Š to zap ravo znači zbiljska a p s t r a k c i j a ? Ona sv jedoč i o o n o m e š to j e i skazala n e k a s t v a r n a č i n j e n i c a : b i t je aps t ra -h i r a n a iz s t v a r n i h p r e d m e t a u s t v a r n o m smi s lu ekstrakcije, kao š to se za z la to može reći da j e e k s t r a h i r a n o (odnosno iz lučeno, dak le i zdvo jeno) iz z e m l j a n o g ovo j a i p i j e s k a . Kao š to se z la to p r i j e svog i z d v a j a n j a , d a k l e kao od svog zeml ja -nog ovo j a n e o d v o j e n o zlato, već nalazi u svom z e m l j a n o m ovo ju , t ako se i bi t zb i l j skog , kao z b i l j s k a bi t , na laz i u zbil j-s k o m k o j e j u sadrž i . S p o z n a j a j e a p s t r a k c i j a u p r a v o m smi-slu r i ječ i , t j . i z luč ivan je b i t i iz zb i l j skog k o j e tu b i t sadrž i , i z d v a j a n j e bi t i iz z b i l j s k o g š to je sad rž i i p r i k r i v a j u ć i je za-t a j u j e . N i j e važan p o s t u p a k k o j i m se t o i z luč ivan je v r š i (bilo da se, n p r . rad i o u s p o r e d b i m e đ u p r e d m e t i m a , n j i h o v u uza-j a m n o m t r e n j u k a k o bi se uk lon io ovo j i si.); n i j e b i t a n ni lik zb i l j skog , bez obz i ra j e li on s a s t a v l j e n od d i s k r e t n i h indi-v idua , od k o j i h svaka u s v o j o j r azno l ikos t i s ad rž i i s tu bi t , ili j e p a k r i j eč o j e d n o j te i s to j i nd iv idu i . U s v a k o m s l u č a j u , to razdvajanje u z b i l j s k o m , bi t i zb i l j skog od o v o j a ko j i pr i -k r iva bi t , na laže n a m kao uv je t te o p e r a c i j e s a sv im osob i tu p r e d o d ž b u k a k o s a m o g zb i l j skog , t ako i s p o z n a j e o t om z b i l j s k o m .

Zbiljsko: ono je s t r u k t u r i r a n o kao i z e m l j a n i ovoj u n u t a r k o j e g se k r i j e z rnce č is tog z la ta , š to znači da je sači-n j e n o od dv i j u zb i l j sk ih bi t i , č is te i neč i s t e b i t i , od z la ta i z e m l j a n o g ovo j a ili, ako h o ć e t e (hege lovsk im t e r m i n i m a ) , od b i t n o g i neb i tnog . N e b i t n o može bi t i obl ik i nd iv idua lnos t i (neki p lod , nek i z a sebn i p lodovi) i l i m a t e r i j a l n o s t i (ono š to n i j e »forma« ili bi t) , ili pak »ništavilo« ili š to d rugo , sveje-dno . Č i n j e n i c a je cla z b i l j s k i - p r e d m e t za is ta u sebi s ad rž i dva posve za sebna s t v a r n a d i je la , n a i m e b i t i neb i t . To n a m d a j e ova j p rv i r ezu l t a t : s p o z n a j a (ko j a n i j e d r u g o do b i t n a bit) s t v a r n o j e s a d r ž a n a u z b i l j s k o m kao j e d a n od n j egov ih di je-lova, d o k j e u d r u g o m d i j e lu zb i l j skog n e b i t a n dio. Cilj je spoznaje da u p r e d m e t u r azdvo j i dva već p o s t o j e ć a d i je la , n a i m e b i tn i i neb i tn i dio, da to r a z d v a j a n j e izvede na pose-b n e n a č i n e k o j i m a je ci l j o t k l a n j a n j e n e b i t n o g zb i l j skog , ka-ko bi se » spozna jn i s u b j e k t « suče l io i sk l juč ivo s d r u g i m di-j e l o m zb i l j skog ko j i je n j e g o v a z b i l j s k a b i t s a m a . T o n a m d a j e d rug i r ezu l t a t : o p e r a c i j a a p s t r a k c i j e , svi ti p o s t u p c i ispi-r a n j a , u s tvar i su s a m o p o s t u p c i p r o č i š ć a v a n j a i o t k l a n j a n j a jednog dijela zbiljskog da bi se izdvojio drugi. U t o m svoj-s tvu oni u iz lučenom d i j e lu ne o s t a v l j a j u n i k a k a v t rag , svaki se t r a g n j i h o v e o p e r a c i j e u k l a n j a z a j e d n o s d i j e l o m zb i l j skog ko j i oni t r e b a da e l i m i n i r a j u .

40

M e đ u t i m , n e š t o od s t v a r n o s t i tog pos la nalazi se, iako n i š t avno , k a o š to bi se moglo i pov je rova t i , u rezultatu te o p e r a c i j e , j e r t a j r ezu l t a t i n i j e d r u g o do i s t i n s k a zb i l j ska bi t , ali u u v j e t i m a o p e r a c i j e , t očn i j e u strukturi zbiljskog predmeta iz k o j e g o p e r a c i j a s p o z n a j e m o r a izlučiti zb i l j sku bi t . T a j je zb i l j sk i p r e d m e t u tu sv rhu o b d a r e n sasv im oso-b i t o m s t r u k t u r o m k o j u s m o već srel i u n a š o j anal izi , ali ko-ju s ada t r e b a da d o v e d e m o do oč ig lednos t i . Ta se s t r u k t u r a izriči to odnos i na odgovarajuću poziciju u zbi l j i d v a j u kon-s t i t u t i vn ih d i j e lova zb i l je : neb i tnog i b i tnoga d i je la . Neb i tn i d io z a u z i m a svu i zvan j skos t p r e d m e t a , n j e g o v u vidljivu po-vršinu, dok b i tn i dio z a u z i m a unutrašnji dio zb i l j skog pred-m e t a . Odnos v id l j ivog p r e m a nev id l j i vom odgova ra dak le od-n o s u i z v a n j s k o g i u n u t r a š n j e g , o d n o s u o m o t a č a s p r a m je-zgre. Uko l iko bi t n i j e n e p o s r e d n o vidljiva, to se d o g a đ a zbog toga š to je ona u p u n o m smis lu p r i t a j e n a , t j . p o t p u n o za-k r i v e n a i ov i j ena m r e ž o m nebitnog. Evo s v e u k u p n o g t rag? s p o z n a j n e o p e r a c i j e , ali o s t v a r e n o g u o d g o v a r a j u ć o j pozici j i b i t nog i n e b i t n o g u z b i l j s k o m p r e d m e t u s a m o m i s t o v r e m e n o ovo i u t e m e l j e n e n u ž n o s t i o p e r a c i j e zb i l j skog i z luč ivan ja i p o s t u p a k a č i š ćen j a , n e o p h o d n i h za o t k r i v a n j e b i t i . O tkr iće s toga t r e b a p r ihva t i t i u s t v a r n o m smis lu : s k i n u t i ono š to p r e k r i v a , kao š to se s k i d a k o r a s b a n a n e , l j u ska s p loda , veo s d j e v o j k e , is t ine, boga ili s t a t u e i td."U ovim k o n k r e t n i m pri-m j e r i m a ne t r až im p o r i j e k l o te s t r u k t u r e ; n a v o d i m ih kao z rca lne sl ike u k o j i m a su sve f i lozof i j e g l e d a n j a r e f l ek t i r a l e svo je zadovo l j s tvo . J e li j o š p o t r e b n o dokaz iva t i da ta pro-b l e m a t i k a e m p i r i s t i č k e k o n c e p c i j e s p o z n a j e proizlazi , kao iz svog d v o j n i k a , iz p r o b l e m a t i k e re l ig i j skog v i đ e n j a b i t i u pro-z i rnos t i egz is tenc i je . E m p i r i s t i č k a se k o n c e p c i j a može shva-titi kao v a r i j a c i j a k o n c e p c i j e v iđen j a , uz j e d n o s t a v n u raz l iku š to o v d j e transparentnost n i j e d a n a u n a p r i j e d , nego je od n j e o d v o j e n a u p r a v o t im velom, t im o m o t a č e m neč i s toće , ne-b i t nog k o j e n a m u s k r a ć u j e bi t , dok n j u a p s t r a k c i j a stavlja na stranu s vo j im t e h n i k a m a r a z d v a j a n j a i č i š ć e n j a kako bi n a m os lobod i l a z b i l j s k u p r i s u t n o s t č is te i gole bi t i , s p r a m ko j e j e s p o z n a j a t ada s a m o p u k o v iđen j e .

R a z m o t r i m o s a d a tu strukturu e m p i r i j s k e spo-znaje 3 kritičkog odslo janja . Možemo je okarakterizirati kao s h v a ć a n j e p r e m a k o j e m u s p o z n a j a o d r e đ e n o g p r e d m e t a po-s t a j e zb i l j sk i dio z b i l j s k o g p r e d m e t a s p o z n a j e . Uza lud se l a j d io naziva bitnim, unutrašnj im i s k r i ven im , dakle na prvi pogled nev id l j iv im; on j e ipak u o o l o ž a j u zb i l j skog d i je la koj i tvori zb i l j nos t zb i l j skog p r e d m e t a u n j e g o v u s p o j u s n e b i t n i m d i j e l om. Ono š to p r e d s t a v l j a s p o z n a j u — t j . veoma

osob i tu o p e r a c i j u k o j a se odv i j a 11a z b i l j s k o m p r e d m e t u spo-Niti izmišl jam niti se igram. Michelangelo je razvio čitavu jednu estetiku um-

jetničke proizvodnje koja počiva ne na proizvodnji bi tne forme iz mramora , već na des t rukci j i bezobličnog koje, u kamenu, pr i je prvoga reza, p rekr iva formu ko-j u treba oslobodil i . Tu je praksa estetičke proizvodnje uklonijena u emnirist ički realizam eks t rakci je .

41

z n a j e 'i š to n i j e n iš ta , iako z b i l j s k o m p o s t o j e ć e m p r e d m e t u d o d a j e novu egzistenciju, u p r a v o egz i s t enc i ju s a m o s p o z n a j e (ba rem, na p r i m j e r , ve rba ln i p o j m o v n i ili p i san i d i s k u r s koj i tu s p o z n a j u izražava u ob l iku p o r u k e , š to dak le o l ičava tu s p o z n a j u k o j a se ipak vrši izvan p r e d m e t a , b u d u ć i da je s t v a r nekog d j e l a t n o g s u b j e k t a ) — u c i je los t i j e upisano u struk-turu zbiljskog predmeta, u o b l i k u raz l ike i z m e đ u b i t n o g i ne-b i tnog , i z m e đ u p o v r š i n e i dna , i z m e đ u i zvan j skog i u n u t r a -šn jeg! P r e m a tome , s p o z n a j a j e već s t v a r n o p r i s u t n o u zbi l j -s k o m p r e d m e t u ko j i t r e b a spozna t i , u ob l iku o d g o v a r a j u ć e g r a s p o r e d a ovih d v a j u zb i l j sk ih d i j e lova u p r e d m e t u ! U n je -m u j e s p o z n a j a do i s t a p o s v e p r i s u t n a : n e s a m o p r e d m e t spo-zna j e , t j . o n a j zb i l j sk i d io š to je nazvan bi t , nego i n j e z i n a o p e r a c i j a 'koju tvori r a z l i k o v a n j e , i o d g o v a r a j u ć a s t v a r n o po-s t o j e ć a poz ic i j a i z m e đ u d v a j u d i j e lova zb i l j skog p r e d m e t a od k o j i h j e j e d a n i zvan j sk i (nebi tn i ) dio koj i p r i k r i v a i za-k l a n j a d rug i (bit ili u n u t r a š n j i dio).

J e d n o m r i j e č j u , ta uklopijenost spoznaje, shvaće-ne kao zbiljski dio zbiljskog predmeta, u zbiljskoj strukturi zbiljskog predmeta jest ono što tvori specifičnu problemati-ku empirističke koncepcije spoznaje. D o v o l j n o je zahva t i t i j e u n j e z i n o m p o j m u da bi se iz n j e izvukli z n a č a j n i zak l jučc i ko j i zac i je lo nadi laze ono š to kaže ta k o n c e p c i j a , j e r od n j e p r i m a m o p r i z n a n j e o o n o m e š to ona čini po r i čuć i ga. O v d j e se ne m o g u r a z m a t r a t i ni n a j b e z n a č a j n i j i od t ih p o j m o v a , laganih za r a z v i j a n j e , p o s e b n o k a d se r ad i o s t r u k t u r i vidl j i -vog i nev id l j ivog č i j i s t anov i t i p r e d o s j e ć a j z n a č e n j a o v d j e p r i z n a j e m o . H t i o b ih tek u s p u t z a m i j e t i t i da se k a t e g o r i j e e m p i r i z m a na laze u srži p r o b l e m a t i k e k las ične f i lozof i je ; da p o z n a v a n j e te p r o b l e m a t i k e , u sv im n j e z i n i m v a r i j a c i j a m a , u k l j u č u j u ć i i p o t a j n e v a r i j a c i j e i p o r i c a n j a , može n a c r t u za p o v i j e s t f i lozof i je , a za g r a d n j u n j e g o v a p r i n c i p a p ruž i t i b i tn i p r i n c i p tog r a z d o b l j a ; da j e ova p r o b l e m a t i k a k o j u j e pri-zna lo Lockovo i Condi l lacovo X V I I I s to l jeće , ko l iko god to izgledalo p a r a d o k s a l n o d u b o k o p r i s u t n a u hege lovsko j filo-zof i j i , te da se Mar.\ , iz raz loga k o j e ana l i z i r amo , njome mo-rao poslužiti k a k o bi d o k u č i o n e d o s t a t a k p o j m a ko j i je ipak os tav io pos l j ed ice , k a k o bi f o r m u l i r a o (nepos to j eće ) p i t a n j e , t j . t a j p o j a m na ko j i j e ipak dao odgovor u s v o j i m analiza-m a u Kapitalu; d a je ova p r o b l e m a t i k a os ta la na ž ivo tu za-h v a l j u j u ć i t o m e š to ju j e Mar.x kor i s t io , stvarno p r e o k r e t a o , p r e o b l i č a v a o i uv i jao , p r i b j e g a v a j u ć i p r i t o m e n j e z i n i m ter-m i n i m a (kao š to su p r iv id i b i t , i z v a n j s k o i u n u t r a š n j e , unu-trašnja b i t s tvar i , p r i v i d n o k r e t a n j e i s t v a r n o k r e t a n j e itd.) te da j e ponovo na l az imo na d j e l u u b r o j n i m Enge l sov im i L e n j i n o v i m o d l o m c i m a ko j i su se s r az logom n j o m e služili u i deo lošk im b i t k a m a u k o j i m a p r e d b r u t a l n o m n a v a l o m pro-t ivnika i na »terenu« ko j i j e on i zab rao t r e b a n a j h i t n i j e pa-r i r a t i i u lice rnu baca t i n j e g o v a v las t i t a o r u ž j a i n j e g o v e vla-

42

s l i le uda rce , t j . n j e g o v e a r g u m e n t e i n j egove ideološke poj-move .

O v d j e b ih želio s a m o inz is t i ra t i na ovo j točki : na igri riječi k o j a u t e m e l j u j e tu k o n c e p c i j u i k o j a se odnos i na p o j a m zbiljskog. Ta se e m p i r i s t i č k a k o n c e p c i j a s p o z n a j e mo-že na prvi pogled o k a r a k t e r i z i r a t i k a o igra riječi o »zbilj-skom«. U p r a v o s m o v id je l i da je svekol ika s p o z n a j a , kako n j o j svo j s tven i p r e d m e t (bit zb i l j skog p r e d m e t a ) t a k o i ra-zlika i z m e đ u zb i l j skog p r e d m e t a na ko j i je u s m j e r e n a spo-z n a j n a o p e r a c i j a , kao i ta s p o z n a j n a o p e r a c i j a , raz l ika k o j a je s a m o mjesto s p o z n a j n e o p e r a c i j e — u p r a v o s m o vidjel i da su p r e d m e t s p o z n a j e i s p o z n a j n a o p e r a c i j a u s v o j o j razli-ci s p r a m zb i l j skog p r e d m e t a , ko j i ona s m j e r a spozna t i , s pu-n im p r a v o m p o s t a v l j e n i i m i š l j e n i kao ono š to p r i p a d a zbilj-sko j s t r u k t u r i zb i l j skog p r e d m e t a . P r e m a e m p i r i s t i č k o j kon-cepc i j i s p o z n a j e sva j e s p o z n a j a d a k l e u ložena u zbilju i spo-znaja se uv i j ek p o j a v l j u j e i sk l juč ivo k a o svom predmetu unu-trašnji odnos između stvarno različitih dijelova tog zbiljskog predmeta. J a s n o li se p o j m i ta t e m e l j n a s t r u k t u r a , ona n a m može pos luž i t i k a o k l j u č u b r o j n i m p r i l i k a m a , p o s e b n o za o d m j e r a v a n j e t e o r i j s k i h moč i m o d e r n i h ob l ika e m p i r i z m a koj i n a m se p r i k a z u j e u n e d u ž n i m o b l i č j i m a t e o r i j e modela,"' ko ja je, kao š to s a m , n a d a m se, pokazao , iz t e m e l j a t uđa Marxu . Da l j e od nas ali m n o g o bliže Marxu , u F e u e r b a c h a , i u M a r x a u D j e l i m a Reza (Tezama o F e u e r b a c h u i N j e m a č k o j ideologi j i ) , ona n a m m o ž e pos luž i t i k a k o b i s m o shvat i l i tu s t a l n u igru riječi o »zbi l j skom« i » k o n k r e t n o m « k o j a j e teme-l j e m c i je log niza dvoznačnos t i č i j e p r e o s t a l e konzekvene i j e i d a n a s t r p i m o . N e ć u m e đ u t i m k r e n u t i t im k r i t i č k i m , čude-sno p l o d o n o s n i m p u t e m : p r e p u s t i t ću t o j igri r i j eč i n j ez ine k o n z e k v e n e i j e a n j i h o v o o d b a c i v a n j e p o r a s t u b u d n o s t i našeg •vremena. J a c i l j a m na igru riječi s amu . "

Treba imati u vidu da ovdje, odbacujući je, o teoriji modela govorim s a n u kao o ideologiji spoznaje . U tom pogiedu, bez obzira na s tupan j razrade njezinih formi (u suvremenom ne.pozitivizm.il j", ona osta je u t je lovl jenjem empir is t ičke kon-cepcije spoznaje . To odbacivanje, međut im ne povlači u svojoj osudi drugi smisao i drugu upo t rebu kategori je »modela«, točnije smisao koji s tvarno odgovara teh-ničkoj upotrebi »modela-, kao što se u b ro jn im pri l ikama može vidjeti u teh-ničkoj p raks i p lan i ran ja u socijal is t ičkim zeml jama. Tu je »model« tehničko sred-stvo koniponiranja različitih podataka u cilju post izanja stanovitog cilia. Tu ie empir izam --modela« na svom nijestu, kod kuće, ne u teoriji spoznaje već u prakt ičnoj pr imjeni , ti. u oblasti tehnike ostvarenja stanovitih ciljeva u l'unkciji stanovitih podataka, na osnovi stanovitih spoznaja što ih pruža znanost političke ekonomije . U jednoj poznatoj rečenici koja na žalost u praksi nije imala odjeka koji zaslužuje. Stalj in ie zabranj ivao cla «e politička ekonomija brka s ekonom-skom polit ikom, teorija s njezinom tehničkom pr imjenom. Empiris t ička koncepcija modela kao ideologija spoznaje dobija od zbrke između modela kao tehničkog ins t rumenta i po jma spoznaje sve privide nužne za svoju obmanu. •7 Genijalne greške Politzerove Kri t ike temel ja psihologije velikim dijelom .počivaju na ideološkoj funkci j i nekri t iziranog po jma »konkretnog«: ni je s lučajno što je Politzer mogao objaviti nedolazak »konkretne psihologije« a da ta objava nikad nije popraćena bilo kakvim d je lom. Sva se snaga termina »konkretno« zapravo iscrpljivala u njegovoj kr i t ičkoj upotrebi , bez mogućnost i da se utemelj i i naj-manja spoznaja koja postoj i samo u »apstrakciji« pojmova. To se moglo zapaziti već u Feuerbacha k o j i ' s e očajnički pokušava osloboditi ideologije prizivajući »kon-kretno«, tj. ideološki pojam b r k a n j a spoznaje i b i tke: ideologije očigledno ne mo-že osloboditi od ideologije. Istu dvos'mislenost i istu igru r i ječima nalazimo u svih Marxovih in te rpre ta koji se pozivaju na Rane radove, prizivajući »stvarni«

Ta se igra r i ječ i p o i g r a v a r az l i kom k o j u ona guši; i s t ov remeno , ona p r o f i n j u j e n j ez in leš. K a d e m p i r i z a m zasi-j eca u bi t p r e d m e t a s p o z n a j e , on p r i z n a j e neš to z n a č a j n o š to u i s t o m t r e n u t k u por i če : p r i z n a j e da p r e d m e t s p o z n a j e n i j e i den t i čan z b i l j s k o m p r e d m e t u je r ga s m a t r a s a m o d i j e l o m zb i l j skog p r e d m e t a . Ali on po r i če ono š to p r i z n a j e u p r a v o t a k o š to tu raz l iku i z m e đ u d v a j u p r e d m e t a , p r e d m e t a spo-z n a j e i z b i l j s k o g p r e d m e t a , svodi na p u k u razLiku d i j e lova j e d n o g te i s tog p r e d m e t a : z b i l j s k o g p r e d m e t a . U p r i z n a t o j su analizi dva razl ič i ta p r e d m e t a , zb i l j sk i p r e d m e t ko j i »po-s t o j i izvan s u b j e k t a , nezav i sno od p r o c e s a spozna j e« (Mara) i p r e d m e t s p o z n a j e (bit z b i l j s k o g p r e d m e t a ) ko j i je posve različit od zb i l j skog p r e d m e t a . U p o r e k n u t o j analizi p a k po-s to j i samo jedan predmet: zb i l j sk i p r e d m e t . O t u d a opravda-no m o ž e m o zak l juč i t i : i s t i n ska nas je igra r i j eč i s a m e o b m a -nula o s v o m e m j e s t u , o s v o j o j podlozi (Trager) , o r i j eč i k o j a je n j e z i n o dvosmis l eno ob i t ava l i š t e . I s t i n s k a se igra r i j e č i ne po ig rava zbiljskom r i j e č j u k o j a je n j e z i n a m a s k a nego r i j e č j u predmet. N i j e zbiljska r i j e č ona ikoju t r e b a doves t i u p i t a n j e n j ez ina ug inuča ; to j e r i j eč predmet; to j e pojam p r e d m e t a č i ju razliku t r e b a p ro izves t i da bi ga se os lobod i lo cd j e d i n s t v e n e o b m a n e riječi p r e d m e t .

11. T a k o s t u p a m o na p u t š to su n a m

ga p rokrč i l i , r e k a o bih go tovo bez našeg z n a n j a , j e r o n j e m u dois ta n i s m o razmiš l j a l i , dva f i lozofa u pov i j e s t i : Sp inoza i Mar.\ . Sp inoza n a s je , i p o r e d o n o g š to t r e b a nazva t i la tent-n im d o g m a t s k i m e m p i r i z m o m k a r t e z i j a n s k o g idea l izma, ipak u p o z o r i o da j e predmet s p o z n a j e , ili bit , po sebi a p s o l u t n o d r u g a č i j i i različit od zb i l j skog predmeta j e r , cla upo t r i j eb i -m o n jegov pozna t i izraz, ne t r eba b r k a t i dva p r e d m e t a : ideju k r u g a ko ja je p r e d m e t s p o z n a j e , s k r u g o m koj i je zbiljski predmet. U t r e ć e m p o g l a v l j u Uvoda iz 1857. M a r a j e sa svom m o g u ć o m snagom p o d v u k a o tu raz l iku .

Marx o d b a c u j e hege lovsku z b r k u i den t i f i kac i j e ' v p r e d m e t a i p r e d m e t a s p o z n a j e , zb i l j skog p rocesa i p r o c e s a s p o z n a j e : »Hegel je pao u iluziju da realno (das Reci-te) treba shvatiti kao rezultat mišljenja koje se u sebi sjedi-njuje, u sebi udubi ju je i iz samog sebe kreće, dok je metoda penjanja od apstraktnog prema konkretnom samo način (die

humanizam, : : : k i h u m a n i z a m »pezuivni« huma:;izam kao teorijski temelj svoga miš l jen ja . Ist ina je da oni imaju isprike: sve izraze sarnaga Mnrxa koji u Dielima Reza (Teze o Feuerbachu, Njemačka ideologija) govori o konkre tnom, s tvarnom, --konkretnim, s tvarnim l judima- u d . Ali i satna su Djela Reza još za-robljena u dvosmislenosti j edne negacije koja još os ta je u s v i j e t u pojmova ko je od-bacuje, ne mogavši u adekvatnom obliku formul i ra t i nove i pozitivne pojmove što ih nosi u sebi (usp. Pour Mara, str . 28—29).

44

Art) pomoću kojeg mišljenje prisvaja konkretno, reproduci-ra ga (reproduzieren) kao duhovno konkretno (geistig Kon-kreies). (Usp. Prilog kritici političke ekonomije, K u l t u r a , Beog rad 1959, s t r . 228). Ova z b r k a k o j o j Hegel d a j e oblik a p s o l u t n o g idea l izma pov i j e s t i , n i je u p r i n c i p u n i š ta d r u g o do v a r i j a c i j a z b r k e k o j a o d l i k u j e p r o b l e m a t i k u e m p i r i z m a . N a s u p r o t ovo j zbrc i , M a r x brani r az l iku i zmeđu zbiljskog predmeta ( zb i l j sk i -konkre lnog , zb i l j skog to ta l i t e t a ko j i »u svojoj nezavisnosti opstoji izvan glave (Kopj) prije i poslije« p r o i z v o d n j e s p o z n a j e ) i predmeta spoznaje, p ro izvoda mi-š l j e n j a ko j e ga u sebi p ro izvodi kao m i š l j e n o - k o n k r e t n o (Ge-d a n k e n k o n k r e t u m ) , kao miš l j en i - to ta l i t e t (Gedanken to ta l i -ti.it), t j . kao mišljeni predmet a p s o l u t n o različit od zb i l j skog p r e d m e t a , od zb i l j sk i -konk re tnog , od z b i l j s k o g to ta l i t e t a , č i ju s p o z n a j u p r u ž a u p r a v o rnišljeno-konkretno, miš l j en i - to t a l i t e t . M a r x ide j o š d a l j e te p o k a z u j e k a k o se ta raz l ika odnos i ne s a m o na ova dva p r e d m e t a , nego i n j i h o v e p r o c e s e proiz-vodn je , Dok se p r o c e s p r o i z v o d n j e nekog zb i l j skog p r e d m e -ta, nekog z b i l j s k i - k o n k r e t n o g to t a l i t e l a (npr . neke h i s t o r i j s k i dane nac i je ) u c i j e los t i zbiva u zbi l j i i odv i j a u s k l a d u sa s t v a r n i m p o r e t k o m s t v a r n e geneze ( sukces ivn im r e d o m mo-m e n a t a p o v i j e s n e geneze) , do t l e se p roces »pro izvodnje« pred-m e t a s p o z n a j e u c i je los t i zbiva u s p o z n a j i i odv i j a u s k l a d u s drugačijim poretkom, u k o j e m u m i s a o n e k a t e g o r i j e ko j e » r e p r o d u c i r a j u « »zbil jske« k a t e g o r i j e ne z a u z i m a j u is to mje-s to kao u p o r e t k u z b i l j s k e p o v i j e s n e geneze, već sasv im raz-ličita m j e s t a k o j a im d o d j e l j u j e n j i h o v a f u n k c i j a u p rocesu p r o i z v o d n j e p r e d m e t a s p o z n a j e .

S v r a t i m o za t r e n u t a k p o z o r n o s t na sve te t eme. K a d n a m M a r x kaže da se p roces »pro izvodnje«

spozna j e , d a k l e n j ez ina p r e d m e t a raz l ič i tog od zb i l j skog pred-m e t a ko j i ona u p r a v o želi p r i svo j i t i na »način« spozna j e , u c i je los t i o d v i j a u s p o z n a j i , u »glavi« ili u m i š l j e n j u , on ni za Irenu tak ne p a d a u idea l izam svi jes t i , d u h a ili m i š l j e n j a , j e r »miš l jen je« o k o j e m u j e o v d j e r i j eč n i j e svo j s tvo nekog trans-c e n d e n t a l n o g s u b j e k t a ili neke a p s o l u t n e sv i jes t i s p r a m ko j e bi se zb i l j sk i sv i je t j a v l j a o kao materija; to m i š l j e n j e n i je ni svo j s tvo nekog p s iho lo škog s u b j e k t a , iako su l j u d s k e in-d iv idue nos ioc i m i š l j e n j a . To je m i š l j e n j e h i s t o r i j s k i kons t i -tu i ran i s i s t em aparata mišljenja u t e m e l j e n o g i a r t i k u l i r a n o g u p r i r o d n o j i d r u š t v e n o j zbi l j i . Ono j e d e f i n i r a n o s u s t a v o m s t v a r n i h u v j e t a ko j i ga čine, ako m o g u t ako reći , o d r e đ e n i m načinom proizvodnje s p o z n a j e . M i š l j e n j e kao takvo konst i -tu i ra s t r u k t u r a ko j a k o m b i n i r a (»Verbindung«) tip p r e d m e t a (p rvo tnu m a t e r i j u ) na k o j e m u se ona okušava , sredstva teo-rijske proizvodnje k o j i m a ono r a spo l aže (n jez ina t eo r i j a , n je-z ina m e t o d a i n j e z i n a t ehn ika , e k s p e r i m e n t a l n a ili n e k a dru-ga) te, n a p o k o n , h i s t o r i j s k e o d n o s e ( i s t o d o b n o t eo r i j ske , ideo-loške i d r u š t v e n e ) u k o j i m a ono pro izvodi . U p r a v o t a j defi-

45

n i r an i sus t av u v j e t a t e o r i j s k e p r a k s e o d r e đ u j e ovom ili o n o m m i s l e ć e m s u b j e k t u ( i n d i v i d u u m u ) n j e g o v o m j e s t o i f u n k c i j u u p r o i z v o d n j i s p o z n a j a . T a j ko l iko m a t e r i j a l n i t o l i ko i »du-hovni« s i s t e m t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e , č i j a j e p r a k s a u t eme l j e -na i a r t i k u l i r a n a na p o s t o j e ć i m e k o n o m s k i m , po l i t i čk im i ideo lošk im p r a k s a m a k o j e j o j p o s r e d n o ili n e p o s r e d n o osigu-r a v a j u g lavn inu n j e z i n e »p rvo tne m a t e r i j e « , p o s j e d u j e odre-đ e n u o b j e k t i v n u z b i l j n o s t . Ta o d r e đ e n a zb i l j nos t d e f i n i r a uloge i f u n k c i j e » m i š l j e n j a « z a s e b n i h i nd iv idua ko j e m o g u »misliti« s a m o već p o s t a v l j e n e »prob leme« ili one š to se mo-gu pos tav i t i ; k o j a d a k l e stavlja u upotrebu, kao š to s t r u k t u r a nekog e k o n o m s k o g n a č i n a p r o i z v o d n j e u p o t r e b l j a v a , na se-bi s v o j s t v e n nač in , r a d n u s n a g u n e p o s r e d n i h p ro izvođača , n j i h o v u »misaonu snagu« . P r e m a tome , da l eko od toga da je »miš l j en je« b i tnos t s u p r o t s t a v l j e n a m a t e r i j a l n o m sv i j e tu , s p o s o b n o s t »čistog« t r a n s c e n d e n t a l n o g s u b j e k t a ili »apsolut-ne svi jes t i« , o d n o s n o o n a j m i t š to ga k a o m i t s t v a r a ideali-z a m d a bi se u n j e m u p r e p o z n a o i u t e m e l j i o , »miš l j en je« j e zb i l j sk i o s e b u j a n s i s t em, u t e m e l j e n i a r t i k u l i r a n n a z b i l j s k o m sv i j e tu d a n o g h i s t o r i j s k o g d r u š t v a k o j e u s p o s t a v l j a određe-ne o d n o s e s p r i r o d o m , specifičan s i s t e m k o j i d e f i n i r a j u uvje-ti n j e g o v a p o s t o j a n j a i p r a k s e , t j . vlastita struktura, o d r e đ e n i tip »kombinac i j e« (Ve rb indung ) š t o p o s t o j i i z m e đ u n j e g o v e p r v o t n e m a t e r i j e ( p r e d m e t a t e o r i j s k e p rakse ) , n j e g o v i h vla-s t i t ih s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i n j e g o v i h o d n o s a s d r u g i m s t r u k t u r a m a d r u š t v a .

Želi li se p o m n o r a z m o t r i t i t akva d e f i n i c i j a »mi-š l j e n j a « , tog v e o m a u o p ć e n o g t e r m i n a k o j i m se M a r x služi u o d l o m k u š to ga ana l i z i r amo , s a v r š e n o je o p r a v d a n o reći da t e o r i j s k o j p r a k s i s v o j s t v e n a »pro izvodn ja« s p o z n a j e tvor i p r o c e s ko j i se u cijelosti odvija u mišljenju, k a o što, m u t a t i s m u t a n d i s , m o ž e m o reći da se s l i j ed e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e u c i je los t i odv i j a u e k o n o m i j i , i ako u p r a v o u spec i f i čn im o d r e đ e n j i m a svo j e s t r u k t u r e imp l i c i r a n u ž n e o d n o s e s pr i ro-d o m i d r u g i m s t r u k t u r a m a (p ravno-po l i t i ćk im i i deo lošk im) ko je , z a j e d n o uzete , č ine g loba lnu s t r u k t u r u neke d r u š t v e n e f o r m a c i j e k o j a p r i p a d a o d r e đ e n o m nač inu p r o i z v o d n j e . Sa-v r šeno j e i s p r a v n o (r icht ig) reći, kao š to to čini i Marx, da je »konkretni totalitet kao mišljeni, totalitet, kao mišljeno kon-kretno u stvari (in der Tat) proizvod mišljenja i poimanja (ein Produkt des Denkens, des Begreifens)«, s a v r š e n o je is-p r a v n o p r e d s t a v i t i t e o r i j s k u p r a k s u , t j . r a d m i š l j e n j a na n je -govoj p rvo tno j ' m a t e r i j i ( p r e d m e t u na k o j e m u se ono oku-šava), kao »rad pretvaranja (Verarbeitung) intuicije (Anschau-ung) i predodžbe (Vorsielhing) u pojmove (in Begriffe)«.

Drugdje '* s a m p o k u š a o p o k a z a t i da ta p r v o t n a ma-t e r i j a na k o j o j se o k u š a v a nač in p r o i z v o d n j e s p o z n a j e , t j . ono š to Mar.x o v d j e označava kao A n s c h a u u n g i Vors t e l lung ,

'« Pour Mare, sir. 194—195.

46

m a t e r i j a i n tu i c i j e i p r e d o d ž b e , m o r a p r e m a s t u p n j u razv i tka s p o z n a j e u pov i j e s t i zadob iva t i v e o m a razl ič i te f o r m e ; da, na p r i m j e r , p o s t o j i vel ika r a z d a l j i n a i z m e đ u p r v o t n e ma te r i -j e na k o j o j se o k u š a v a Ar is to te l i p r v o t n e m a t e r i j e na k o j o j se o k u š a v a j u Gal i le j , Ne\v ton ili E i n s t e i n — ali da ta prvotna materija formalno tvori dio uvjeta proizvodnje svake spo-znaje. P o k u š a o s a m t akođe r p o k a z a t i da, uko l iko je s v a k o m e j a s n o da ta p r v o t n a m a t e r i j a , već p r e m a t o m e k a k o napre -d u j e n e k a g r a n a s p o z n a j e , p o s t a j e sve više i više razrađena, uko l iko p r v o t n a m a t e r i j a neke r a z v i j a n e znanos t i oč ig ledno n e m a više n i š t a z a j e d n i č k o g sa »čisto« o s j e t i l n o m intuici-j o m ili p u k o m »p redodžbom« , zauzvra t ko l iko god da leko segnul i u p r o š l o s t n e k e g r a n e s p o z n a j e , n i k a d n e m a m o po-sla sa »čis tom« o s j e t i l n o m i n t u i c i j o m ili p r e d o d ž b o m nego s već — u v i j e k s loženom p r v o t n o m m a t e r i j o m , sa s t r u k t u -r o m »intuic i je« ili »predodžbe« k o j e , u v l a s t i t om »Verbind-ungu«, k o m b i n i r a j u i s t o d o b n o os j e t i l ne »elemente«, t ehn i čke e l e m e n t e i ideo loške e l e m e n t e — da se, dakle , s p o z n a j a ni-kad ne nalazi , kao š to bi to o č a j n i č k i h t io e m p i r i z a m , p red čistim predmetom 'koji bi t a d a bio i den t i čan zbiljskom pred-metu o k o j e m u s p o z n a j a u p r a v o teži da p ro i zvode . . . spo-z n a j u . S p o z n a j a k o j a se o k u š a v a na s v o m e » p r e d m e t u « , ne o k u š a v a se s toga na zbiljskom p r e d m e t u , već na s v o j o j pr-v o t n o j m a t e r i j i k o j a , u s t r o g o m smis lu r i j eč i , tvor i njezin »predmet« (spoznaje) ko j i je, počevš i od n a j r u d i m e n t a r n i j i h ob l ika s p o z n a j e , razl iči t od zbiljskog predmeta; j e r ta j e prvot-na m a t e r i j a , u p u n o m smi s lu k o j i j o j u Kapitalu d a j e Mara , već — uv i j ek prvotna materija, t j . već r a z r a đ e n a , već izmije-n j e n a m a t e r i j a , u p r a v o z a h v a l j u j u ć i n a m e t n u t o s t i (os je t i lo — t ehn i čko — ideološke) s t r u k t u r e k o j a j e k o n s t i t u i r a k a o predmet spoznaje, m a k a r i n a j o t r c a n i j e , kao p r e d m e t ko j i će ona p r e o b r a z i t i , č i j e će ob l ike t i j e k o m r a z v o j n o g p r o c e s a p rcob l i čava t i da bi p ro izvod i la n e p r e s t a n o p r e o b r a ž a v a n e s p o z n a j e k o j e se m e đ u t i m n i k a d neće p r e s t a t i odnos i t i na svoj predmet, u smis lu predmeta spoznaje.

Za sada bi bilo p r e s m i o n o ići da-lje. S a m f o r m a l n i p o j a m u v j e t a p r o i z v o d n j e t e o r i j s k e p r a k s e ne može n a m da t i s p e c i f i c i r a n e p o j m o v e ko j i d o p u š t a j u da se k o n s t i t u i r a povijest t e o r i j s k e p r a k s e , a pogotovo pov i j e s t razl ič i t ih g r a n a t e o r i j s k e p r a k s e ( m a t e m a t i k e , f izike, .kemije, b iologi je , p o v i j e s t i i d r u g i h » h u m a n i s t i č k i h znanos t i« ) . Da bi se ot iš lo d a l j e od j e d n o s t a v n o g formalnog pojma strukture teorijske prakse, t j . p r o i z v o d n j e s p o z n a j a , m o r a m o r az r ad i t i pojam pov i j e s t i s p o z n a j e , za t im p o j m o v e razl ič i t ih načina t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e ( p o n a j p r i j e p o j m o v e nač ina t e o r i j s k e

47

p r o i z v o d n j e ideo log i je i znanos t i ) , kao i p o j m o v e raz l ič i t ih grana t e o r i j s k e p r o i z v o d n j e i n j i h o v i h o d n o s a (razl iči t ih zna-nos t i i spec i f i čn ih t ipova n j i h o v e zavisnos t i , nezav i snos t i i a r t i k u l a c i j a ) . T a j p o s a o t e o r i j s k e r a z r a d e p r e t p o s t a v l j a is t ra-ž ivan je v e o m a duga d a h a k o j e bi se m o r a l o os loni t i na va-l j a n e r a d o v e š to već p o s t o j e u k l a s i čn im o b l a s t i m a pov i j e s t i z n a n o s t i i ep i s t emolog i j e , d a k l e i s t r a ž i v a n j e k o j e sebi pr isva-j a svu p r v o t n u m a t e r i j u već p r i k u p l j e n i h »č in jenica« , on ih k o j e t r eba p r i k u p i t i , kao i p r v i h r e z u l t a t a d o s t i g n u t i h u t im o b l a s t i m a . M e đ u t i m , p r i k u p l j a n j e t ih »č in jenica« , t ih »empi-r i j sk ih« d a n o s t i k o j e n a m se, izuzevši neko l iko vr lo znača j -nih iznimaka, ' ' ' općen i t o n u d e tek u ob l iku j e d n o s t a v n i h sek-venca ili k r o n i k a , t j . u o b l i k u ideo loške k o n c e p c i j e pov i j e s t i , čak i u ob l iku a p r i o r i z m a f i l ozo f i j e pov i jes t i , to p r i k u p l j a n j e , dakle , n i j e dovo l jno da se k o n s t i t u i r a pov i j e s t s p o z n a j e či j i pojam n a j p r i j e t r e b a stvoriti, b a r e m u p r i v r e m e n o m obl iku , da bi se n j i m e m o g l o b a r a t a t i . Ako smo, t i j e k o m iz l agan ja ko j a će te č i ta t i , p r ida l i t o l iko p a ž n j e p o j m o v i m a u k o j i m a Mar.\ misl i opće u v j e t e e k o n o m s k e proizvodnje i p o j m o v i m a , u k o j i m a m a r k s i s t i č k a m i s a o m o r a mis l i t i s v o j u t e o r i j u po-vijesti, to ne č in imo s a m o zbog toga da bi se sasv im shva t i l a m a r k s i s t i č k a t e o r i j a e k o n o m s k e ob las t i n a č i n a kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e , već da bi se, kol iko j e god moguće , p rec iz i ra l i t eme l jn i p o j m o v i ( p o j a m proizvodnje., strukture, n a č i n a pro-izvodnje , p o j a m povi jes t i ) č i j a je f o r m a l n a r a z r a d a p o d j e d -n a k o n e o p h o d n a i m a r k s i s t i č k o j t eor i j i p r o i z v o d n j e s p o z n a j e i n j e z i n e povi jes t i .

Već sada m o ž e m o poče t i n a z i r a t i k o j i m se p u t e m k reću ili će se k r e t a t i i s t r a ž i v a n j a . T a j n a s p u t dovodi do r evo luc i j e u t r a d i c i o n a l n o j koncepc i j i pov i j e s t i znanos t i ko-j a je , j o š i d a n a s , d u b o k o p r o ž e t a i deo log i jom f i lozof i j e pro-sv j e t i t e l j s t va , t j . i d e o l o š k i m , d a k l e idea l i s t i čk im racional iz-m o m . P o č i n j e m o nas luć iva t i , a do l az imo čak u m o g u ć n o s t da na s t a n o v i t o m b r o j u već p r o u č e n i h p r i m j e r a d o k a z u j e m o , k a k o pov i j e s t u m a n i j e p r a v o c r t n a pov i j e s t k o n t i n u i r a n o g razv i tka , niti , u s v o m e k o n t i n u i t e t u , pov i jes t o č i t o v a n j a ili p r o g r e s i v n o g o s v j e š t e n i a Uma ko j i j e u z a m e t k u p o t p u n o p r i s u t a n u svo j im začec ima i koj i b i n j egova pov i j e s t tobože s a m o t reba la doves t i do o tk r i ć a . Z n a m o da j e t a j t ip povi je-sti i r a c i o n a l n o s t i s a m o p o s l j e d i c a r e t r o s p e k t i v n e i luzi je da-nog h i s t o r i j s k o g r e z u l t a t a ko j i p i še svo ju p o v i j e s t u »b l i skom f u t u r u « , ko j i dak le mis l i svoj p o č e t a k kao a n t i c i p a c i j u svo-ga k r a j a . Rac iona lnos t f i lozof i j e p r o s v j e t i t e l j s t v a k o j o j j e He-gel dao s u s t a v n u f o r m u r azv i tka p o j m a , n i j e n i š t a d r u g o ne-go ideo loška k o n c e p c i j a k a k o u m a t ako i n j egove pov i jes t i . Z b i l j s k a pov i j e s t r a zv i t ka s p o z n a j e d a n a s j e p o d r e đ e n a posve d r u g i m z a k o n i m a nego š to j e ta t e l eo log i j ska n a d a rel igi j-skog t r i j u m f a u m a . Tu pov i j e s t p o č i n j e m o shvaća t i kao po-

!1 [' Francuskoj rado-.i Kuvn-a, Bachelurda, Cuuullesa, Canguilhcrna i Foucaulta.

dS

vi jes t s a s t a v l j e n u od r a d i k a l n i h d i s k o n t i n u i t e t a (npr . kad se n e k a nova z n a n o s t iz t e m e l j a o t rgava od (pre thodnih ideolo-šk ih f o r m a c i j a ) , d u b o k i h o b r a t a ko j i , uko l iko r e s p e k t i r a j u k o n t i n u i t e t p o s t o j a n j a ob las t i s p o z n a j e (a to ipak n i j e uv i j ek s luča j ) , u s v o m e r a s k i d u zavode v ladav inu nove logike k o j a , d a l e k o od toga da b u d e j e d n o s t a v n i r azv i t ak , »istina« ili » p r e o k r e t a n j e « s t a re , doslovno zauzima njezino mjesto.

T i m e n a m je n a m e t n u t a obaveza da o d b a c i m o sva-ku ideo log i ju u m a te da h i s t o r i j s k i o d n o s nekog r e z u l t a t a s p r a m n j e g o v i h u v j e t a p o j m i m o kao o d n o s p r o i z v o d n j e a ne izraza, š to b i s m o dak le , s lužeći se r i j e č j u k o j a se n e slaže sa s i s t e m o m k la s i čn ih k a t e g o r i j a i z a h t i j e v a zamjenu t i h kate-gor i j a , mogl i nazva t i nužnošću njegove kojitingencije. Da bi se shva t i l a ta n u ž n o s t , m o r a m o p r o d r i j e t i u o s o b i t u i vrlo p a r a d o k s a l n u logiku k o j a d o s p i j e v a do te proizvodnje, t j . u logiku u v j e t a p r o i z v o d n j e s p o z n a j a , bi lo da one p r i p a d a j u pov i jes t i n e k e jo š ideo loške g r a n e s p o z n a j e , bilo da pr ipa-d a j u n e k o j g ran i s p o z n a j e š to se n a s t o j i k o n s t i t u i r a t i u zna-nos t ili se već u s p o s t a v i l a k a o z n a n o s t . U t o m nas p o d r u č j u č e k a j u m n o g a i z n e n a đ e n j a , p o p u t onoga što- ga s u s r e ć e m o u r a d o v i m a G. C a n g u i l h e m a o pov i j e s t i p r o i z v o d n j e p o j m a od-raza n a s t a l o g ne, kao š to su nas u v j e r a v a l i svi p r iv id i ( t j . u s tvar i v l a d a j u ć a ideo loška k o n c e p c i j a ) iz m e h a n i c i s t i č k e fi-lozof i je , već u p r a v o iz v i t a l i s t i čke filozofije20 , z a t im , -poput onih š to ih d u g u j e m o M. F o u c a u l t u ko j i j e p r o u č a v a o b u r n i r azv i t ak s ložene k u l t u r n e f o r m a c i j e k o j a oko n a d d e t e r m i n i -r a n o g t e r m i n a »ludilo« u 17. i 18. s t o l j e ć u g r u p i r a ci je l i niz ideo lošk ih , m e d i c i n s k i h , p r a v n i h , re l ig i j sk ih , m o r a l n i h i po-l i t ičkih p r a k s a u k o m b i n a c i j i , č i j i u n u t r a š n j i r a s p o r e d i i smi-s lenos t v a r i r a j u p r e m a f u n k c i j i p r o m j e n e m j e s t a i u loge t ih t e r m i n a u o p ć e n i t i j e m k o n t e k s t u e k o n o m s k i h , pol i t ičk ih , p r a v n i h i i deo lošk ih s t r u k t u r a vremena 2 ' , pa p o p u t on ih š to ih ope t d u g u j e m o M. F o u c a u l t u koj i n a m p o k a z u j e ko j i j e to s k u p na izgled h e t e r o g e n i h uv j e t a , na k r a j u j e d n o g r e v n o s n o g »pozi t ivnog rada« , u s tvar i p r i p o m o g a o p r o i z v o d n j i onoga š to p o s j e d u j e izgled oč ig lednos t i s a m e : p r o m a t r a n j a bolesni-ka »pogledom« k l in i čke medicine2 2 .

N e m a ni jeclne t eo r i j sk i b i tne i p r a k t i č k i od lučne raz l ike i z m e đ u z n a n o s t i i i deo log i j e k o j a iz ovoga ne bi pri-hva t i l a ono š to j e š t i t i od d o g m a t s k i h ili s c i j en t i s t i čk ih isku-š e n j a š to j e i z ravno u g r o ž a v a j u ; u t o m p o s l u i s t r a ž i v a n j a i k o n c e p t u a l i z a c i j e m o r a m o nauč i t i da tu r az l iku ne upo t re -b l j a v a m o na nač in k o j i o b n a v l j a ideo log i ju i f i l ozo f i j u p r o sv j e t i t e l j s t va , već n a s u p r o t da ideologi ju , k o j a n p r . s a č i n j a v a p r e t p o v i j e s t n e k e z n a n o s t i , p r o m a t r a m o k a o z b i l j s k u pov i j e s t

20 G. Cans-uilhem, La format ion du concept de reflexe aux XVII et XVII I sieele, PUF, 1955":

M. Foucauli , Histor ie de la Folle a r a g e classlque, Plon, 1961. - VI, Foucault , Naissance de la elinique, Plon, 1964.

4 Kako čitati Kapital 49

š t o p o s j e d u j e v l a s t i t e z a k o n e i k a o z b i l j s k u p r e t p o v i j e s t č i j e j e z b i l j s k o s u o č e n j e s d r u g i m t e h n i č k i m p r a k s a m a i d r u g i m i d e o l o š k i m ili z n a n s t v e n i m d o s t i g n u ć i m a u s p e c i f i č n i m teo-r i j s k i m o k o l n o s t i m a m o g l o d o v e s t i cio n a s t a n k a n e k e z n a n o -st i , n e k a o n j e n o g k r a j a već n j e n o g č u đ e n j a . To , d a s m o t i m e p r i s i l j e n i p o s t a v i t i p i t a n j e u v j e t a » e p i s t e m o l o š k o g r a s k i d a « s k o j i m o t p o č i n j e s v a k a z n a n o s t , t j . d a se p o s l u ž i m o klasič-n o m t e r m i n o l o g i j o m , p r o b l e m u v j e t a z n a n s t v e n o g o t k r i ć a , te d a ga m o r a m o p o s t a v i t i također u povodu Marxa, to je o n o š t o t o l i k o u m n o ž a v a n a š e z a d a ć e . To , d a s m o p r i l i k o m p r o u -č a v a n j a tog p r o b l e m a bi l i u v j e r e n i d a n a p o s v e n o v n a č i n m i s l i m o o d n o s z n a n o s t i s p r a m i d e o l o g i j e iz k o j e o n a n a s t a j e i k o j a j e više ili m a n j e n a s t a v l j a m u č k i p r a t i t i u n j e z i n o j po-v i j e s t i , to d a n a s t a k v o i s t r a ž i v a n j e s u o č a v a sa z a p a ž a n j e m k a k o s v a k a z n a n o s t u s v o m o d n o s u s p r a m i d e o l o g i j e iz k o j e p ro i z l az i m o ž e b i t i m i š l j e n a s a m o k a o » z n a n o s t i deo log i j e«" , — to j e o n o š t o h i n a s m o g l o d e k o n c e n t r i r a t i n e b u d e m o li vodi l i r a č u n a o naravi predmeta s p o z n a j e k o j a m o ž e p o s t o j a t i s a m o u f o r m i i d e o l o g i j e k a d se k o n s t i t u i r a z n a n o s t u s m j e r e n a da , n a s p e c i f i č a n n a č i n k o j i j e d e f i n i r a , p r o i z v e d e s p o z n a j u o n j o j . Svi ti p r i m j e r i , u k o l i k o p r u ž a j u p r v u i d e j u 0 n o v o j k o n c e p c i j i p o v i j e s t i s p o z n a j e k o j u m o r a m o pro izve-st i , d a j u n a m t a k o đ e r m j e r u h i s t o r i j s k o g i s t r a ž i v a č k o g r a d a 1 t e o r i j s k e r a z r a d e k o j a n a s o č e k u j e .

13. V r a ć a m se n a d r u g u o d l u č n u

M a r x o v u p r i m j e d b u . T e k s t Uvoda iz 1857, k o j i s t r o g o raz-d v a j a z b i l j s k i p r e d m e t od p r e d m e t a s p o z n a j e , i s t o t a k o raz-d v a j a i n j i h o v e p r o c e s e i, š t o j e n a j v a ž n i j e , u k a z u j e n a ra-z l i ku u p o r e t k u geneze ov ih d v a j u p r o c e s a . K a z a n o d r u g i m j e z i k o m k o j i se u p o r n o v r a ć a u Kapitalu, M a r x i z j a v l j u j e d a se p o r e d a k m i s a o n i h k a t e g o r i j a u p r o c e s u s p o z n a j e n e p o d u -d a r a s p o r e t k o m z b i l j s k i h k a t e g o r i j a u p r o c e s u z b i l j s k e po-v i j e s n e geneze . To se r a z l i k o v a n j e o č i g l e d n o p o b l i ž e o d n o s i n a j e d n o od n a j v i š e p r e t r e s a n i h p i t a n j a u Kapitalu, n a p i t a -n j e p o s t o j i li i d e n t i t e t i z m e đ u tzv. »logičkog« poretka (ili po-r e t k a » d e d u k c i j e « k a t e g o r i j a u Kapitalu) i z b i l j s k o g » p o v i j e -snog« poretka. Već ina i n t e r p r e t a n i j e u s p j e l a d o i s t a »izići« iz ovog p i t a n j a j e r n i s u p r i s t a l i d a ga postave u n j e g o v i m ade-k v a t n i m t e r m i n i m a , t j . u p o l j u o v i m p i t a n j e m d o s e g n u t e pro-blematike. K a ž i m o ovo i s to u d r u g o m o b l i k u , k o j i će n a m o d s a d a b i t i p r i s n i j i : Kapital n a m d a j e cio n iz odgovora o i d e n t i t e t u i n e i d e n t i t e t u » l og ičkog« p o r e t k a i »pov i j e snog«

B P Macherev, propos cle la ruplure«, La .Vouvelle Crit ique, svibanj 1965. sir. r36— r-so

50

p o r e t k a . Ti su odgovor i , odgovor i bez eksp l i c i tnog p i t a n j a : oni na s u t o m s v o j s t v u p i t a j u o svom p i t a n j u , t j . p r i s i l j a v a j u nas da f o r m u l i r a m o n e f o r m u l i r a n o p i t a n j e na k o j e ta p i t a n j a o d g o v a r a j u . J a s n o j e da se to p i t a n j e t iče o d n o s a logičkog p o r e t k a s p r a m p o v i j e s n o g p o r e t k a , ali i zgova ra juć i te r i j eč i mi s a m o p o n a v l j a m o t e r m i n e odgovora : ono š to u k r a j n j o j l ini j i o d r e đ u j e p o s t a v l j a n j e (dakle p r o i z v o d n j u ) p i t a n j a , de-f in i c i j a j e p r o b l e m a t s k o g p o l j a u k o j e m u to p i t a n j e ( t a j pro-b lem) m o r a bi t i p o s t a v l j e n o . No većina t u m a č a p o s t a v l j a to p i t a n j e u p o l j u e m p i r i s t i č k e p r o b l e m a t i k e ili ( n j e z i n i m »pre-o k r e t a n j e m « u s t r o g o m smis lu ) u p o l j u hegelovske problema-tike, n a s t o j e ć i d o k a z a t i da, u p r v o m s l u č a j u »logički« pore-dak , b u d u ć i d a j e u b i t i i den t i čan sa z b i l j s k i m p o r e t k o m p a u r e a l i t e t u z b i l j s k o g p o r e t k a o p s t o j i kao sa ina n j egova bi t , može s l i j ed i t i s a m o zb i l j sk i p o r e d a k , dok u d r u g o m slu-č a j u , zb i l j sk i p o r e d a k , b u d u ć i da je u bi t i i den t i čan s »logič-kim« p o r e t k o m , t a d a s a m o z b i l j s k a o p s t o j n o s t logičkog po-r e t k a , m o r a s l i j ed i t i logički p o r e d a k . U oba su s l u č a j a inter-p r e t i p r i s i l j en i vrš i t i n a s i l j e n a d p o j e d i n i m M a r x o v i m odgo-v o r i m a , ko j i oč ig ledno p r o t u s l o v e n j i h o v i m h i p o t e z a m a . Pre-d l ažem da se to p i t a n j e ( t a j p r o b l e m ) pos tav i n e u p o l j u ideo-loške p r o b l e m a t i k e , nego u p o l j u m a r k s i s t i č k e t e o r i j s k e pro-b l e m a t i k e r a z l i k o v a n j a i z m e đ u zb i l j skog p r e d m e t a i p r e d m e -ta s p o z n a j e , p r i p o m i n j u ć i d a to r a z l i k o v a n j e p r e d m e t a dovo-di do, s j e d n e s t r a n e r a d i k a l n o g r a z l i k o v a n j a i z m e đ u p o r e t k a p o j a v l j i v a n j a »ka tegor i j a« u s p o z n a j i , a s d r u g e s t r a n e do p o v i j e s n e zb i l j nos t i . D o v o l j n o je t o b o ž n j i p r o b l e m odnosa i z m e đ u p o r e t k a z b i l j s k e p o v i j e s n e geneze i p o r e t k a razv i tka p o j m o v a u z n a n s t v e n o m d i s k u r s u pos t av i t i u p o l j u t e proble-m a t i k e ( r ad ika lnog r a z l i k o v a n j a t ih d v a j u p o r e d a k a ) d a bi-s m o zak l juč i l i k a k o i m a m o pos la s i m a g i n a r n i m p r o b l e m o m .

Ta h ipo t eza d o p u š t a da se r e s p e k t i r a r azno l ikos t odgovora k o j e n a m M a r x d a j e , t j . i s t o v r e m e n o s l u č a j e v e pod-u d a r a n j a i s l u č a j e v e n e p o d u d a r a n j a i z m e đ u »logičkog« po-r e t k a i »zbi l jskog« p o r e t k a — uko l iko j e t o č n o da n e m a biu-n ivokne p o d u d a r n o s t i m e đ u raz l ič i t im m o m e n t i m a ovih dva-j u o d v o j e n i h p o r e d a k a . K a d k a ž e m da r a z l i k o v a n j e i z m e đ u zb i l j skog p r e d m e t a i p r e d m e t a s a z n a n j a ima za p o s l j e d i c u n e s t a n a k ideo loškog (en ip i r i s t i čkog ili a p s o l u t n o idealist ič-kog) m i t a o b i u n i v o k n o j p o d u d a r n o s t i t e rmina d v a j u pore-daka , mi s l im na svaku, čak i obrnutu formu te p o d u d a r n o s t i t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a : j e r o b r n u t a je p o d u d a r n o s t ope t po-d u d a r n o s t u s k l a d u s o p ć i m p o r e t k o m ( k o j e m u se m i j e n j a s a m o oznaka) . P o d s j e ć a m na ovu r a d n j u h ipo tezu , j e r je Della Volpe i n j e g o v a ško la s m a t r a j u b i t n o m za r a z u m i j e v a -n j e n e s a m o t e o r i j e Kapitala, nego i m a r k s i s t i č k e » teo r i j e spozna j e« .

Ta i n t e r p r e t a c i j a počiva na neko l iko M a r x o v i h re-čenica od k o j i h j e n a j j a s n i j a ona u Uvodu iz 57 (usp. Pri-

log kritici političke ekonomije, K u l t u r a , B e o g r a d 1969, s t r . 236): »Bilo bi, dakle , n e d o p u š t e n o i p o g r e š n o iznosi t i ekonom-ske k a t e g o r i j e o n i m r e d o m u k o j e m su h i s t o r i j s k i bile odre-đene . S u p r o t n o , n j i h o v j e r e d o s l i j e d o d r e đ e n o d n o s o m ko j i one i m a j u , j e d n a p r e m a d r u g o j , u b u r ž o a s k o m d r u š t v u i ko j i je u p r a v o obrnut ( u m g e k e h r t e ) od onoga š to se p o j a v l j u j e kao n j i h o v p r i r o d n i o d n o s ili š to o d g o v a r a r e d u h i s t o r i j s k o g razv i tka« .

Na osnovi tog U m k e h r u n g a , tog » o b r t a n j a « smi-sla, logički p o r e d a k može b i t i p r o g l a š e n o b r n u t i m od povi-j e s n o g p o r e t k a . S t im u vezi u p u ć u j e m na Ranc i e r eov komen-t a r 4 . N e p o s r e d n i n a s t a v a k M a r x o v a t e k s t a ne o s t av l j a uos ta-lom n i k a k v e dvosmis l enos t i , j e r u v i đ a m o da ta r a s p r a o iz-r a v n o m ili o b r n u t o m p o d u d a r a n j u t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a n e m a ničeg z a j e d n i č k o s p r o b l e m o m anal ize : »Ne rad i se o m j e s t u k o j e e k o n o m s k i odnos i h i s t o r i j s k i z a u z i m a j u . . . r ad i se o n j i h o v u Gliederungu ( a r t i k u l i r a n o j k o m b i n a c i j i ) u mo-d e r n o m b u r ž o a s k o m d r u š t v u « (s t r . 236). R i j e č j e u p r a v o o t o m e da se t a j Gliederung, t a j a r t i k u l i r a n i — m i š l j e n i — to-ta l i te t p ro i zvede u s p o z n a j i k a o p r e d m e t s p o z n a j e k a k o bi se d o s p j e l o do s p o z n a j e z b i l j s k o g Gliederunga, zbi l j ski -ar t i -ku l i r anog- to t a l i t e t a ko j i tvor i z b i l j n o s t g r a đ a n s k o g d r u š t v a . P o r e d a k k o j i m se p ro izvod i G l i e d e r u n g m i š l j e n j a , spec i f i čan j e p o r e d a k , u p r a v o p o r e d a k t e o r i j s k e analize k o j u M a r x vrši u Kapitalu, p o r e d a k veze, »sinteze« p o j m o v a n u ž n i h za »pro-izvodnju« m i š l j e n e c je l ine , tog m i š l j e n o - k o n k r e t n o g kao š to je t e o r i j a Kapitala.

P o r e d a k k o j i m su ti p o j m o v i a r t i k u l i r a n i u ana-lizi, p o r e d a k j e M a r x o v a z n a n s t v e n o g i z l agan ja : on rrema ni-k a k a v izravni , b i u n i v o k n i o d n o s s p o r e t k o m u k o j e m se ova ili ona k a t e g o r i j a javi la u pov i j e s t i . Tu m o g u p o s t o j a t i pri-v r e m e n i sus re t i , svršec i sekvenc i p r i v i d n o r i t m i z i r a n i h i s t im r e d o m , ali da leko od toga cla su d o k a z p o s t o j a n j a p o d u d a r -nos t i , odgovor na p i t a n j e p o d u d a r n o s t i ; oni p o s t a v l j a j u dru-go pitanje. T r e b a proć i k roz t e o r i j u r a z l i k o v a n j a d v a j u pore-d a k a da bi se i sp i ta lo je li ga u o p ć e i sp r avno p o s t a v l j a t i (što a p s o l u t n o n i j e s i gu rno : to pitanje može biti bez ikakva st>ii-sla te je potpuno umjesno misliti da je potpuno lišeno smi-sla). Baš n a p r o t i v , M a r x c i je lo v r i j e m e d o k a z u j e , ne bez mali-c ioznost i , da zb i l j sk i p o r e d a k p r o t u r j e č i log ičkom p o r e t k u , i uko l i ko p o n e k a d u i s t r a ž i v a n j u ide dot le da kaže k a k o iz-m e đ u d v a j u p o r e d a k a p o s t o j i »obrnuti« odnos , on tu r i j e č ne može uzet i dos lovno kao pojam, t j . kao s t r o g u t v r d n j u k o j a svoj s m i s a o izvodi ne iz toga š to je izgovorena , nego iz toga š to s p u n i m p r a v o m p r i p a d a d e f i n i r a n o m t e o r i j s k o m p o l j u . R a n c i e r e o v o izvođenje , s u p r o t n o , p o k a z u j e da j e t e r m i n » p r e o k r e t a n j e « u Kapitalu, kao i u m n o g i m d r u g i m s luča je -v ima , m j e s t o analogijske u p o t r e b e , bez t e o r i j s k e s t rogos t i ,

- Vidjeti dal je .

t j . u p r a v o bez s t rogos t i š to n a m je na laže t e o r i j s k a proble-m a t i k a na k o j u se o s l a n j a sva M a r x o v a anal iza , a k o j u pre t -h o d n o t r e b a i den t i f i c i r a t i i d e f i n i r a t i k a k o bi se mogle pro-suđ iva t i l og i t imne z n a č a j k e ili s l abos t i nekog termina ili p a k neke rečen ice . Bi lo bi l ako u s p j e š n o razvi t i to i z v o đ e n j e na sv im o d l o m c i m a k o j i i z i s k u j u i n t e r p r e t a c i j u binnivoknog po-dudaranju i z m e đ u t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a .

14. V r a ć a m se, dakle , o s o b i t o m ka-

r a k t e r u p o r e t k a p o j m o v a u i z l agan ju M a r x o v e anal ize , t j . u n j e z i n o m izvođenju. R.eći da je t a j p o r e d a k p o j m o v a (ili lo-gički »poredak«) š to ne s to j i u b i u n i v o k n o m o d n o s u s termi-n i m a p o v i j e s n o g p o r e t k a , specifični p o r e d a k — to već jes t ne š to : o s t a j e da se p o j m i ta spec i f i čnos t , t j . n a r a v tog p o r e t k a kao p o r e t k a . Pos tav i t i to p i t a n j e oč ig ledno znači po-s tavi t i p i t a n j e forme poretka k o j u u d a n o m m o m e n t u povi-jes t i s p o z n a j e z a h t i j e v a j u p o s t o j e ć i t ip z n a n s t v e n o s t i ili pak n o r m e t e o r i j s k e v a l j a n o s t i š to su u znanos t i , u n j e z i n o j vlasti-t o j p r a k s i , p r i z n a t e k a o znanstvene. I to je p r o b l e m od veli-kog domašaja i vel ike s loženost i , k o j i z ah t i j eva r a s v j e t l j a v a -n j e s t anov i t og b r o j a p r e t h o d n i h t e o r i j s k i h p r o b l e m a . Bi tn i p r o b l e m š to ga p r e t p o s t a v l j a p i t a n j e o o p s t o j e ć e m t i p u izvo-divosti, j e s t p r o b l e m pov i j e s t i p r o i z v o d n j e različitih oblika u k o j i m a t e o r i j s k a p r a k s a (ko ja p ro izvodi s p o z n a j e , bi le one »ideološke« ili »znans tvene«) p r i z n a j e p o t r e b n e f o r m e njezi-ne v a l j a n o s t i . P r e d l a ž e m d a se t a p o v i j e s t n a z o v e t e o r i j s k o m p o v i j e š ć u kao t a k v o m ili p o v i j e š ć u p r o i z v o d n j e (i p r eob raža -v a n j a ) onoga š to u d a n o m t r e n u t k u pov i j e s t i s p o z n a j e tvori teorijsku problematiku na k o j u su upućen i svi k r i t e r i j i po-s t o j e ć e t e o r i j s k e v a l j a n o s t i , d a k l e forme k o j e su p o t r e b n e da bi se s l i j edu t e o r i j s k o g d i s k u r s a da la snaga i valjanost izvođenja. S t r u k t u r a t eo r i čnos t i i f o r m i t e o r i j s k e apodik t ič -nos t i t r e b a tu pov i j e s t t e o r i j s k o g tek k o n s t i t u i r a t i , a za to n a m je ope t , kao š to j e M a r x r e k a o u m o m e n t u k a d j e za-počeo svo je d j e lo , »na r a s p o l a g a n j u go lema l i t e r a tu ra« . Ali j e d n o su e l e m e n t i , č e s t o o d vel ike v r i j e d n o s t i , k o j i m a raspo-lažemo (posebno u pov i j e s t i f i l ozo f i j e p r o m a t r a n o j kao povi-j e s t » t eo r i j e spozna je« ) , a d r u g o n j i h o v o t e o r i j s k o uobliče-n j e k o j e u p r a v o p r e t p o s t a v l j a i z g r a d n j u , p r o i z v o d n j u te teo-r i je .

O v a j z a o k r e t č in im s2.1110 za to cla b ih se v r a t i o M a r x u i k a z a o k a k o se apod ik t i čk i k a r a k t e r p o r e t k a n j e g o v a t e o r i j s k o g d i s k u r s a (»logičkog« p o r e t k a k a t e g o r i j a u Kapita-lu) rnože mis l i t i s a m o na t e m e l j u o d r e đ e n e t e o r i j e povijesti teorijskog k o j a bi, s j e d n e s t r a n e izn i je la na v id je lo d j e l a t n i o d n o s i z m e đ u f o r m i i z v o đ e n j a u t e o r i j s k o m d i s k u r s u Kapi-

53

tala, i, s d r u g e s t r a n e , n j e m u i s t o v r e m e n i h , b l i sk ih f o r m i t e o r i j s k o g i zvođen ja . Iz tog j e ugla , n e o p h o d n o iznova kom-p a r a t i v n o p r o u č a v a t i Hege la i M a r x a . Ali to ne i s c r p l j u j e n a š p r e d m e t . J e r s t a l na u p u ć e n o s t n a d r u g a č i j e f o n n e i z l agan ja nego š to su f o r m e f i l ozo f skog diskursa 3 5 , č e s t o n a s u p o z o r a v a da M a r x također p r i b j e g a v a f o r m a m a i z l agan ja p r e u z e t i m iz matematike, fizike, kemije, astronomije i td . S a m n a s M a r s , dak le , s t a l no u p o z o r a v a n a k o m p l e k s n i i o r ig ina ln i k a r a k t e r s l i j eda i z l agan ja š to ga on u s p o s t a v l j a u po l i t i čko j e k o n o m i j i .

U p i s m u La C h a t r e u on s a m i z j a v l j u j e : » M e t o d a analize koju sam upotrijebio i koja još nije bila primjenji-vana na ekonomske znanosti, čini prilično teškim čitanje pr-vih poglavlja. . .« Ta metoda analize o k o j o j govor i Marx , tvor i j e d i n s t v o s » n a č i n o m iz lagan ja« (Dars te l lungsweise ) ko-ji on navod i u p r e d g o v o r u d r u g o m n j e m a č k o m i z d a n j u i ko j i r e v n o s n o r a z l i k u j e od »nač ina i s t r a ž i v a n j a « (For schungswe i -se). »Način i s t r až ivan ja« k o n k r e t n o j e i s t r a ž i v a n j e š to ga j e M a r x vrš io t i j e k o m god ina n a p o s t o j e ć i m d o k u m e n t i m a i či-n j e n i c a m a k o j e j e p r o v j e r a v a o ; to j e i s t r a ž i v a n j e s l i jed i lo p u t o v e ko j i se g u b e u v l a s t i t o m r e z u l t a t u , u s p o z n a j i v las t i t a p r e d m e t a , kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e . Zap isn ic i Mar-xova » is t raž ivanja« d j e l i m i c e su s a d r ž a n i u n j e g o v i m bi l je-š k a m a iz lek t i re . Ali u Kapitalu i m a m o pos la s n e č i m posve d r u g i m nego š to su s loženi i r azno l ik i p o s t u p c i , » p o k u š a j i i pogreške« k o j e sad rž i svako i s t r a ž i v a n j e , a ko j i , na raz in i t e o r i j s k e p r a k s e i z u m i t e l j a , i z r a ž a v a j u s a m u logiku n j e g o v a o tk r i ć a . U Kapitalu i m a m o pos l a sa s u s t a v n i m i z l agan j em, s a p o d i k t i č k i m u s t r o j s t v o m p o j m o v a b a š u f o r m i onog t ipa d i s k u r s a š to p r e d s t a v l j a »analizu« o k o j o j govor i M a r a . Iz čega proiz laz i ta ana l iza k o j u j e M a r x m o r a o s m a t r a t i p r e t -h o d n o p o s t o j e ć i m , b u d u ć i da on n e z a h t i j e v a n i š t a d r u g o do n j e z i n e » p r i m j e n e « n a po l i t i čku e k o n o m i j u ? To j e p i t a n j e k o j e p o s t a v l j a m o kao n e o p h o d n o za r a z u m i j e v a n j e Marxa i na k o j e n i s m o u s t a n j u da t i i s c r p a n odgovor .

N a š a se i z l agan ja o d n o s e u p r a v o na tu analizu, na f o r m e u m o v a n j a i i z v o đ e n j a k o j i m a se ona služi, a p r i j e sve-ga na te go tovo n e č u j n e r i j eč i , na te p r i v idno n e u t r a l n e ri-ječi k o j e M a c h e r e v p r o u č a v a u p r v i m r e č e n i c a m a Kapitala i k o j e nas sve d o v o d e u i s k u š e n j e da ih č u j e m o . Te r i j eč i , u z b i l j s k o m d i s k u r s u Kapitala, d o s l o v n o nose p o n e k a d polu-šu t l j iv i d i s k u r s n j e g o v a izvođenja. Uko l iko s m o dosp j e l i do-tle da s m o u s t a n o v i t i m d e l i k a t n i m t o č k a m a , o d n o s n o usp r -kos M a r x o v o j r i ječ i , r e k o n s t r u i r a l i s e k v e n c u i s a m o s v o j n u logiku tog šu t l j i vog d i s k u r s a , u k o l i k o n a m se desi lo da s m o iden t i f i c i ra l i i popun i l i n j e g o v e p r a z n i n e , u k o l i k o srno imal i p r i l i ku da n e k e od n j egov ih jo š b o j a ž l j i v i h r i j eč i zami jen i -m o d r u g i m s t rož im t e r m i n i m a , j o š n i s m o otišl i d a l j e . Uko-

25 Diskurs što ga je uspostavio Descartes, eksplicitno svjes tan kapitalne važnosti »poretka pojmova" u filozofiji kao i u znanost i , a također svjestan i razlike iz-među pore tka spoznaje i pore tka bi tka, u sp rkos svome padu u dogmatski empi-r izam.

54

l iko s m o mogl i u s t anov i t i , s d o v o l j n o d o k a z a da b i s m o to tvrdi l i , da j e Marxov d i s k u r s u p r i n c i p u s t r a n Hege lovu dis-k u r s u , da j e n j e g o v a d i j a l e k t i k a (pogovor je p o i s t o v j e ć u j e s n a č i n o m i z l agan ja o k o j e m u govor imo) posve raz l ič i ta od he-ge lovske d i j a l e k t i k e , n i s m o otišl i da l j e . N i s m o dosp j e l i do toga da b i s m o uv id je l i o d a k l e j e Mar.x uzeo tu metodu anali-ze k o j u d a j e k a o p r e t p o s t o j e ć u , n i s m o pos tav i l i p i t a n j e n i j e li M a r a , da l eko od toga da j e p r e u z i m a , u s tva r i izumio tu m e t o d u ana l ize za k o j u drž i da j u je s a m o p r i m i j e n i o , kao š io je za i s ta i z u m i o i tu d i j a l e k t i k u o k o j o j , u više d o b r o pozna t i h i od r evn ih i n t e r p r e t a odviše p r e ž v a k a v a n i h odloma-ka, i z j a v l j u j e da ju j e p r e u z e o od Hege la . I ukoliko su ta ana-liza i ta dijalektika, kao što to mi mislimo, samo jedna te isia stvar, da bi se eksp l i c i r ao n j e z i n izvorni n a s t a v a k , n i j e d o v o l j n o u s t v r d i t i k a k o j e ona b i la m o g u ć a s a m o uz c i j enu r a s k i d a s H e g e l o m ; t r e b a još r a sv i j e t l i t i i poz i t ivne u v j e t e tog n a s t a n k a , m o g u ć e poz i t ivne m o d e l e ko j i su, r e f l ek t i r a -juć i se u o s o b i t o j t e o r i j s k o j k o n j u k t u r i u k o j u j e M a r x a do-vela n j e g o v a pov i j e s t , u n j e g o v u m i š l j e n j u proizvel i t u dija-l ek t iku . N a r a v n o , raz l ike na k o j e s m o ukaza l i m o g u pos luži t i kao n a z n a k e i t e o r i j s k i vod ič da bi se poduze lo t o novo istra-ž ivan je , ali one ne bi mog le zauze t i n j egovo m j e s t o .

P o s t o j i u o s t a l o m s n a ž a n raz log za t v r d n j u da se s M a r x o m , k a d je n a k o n tog p r v o g f i lozofskog č i t a n j a do i s ta i zumio n o v u v r s t u d o k a z a n e anal ize, zbi lo i s to ono š to i s v e ć i n o m vel ik ih i z u m i t e l j a u pov i j e s t i teorije: p o t r e b n o j e v r e m e n a da bi n j i h o v o o t k r i ć e bi lo n a p r o s t o p r i z n a t o a za-t im p r e š l o u t e k u ć u z n a n s t v e n u p r a k s u . Misl i lac k o j i uspo-s t av l j a novi p o r e d a k u teoriji, novu f o r m u a p o d i k t i č n o s t i ili z n a n s t v e n o s t i , t rp i s a s v i m d r u g u s u d b i n u nego mis l i l ac koj i u t e m e l j u j e novu z n a n o s t . On dugo v r e m e n a može o s t a t i ne-pozna t , n e s h v a ć e n , pogo tovo ako , kao š to je to s M a r x o m , r e v o l u c i o n a r n o g i z u m i t e l j a u reor i j i u d v o s t r u č i i p r i k r i j e , u i s tom č o v j e k u , r e v o l u c i o n a r n i i zumi t e l j u n e k o j g ran i znano-sti (ovd je z n a n o s t i povi jes t i ) . On se izvrgava o p a s n o s t i da u to l i ko više t rp i tu s u d b i n u uko l i ko j e s a m o djelomično pro-mislio p o j a m revo luc i j e ko j i uvodi u t eo r i j u . Ta se o p a s n o s t u d v o s t r u č u j e u k o l i k o razlozi š to o g r a n i č a v a j u p o j m o v n i izraz neke r evo luc i j e k o j a se s p o m o ć u o t k r i ć a nove z n a n o s t i zbi-va u t eo r i j i ne p ro iz laze s a m o iz oko lnos t i o s o b n e na rav i ili iz » n e d o s t a t k a v r emena«« ; oni m o g u p r i j e svega proiz lazi t i iz s t u p n j a o z b i l j e n j a o b j e k t i v n i h t e o r i j s k i h u v j e t a ko j i odre-đ u j u m o g u ć n o s t -formuliranja t ih p o j m o v a . N e o p h o d n i se t eo r i j sk i p o j m o v i ne s t v a r a j u m a g i j s k i , po na redb i , kad n a m z a t r e b a j u . C j e l o k u p n a pov i j e s t p o č e t a k a znanos t i ili velikih f i lozof i j a n a s u p r o t p o k a z u j e da o d r e đ e n i s k u p nov ih p o j m o -va ne de f i l i r a p a r a d n o , u i s t o m r e d u , da na neke , s u p r o t n o , t r e b a č e k a t i v e o m a dugo , o d n o s n o da oni d e f i l i r a j u u posu-đ e n o j o d j e ć i p r i j e nego š to se p o k a ž u u p r i k l a d n o m od i j e lu

55

— sve do t l e dok pov i j e s t ne os igu ra k r o j a č a i t k a n i n u . U m e đ u v r e m e n u je p o j a m p r i s u t a n u d j e l i m a , ali u d r u g o j for-mi nego š to j e f o r m a p o j m a , u f o r m i š to se t raž i u n u t a r for-m e »preuzete« od d r u g i h p o s j e d n i k a već f o r m u l i r a n i h i r a spo-loživih, ili p a k o č a r a v a j u ć i h p o j m o v a . Sve to k a k o bi se shva-ti la p a r a d o k s a l n a č i n j e n i c a da M a r x s v o j u o r ig ina lnu meto-du ana l ize p r o m a t r a kao već p o s t o j e ć u m e t o d u u t r e n u t k u k a d j e i z u m l j u j e , te č i n j e n i c a da on s m a t r a ikako j e p r e u z i m a od Hegela baš u m o m e n t u k a d k i d a svo je h e g e l i j a n s k e veze. T a j j e d n o s t a v n i p a r a d o k s z a h t i j e v a z n a č a j a n p o s a o ko j i je o v d j e j e d v a tek sk i c i r an i ko j i n a m , bez s u m n j e , o s t a v l j a n e k a i z n e n a đ e n j a .

15. U ovom s m o r a d u o d m a k l i to l iko

da m o ž e m o , v r a ć a j u ć i se r a z l i k o v a n j u p o r e t k a i z m e đ u p red -m e t a s p o z n a j e i zb i l j skog p r e d m e t a , d o t a k n u t i p r o b l e m ko-j e m u j e ovo r a z l i k o v a n j e obilježje: p r o b l e m o d n o s a i z m e đ u t ih d v a j u p r e d m e t a ( p r e d m e t a s p o z n a j e i zb i l j skog p r e d m e -ta), o d n o s a ko j i tvor i s a m u ops to jnos t , s p o z n a j e .

M o r a m u p o z o r i t i da tu u l a z i m o u teško dostupno p o d r u č j e , i to iz dva raz loga . P r i j e svega zbog toga š to raspo-l ažemo s m a l o m a r k s i s t i č k i h o z n a k a za s v l a d a v a n j e n j e g o v a p r o s t r a n s t v a i za o r i j e n t a c i j u u n j e m u : suočen i s m o z a p r a v o s p r o b l e m o m ko j i ne s a m o da t r e b a r i j e š i t i , nego ga nap ro -s to t r e b a pos tav i t i , j e r on jo š n i j e istinski p o s t a v l j e n , t j . iska-zan n a osnovi d o s t i g n u t e p r o b l e m a t i k e i u s t r o g i m p o j m o v i -m a d o b i j e n i m iz te p r o b l e m a t i k e . Z a t i m — a to je , p a r a d o k -sa lno , n a j o z b i l j n i j a t e š k o ć a — za to š to s m o dos lovno pre-p lav l j en i o b i l j e m p o n u đ e n i h rješenja za t a j p r o b l e m ko j i u svo j s v o j o j s t rogos t i j o š n i j e ni p o s t a v l j e n ; p r e p l a v l j e n i s m o t im r j e š e n j i m a i za s l i j ep l j en i n j i h o v o m »oč ig lednošću« . N o ta r j e š e n j a n isu , p o p u t on ih o k o j i m a srno u p o v o d u M a r x a govoril i , odgovor i na n e p o s t o j e ć a p i t a n j a k o j a ipak t r e b a for-m u l i r a t i da bi se izrazi la u o d g o v o r i m a s a d r ž a n a t e o r i j s k a revolucija. To su, naprotiv, odsovori na pitanja, r ješenja za savršeno formulirane probleme, j e r su ta p i t a n j a i p r o b l e m i s k r o j e n i po m j e r i t ih odgovo ra i r j e š e n j a .

C i l j am z a p r a v o v e o m a o d r e đ e n o na ono š to se, k roz pov i j e s t ideo loške f i lozof i j e , sv r s t a lo u r u b r i k u »pro-b l e m a spozna je« ili » teor i j e s p o z n a j e « . K a ž e m da je o v d j e r i j eč o i deo lo ško j f i lozof i j i zbog toga š to to i deo loško pos tav-l j a n j e » p r o b l e m a spozna je« d e f i n i r a t r a d i c i j u k o j a se m i j e š a sa z a p a d n o m idea l i s t i čkom f i l o z o f i j o m (od D e s c a r t e s a do H u s s e r l a , p r e k o K a n t a i Hegela ) . K a ž e m da j e ovo pos tav-l j e n j e »prob lema« s p o z n a j e u to l i ko ideo loško , u k o l i k o j e o v a j p r o b l e m f o r m u l i r a n polazeć i od svoga »odgovora«, k a o

56

svog točnog izraza, š to znači ne k a o s tva rn i p r o b l e m , nego kao p r o b l e m ikoji t r e b a pos t av i t i da bi ideo loško r j e š e n j e , k o j e m u se želi da t i , zb i l j a b i lo r j e š e n j e tog p r o b l e m a . O v d j e se ne m o g u bav i t i t im p i t a n j e m k o j e bi t ideo log i je d e f i n i r a u n j e z i n o m i d e o l o š k o m ob l iku , i k o j e u p r i n c i p u ideo lošku s p o z n a j u svodi na f e n o m e n raspoznavati ja. U n a č i n u teor i j -ske »pro izvodnje« ideologi je (posve razl ič i tog od nač ina teo-r i j s k e »pro izvodnje« znanos t i ) f o r m u l a c i j a nekog problema s a m o je t e o r i j s k i izraz u v j e t a ko j i izvana već n a đ e n o m rje-šenju p r o c e s a s p o z n a j e , j e r ga n a m e ć u i zvan t eo r i j sk i zah t j ev i i i n s t a n c e ( re l ig i jski , m o r a l n i , po l i t ičk i ili d rug i »interesi«) , o m o g u ć a v a j u da se raspozna u u m j e t n o m p r o b l e m u ko j i m u i s t o v r e m e n o služi kao t e o r i j s k o ogleda lo i p r a k t i č k i dokaz . C j e l o k u p n o m m o d e r n o m z a p a d n o m f i l ozo f i j om, u k o j o j pre-vladava » p r o b l e m spozna j e« , d o m i n i r a f o r m u l a c i j a »proble-ma« p o s t a v l j e n o g u p r o i z v e d e n i m g r a n i c a m a i na t e o r i j s k o j osnovi (u n e k i h sv j e sno , u d r u g i h n e s v j e s n o ) da bi se t ime omoguć i l i oček ivan i t e o r i j s k o p r a k t i č k i odraz i ovog prepozna-vanja ti ogledalu. To znač i da c i j e l om z a p a d n o m f i l o z o f i j o m ne d o m i n i r a » p r o b l e m spozna j e« nego ideo loško r j e š e n j e , t j . ono r j e š e n j e k o j e u n a p r i j e d n a m e ć u p rak t i čn i , re l ig i j sk i , mo-ra ln i i po l i t i čk i »interesi« , t u đ i zb i l jnos t i s p o z n a j e k o j u j e t a j »prob lem« m o r a o p r ihva t i t i . K a o š to to d u b o k o kaže M a r x u N j e m a č k o j ideo logi j i : »Mistifikacija nije samo u od-govoru, nego i u samom pitanju«.

O v d j e se s u s r e ć e m o s n a j v e ć o m t e š k o ć o m : mora -m o se o d r v a t i s t o l j e t n i m »očig lednos t ima« š to su se natalo-žile u d u h o v i m a z a h v a l j u j u ć i o p e t o v a n j u ne s a m o lažnog od-govora nego p o n a j p r i j e p o g r e š n o g p i t a n j a . Dužni s m o izići iz i deo loškog p r o s t o r a d e f i n i r a n o g ovim ideo lošk im p i t a n j e m , dak le iz tog neumitno zatvorenog p r o s t o r a (buduć i da j e ta-kav j e d a n od g lavnih u č i n a k a s t r u k t u r e razaznavanja k o j e k a r a k t e r i z i r a nač in t e o r i j s k e »pro izvodnje« ideologi je : neiz-b j e ž n o z a t v o r e n i k r u g onoga š to je u d r u g o m k o n t e k s t u i u d r u g e s v r h e Lacan nazvao » d v o j n o m z r c a l n o m vezom«) da b i s m o na d r u g o m m j e s t u otvori l i novi p r o s t o r — ko j i bi b io p r o s t o r d o s e g n u t pravim postavljanjem problema koje ne daje unaprijed njegovo rješenje. Da je ova j p r o s t o r »proble-m a s p o z n a j e « do i s ta za tvo ren i p r o s t o r , t j . z a č a r a n i krug , u v j e r l j i v o n a m p o k a z u j e c i je la pov i j e s t » teor i je spozna je« u z a p a d n o j f i lozof i j i , od čuvenog » k a r t e z i j a n s k o g kruga« do k r u g a te leo log i je hege lovskog ili h u s e r l o v s k o g u m a . I ako j e na jv i š i s t u p a n j sv i j es t i i p o š t e n j a dos t ig la u p r a v o f i lozof i j a (Husser l ) k o j a p r i h v a ć a da t eo r i j sk i usvoj i , t j . u svom ideo-lo škom p o t h v a t u mis l i k a o b i t n o u p r a v o n u ž n o p o s t o j a n j e tog kruga, o n a ipak n i j e pronašla izlaz iz tog kruga, n i j e ga os lobodi la svog ideo loškog r o b o v a n j a , kao š to iz tog k r u g a n i j e m o g a o izići n i o n a j k o j i je želio u »otvorenos t i« (ko ja j e izgleda s a m o ideo loška ne -za tvorenos t za tvorenos t i ) mis l i t i

57

a p s o l u t n i u v j e t te »za tvorenos t i« , t j . z a t v o r e n e pov i j e s t i »po-n a v l j a n j a « te z a t v o r e n o s t i u z a p a d n o j me ta f i z i c i : a to je Hei-degger . Ne izlazi se iz z a t v o r e n o g p r o s t o r a p o s t a v l j a j u ć i se u n j e g o v u puku izvanjskost; sve d o k to i z v a n j s k o ili ta dubi-na o s t a j u njegovo i z v a n j s k o i njegova d u b i n a , oni i d a l j e pri-p a d a j u tom krugu, t om z a t v o r e n o m p r o s t o r u , kao n j egovo »ponav l j an j e« u n j e g o v o j d r u g o t n o s t i . N a m a polazi za r u k o m da p o b j e g n e m o iz tog k r u g a n e n j e g o v i m p o n a v l j a n j e m , nego n j e g o v i m n e - p o n a v l j a n j e m , d a k l e j e d i n o t eo r i j sk i u t eme l j e -n i m b i j e g o m ko j i z a p r a v o i n i j e b i j eg već r a d i k a l n o u t eme l j i -v a n j e novog p r o s t o r a , nove p r o b l e m a t i k e k o j a o m o g u ć u j e po-s t a v l j a n j e zb i l j skog problema, n e p o z n a t o g u s t r u k t u r i raza-z n a v a n j a n j egovog ideo loškog p o s t a v l j a n j a .

16.

P r v o m n a c r t u p o s t a v l j a n j a tog p r o b l e m a želio bih posve t i t i n e k o l i k o n a r e d n i h r a z m i š l j a n j a k o j a su, p r i z n a j e m , ko l iko p r i v r e m e n a tol iko i n e o p h o d n a .

U Uvodu iz 57. M a r x p iše : »Cje l ina , kako se po-javljuje (erscheint) u glavi kao mišljena cjelina (Gedanken-ganzes), jest proizvod glave koja misli, koja prisvaja (anei-gnet) svijet (die Welt) na jedini (einzig) način (IVeise) koji joj je moguć, na način koji je drukčiji od umjetničkog (kiint-slerisch), religioznog, praktičuoduhovnog (praktisch-geistig) prisvajanja tog svijeta« (s t r . 229). N i j e r i j e č o t o m e da se o v d j e p r o d r e u t a j n u tog p o j m a prisvajanja (Aneignung) u k o j e m M a r x izražava b i t t e m e l j n o g o d n o s a k o j e g a su u m j e t -nos t , re l ig i ja i p r a k t i č k o d u h o v n a d j e l a t n o s t ( n ju j o š va l j a de f in i r a t i , ali r i j e č j e po svo j pr i l ic i o povi jesno-et ičko-pol i -t i ćko j d j e l a t n o s t i ) na izgled p o s e b n i i s a m o s v o j n i nač in . Teks t s t av l j a n a g l a s a k na spec i f i čnos t n a č i n a t e o r i j s k o g p r i sva ja -n j a u o d n o s u s p r a m svih d r u g i h n a č i n a p r i s v a j a n j a . Ali up ra -vo ta r az l ika u svom iskazu o t k r i v a z a j e d n i š t v o odnosa-sa--zbil jskim-svi/e/om, na k o j e m u se ta d i s t i n k c i j a t e m e l j i i iz-vodi. To j a s n o u k a z u j e da se s p o z n a j a bavi z b i l j s k i m svije-tom na sebi svojstven način pr i sva jan ja s t v a r n o g svijeta; u p r a v o se t ime p o s t a v l j a p r o b l e m n a č i n a k a k o se vrši , dak le mehanizma k o j i m se o s igu rava f u n k c i j a p r i s v a j a n j a zb i l j skog svijeta s p o m o ć u s p o z n a j e , tj. s pomoću p r o c e s a »proizvod-nje« s p o z n a j e k o j i i ako ili b a š za to š to se sav o d v i j a u mi-š l j e n j u , d a j e p o i m a n j e ( p o j a m : Begr i f f ) k o j e se zove pr isva-j a n j e (Aneignung) tog sv i j e t a . T i m e j e na p r a v o m tlu pos tav-l j eno p i t a n j e t e o r i j e p r o i z v o d n j e s p o z n a j e k o j a je , kao spo-z n a j a svog p r e d m e t a ( p r e d m e t a s p o z n a j e , u smis lu ko j i s m o odredi l i ) o v l a d a v a n j e , p r i s v a j a n j e zb i l j skog p r e d m e t a , zbilj-skog sv i j e t a .

58

T r e b a li p o s e b n o n a p o m i n j a t i da je ovo p i t a n j e posve raz l ič i to od ideo loškog p i t a n j a » p r o b l e m a s p o z n a j e « ? Da n i j e r i j e č o t o m e da se izvana r a z m i š l j a o m o g u ć i m uvje-t ima a p r i o r i ko j i j a m č e m o g u č n o s t s p o z n a j e ? T r e b a li reći da n i j e p o s r i j e d i i z v o đ e n j e na p o z o r n i c u osoba k o j e na laže t a j s c e n a r i o : f i l ozo f ske sv i j es t i (ko ja se d o b r o čuva da n e po-s tavi p i t a n j e o s v o j i m m o ć i m a , m j e s t u i f u n k c i j i , j e r s a m a sebe s m a t r a u m o m kao t a k v i m ko j i j e od p o č e t k a p r i s u t a n u sv im s v o j i m p r e d m e t i m a i ko j i se uv i j ek u s a m o m svom p i t a n j u bav i s o b o m , š to znači da p r e d s t a v l j a p i t a n j e s una-p r i j e d d a n i m o d g o v o r o m ) k o j a z n a n s t v e n o j sv i jes t i p o s t a v l j a p i t a n j e o u v j e t i m a m o g u ć n o s t i n j e n o g s p o z n a j n o g o d n o s a s p r a m p r e d m e t a ? T r e b a li reći da su t e o r i j s k e o s o b e k o j e ideološki s cena r io izvodi na scenu , s j e d n e s t r a n e f i lozofsk i s u b j e k t ( sv i jes t k o j a f i lozof i ra) , znans tven i s u b j e k t (znan-s tvena sv i jes t ) i e m p i r i j s k i s u b j e k t ( sv i jes t o s j e t i l nog opaža-n ja ) , a s d r u g e s t r a n e p r e d m e t ko j i s to j i p r e m a o\ ' im t r i m a s u b j e k t i m a , t r a n s c e n d e n t a l n i ili a p s o l u t n i p r e d m e t , čist i p r i n c i p z n a n o s t i i čist i oblici p e r c e p c i j e , da su sva t r i sub j ek -ta sa svo je s t r a n e s u p s u m i r a n a p o d is tu b i t , kao š to su i sva t r i p r e d m e t a t a k o đ e r sa svo je s t r a n e s u p s u m i r a n a p o d is tu b i t (kao š to se n p r . u z n a č e n j s k i m v a r i j a n t a m a vidi u K a n t a , Hege la i H u s s e r l a p o d j e d n a k o , ta i d e n t i f i k a c i j a t r i j u pred-m e t a poč iva na n e p r e k i d n o m i d e n t i f i c i r a n j u opaženog pred-m e t a sa s p o z n a t i m p r e d m e t o m ) , da ta p a r a l e l n a r azd ioba a t r i b u t a suočava s u b j e k t i o b j e k t , da su zbog toga zabašu-reni — s j e d n e s t r a n e : — na s t r a n i p r e d m e t a s t a t u s n a razli-ka i z m e đ u p r e d m e t a s p o z n a j e i zb i l j skog p r e d m e t a , a na s t r a n i s u b j e k t a s t a t u s n a raz l ika i z m e đ u f i l o z o f i r a j u ć e g su-b j e k t a i z n a n s t v e n o g s u b j e k t a , — s d r u g e s t r a n e : — i z m e đ u z n a n s t v e n o g s u b j e k t a i e m p i r i j s k o g s u b j e k t a , da, zbog toga, j ed in i o d n o s ko j i je m i š l j e n j e s t i n f e r i o r n o s t i i s t o d o b n o s t i z m e đ u m i t s k o g s u b j e k t a i o b j e k t a k o j i m a j e s t a v l j e n o u z a d a ć u da na sebe preuzmu, k a k o bi ih pod red i l i r e l i g i j sk im, e t i čk im i po l i t i čk im c i l j ev ima (spasi l i »vjeru«, »moral« ili »s lobodu«, t j . d r u š t v e n e v r i j ednos t i ) , d a k l e da na sebe pre-uzme , a po p o t r e b i i f a l s i f i c i r a j u zb i l j ske uv j e t e , t j . zb i l j sk i m e h a n i z a m pov i j e s t i p r o i z v o d n j e s p o z n a j a ?

P i t a n j e n i j e p o s t a v l j e n o zbog toga da u n a p r i j e d p ruž i k o n a č a n odgovor s p o m o ć u n e k i h d rug ih ins t anc i osirn s p o z n a j e s a m e : to p i t a n j e n i j e u n a p r i j e d z a t v o r e n o p r e d svo-j im o d g o v o r o m . Ono n i j e p i t a n j e jamstva. N a p r o t i v , to j e ot-v o r e n o p i t a n j e (buduć i da j e ono sa ino p o l j e k o j e o tva ra ) ko je , da bi b i lo t a k v i m i da b i izb jeglo u n a p r i j e d d a n u za-tvo renos t ideo loškog k r u g a , m o r a odbac i t i u s luge t e o r i j s k i h osoba č i j a j e j e d i n a f u n k c i j a da o s i g u r a j u u p r a v o tu ideološ-k u z a t v o r e n o s t : o s o b a r a z n i h s u b j e k a t a i p r e d m e t a , kao i na-loga k o j i su ove osobe d u ž n e š tova t i k a k o bi mog le igra t i svo je uloge, p r i p a d a t i i d e o l o š k o m p a k t u s k l o p l j e n o m izme-

59

đu v r h o v n i h ins tanc i s u b j e k t a i o b j e k t a , uz b lagoslov zapad-n j a č k o j »slobodi čov j eka« . To se p i t a n j e p o k a z u j e i p o s t a v l j a o t v o r e n i m u p r i n c i p u , o d n o s n o h o m o g e n i m u s v o j o j struk-turi otvorenosti za sva z b i l j s k a p i t a n j a k o j a p o s t a v l j a spozna-j a o s v o j o j z n a n s t v e n o j z b i l j n o s t i : p i t a n j a k o j e u s v o j o j for-mi m o r a izrazit i t u s t r u k t u r u o t v o r e n o s t i , k o j e dak le m o r a b i t i p o s t a v l j e n o n a p o l j u i u t e r m i n i m a t e o r i j s k e p r o b l e m a t i -ke k o j a zah t i j eva tu s t r u k t u r u o t v o r e n o s t i . D r u g i m r i j e č i m a , p i t a n j e nač ina p r i s v a j a n j a zb i l j sk ih p r e d m e t a , nač ina svoj-s tvenog s p o z n a j i m o r a b i t i p o s t a v l j e n o :

1) u t e r m i n i m a k o j i i s k l j u č u j u p r i b j e g a v a n j e ideo-l o š k o m r j e š e n j u k o j e o n j e m u d a j u ideo loške o s o b e s u b j e k a t a i p r e d m e t a i s t r u k t u r a u z a j a m n o g z r ca lnog r a z a z n a v a n j a , u z a t v o r e n o m k r u g u u k o j e m se k r e ć u ;

2) u t e r m i n i m a ko j i s a č i n j a v a j u p o j a m s t r u k t u r e s p o z n a j e , spec i f i čne o t v o r e n e s t r u k t u r e , a ko j i su u j e d n o po-j a m p i t a n j a š to ga s t r u k t u r a p o s t a v l j a s p o z n a j i — š to pod-r a z u m i j e v a da su m j e s t o i f u n k c i j a tog p i t a n j a m i š l j e n i u po-s t a v l j a n j u p i t a n j a .

T a j je z a d n j i z a h t j e v n e o p h o d a n da bi se u t eme-l j i la raz l ika i z m e đ u t e o r i j e pov i j e s t i p r o i z v o d n j e s p o z n a j e (ili f i lozof i j e ) i p o s t o j e ć i h s a d r ž a j a s p o z n a j e (znanos t i ) , n e č ineći zbog toga f i l ozo f i ju j u r i d i č k o m i n s t a n c o m k o j a u »teor i ja-m a spozna je« p rav i z a k o n e za znanos t u i m e p r a v a k o j e ona s a m a sebi p r i s v a j a . To je p r a v o s a m o fait accompli insceni ra-n j a og leda lnog p r e p o z n a v a n j a k o j e f i l ozo f sko j ideologi j i za-j a m č u j e juricličko priznanje fai t a c c o m p l i j a »viših« p r o b i t a k a k o j i m a služi.

P o s t a v l j e n u t im s t r o g i m u v j e t i m a , p r o b l e m ko j i nas z a o k u p l j a izgleda ovakav : S pomoću takvog mehanizma proces spoznaje, koji se u cijelosti odvija u mišljenju, pro-izvodi spoznajno prisvajanje svog zbiljskog predmeta koji postoji izvan mišljenja, u zbiljskoni'svijetu? Ili pak, 5 pomoću kakvog mehanizma »proizvodnja« predmeta spoznaje proiz-vodi spoznajno prisvajanje zbiljskog predmeta koji egzisti-ra izvan mišljenja, 11 zbiljskom svijetu? P u k a z a m j e n a ideološ-kog p i t a n j a j a m s t v a mogućnosti s p o z n a j e , p i t a n j e m mehani-zma s p o z n a j n o g p r i s v a j a n j a zb i l j skog p r e d m e t a p o s r e d s t v o m p r e d m e t a s p o z n a j e , sadrž i u sebi i z m j e n u p r o b l e m a t i k e fcoja nas i z b a v l j u j e iz z a t v o r e n o g p r o s t o r a ideo log i je i o t v a r a n a m o tvo ren i p r o s t o r f i lozofske t e o r i j e k o j u t r a ž i m o .

17. P r i j e nego š to s t i g n e m o do našeg

p i t a n j a , s a ž m i m o e t a p e k las i čn ih n e s p o r a z u m a k o j e nas u p r a -vo t j e r a j u d a p a d n e m o u z a č a r a n i k r u g ideologi je .

60

N u d i n a m se u s tvar i za i s ta va t r en odgovor na na-še p i t a n j e , a on n a m , u d o b r o m j ez iku p r a g m a t i z m a »očigled-nosti« kaže: M e h a n i z a m k o j i m p r o i z v o d n j a p r e d m e t a spozna-je p ro izvodi s p o z n a j n o p r i s v a j a n j e zb i l j skog p r e d m e t a ? . . . Pa to j e p r a k s a ! To j e igra k r i t e r i j a p rakse . I uko l i ko nas t a j p l i t k o u m n i k os tavi u n a š o j gladi , p r e o s t a j e zadovo l j s tvo da se v a r i r a j e lovnik ili da n a m se pos luž i na to l iko nač ina , kol iko će ih bi t i p o t r e b n o da se zas i t imo . Kaže n a m se: Prak-sa je k a m e n k u š n j e , p r a k s a z n a n s t v e n o g e k s p e r i m e n t i r a n j a , e k o n o m s k a , po l i t i čka , t e h n i č k a p r a k s a , k o n k r e t n a p r a k s a ! Ili pak , da bi na s se uv j e r i l o u »marks i s t i čk i« k a r a k t e r odgovora : To je društvena p r a k s a ! Ili, da bi se s t va r »učinila« težom: D r u š t v e n a p r a k s a č o v j e č a n s t v a p o n a v l j a n a m i l i j a r d e i mili-j a r d e p u t a , t i j e k o m t i suća godina! Ili n a m se p a k se rv i r a ne-s r e tn i Enge l sov p u d i n g k o j e m u je, e to , M a n c h e s t e r p r u ž i o t a j p r e h r a m b e n i a r g u m e n t : »Dokaz je pudinga to što ga jedemo«!

N a p o m e n u t ću p r i j e svega da ta v r s t a odgovora može ima t i s v o j u d j e l o t v o r n o s t , pa d a k l e m o r a bi t i upo t r eb -l j ena kad se r ad i o t o m e da se p o b i j a ideologi ja na t e r enu ideologi je , dak le k a d se u s t r o g o m smi s lu r ad i o i deo loško j bo rb i , j e r se ideološki odgovor s i t u i r a u p r a v o na i d e o l o š k o m t e r enu p r o t i v n i k a . Dešava lo se u z n a č a j n i m p o v i j e s n i m okol-n o s t i m a i može se dogodi t i da se b o r b a m o r a poves t i na te-r e n u ideo loškog p r o t i v n i k a , a k o ga se n i j e moglo p r ivuć i na vlas t i t i t e ren , ili on n i j e z reo da tu pod igne svo j š a to r , ili t r e b a d o p r i j e t i do n j e g o v a š a t o r a . Ali ta p r a k s a i nač in upo-t r ebe ideo lošk ih a r g u m e n a t a p r i l a g o đ e n i h to j bo rb i , m o r a bi-ti p r e d m e t teorije k a k o i d e o l o š k a b o r b a u ob l a s t i ideo logi je ne bi bi la b o r b a p o d r e đ e n a z a k o n i m a i p r o h t j e v i m a prot ivni-ka, te k a k o nas ne bi p r e t v o r i l a u č is te s u b j e k t e ideo log i je ko-j u m o r a m o po tuć i . Ali d o d a t ću u is to doba da n i j e č u d n o š to nas ta v r s t a pragmatistićkog o d g o v o r a o s t a v l j a u gladi na-šeg t e o r i j s k o g p i t a n j a . To se može pokaza t i i o p ć e n i t i m i po-s e b n i m raz loz ima ko j i svi p o č i v a j u na i s t o m p r i n c i p u .

P r a g m a t i z a m z a p r a v o u bi t i t j e r a n a š e p i t a n j e u ideo log i ju , d a j u ć i m u ideo lošk i odgovor . P r a g m a t i z a m ne či-ni n i š ta d r u g o os im š to se, j e d n a k o kao ideo log i ja idealist ič-ke » teor i j e spozna j e« , u p u š t a u t r a ž e n j e j a m s t v a . J e d i n a je raz l ika u t o m e š to se k las ični idea l izam ne z a d o v o l j a v a čin je-ničkim j a m s t v o m , on želi zakonito j a m s t v o (o k o j e m u z n a m o da n i j e d r u g o do j u r i d i č k o p r e o b l i č e n j e n e k e č i n j e n i č k e si tua-ci je) , to je n j e g o v p o s a o — dok se p r a g m a t i z a m u p u š t a u tra-ž e n j e č i n j e n i č k o g j a m s t v a : uspjeha p r a k s e , ko j i če s to čini je-dini s a d r ž a j onoga š to se naziva » k r i t e r i j e m p rakse« . Na sva-ki nač in se rv i r a n a m se j a m s t v o k o j e j e n e p o b i t n a n a z n a k a ideološkog odgovo ra i p i t a n j a , dok srno mi u p o t r a z i za me-hanizmom! L i j e p o g li a r g u m e n t a da j e dokaz p u d i n g a to š to ga se j ede ! O n o š to n a s z a n i m a j e s t mehanizam k o j i n a m jam-či da j e d e m o b a š p u d i n g , a ne m l a d u s lonicu u v r u ć o j vodi ,

61

u t r e n u t k u k a d mislimo da j e d e m o naš j u t a r n j i pud ing ! Lije-pog li dokaza k a o š to j e dokaz p o n a v l j a n j a t o k o m s t o t i n u i ti-suća god ina d r u š t v e n e p r a k s e č o v j e č a n s t v a (te noć i u k o j o j su sve k r a v e crne)! T o k o m s t o t i n a ili t i suća god ina to j e »ponav-l j a n j e « , n p r . pro izvelo »istine« kao š to su u s k r s n u ć e K r i s t a , M a r i j i n o d j ev i čans tvo , sve »istine« re l ig i je , sve p r e d r a s u d e l j u d s k e »spon tanos t i« t j . sve dostignute, n a j r e s p e k t a b i l n i j e kao i n a j m a n j e r e s p e k t a b i l n e »očiglednost i« ideologi je ! Da se i ne govor i o u z a j a m n o j z a m c i k o j o m se, u u z a j a m n o s t i svo j e igre š to se p o k o r a v a istim pravilima, s u č e l j u j u idea l izam i p r a g m a t i z a m . K o j i m p r a v o m kažeš da j e p r a k s a ona k o j a j e u p r a v u , kaže idea l i zam p r a g m a t i z m u . I evo nas na kolovra-tu š to j e za tvoren i k r u g ideo loškog p i t a n j a . U sv im j e t im slu-č a j e v i m a z a j e d n i č k o p i t a n j e k o j e d o p u š t a tu ig ru u s tva r i pi-t a n j e j a m s t v a s l a g a n j a i z m e đ u s p o z n a j e (ili s u b j e k t a ) i n je -zinog zb i l j skog p r e d m e t a (ili o b j e k t a ) , t j . i deo loško p i t a n j e kao takvo .

Ali o s t a v i m o t a j općen i t i raz log da b i s m o došli do p o s e b n i h ko j i će n a s suoč i t i s našim predmetom. J e r do-v o l j n o je izgovori t i r i j e č praksa k o j a je , uze t a u s v o m ideo-l o š k o m ( idea l i s t i čkom ili e m p i r i s t i č k o m ) z n a č e n j u , s a m o sli-ka u ogledalu , p r o t u - k o n o t a c i j a teorije (pa r » supro tnos t i« p r a k s e i t e o r i j e k o j e tvo re dva t e r m i n a j e d n o g z rca lnog po-l ja) , da bi se r a z o t k r i l a igra r i j eč i š to je n j i h o v o s j ed i š t e . Tre-ba p r i zna t i d a n e m a p r a k s e općen i to , već p o s t o j e različite prakse k o j e n i su u m a n i h e j s k o m o d n o s u s t e o r i j o m k o j a bi im bi la posve o p r e č n a i s t r a n a . Jer' ne p o s t o j i s j e d n e s t r a n e t eo r i j a š to bi bila s a m o čis to b e s t j e l e s n o i n e m a t e r i j a l n o vi-đ e n j e , a s d r u g e s t r a n e p o s v e m a t e r i j a l n a p r a k s a k o j a bi b i la » p r l j a n j e r u k u « . Ta j e d i h o t o m i j a s a m o ideo lošk i mi t u k o j e m u o d r e đ e n a » t eo r i j a s p o z n a j e « r e f l e k t i r a m n o g e druga-č i je »interese« nego š to su p r o b i c i u m a : i n t e r e s e d r u š t v e n e p o d j e l e r ada , t o č n i j e p o d j e l e r a d a i z m e đ u moći (pol i t ičke, re-ligiozne, ideološke) i t l a č e n j a ( egzeku to ra ko j i su i s a m i egze-ku t i r an i ) . Čak k a d je ta d i h o t o m i j a u s lužbi r e v o l u c i o n a r n e vizi je k o j a uzv i su j e s t v a r r a d n i k a , n j i h o v a r a d a , n j i h o v i h m u -ka, n j i h o v i h b o r b i i n j i h o v e n a d e u n e i z d i f e r e n c i r a n o r n pri-m a t u p r a k s e , ona jo š o s t a j e i d e o l o š k o m , u p r a v o o n a k o kao š to j e i egalitarni k o m u n i z a m ideo loška k o n c e p c i j a c i l ja rad-n ičkog p o k r e t a . Egalitaristička je koncepcija p r a k s e u p r a v o m smis lu r i j eč i — a to k a ž e m s d u b o k i m r e s p e k t o m ko j i sva-ki m a r k s i s t d u g u j e i s k u s t v u i ž r t v a m a l j u d i či j i r a d , p a t n j e i b o r b e h r a n e i p o d u p i r u svu n a š u s a d a š n j o s t i n a š u buduć -nost sve naše raz loge da ž ivimo i da se n a d a m o — egalitaris-tička je koncepcija prakse s p r a m d i j a l e k t i č k o g ma te r i j a l i z -m a ono š to je ega l i t a r i s t i čk i k o m u n i z a m n a p r a m a znans tve-n o m k o m u n i z m u : k o n c e p c i j a k o j u t r e b a k r i t i z i ra t i i prevla-da t i da bi se na n j e z i n o m m j e s t u u t e m e l j i l a z n a n s t v e n a kon-c e p c i j a p r a k s e .

62

Ali n e m a z n a n s t v e n e k o n c e p c i j e p r a k s e bez jas-nog r a z l i k o v a n j a raz l ič i t ih p r a k s a i bez nove k o n c e p c i j e od-nosa i z m e đ u t e o r i j e i p r a k s e . Mi t e o r i j s k i u t v r đ u j e m o primat prakse, p o k a z u j u ć i da su sve raz ine d r u š t v e n o g b i v s t v o v a n j a p o p r i š t a raz l ič i t ih p r a k s a : e k o n o m s k e p r a k s e , po l i t i čke prak-se, i deo loške p r a k s e , t e h n i č k e p r a k s e i z n a n s t v e n e (ili teo-r i j ske ) p r a k s e . S a d r ž a j t ih raz l ič i t ih p r a k s a mi p r o m i š l j a m o p r o m i š l j a j u ć i n j i h o v u s a m o s v o j n u s t r u k t u r u k o j a j e u svim t im s l u č a j e v i m a s t r u k t u r a o d r e đ e n e p r o i z v o d n j e , p r o m i š l j a -juć i ono š to m e đ u s o b n o r a z l i k u j e te raz l ič i te s t r u k t u r e , t j . raz l ič i tu s t r u k t u r u p r e d m e t a na ko j i se one p r i m j e n j u j u , nji-hovih s r e d s t a v a p r o i z v o d n j e i o d n o s a u k o j i m a ove n a s t a j u (ti razl ič i t i e l e m e n t i i n j i h o v a k o m b i n a c i j a — Verbinc lung — oč ig ledno v a r i r a j u k a d se od e k o n o m s k e p r a k s e p r i đ e na po-l i t ičku p r a k s u , z a t i m na z n a n s t v e n u p r a k s u i na teor i j sko-f i -lozofsku p r a k s u ) . O d n o s e u t e m e l j e n o s t i i a r t i k u l a c i j e tih raz-l iči t ih p r a k s a , j e d n i h s d r u g i m a , mi p r o m i š l j a m o p r o m i š l j a -juć i n j i h o v stupanj zavisnosti, n j i h o v t ip »relat ivne« au tono-m i j e ko j i su i s a m i u t v r đ e n i tipom zavisnosti i s o b z i r o m na »u p o s l j e d n j o j ins tanc i« d e t e r m i n i r a j u ć i p r a k s u , e k o n o m s k u p r a k s u . Ali mi i d e m o da l j e . Ne z a d o v o l j a v a m o se t ime da s m o o d s t r a n i l i ega l i t a r i s t i čk i m i t p r a k s e , mi na sasv im n o v i m te-m e l j i m a p o i m a m o o d n o s t e o r i j e i p r a k s e ko j i je m i s t i f i c i r a n u idea l i s t i čko j ili e m p i r i s t i č k o j koncepc i j i . S m a t r a m o d a je, ma-k a r i u vr lo r u d i m e n t a r n i m obl ic ima , s t anov i t i e l e m e n t »spo-zna je« , i ako d u b o k o p rože t i deo log i jom, uv i j ek već p r i s u t a n u p r v i m s t u p n j e v i m a p r a k s e , o n i m a ko j i se ne m o g u p roma-t ra t i počevš i od e l e m e n t a r n i h p r a k s a » n a j p r i m i t i v n i j i h « druš-tava. Na d r u g o m k r a j u pov i j e s t i p r a k s a s m a t r a m o da ono š to je z a j e d n i č k o nazvano teorijom, u s v o j i m »na jč i s t i j im« fo rma-ma, o n i m a ko j i izgleda s t a v l j a j u u ig ru u p r a v o moć i s a m o g m i š l j e n j a (npr . m a t e m a t i k a ili f i lozof i ja ) , izvan svake nepo-s r e d n e veze s » k o n k r e t n o m p r a k s o m « , u s t r o g o m je smis lu određena praksa, z n a n s t v e n a ili t e o r i j s k a p r a k s a , i s a m a dje-l j iva u više g r a n a ( razn ih znanos t i , m a t e m a t i k e , f i lozof i je ) . Ta je p r a k s a teorijska: ona se od d r u g i h n e t e o r i j s k i h p r a k s a r a z l i k u j e po tipu p r e d m e t a (p rvo tne m a t e r i j e ) ko j i p r eob ra -žava p r e m a s r e d s t v i m a p r o i z v o d n j e k o j e u p o t r e b l j a v a i druš-t veno -h i s t o r i j sk im o d n o s i m a u k o j i m a pro izvodi ; n a p o k o n , p r e m a l ipu p r e d m e t a ko j i p ro izvodi ( spozna je ) .

G o v o r e n j e o k r i t e r i j u p r a k s e u p i t a n j u t e o r i j e za-d o b i j a t ada , kao u o s t a l o m u s v a k o j d r u g o j p r aks i , svo j pun i smi sao : j e r u p r a v o j e teorijska praksa s a m a sebi v l a s t i t im kri-t e r i j e m , sadrž i u p r a v o u sebi d e f i n i r a n e o b r a s c e vrednovanja kva l i t e t a svoga p r o i z v o d a , t j . k r i t e r i j e z n a n s t v e n o s t i p ro i zvoda z n a n s t v e n e p r a k s e . D r u k č i j e n i j e n i u s t v a r n o j p r a k s i znano-sti : j e d n o m k a d su za i s ta k a n s t i t u i r a n e i r azv i j ene , o n e nema-ju n i k a k v e p o t r e b e za v e r i f i k a c i j o m izvanjskih p r a k s a k a k o bi p roglas i la » is t in i t ima«, t j . spoznajama, s p o z n a j e š to ih one

63

pro izvode . N i j e d a n m a t e m a t i č a r na sv i j e tu ne čeka da f iz ika, u k o j o j su inače p r i m i j e n j e n i č i tavi d i je lov i m a t e m a t i k e , ve-r i f i c i r a j e d a n t e o r e m da b i ga p rog las i l a d o k a z a n i m : ->istinu« n j e z i n a t e o r e m a 100% j o j o s i g u r a v a j u č i s to unutrašnji kri-t e r i j i p r a k s e m a t e m a t i č k o g i zvođen ja , dak le kriterij matema-tičarske prakse, t j . p o s t i g n u t e f o r m e p o s t o j e ć e m a t e m a t i č k e znans tvenos t i . To m o ž e m o reći i o r e z u l t a t i m a svake znano-sti : b a r e m za n a j r a z v i j e n i j e , i u p o d r u č j i m a s p o z n a j e k o j i m a v l a d a j u na z a d o v o l j a v a j u ć i nač in , one s a m e o s i g u r a v a j u 'kri-t e r i j v a l j a n o s t i svo j ih s p o z n a j a — s t im š to se t a j k r i t e r i j p o t p u n o m i j e š a sa s t r o g i m f o r m a m a o d v i j a n j a p r o m a t r a n e z n a n s t v e n e p r a k s e . To m o ž e m o reći i o » e k s p e r i m e n t a l n i m « z n a n o s t i m a : k r i t e r i j su n j i h o v e t e o r i j e pokusi ko j i tvore for-m u n j i h o v e t e o r i j s k e p r a k s e . To m o r a m o reći i o znanos t i

! k o j a nas n a j v i š e z a n i m a : o h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u , j Marxova j e t e o r i j a mog la bi t i u s p j e š n o p r i m i j e n j e n a za to { š to j e »ist ini ta«, ona n i j e i s t in i ta za to š to j e u s p j e š n o p r imi -I j e n j e n a . P r a g m a t i s t i č k i k r i t e r i j može posve o d g o v a r a t i tehni-i ci k o j a n e m a d rugog h o r i z o n t a o s i m svog d j e l a t n o g po l j a ,

ali ne i z n a n s t v e n i m s p o z n a j a m a . M o r a m o s p u n o m s t r o g o š ć u k r e n u t i d a l j e i odb i t i da više ili m a n j e p o s r e d n o m a r k s i s t i č k u t e o r i j u pov i j e s t i p o i s t o v j e ć u j e m o s e m p i r i s t i č k i m m o d e l o m k a k v e n e o d r e đ e n e »hipoteze« č i j u bi verifikaciju t r eba lo oče-kivati od pol i t ičke p r a k s e pov i j e s t i k a k o bi se m o g l a u t v r d i t i »istina«. N i j e k a s n i j a p o v i j e s n a p r a k s a ona k o j a spoznaji š to j u j e p ro i zveo M a r x može d a t i n j e z i n a svojstva s p o z n a j e : kri-te r i j »istine« s p o z n a j a š to ih je pro izve la M a r x o v a t e o r i j s k a p r a k s a dan j e u s a m o j n j e g o v o j t e o r i j s k o j p r a k s i , t j . u n je-z ino j d o k a z n o j va l j anos t i , z n a n s t v e n i m s v o j s t v i m a formi ko-j e su os igu ra l e p r o i z v o d n j u t ih s p o z n a j a . M a r x o v a je teor i j -ska p r a k s a k r i t e r i j »istine« s p o z n a j a š to ih j e pro izveo Marx , i u p r a v o zbog toga š to se rad i lo baš o s p o z n a j a m a , a ne o n e o d r e đ e n i m h i p o t e z a m a , one su da le r e z u l t a t e koj i su poz-nat i , i u k o j i m a ne s a m o u s p j e s i nego i n e u s p j e s i tvore podob-na »iskustva« za r e f l e k s i j u t e o r i j e o sebi i svom u n u t r a š n j e m razv i tku .

No ta r a d i k a l n a i n t e r i o r n o s t k r i t e r i j a p r a k s e u z n a n s t v e n o j p r a k s i n i k a k o ne i s k l j u č u j e , u z n a n o s t i m a g d j e on važi bez o g r a n i č e n j a , o r g a n s k e o d n o s e s d r u g i m p r a k s a m a ko je t im z n a n o s t i m a p r i s k r b l j u j u d o b a r dio n j i h o v e p r v o t n e m a t e r i j e , a p o n e k a d čak idu do t l e da u t e o r i j s k o j s t r u k t u r i tih znanos t i izaz ivaju više ili m a n j e d u b o k e p o r e m e ć a j e , to s a m d r u g d j e d o v o l j n o p o k a z a o a da bi b io n e p o z n a t s m i s a o onoga š to j e n e t o m rečeno . Da u z n a n o s t i m a na p u t u sazri-j e v a n j a , a pogo tovo u p o d r u č j i m a k o j i m a d o m i n i r a ideološ-ka »spozna ja« , i n t e r v e n c i j a d r u g i h p r a k s a igra čes to odre-đ u j u ć u k r i t i čku ulogu, k o j a čak m o ž e bi t i r e v o l u c i o n a r n a , to s a m već p o k a z a o u n e d v o s m i s l e n i m t e r m i n i m a . Ali ni tu ne može bi t i p i t a n j e u t o m e da se u ega l i t a r i s t i čko j koncepc i j i

64

p r a k s e uguš i spec i f i čn i n a č i n i n t e r v e n c i j e o d r e đ e n e p r a k s e u n e d v o s m i s l e n i m t e r m i n i m a . Ali ni tu ne može b i t i p i t a n j e u t o m e da se u e g a l i t a r i s t i č k o j k o n c e p c i j i p r a k s e uguš i spe-cif ični n a č i n i n t e r v e n c i j e o d r e đ e n e p r a k s e u p o l j u o d r e đ e n e t eo r i j ske , j o š ideo loške ili tek z n a n s t v e n o n a s t a j u ć e p rakse , ni p r e c i z n a f u n k c i j a te i n t e r v e n c i j e ni t i , pogotovo , ( t eo r i j ska ) forma u k o j o j se ta i n t e r v e n c i j a vrši . . Mi d o b r o z n a m o , da u z m e m o n j egov p r i m j e r , da su n a j ž i v o t n i j a i n a j o z b i l j n i j a Marxova i s k u s t v a (n j egova i skus tva p o l e m i č a r a »pr i s i l j enog da kaže s v o j u r i j e č o po l i t i čk im p i t a n j i m a « u Rajnskim novi-nama; n j e g o v o n e p o s r e d n o i skus tvo iz p r v i h o rgan i zac i j a bor-be p a r i š k o g p r o l e t a r i j a t a ; n j egovo r e v o l u c i o n a r n o i skus tvo iz 48. god ina) i n t e r v e n i r a l a u n j e g o v o j t e o r i j s k o j p r a k s i i u o b r a t u k o j i ga j e od ideo loške t e o r i j s k e p r a k s e doveo do z n a n s t v e n e t e o r i j s k e p r a k s e : ali ona su u n j e g o v o j t e o r i j s k o j p r a k s i i n t e r v e n i r a l a u formi predmeta iskustva, odnosno eks-perimentiranja, t j . u f o r m i novih predmeta mišljenja, »ideja«, p o t o m p o j m o v a č i j a j e p o j a v a , u n j i h o v o j k o m b i n a c i j i (Ver-b i n d u n g ) s d r u g i m p o j m o v n i m r e z u l t a t i m a (pro iz i š l im iz n j e m a č k e f i lozof i j e i eng leske po l i t i čke e k o n o m i j e ) , p r i d o n i j e -la da se s ru š i t eo r i j sk i , j o š ideološki t e m e l j na k o j e m u je on do t a d a živio ( t j . misl io) .

18. Ne i s p r i č a v a m se zbog tog dugog

z a o k r e t a : n i j e on j ed in i . Bi lo j e p o t r e b n o da u k l o n i m o zapre-ku ideo lošk ih odgovo ra na n a š e p i t a n j e , a da bi se to učini lo, bi lo je n e o p h o d n o r a z j a s n i t i i deo lo šku k o n c e p c i j u p r a k s e ko-ja n i j e u v i j e k š t e d j e l a ni m a r k s i z a m i za k o j u će s v a t k o priz-na t i da v lada dugo, te da će bez s u m n j e j o š z a d u g o v lada t i nad s u v r e m e n o m f i l o z o f i j o m i n j e z i n i m n a j č a s n i j i m i na j -p l e m e n i t i j i m p r e d s t a v n i c i m a kao š to j e p r i m j e r i c e S a r t r e . Tu s m o d o s p j e l i — i z b j e g a v a j u ć i r a s k r š ć e ega l i t a rne p r a k s e ili, kao š to se l i j epo kaže u f i lozof i j i , »praxisa« — do toga da p r i z n a m o k a k o p r e d n a m a o s t a j e s a m o j e d a n pu t , u z a k d o d u š e ali o tvo ren , ili ga b a r e m t r e b a o tvor i t i . P o n o v i m o dak le naše p i t a n j e : k o j i m mehanizmom p r o i z v o d n j a predme-ta spoznaje p ro i zvod i s p o z n a j n o p r i s v a j a n j e zbiljskog pred-meta š to p o s t o j i izvan m i š l j e n j a , u z b i l j s k o m s v i j e t u ? Govo-r i m o u p r a v o o m e h a n i z m u , i to o m e h a n i z m u k o j i n a m m o r a p ruž i t i o b j a š n j e n j e spec i f i čne č i n j e n i c e : nač ina p r i s v a j a n j a sv i j e t a s p e c i f i č n o m p r a k s o m s p o z n a j e k o j a se u c i je los t i od-nosi na svo j predmet ( p r e d m e t s p o z n a j e ) razl iči t od zbiljskog predmeta k o j i ona s p o z n a j e . U p r a v o o v d j e p r i j e t e n a j v e ć e o p a s n o s t i . T r e b a ima t i u v idu da m o g u da t i s a m o p r v e argu-m e n t e za p o j a š n j e n j e p o s t a v l j e n o g p i t a n j a , a ne i odgovor na to p i t a n j e .

5 Kako čitati Kapital 65

Da bi se f o r m u l i r a l a ta p o j a š n j e n j a , m o r a m o za-poče t i s j e d n o m vrlo z n a č a j n o m raz l ikom.

Kad p o s t a v l j a m o p i t a n j a m e h a n i z m u s p o m o ć u ko jeg predmet s p o z n a j e p ro izvodi s p o z n a j n o p r i s v a j a n j e zbiljskog predmeta, t ada p o s t a v l j a m o posve raz l ič i to p i t a n j e od p i t a n j a u v j e t a proizvodit je s p o z n a j a . Ovo z a d n j e p i t a n j e p r i p a d a teor i j i povi jes t i t e o r i j s k e p r a k s e k o j a je , kao š to s m o vid je l i , m o g u ć a s a m o uko l iko u k l j u č u j e p o j m o v e š to dopuš-t a j u da se p o j m i s t r u k t u r a te p r a k s e i pov i j e s t n j e n i h preo-b r a ž a j a . P i t a n j e ko j e p o s t a v l j a m o novo j e p i t a n j e ko j e za-p r a v o š u t k e prelazi u d r u g o . T e o r i j a pov i jes t i s p o z n a j e ili t e o r i j a pov i j e s t i t e o r i j s k e p r a k s e p o k a z u j e n a m k a k o su, k roz povi jes t niza razn ih n a č i n a p r o i z v o d n j e , s t v o r e n e l jud-ske s p o z n a j e , p r i j e svega u ob l iku ideologi je , a p o t o m u ob-liku znanos t i . Ona p r e d nas iznosi na v id je lo s p o z n a j e , nji-hov razvi tak , g r a n a n j e , r a s k i d e i u n u t r a š n j e t e o r i j s k e p revra -te u p r o b l e m a t i c i k o j a u p r a v l j a n j i h o v o m p r o i z v o d n j o m , k a o i sve veću p o d j e l u š to se u n j i h o v o j d o m e n i u s p o s t a v l j a iz-m e đ u ideo lošk ih s p o z n a j a i z n a n s t v e n i h s p o z n a j a i td. Ta po-v i jes t uz ima s p o z n a j e u s v a k o m t r e n u t k u n j i h o v a razv i tka za ono što one jesu, bi lo da se p r o g l a š a v a j u s p o z n a j a m a ili ne, bilo da su ideološke ili z n a n s t v e n e , j e d n o m r i j e č j u uzi-m a ih kao spoznaje. Ona ih p r o m a t r a j e d i n o kao pro izvode , kao rezu l t a t e . Ta n a m pov i j e s t d a j e u p r a v o r a z u m i j e v a n j e m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e s p o z n a j a ; ona n a m ne d a j e , za neku p o s t o j e ć u s p o z n a j u u elanom m o m e n t u pov i j e snog p rocesa n jez ine p r o i z v o d n j e , r a z u m i j e v a n j e mehanizma s p o m o ć u ko-jega ta p r o m a t r a n a s p o z n a j a , za onoga tko n j o m e r u k u j e kao s p o z n a j o m , i s p u n j a v a s v o j u f u n k c i j u s p o z n a j n o g p r i s v a j a n j a zb i l j skog p r e d m e t a p o s r e d s t v o m n j e z i n a m i š l j e n o g p r e d m e t a . A u p r a v o je t a j m e h a n i z a m ono š to nas z a n i m a .

T r e b a li više p rec iz i r a t i naše p i t a n j e ? T e o r i j a po-vi jes t i »pro izvodnje« s p o z n a j a p r u ž a n a m uv i j ek s a m o utvr-đ i v a n j e s l i j edeće č in j en ice : evo s p o m o ć u k o j e g su mehani -z m a p ro i zvedene s p o z n a j e . Ali ova t v r d n j a u z i m a s p o z n a j u kao činjenicu č i j e m i j e n e i r azno l ikos t i ona p r o u č a v a , j edna-ko kao i u č i n k e s t r u k t u r e t e o r i j s k e p r a k s e k o j a ih pro izvodi , kao i one p ro izvode š to p r e d s t a v l j a j u s p o z n a j e — n i k a d ne p r o m i š l j a j u ć i na činjenicu da ovi proizvodi rusu 'odo kakvi proizvodi, već upravo spoznaje. T e o r i j a p r o i z v o d n j e s p o z n a j a ne vodi dak le r a č u n a o o n o m e š to p r e d l a ž e m o da se nazove »spozna jn i čin« ko j i je o sob i tos t n a r o č i t i h p ro i zvoda kao š to su s p o z n a j e . Naše se novo p i t a n j e odnos i u p r a v o na t a j »spoz-n a j n i čin« (na ono što M a r x naziva »spozna j i s v o j s t v e n i m načinom p r i s v a j a n j a svi je ta«) . Mehanizam ko j i k a n i m o raz-j a sn i t i j e s t m e h a n i z a m koj i p ro izvodi t a j spoznajni čin u t im posve s a m o s v j e s n i m p r o i z v o d i m a k o j e n a z i v a m o s p o z n a j a m a .

I tu se ope t ( je r n ikad n e ć e m o izbjeći s u d b i n u da svagda m o r a m o o t k l a n j a t i p o g r e š n e p r e d o d ž b e k a k o b i s m o

66

p r o k r č i l i pu t š to o t v a r a p r o s t o r n a š e m i s t r a ž i v a n j u ) nalazi-m o p r e d i l u z i j a m a k o j e t r e b a razobl ič i t i i s ruš i t i . M o ž e m o u s tvar i pas t i u i s k u š e n j e da t a j m e h a n i z a m koj i n a s t o j i m o r a z j a s n i t i p r i p i š e m o izvor ima, da k a ž e m o k a k o s p o z n a j n i čin koj i se za nas o č i t u j e u č is t im ob l i c ima s t roge znanos t i , po-t j eče p r e k o b e s k r a j n o g niza posredovanja u p r a v o iz s a m e zbi l je . T a k o se u m a t e m a t i c i p a d a u i s k u š e n j e da se spozna j -ni čin ove ili one osob i to a p s t r a k t n e f o r m u l e misli kao pro-čišćeni i k r a j n j e f o r m a l i z i r a n i eho ovog ili onog realiteta, bi-lo k o n k r e t n o g p r o s t o r a , bi lo p r v o b i t n i h k o n k r e t n i h r a d n j i i o p e r a c i j a l j u d s k e p r a k s e . Složit ć e m o se da je i z m e đ u kon-k r e t n e p r a k s e z e m l j o m j e r a i p i t a g o r e j s k e ili euk l idovske a p s t r a k c i j e u s t a n o v i t o m t r e n u t k u došlo do »raz i laženja« ali ć e m o o tom raz i l ažen ju misl i t i kao o »od l j ep l j i van ju« i otis-k i v a n j u k o n k r e t n i h ob l ika i r a d n j i r a n i j e p r a k s e u e l e m e n t u »idealnost i« . Ali svi p o j m o v i k o j i m a ć e m o p r i b j e ć i da b i s m o neš to spozna l i o g o l e m o m p r o s t o r u koj i h a l d e j s k o g računovo-đu di jel i od B o u r b a k i j e v a eg ipa t skog z e m l j o m j e r a , uv i j ek će bi l i s a m o p o j m o v i s p o m o ć u ko j ih ć e m o težiti da, uz nepo-b i t n e razl ike ko j e va l j a imat i na u m u , u t e m e l j i m o o d r e đ e n i k o n t i n u i t e t smis la ko j i u p r inc ipu s p a j a spoznajni čin mo-d e r n i h m a t e m a t i č k i h p r e d m e t a sa č i n o m p r v o b i t n o g smis la š to s j e d i n j u j e p r v o b i t n i zb i l j sk i p r e d m e t , k o n k r e t n u p r a k s u i p r v o b i t n e k o n k r e t n e r a d n j e . Tako b i s m o imal i » rodnu zem-lju«, »p rvob i tno tlo« s p o z n a j n o g čina: bilo da je pos r i j ed i s am zb i l j sk i p r e d m e t iz ko j eg po izjavi e m p i r i z m a svi jes t uv i jek i zdva ja s a m o j e d a n od n jegov ih d i je lova — bi t , bi lo da je to huse r l ovsk i »predre f l eks ivn i« svi je t »života«, pas ivna a n t e p r e d i k a t i v n a s in teza , bilo da je to, n a j z a d , k o n k r e t n o s t e l e m e n t a r n i h p o s t u p a k a i r a d n j i , na č e m u d j e č j i , gene t ičk i i d rugi ps iholozi , d o p u š t a j u sebi luksuz u t e m e l j e n j a svo je » teor i je spozna je« . U sv im t im s l u č a j e v i m a zb i l j sko , konkre t -no i živo p r v o b i t n o i m a z a d a t a k da na sebe p r e u z m e p u n u o d g o v o r n o s t za s p o z n a j n i čin, dok bi se znanos t i , k roz svu po-vi jes t , pa i danas , svodi le tek na to da k o m e n t i r a j u n jegovo nas l j eđe , tj. da se p o d r e d e n a s l j e đ u . Kao š to čov j ečans tvo , p r e m a d o b r o j k r š ć a n s k o j teologij i , živi s a m o u p r v o b i t n o m g r i j e h u , t ako bi tobože u stvari postojao prvobitni čin spoz-naje p ro iz i šao iz najkonkretni j ih ob l ika zbilja, života i p rak-se, t j . o n a j š to se u n j i m a gubi i s n j i m a se p o i s t o v j e ć u j e — p r v o b i t n i čin s p o z n a j e čij i bi neizbr is ivi žig i d a n a s nosili » n a j a p s l r a k t n i j i « znanstveni p r e d m e t i . T r e b a li r a s p r a v l j a t i o p r o b l e m a t i c i k o j u p r e t p o s t a v l j a ova j »model«? S l u t i m o da je n j e z i n o j k o n z i s t e n t n o s t i p o t r e b n a p o m o ć mi t a o poče tku , o i zvo rnom n e d e l j i v o m j e d i n s t v u i zmeđu subjekta i objekta, i zmeđu zbi l je i s p o z n a j e o n j o j , dak le o genezi, svim apstrak-cijama i pogo tovo n e i z b j e ž n i m posredovanjima. U s p u t ć e m o p r e p o z n a t i ci jel i niz t i p i čn ih p o j m o v a k o j e je f i lozof i j a X V I I I s to l j eća p roš i r i l a s v i j e t o m i ko j i cva tu gotovo p o s v u d a , pa

67

čak i u d j e l i m a m a r k s i s t i č k i h spec i j a l i s t a — ali za k o j e s m o posve u v j e r e n i da n e m a j u m n o g o veze s M a r x o m , j e r su »skrojeni« za ideo loške f u n k c i j e k o j e se od n j i h o č e k u j u .

I b u d u ć i da s m o stigli dovde , r e c i m o o t v o r e n o : na p u t u tog e m p i r i z m a ko j i se i z d a j e za m a t e r i j a l i s t i č k i ili se s u b l i m i r a u a n t e p r e d i k a t i v n i idea l i zam, u idea l i zam »izvornog tla« ili »prakse«, n e m a m a r k s i z m a , kao š to ni u idea l i zmu i p o j m o v i m a k o j e je on s tvo r io ni za t r e n u t a k ne m o ž e m o na-ći n i t r u n k e m a r k s i z m a . P o j m o v e p r v o b i t n o s t i » izvornog tla«, geneze i p o s r e d o v a n j a t r e b a a p r io r i uze t i kao s u m n j i v e : ne s a m o zbog toga š to u v i j e k u m a n j o j ili većo j m j e r i u n o s e ide-o log i ju ko j i ih je pro izvela , nego i zbog toga š to su i sk l juč ivo za u p o t r e b u kao p ro izvod i te ideologi je , uv i j ek po p rav i lu n j ez in i n o m a d i i u v i j e k je m a n j e v i š e n o s e u sebi . N i j e slu-č a j n o š to S a r t r e i svi oni ko j i n e m a j u ć i n j egov t a l ena t osje-ć a j u p o t r e b u da i s p u n e p r a z n i n u i z m e đ u » a p s t r a k t n i h « kate-g o r i j a i » k o n k r e t n o g « , uvel iko z l o r a b e početak, genezu i pos-redovanja. P o j a m izvornos t i , o d n o s n o p o č e t k a , i m a za funkc i -ju , kao u p r v o b i t n o m g r i j e h u , da u j e d n u r i j e č s a ž m e ono š to t r e b a nemis l i t i k a k o bi se mog lo mis l i t i ono š to se želi mis l i t i . P o j a m geneze i m a z a d a t a k da, z a k r i v a j u ć i ih z a m i j e n i proiz-v o d n j u ili p r o m j e n u , č i je bi p r i z n a n j e ugrozi lo ž ivotni kont i -nu i t e t e m p i r i s t i č k e s h e m e pov i j e s t i . P o j m u j e p o s r e d o v a n j a n a m i j e n j e n a p o s l j e d n j a u loga: da na m a g i č a n nač in , u praz-n o m p r o s t o r u , o s igu ra vezu i z m e đ u t e o r i j s k i h p r i n c i p a i »kon-kre tnog« , kao š to z idar i l ančano , iz r u k e u r u k u , d o b a c u j u opeke . U s v a k o m s l u č a j u r i j e č j e o f u n k c i j a m a m a s k i r a n j a i t e o r i j s k e podva l e k o j e n e s u m n j i v o m o g u sv jedoč i t i o s tvar-n o j d o b r o j vol j i i z b u n j e n o s t i , kao i o žel j i da se ne izgubi t e o r i j s k a k o n t r o l a n a d d o g a đ a j i m a , ali k o j e su ipak , u naj -većem b r o j u s luča j eva , s a m o o p a s n e t e o r i j s k e f ikc i je . Pr imi-j e n j e n i na naše p i t a n j e , ti n a m p o j m o v i o s i g u r a v a j u o lako r j e š e n j e : oni tvore l anac i zmeđu p r v o b i t n o g č ina s p o z n a j e i a k t u a l n o g č ina s p o z n a j e , n u d e ć i n a m kao r j e š e n j e p u k o po-s t a v l j a n j e , ili z a p r a v o n e p o s t a v l j a n j e p r o b l e m a .

19. P o k u š a j m o dak le k r e n u t i još ne-

kol iko k o r a k a n a p r i j e d u p r o s t o r u ko j i s m o u p r a v o otvor i l i .

K a o š to s m o v id je l i da nas p r i b j e g a v a n j e n e k o m z b i l j s k o m p r v o b i t n o m p r e d m e t u ne može o m e s t i k a k o bis rno p o j m i l i r az l iku i zmeđu p r e d m e t a s p o z n a j e i zb i l j skog pred-m e t a , t a k o s m o uočil i da na izvorni »čin spozna j e« ne može svali t i b r igu da u m j e s t o nas misl i o m e h a n i z m u a k t u a l n o g č ina s p o z n a j e . I za is ta , z n a m o da ova dva p r o b l e m a tvo re sa-m o j e d a n p r o b l e m , j e r odgovor ko j i t r a ž i m o može n a m da t i

68

s a m o z b i l j n o s t a k t u a l n o g čina s p o z n a j e , a ne m i t p r v o b i t n o g ! č ina . U t o m s m o pog ledu u i s tom p o l o ž a j u u k o j e m j e bio M a r x k o j i n a m na sebi svo j s tven nač in kaže k a k o t r e b a raz-j a sn i t i u p r a v o s p o z n a j u »Gliederunga« ( a r t i ku l i r anog , hije-r a r h i z i r a n o g i s i s t e m a t i z i r a n o g k o m b i n i r a n j a ) aktualnog d r u š t v a da bi se r a z u m j e l i p r e t h o d n i oblici, a s a m i m t im i n a j p r i m i t i v n i j i oblici . Pozna t a r ečen i ca o » a n a t o m i j i čovje-ka kao k l j u č u za a n a t o m i j u m a j m u n a « i ne znači zac i je lo niš-ta d r u g o : n a r a v n o , ona tvori j e d i n s t v o s o n o m d r u g o m reče-n i c o m iz Uvoda, n a i m e da mi ne s p o z n a j e m o k a t e g o r i j e kroz n j i h o v u p o v i j e s n u genezu ili n j i h o v o p r e p l i t a n j e s r a n i j i m ob-l ic ima, nego ih s h v a ć a m o s p o m o ć u sus t ava n j i h o v e ispre-p l e t enos t i u d a n a š n j e m d r u š t v u . T a j na s s u s t a v u p u ć u j e u r a z u m i j e v a n j e p roš l ih f o r m a c i j a i d a j u ć i n a m p o j a m razno-likosti te i sp r ep l e t enos t i . R a n i j e č ine može n a m is to t ako ra sv i j e t l i t i r a z u m i j e v a n j e m e h a n i z m a a k t u a l n o g č ina spozna-je . O d b a c i v a n j e o b r a ć a n j a p o č e t k u u u z a j a m n o j je vezi s v e o m a o z b i l j n o m t e o r i j s k o m p o t r e b o m od k o j e zavisi ob jaš -n j e n j e n a j p r v o b i t n i j i h ob l ika , m o d u s a a k t u a l n o g sustavnog sp le ta k a t e g o r i j a ko j e se d j e l i m i č n o iznova nalaze u p r i j a š -n j i m ob l i c ima .

Tu p o t r e b u m o r a m o p r o m a t r a t i kao kons t i tu t iv -nu M a r s o v o j t eo r i j i u samoj oblasti teorije povijesti. Bi t ću j a sn i j i . K a d M a r x p r o u č a v a m o d e r n o b u r ž o a s k o d r u š t v o , on u s v a j a p a r a d o k s a l n o s t a j a l i š t e . P o s t o j e ć e d r u š t v o o n p r i j e svega s h v a ć a kao p o v i j e s n i rezultat, d a k l e kao r ezu l t a t š to ga j e pro izvela pov i j e s t . On n a s izgleda posve p r i r o d n o uvodi u hege lovsko s h v a ć a n j e , p r e m a k o j e m u j e r ezu l t a t kao t akav n e d j e l j i v od svo je geneze, t a k o da ga t r e b a shva t i t i kao »re-zul ta t svoga n a s t a n k a « . M a r x z a p r a v o i s t o v r e m e n o k r e ć e sas-vim d r u g i m p u t e m ! »Ne radi se o mjestu koje ekonomski odnosi historijski zauzimaju u uzastopnom slijedu različitih društvenih oblika. Još manje o njihovom redoslijedu u ideji (Proudhon) (jednoj izopačenoj predodžbi historijskog kreta-nja). Radi se o njihovoj strukturi u modernom buržoaskom društvu«. (Uvod, s t r . 236). Bijeda filozofije već s a sv im s t rogo izražava is tu i d e j u : »Kako bi sama logička formula kretanja, slijeda, vremena mogla objasniti cjelinu društva u kojoj svi odnosi istovremeno koegzistiraju i uzajamno se podržavaju?« P r e d m e t je M a r x o v a i z u č a v a n j a d a k l e a k t u a l n o g r a đ a n s k o d r u š t v o , ko j e je m i š l j e n o kao pov i j e sn i rezultat; ali ne s a m o da se r a z u m i j e v a n j e tog d r u š t v a ne odv i j a s p o m o ć u t eo r i j e geneze tog r ezu l t a t a , nego se u p r a v o i sk l juč ivo o d v i j a pomo-ću t e o r i j e »cjeline«, t j . aktualne strukture društva, a da pr i t o m e u o p ć e ne do t i če n j e g o v u genezu . To p a r a d o k s a l n o s ta ja -lište k o j e Marx ka t ego r i čk i a f i r m i r a kao a p s o l u t n i u v j e t mo-gućnos t i svo je t e o r i j e pov i jes t i , j a s n o u k a z u j e na p o s t o j a n j e dvaju posebnih p r o b l e m a . P o s t o j i n a i m e t eo r i j sk i p r o b l e m ko j i t r e b a pos t av i t i i r i j e š i t i da bi se o b j a s n i o m e h a n i z a m s

69

p o m o ć u ko j ega j e pov i j e s t k a o r e z u l t a t a proizvela t a j ak tua l -ni čin kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e . Ali u is to doba va l j a pos ta-viti i r i j e š i t i d rugi , a p s o l u t n o d r u g a č i j i p r o b l e m k a k o bi se r a z u m j e l o da je t a j r ezu l t a t u p r a v o o d r e đ e n i društveni na-čin p r o i z v o d n j e , da je t a j r ezu l t a t u p r a v o o d r e đ e n i obl ik d r u š t v e n e zbi l je , a ne bi lo ko j a zb i l j a . T a j d rug i p r o b l e m tvori p r e d m e t t eo r i j e Kapitala — ni za t r e n u t a k se ne mi ješa-juć i s o n i m p r v i m .

Tn za r a z u m i j e v a n j e Marxa t e m e l j n u razl iku mo-žemo izrazit i ako k a ž e m o da M a r x p r o m a t r a s u v r e m e n o druš-tvo (i svaki d rug i p roš l i d r u š t v e n i obl ik) i s t o d o b n o kao rezul-tat i kao društvo. U p r a v o t e o r i j a m e h a n i z m a p r e t v a r a n j a jed-nog n a č i n a p r o i z v o d n j e u d rug i , t j . t e o r i j a ob l ika p r i j e l aza j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e u drugi , m o r a pos tav i t i i r i j e š i t i p r o b l e m rezultata, o d n o s n o p o v i j e s n o g p r o i z v o đ e n j a n a k o n nač ina p r o i z v o d n j e , neke d r u š t v e n e f o r m a c i j e . Ali s u v r e m e n o d r u š t v o n i j e s a m o rezu l t a t , p ro i zvod : o n o j e t a j s v o j e v r s n i r ezu l t a t i t a j svo jev r sn i proizvod š t o f u n k c i o n i r a j u kao društ-vo, za raz l iku od d r u g i h r ezu l t a t a , d r u g i h p r o i z v o d a k o j i f u n k -c i o n i r a j u posve d r u g a č i j e . Na t a j d rug i p r o b l e m o d g o v a r a te-o r i j a s t r u k t u r e nač ina p r o i z v o d n j e , t e o r i j a Kapitala. Ona pro-m a t r a d r u š t v o kao »cjel inu«, i to ne kao bi lo k o j u c je l inu , već kao cjelinu koja funkcionira kao društvo. Ta t e o r i j a pot-p u n o a p s t r a h i r a d r u š t v o kao rezu l t a t — i za to M a r x tvrdi da svako o b j a š n j e n j e s p o m o ć u k r e t a n j a , s l i j eda , v r e m e n a , ge-neze, u prav i lu ne može odgovor i t i na ova j p r o b l e m , koj i jc posve d rugač i j i . Da b i s m o ovo is to kazali p o g o d n i j i m jezi-kom, p r e d l a ž e m s l i j edeću t e r m i n o l o g i j u : ono š to M a r x prou-čava u Kapitalu j es t m e h a n i z a m s p o m o ć u k o j e g a t a j rezul-tat p r o i z v o d n j e pov i jes t i egz i s t i ra kao društvo; m e h a n i z a m je dak le t a j koj i t om p ro izvodu pov i j e s t i , k a k a v je u p r a v o p ro i zvod-d ruš tvo k o j e on p r o u č a v a , p r i d a j e svo j s tvo proiz-v o đ e n j a »društvenog čina«, z a h v a l j u j u ć i k o j e m t a j r ezu l t a t egzis t i ra kao društvo, a ne kao h r p a p i j e s k a , m r a v i n j a k , skla-diš te o r u đ a ili ob i čna l j u d s k a gomi la . K a d n a m M a r x dak le kaže da o b j a š n a v a n j e d r u š t v a s p o m o ć u n j e g o v e geneze is-p u š t a iz vida »cjelinu« d r u š t v a k o j u u p r a v o teži o b j a s n i t i , t ada on svo ju t e o r i j s k u p a ž n j u u s r e d o d o i o č u j e na odgoneta -n j e m e h a n i z m a s p o m o ć u ko jeg t a j r ezu l t a t f u n k c i o n i r a upra-vo kao društvo, dak le m e h a n i z m a ko j i p ro izvodi »društveni ćiu« svo j s tven k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e . Mehani -zam p r o i z v o đ e n j a tog » d r u š t v e n o g čina« dolazi do c i l ja s a m o uko l i ko su izloženi svi učinci m e h a n i z m a , t a k o da se oni pro-izvode u p r a v o u obl iku u č i n k a ko j i tvore k o n k r e t n i , sv jesn i ili ne sv j e sn i odnos p o j e d i n a c a s p r a m d r u š t v a kao d r u š t v a , to znači sve do uč inaka fe t i š i zma ideo log i je (ili »obl ika društ-vene svi jest i« — Predgovor za Prilog. . .) u k o j i m a l jud i , svjes-no ili ne sv j e sno , svo je ide je , p l a n o v e , p o n a š a n j a i f u n k c i j e p r o ž i v l j a v a j u kao društvene. Iz toga ugla Kapital t r e b a p ro-

70

m a t r a t i kao t e o r i j u m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e društvenog čina u sv i j e tu kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e . Da je taj društveni čin različi t ov isno o raz l ič i t im n a č i n i m a p r o i z v o d n j e , u to poči-n j e m o s u m n j a t i , b a r e m na t e m e l j u r a d o v a s u v r e m e n e etnolo-gi je i pov i j e s t i . Da j e mehanizam p r o i z v o d n j e raz l ič i t ih d ruš t -venih č ina različit ovisno o raz l ič i t im n a č i n i m a p ro i zvodn je , t eo r i j sk i rečeno , i m a m o sve razloge cla u to v j e r u j e m o . Da n a m točna sv i jes t o o d r e đ e n o m p r o b l e m u što ga u k l j u č u j e t eo r i j a Kapitala o t v a r a nove vid ike i p o s t a v l j a u j e d n o nove p r o b l e m e , to p o č i n j e m o nas luć iva t i . M e đ u t i m , i s t o v r e m e n o s h v a ć a m o a p s o l u t n o p r e s u d n o z n a č e n j e onih neko l iko oštro-u m n i h r ečen i ca iz Bijede filozofije i Uvoda iz 57. u k o j i m a nas M a r x u p o z o r a v a cla on t raga za neč im sasv im d r u g a č i j i m nego š to j e r a z u m i j e v a n j e m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e d r u š t v a kao rezultata pov i j e s t i : on teži r a z u m i j e v a n j u m e h a n i z m a »pro izvodnje« društvenog čina kroz t a j r ezu l t a t koj i u stva-ri p r e d s t a v l j a zb i l j sk i p o s t o j e ć e društvo.

D e f i n i r a j u ć i t ako u n e m i l o s r d n o j d i s t i nkc i j i svoj p r e d m e t , M a r x n a m n u d i raz log zbog ko jeg postavlja p rob-lem što nas z a n i m a : p r o b l e m s p o z n a j n o g p r i s v a j a n j a zbilj-skog p r e d m e t a od s t r a n e p r e d m e t a s p o z n a j e k o j a j e p o s e b a n s l u č a j p r i s v a j a n j a zb i l j skog sv i j e t a uz p o m o ć razl ič i t ih p rak-sa, t eo r i j ske , e s t e t ske , rel igiozne, e t ičke , t ehn ičke i td. Svaki od tih nač ina p r i s v a j a n j a p o s t a v l j a p r o b l e m m e h a n i z m a pro-i zvodn je svog specifičnog »čina«, s p o z n a j n o g č ina za teor i j -sku p r a k s u , e s t e t s k o g č ina za e s t e t s k u p r a k s u , e t i čkog čina za e t i čku p r a k s u itd. Ni j e d n o m od tih- s l uča j eva ne rad i se o t o m e da se j e d n a r i j eč z a m i j e n i d r u g o m , kao š to se spavač-ka s t r a s t z a m j e n j u j e o p i j u m o m . I s t r a ž i v a n j e svakog od tih spec i f i čn ih »činova« z a h t i j e v a o b j a š n j a v a n j e mehanizma ko-ji proizvodi , a ne u d v o s t r u č a v a n j e j edne r i ječi m a g i j o m dru-ge. Me p r e d v i đ a j u ć i z a k l j u č k e k o j i m a nas p r o u č a v a n j e tih različitih č inova može dovest i , z a d o v o l j i m o se s neko l iko na-z n a k a o č inu ko j i na s o v d j e zan ima , spoznajnom činu, proiz-vodu p o s t o j a n j a t e o r i j s k o g p r e d m e t a kakav je s p o z n a j a . Iz-raz čin s p o z n a j e tvori gener ički p r e d m e t koj i o b u h v a ć a ba-r em dva p o d - p r e d m e t a : čin ideološke s p o z n a j e i čin znanstve-ne s p o z n a j e . Čin ideološke s p o z n a j e r a z l i k u j e se po svo j im z n a č a j k a m a (to j c uč inak p r e p o z n a v a n j a n e z n a n j a u zrcal-no j re lac i j i ) od č ina z n a n s t v e n e s p o z n a j e , ali u m j e r i u k o j o j ideološki čin, zavisan od d rug ih d r u š t v e n i h f u n k c i j a k o j e su tu d o m i n a n t n e , p o s j e d u j e vlast i t i čin spozna je , on u t om od-nosu s p a d a u opću k a t e g o r i j u k o j a nas zan ima . D u g u j e m ovo u p o z o r e n j e da bi se i zb jegao svaki n e s p o r a z u m o p o č e t k u anal ize ko j a će us l i j ed i t i i ko j a je u s r e d o t o č e n a j e d i n o na s p o z n a j n i čin z n a n s t v e n e s p o z n a j e .

K a k o r a z j a s n i t i m e h a n i z a m tog č ina s p o z n a j e ? Sa-da m o ž e m o ponovi t i n e t o m s t ečenu s p o z n a j u : i n f e r i o r n o s t »k r i t e r i j a p rakse« u n u t a r p r o m a t r a n e z n a n s t v e n e p r a k s e , te

71

us tv rd i t i da j e naše s a d a š n j e p i t a n j e u o d n o s u s t o m interi-o r n o š ć u . Pokazal i s m o u s tva r i da j e v r e d n o v a n j e nekog znan-s tvenog s t ava kao s p o z n a j e u o d r e đ e n o j z n a n s t v e n o j p r a k s i o s i g u r a n o ig rom p o s e b n i h formi k o j e o s i g u r a v a j u p r i s u t n o s t z n a n s t v e n o s t i u p r o i z v o d n j i s p o z n a j e , d r u g i m r i j e č i m a , spe-c i f i čn im f o r m a m a k o j e n e k o j s p o z n a j i d a j u n j e z i n k a r a k t e r (»ist inite«) s p o z n a j e . G o v o r i m o v d j e o f o r m a m a znans tvenos -ti, ali m i s l i m t a k o đ e r na f o r m e k o j e i g r a j u i s tu u logu (da o s i g u r a j u različi t ali o d g o v a r a j u ć i čin) u » ideološkoj« spoz-na j i , o d n o s n o u sv im m o d u s i m a znanja. Te su f o r m e razl ič i te od f o r m i u k o j i m a je s p o z n a j a , kao r ezu l t a t , p r o i z v e d e n a pro-c e s o m pov i j e s t i s p o z n a j e : one se, p o d s j e ć a m , t iču t o m povi ješ-ću već p ro i zvedene s p o z n a j e kao s p o z n a j e . D r u g i m riječima, mi p r o m a t r a m o r ezu l t a t bez njegova nastajanja, i zvrgava ju-ći se o p t u ž b i za zločin u v r e d e hege l i zma ili u v r e d e gene t i zma , j e r je t a j d v o s t r u k i zločin z a p r a v o d o b r o č i n s t v o : donos i oslo-b o đ e n j e od e m p i r i s t i č k e ideo log i j e pov i j e s t i . U p r a v o tom re-z u l t a t u m i p o s t a v l j a m o p i t a n j e m e h a n i z m a p r o i z v o d n j e č ina s p o z n a j e , na nač in posve s l ičan n a č i n u k o j i m M a r x i s p i t u j e n e k o d a n o d r u š t v o uze to k a o rezultat, k a k o bi m u pos t av io p i t a n j e n j e g o v a » d r u š t v e n o g čina« ili p i t a n j e mehanizma ko-j i p ro izvodi n j e g o v u egz i s t enc i ju kao društva.

Mi s a g l e d a v a m o ig ru t ih spec i f i čn ih f o r m i u t o k u z n a n s t v e n o g i zvođen ja , t j . u f e n o m e n u k o j i m i š l j e n i m katego-r i j a m a (ili p o j m o v i m a ) n a m e ć e pravilni slijed pojavljivanja i iščezavanja. M o ž e m o s toga reći da m e h a n i z a m p r o i z v o d n j e č ina s p o z n a j e proiz lazi iz m e h a n i z m a ko j i p o d u p i r e igru for -mi s l i j eda u z n a n s t v e n o m d i s k u r s u i zvođen ja . K a ž e m o — u p r a v o iz m e h a n i z m a ko j i podupire a ne s a m o upravlja ig-r o m t ih f o r m i , iz s l i j edećeg raz loga : te se f o r m e s l i j eda u s tvar i o č i t u j u kao f o r m e s l i j eda p o j a v l j i v a n j a p o j m o v a u z n a n s t v e n o m d i s k u r s u , s a m o u f u n k c i j i d r u g i h f o r m i ko j e su, iako s a m e n i su f o r m e s l i j eda , i p a k o d s u t n i p r i n c i p i poto-n j i h . Rečeno d o s a d već u p o t r e b l j a v a n i m j ez ikom, f o r m e sli-j e d a ( f o r m e i zvođen ja u z n a n s t v e n o m d i s k u r s u ) »dijakronija« su t e m e l j n e » s i n k r o n i j e « . U p o t r e b l j a v a m o te t e r m i n e u zna-č e n j u k o j e će još b i t i p r e c i z i r a n o (T. I I , pog lav l j e I), kao p o j m o v e dv i j u f o r m i egz i s t enc i j e p r e d m e t a s p o z n a j e , clakle kao dv i j e f o r m e č is to u n u t r a š n j e s p o z n a j i , p r i č e m u s inkroni -ja p r e d s t a v l j a s t r u k t u r u o rgan i zac i j e p o j m o v a u to ta l i t e tu -- m i š l j e n j a ili sistemu (ili, kao š to M a r x kaže, »sintezi«), a c i i j ak ron i j a sukces ivno k r e t a n j e p o j m o v a u s r e d n j e m d i skur -su i zvođen ja , d o k su f o r m e s l i j eda d i s k u r s a i z v o đ e n j a n i š ta d r u g o do razv i t ak »Gl iederunga«, h i j e r a r h i z i r a n e kombinac i -j e p o j m o v a u s a m o m s i s t e m u . K a d a k a ž e m o da j e t ako shva-ćena »s inkron i ja« p r i m a r n a i da o d r e đ u j e sve, že l imo reći d v i j e s tva r i :

1) S i s t e m h i j e r a r h i j e p o j m o v a u n j i h o v o j kombi -nac i j i o d r e đ u j e d e f i n i c i j u svakog p o j m a , u f u n k c i j i n j egova

72

m j e s t a i n j egove uloge u s i s t e m u . Ta de f in i c i j a m j e s t a i funk-c i je p o j m a u t o t a l i t e t u s i s t e m a r e f l e k t i r a se u smislu imanen t -nom t o m p o j m u , kad ga d o v o d i m o u b i u n i v o k n u vezu sa z b i l j s k o m k a t e g o r i j o m .

2) S i s t e m h i j e r a r h i j e p o j m o v a o d r e đ u j e »di jakro-ni jski« s l i j ed n j i h o v a p o j a v l j i v a n j a u d i s k u r s u i zvođen ja . U-p ravo u t o m smis lu M a r x govori o »razvitku formi« ( po jma) v r i j e d n o s t i , viška v r i j e d n o s t i i td: t a j je »razvi tak fo rmi« u d i s k u r s u z n a n s t v e n o g i zvođen ja o č i t o v a n j e s u s t a v n e zavisnos-ti k o j a m e đ u s o b n o p o v e z u j e p o j m o v e u s i s t e m u m i š l j e n j a .

Čin s p o z n a j e p ro i zveden na razini f o r m i s l i j eda d i s k u r s a i zvođen ja , za t im na raz ini nekog i zdvo jenog p o j m a , rnoguč je dak le pod u v j e t o m sistematičnosti sistema k o j a je t e m e l j p o j m o v a i n j i h o v a s l i j eda p o j a v l j i v a n j a u znans tve-n o m d i s k u r s u . Čin se s p o z n a j e t a d a odv i j a s j e d n e s t r a n e u d u a l i t e t u ili d v o s t r u k o s t i egzistencije sistema š to se u znan-s t v e n o m d i s k u r s u naziva » s a m o r a z v o j e m « , te s d r u g e s tra-ne, egzistencije formi slijeda d i s k u r s a , još p rec i zn i j e u »igri« (u m e h a n i č k o m smis lu t e r m i n a ) k o j a tvori jedinstvo razila-ženja s i s t e m a i d i s k u r s a . Čin je s p o z n a j e p ro izveden kao čin z n a n s t v e n o g d i s k u r s a ko j i pos to j i s a m o kao d i s k u r s s i s t ema , t j . p r e d m e t a uze tog u s t r u k t u r i svoga k o m p l e k s n o g us t ro j -s tva. Uko l iko ta ana l iza ima smis la , ona nas dovodi na p r a g s l i j edećeg novog p i t a n j a : K o j a je spec i f i čna raz l ika znans tve-nog diskursa kao d i s k u r s a ? Po č e m u se z n a n s t v e n i d i s k u r s r a z l i k u j e od d r u g i h f o r m i d i s k u r s a ? Po č e m u d r u g i d i skur s i mogu pro izvodi t i raz l ič i te č ine (es te t sk i čin, ideološki čin, ne-sv jesn i čin) od č ina s p o z n a j e k o j a j e p ro i zvedena z n a n s t v e n i m d i s k u r s o m ?

20. Ostavi t ć e m o p i t a n j e o t v o r e n i m u

ovom p o s l j e d n j e m ob l iku , z a d o v o l j a v a j u ć i se s a m o t ime da se p r i s j e t i m o n j egov ih z n a č a j k i . Mi ne n a s t o j i m o , p o p u t » teor i je spozna j e« ideo loške f i lozof i je , izraziti z a k o n i t o (ili č in j en ično) jamstvo koje n a m osigurava da posve s p o z n a j e m o ono što s p o z n a j e m o , te da to s l a g a n j e može u p u t i t i na s t a n o v i t u re-lac i ju i zmeđu s u b j e k t a i o b j e k t a , s p o z n a j e i sv i je ta . Nasto-j i m o o b j a s n i t i mehniz.am ko j i n a m o b j a š n j a v a k a k o neki s tva rn i r ezu l t a t p ro i zveden pov i j e šću spozna j e , o d n o s n o ne-ke o d r e đ e n e s p o z n a j e , f u n k c i o n i r a kao spoznaja, a ne kao neki d rug i r ezu l t a t (bio to čekić, s i m f o n i j a , p r o p o v i j e d , poli-t ička p a r o l a itd.). N a s t o j i m o dak le de f in i r a t i n j ez in specif ični čin: čin s p o z n a j e p u t e m r a z u m i j e v a n j a n j e n o g mehanizma. Ako j e to p i t a n j e d o b r o p o s t a v l j e n o , izvan svih ideo log i ja ko-j e na s j o š r a z d i r u , dak le izvan p o l j a ideo lošk ih p o j m o v a s p o m o ć u k o j i h se o p ć e n i t o p o s t a v l j a » p r o b l e m spozna je« , ono

73

nas dovodi i do p i t a n j a m e h a n i z m a s p o m o ć u ko jeg f o r m e s l i j eda , o d r e đ e n e p o s t o j e ć i m s i s t e m o m s p o z n a j n o g p r e d m e -ta, p ro izvode , ig rom n j i h o v a o d n o s a s p r a m tog s i s t ema , čin p r o m a t r a n e s p o z n a j e . Ovo nas p o s l j e d n j e p i t a n j e n a p o k o n s u č e l j u j e s d i f e r e n c i j a l n o m prirodom znanstvenog diskursa, t j . s p e c i f i č n o m p r i r o d o m d i s k u r s a ko j i se kao d i s k u r s može p r o m a t r a t i s a m o s o b z i r o m na ono š to je p r i s u t n o kao od-s u t n o s t u s v a k o m t r e n u t k u n j egova s l i j eda : k o n s t i t u t i v n i s i s t em n j egova p r e d m e t a koj i , da bi p o s t o j a o kao s i s t em, za-h t i j eva o d s u t n u p r i s u t n o s t z n a n s t v e n o g d i s k u r s a koj i ga »raz-vija«.

Ako se tu z aus t av imo , kao p r e d p r a g o m koj i će ipak t r e b a t i p r i j eć i , n e k a n a m je d o p u š t e n o p o d s j e t i t i kako je s v o j s t v o z n a n s t v e n o g d i s k u r s a b a š u t o m e da b u d e na-pisan, te da n a m dak le p o s t a v l j a p i t a n j e f o r m e n j e g o v a ruko-pisa. A m o ž d a se p r i s j e ć a m o cla s m o pošl i ocl n j e g o v a čitanja.

N i s m o dak le izišli iz k r u g a j e d n o g te is tog p i t a n j a . Ukol iko s m o uzmogl i , ne izlazeći iz n j ega , ne v r t j e t i se u j e d n o m k r u g u , b i j a š e to zbog toga š to t a j k r u g n i j e z a tvo ren k r u g ideologi je nego s a m i m s v o j i m z a t v o r e n o s t i m a s t a lno o tvo ren k rug , k r u g u t e m e l j e n e s p o z n a j e .

S r p a n j 1965.

74

LOUIS ALTHUSSER

PREDMET »KAPITALA«

I — PRETHODNA NAPOMENA

U p o d j e l i r ada , p o l u u s k l a đ e n o j , p o l u s p o n t a n o j , k o j a je p r e t h o d i l a o rgan izac i j i ovog kolekti-vnog s t u d i j a Kapitala, p r o p u s t i o s a m cla govor im o odnosu Marxa spram vlastitog djela. Bio s a m sebi s tav io u z a d a t a k cla, pod t im nas lovom, r a z m a t r a m s l i j edeće p i t a n j e : kako Marx sebi i n a m a p r e d o č u j e p r i r o d u svog p o t h v a t a ? U ko-j i m on p o j m o v i m a misl i s v o j u novos t , dak le svo ju razl ič i tos t s p r a m k las ičn ih e k o n o m i s t a ? U k o j e m on s i s t e m u p o j m o v a dop i r e do u v j e t a ko j i su izazvali o t k r i ć a k las ične e k o n o m i j e , s j e d n e s t r a n e , i n j e g o v a v las t i ta o tk r i ća , s d r u g e s t r a n e ? T i m e s a m sebi pos t av io z a d a t a k cla i sp i t am s a m o g Marxa , k a k o b i s m o v id je l i g d j e je on i kako t eo r i j sk i p r o m i s l i o od-nos svog cijela p r e m a p o v i j e s n o t e o r i j s k i m u v j e t i m a n j egova n a s t a n k a . T a k o s a m m u s m j e r a o iz ravno pos tav i t i t e m e l j n o e p i s t e m o l o š k o p i t a n j e k o j e tvor i s a m p r e d m e t m a r k s i s t i č k e f i lozof i je — i t ako š to je m o g u ć e točn i j e o d m j e r i t i s t u p a n j eksp l i c i tne f i lozof ske sv i j es t i do k o j e g je Marx s t igao t o k o m r a z r a d e Kapitala. Uzeti tu m j e r u znači lo je u s tva r i uspore -diti , u n o v o m f i l o z o f s k o m p o l j u ko j e je Marx o tvor io s a m i m č inom z n a n s t v e n o g u t e m e l j e n j a , dio ko j i je on rasv i je t l io , s d i j e l om ko j i j e o s t ao u m r a k u . O d m j e r a v a j u ć i ono š to j e Marx učin io , h t io s a m p r ikaza t i — kol iko j e to b i lo moguće — ono č e m u nas je on s a m pr izvao da č i n i m o k a k o bi se s i tu i r a lo to po l je , oc i j en i lo n j egovo p r o s t r a n s t v o i učini lo ga se d o s t u p n i m f i l ozo f skom o tk r i ću — u k r a t k o f iks i ra t i š to je moguće t očn i j e t eo r i j sk i p r o s t o r o tvo ren za m a r k s i s t i č k o fi-lozofsko i s t r až i van j e.

Takva je bila m o j a zamisao : ona je na prvi pogled mogla izgledati j e d n o s t a v n o m i sasv im izvodivorn. Marx n a m je, u s tva r i u s p u t , os tav io u t e k s t u i b i l j e š k a m a Kapitala ci-jeli niz s u d o v a o s v o m e cijelu, k r i t i čk ih u s p o r e d b i sa svo j im p r e t h o d n i c i m a ( f i z iok ra t ima , S m i t h o m , R i c a r d o m itd.), te, n a p o k o n , v e o m a p rec i zne m e t o d o l o š k e o p a s k e k o j e n j e g o v e analitičke p o s t u p k e p r i b l i ž a v a j u m a t e m a t i č k i m , f iz ičkim, bio-lo šk im i d r . z n a n o s t i m a i u Hege la d e f i n i r a n o j d i j a l e k t i č k o j me tod i . S o b z i r o m cla s d r u g e s t r a n e r a s p o l a ž e m o Uvodom u Prilog kritici političke ekonomije iz 1857. koj i na izuzetno

77

d u b o k nač in razv i ja p r v a t e o r i j s k a i m e t o d o l o š k a z a p a ž a n j a iz clr U2C K n j ige Bijede filozofije (1847), izgledalo je op ravda-n i m v j e rova t i da t a j s k u p t e k s t o v a do i s t a o b u h v a ć a naš pred-m e t m i š l j e n j a , te da je u g l a v n o m d o v o l j n o tu već r a z r a đ e n u t e m a t i k u p o d v r g n u t i s u s t a v n o m s r e đ i v a n j u k a k o bi se episte-m o l o š k a zamisao , o k o j o j s a m u p r a v o govorio , uobl ič i la i s t v a r n o oči tovala . Izg leda lo j e u s tva r i p r i r o d n i m s m a t r a t i da je Mar. \ , govoreći o s v o m d j e l u i s v o j i m o t k r i ć i m a , na ade-kva tan f i lozofski nač in r a z m i š l j a o o novos t i , dak le specif ič-n o j razlici svoga p r e d m e t a , te da se s a m a ta a d e k v a t n a filo-zo f ska r e f l e k s i j a odv i j a l a na de f in ic i j i znanstvenog predmeta Kapitala ko j i u izr ič i t im t e r m i n i m a u t v r đ u j e svo ju specif i-čnu d i s t i n k c i j u .

No zapisnic i iz č i t a n j a Kapitala k o j i m a raspolaže-m o u povi jes t i t u m a č e n j a m a r k s i z m a , kao i i skus tvo ko j e sa-mi m o ž e m o steći iz č i t a n j a Kapitala, s t a v l j a j u nas p r e d s tvar-ne teškoće , i n h e r e n t n e s a m o m M a r x o v u t eks tu . S a b r a t ću ih u dv i j e g r u p e k o j e će s a č i n j a v a t i p r e d m e t m o g a iz laganja .

1) N a s u p r o t s t a n o v i t i m p r iv id ima , a u o s t a l o m i n a š e m o č e k i v a n j u , Marxove m e t o d o l o š k e r e f l e k s i j e u Kapi-talu ne p r u ž a j u n a m razv i j en p o j a m nit i p a k eksplicitan po-jam predmeta marksističke filozofije. One n a m d a j u uv i j ek ono po č e m u ć e m o ga p r e p o z n a t i , iden t i f i c i ra t i , omeđ i t i i, n a p o k o n , misl i t i , ali čes to na k r a j u dugog t r a g a n j a i n a k o n š to j e d o k u č e n a z a g o n e t k a s t anov i t i h izraza. Naše p i t a n j e zah t i j eva dak le više nego p u k o dos lovno , čak i paž l j ivo do-s lovno č i t a n j e : i s t i n sko kritičko p i t a n j e š to na M a r x o v o či-t a n j e p r i m j e n j u j e p r inc ipe te m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e k o j u ipak t r a ž i m o u Kapitalu. Čini se da to k r i t i čko č i t a n j e tvor i krug , jer' mi izgleda č e k a m o m a r k s i s t i č k u f i lozo f i ju iz njezi-ne p r i m j e n e . P r e c i z i r a j m o dak le : mi od teorijskog rada oče-k u j e m o f i lozofske p r i n c i p e k o j e n a m je Marx eksp l i c i tno dao ili koj i mogu bi t i izlućeni iz n j e g o v i h Dje la Reza i sazr i jeva-n j a — od teorijskog rada mi o č e k u j e m o te p r i n c i p e pr i rn je-n j e n e u Kapitalu, n j i h o v razvi tak , n j i hovo o b o g a ć e n j e kao i d o t j e r i v a n j e n j i h o v e s t rogos t i . T a j nas pr iv idni k r u g ne bi smio iznenadi t i : n j e g a svaka »pro izvodnja« s p o z n a j e impli-cira u s v o m e p r o c e s u .

2) To se f i lozofsko i s t r a ž i v a n j e spo t i če m e đ u t i m o d r u g u s t v a r n u teškoću k o j a se ova j pu t odnos i ne više na p r i s u t n o s t i raz l iku predmeta m a r k s i s t i č k e filozofije u Kapi-talu, već na p r i s u t n o s t i d i s t i n k c i j u z n a n s t v e n o g p r e d m e t a Kapitala. Ne u z i m a j u ć i nego s a m o j e d n o i j e d n o s t a v n o s imp-t o m a t i č k o p i t a n j e oko ko jeg se vrti većina i n t e r p r e t a c i j a i k r i t i ka Kapitala, k o j a je, dakle , s t r o g o govoreći , priroda pred-m e t a č i ju n a m t e o r i j u d a j e Kapital? Je li to e k o n o m i j a ili pov i j e s t ? I, da b i s m o pobl iže odred i l i p i t a n j e , ako je pred-me t Kapitala e k o n o m i j a , po č e m u se točno t a j p r e d m e t , u svome p o j m u , r a z l i k u j e od p r e d m e t a k las ične e k o n o m i j e ?

78

Ako j e p r e d m e t Kapitala pov i j e s t , k o j a j e to pov i j e s t , ko j e je to m j e s t o e k o n o m i j e u pov i j e s t i i td.? I ope t na s j e d n o s t a v n o , čak paž l j i vo dos lovno č i t a n j e M a r x o v a teks ta , može os tavi t i u n a š o j gladi ili na s p a k odves t i mimo pitanja, o m e s t i nas da p o s t a v i m o to inače b i t n o p i t a n j e za r a z u m i j e v a n j e Marxa — te nas lišiti j a s n e sv i j es t i o t e o r i j s k o j revoluc i j i š to j u je izazvalo Marxovo o tk r i će , kao i o dosegu n j egov ih konzekven-c i ja . Bez s u m n j e , Marx n a m u Kapitalu p o k a z u j e , a u k ra j -n j e e k s p l i c i t n o j f o r m i , k a k o iden t i f i c i r a t i i izrazit i p o j a m n j egova p r e d m e t a — on to, t a k o r e k u ć , s a m izražava na sa-v r šeno j a s a n nač in . Ali ako je n e d v o s m i s l e n o f o r m u l i r a o po-j a m svog p r e d m e t a , M a r x n i j e uv i j ek s j e d n a k o m j a s n o ć o m d e f i n i r a o p o j a m svo je razlike, t j . p o j a m specifične razlike ko ja ga r a z d v a j a od p r e d m e t a k las ične e k o n o m i j e . Da j e Mar.\ imao i zoš t r enu svi jes t o postojanju te raz l ike — u to n e m a n ikakve s u m n j e ; to d o k a z u j e č i tava n j egova k r i t i ka k las ične e k o n o m i j e . Ali f o r m u l e u k o j i m a n a m on d a j e tu raz l iku , tu spec i f i čnu raz l iku , p o n e k a d su, kao š to će se v id je t i , z b u n j u -juće , One nas d o d u š e u p u ć u j u na p o j a m te razl ike, ali čes to s a m o na k r a j u dugog t r a g a n j a , pa i tu tek n a k o n š to j e pro-b i j e n a e n i g m a nek ih od n jegov ih izraza. A kako sa s tanovi-tom j a s n o ć o m u t v r d i t i d i f e r e n c i j a l n u spec i f i čnos t p r e d m e t a Kapitala bez k r i t i čkog i e p i s t e m o l o š k o g č i t a n j a ko j e označu-j e mjesto g d j e se M a r x t eo r i j sk i o d v a j a od svo j ih p r e thodn i -ka i o d r e đ u j e s m i s a o tog reza? K a k o p r e t e n d i r a t i na t a j re-zu l ta t , a da se ne p r i b j e g n e o d r e đ e n o j t eor i j i pov i jes t i pro-i zvodn je s p o z n a j e , p r i m i j e n j e n e n a Marxove o d n o s e s p r a m n j egove p r e t p o v i j e s t i , dak le bez da se p r i b j e g n e p r i n c i p i m a marksističke filozofije? T o m se p r v o m p i t a n j u , v id j e t ćemo, p r i d r u ž u j e i d r u g o : Proizlazi li t e škoća ko ju je izgleda isku-sio Marx , mis leći u s t r o g o m p o j m u raz l iku š to n j e g o v pred-me t r a z l i k u j e od p r e d m e t a k las ične e k o n o m i j e , iz prirode Marxova o tk r i ća , iz v r s t e n j egove č u d e s n e novosti ili iz činje-nice da j e to o t k r i ć e t eo r i j sk i bi lo d a l e k o i spred tada raspo-loživih f i lozofsk ih p o j m o v a ? I u t om s luča ju , ne z a h t i j e v a li .sioga Mar . \ovo f i lozofsko o tk r i će i m p e r a t i v n o p o s t a v l j a n j e novih f i lozofsk ih p r o b l e m a š to ih n a m e ć e z b u n j u j u ć a p r i r o d a n jegova novog predmeta? Zbog ovog p o s l j e d n j e g razloga fi-lozof i ja bi se t r eba la os j e t i t i p o z v a n o m na p r o d u b l j e n o čita-li jc ivcipiuiUL kako bi se o d g o v o r n o na zacuc iu juca p i t a n j a ko j a m u p o s t a v l j a n j egov t eks t : nova i od lučna p i t a n j a za b u d u ć n o s t s a m e f i lozof i je .

Takav j e d a k l e d v o s t r u k i p r e d m e t ove s t u d i j e ko-ja je m o g u ć a s a m o s t a l n i m i d v o s t r u k i m o b r a ć a n j e m : iden-t i f ikac i j a i s p o z n a j a p r e d m e t a m a r k s i s t i č k e f i lozof i je , ko j a je na d j e l u u Kapitalu, p r e t p o s t a v l j a i d e n t i f i k a c i j u i spozna-ju spec i f i čne raz l ike p r e d m e t a s a m o g Kapitala ko j i sa svo je s t r a n e impl i c i r a u p u ć e n o s t na m a r k s i s t i č k u f i lozof i ju i zahti-jeva n jez in razvoj . N e m o g u ć e j e is t inski č i ta t i Kapital bez

79

p o m o ć i m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e , k o j u i s t o d o b n o m o r a m o či-ta t i t a k o đ e r i u s a m o m Kapitalu. B u d u li to d v o s t r u k o čita-n j e i s t a l no o b r a ć a n j e z n a n s t v e n o g č i t a n j a f i l o z o f s k o m čita-n j u i f i lozofskog č i t a n j a z n a n s t v e n o m č i t a n j u , nužn i i plodo-nosni , moći ć e m o bez s u m n j e p r e p o z n a t i o s o b i t o s t f i lozofske r evo luc i j e š to je u sebi nosi M a r x o v o z n a n s t v e n o o tk r i će : re-vo luc i j e k o j a uvodi sv i je t a u t e n t i č n o novog f i lozofskog mi-š l j e n j a .

Da j e to d v o s t r u k o č i t a n j e n e o p h o d n o , u to se m o ž e m o uv j e r i t i t a k o đ e r a contrario p u t e m t e škoća i p ro tu -s lovl ja š to su ih u p roš lo s t i izazivala j e d n o s t a v n a , neposre -d n a č i t a n j a Kapitala: p o t e š k o ć a i p r o t u s l o v l j a k o j a se sva o d n o s e na j e d a n više ili m a n j e težak n e s p o r a z u m o specif ič-n o j razlici p r e d m e t a Kapitala. Dužni s m o vodi t i r a č u n a o t o j ve l ikoj č in jen ic i : sve do r e l a t i vno n e d a v n o g r a z d o b l j a , Kapi-tal su m e đ u »spec i ja l i s t ima« u g l a v n o m či tal i s a m o e k o n o m i s t i i p o v j e s n i č a r i ko j i su čes to misli l i — j e d n i da j e Kapital r a s p r a v a o e k o n o m i j i u n e p o s r e d n o m smis lu n j i h o v e vlasti-te p r a k s e , d rug i da j e Kapital, u n e k i m od svo j ih d i je lova , p o v j e s n i č a r s k o d je lo , u n e p o s r e d n o m smi s lu n j i h o v e v las t i te p r a k s e . Tu k n j i g u k o j u su p r o u č a v a l e t i suće i t i suće radnič-kih b o r a c a , či tal i su e k o n o m i s t i i p o v j e s n i č a r i , a vr lo r i j e t k o f i lozofi ' , t j . »speci jal is t i« s p o s o b n i da Kapitalu po s t ave pre t -h o d n o p i t a n j e d i f e r e n c i j a l n e p r i r o d e n jegova p r e d m e t a . Os im r i j e t k i h i zn imaka , u to l i ko z n a č a j n i j i h , e k o n o m i s t i i pov jesn i -čar i n isu bili u s t a n j u da m u p o s t a v e tu v r s t u p i t a n j a , b a r e m u r i g o r o z n o j f o r m i i na g ran ic i da p o j m o v n o i d e n t i f i c i r a j u ono š to Marxov p r e d m e t r a z l i k u j e ocl d r u g i h p r e d m e t a , na-izgled s l ičnih ili s r o d n i h , b i lo da m u p r e t h o d e ili su m u isto-v r e m e n i . Takav je p o t h v a t b io d o s t u p a n u g l a v n o m s a m o fi-lozof ima ili s p e c i j a l i s t i m a koj i p o s j e d u j u d o v o l j n u f i lozofsku n a o b r a z b u — j e r ona o d g o v a r a s a m o m p r e d m e t u f i lozof i je .

Ali koj i su to f i lozofi š to su — uzmogavš i pos ta-viti Kapitalu p i t a n j e n j e g o v a p r e d m e t a , spec i f i čne raz l ike ko-ja Marxov p r e d m e t r a z l i k u j e od p r e d m e t a k las ične ekonomi -je, bilo k las ične bilo m o d e r n e — proč i ta l i Kapital pos t av l j a -jući m u to p i t a n j e ? Kad se zna da je Kap i t a l b io osamdese -tih god ina pogođen r a d i k a l n i m ideo loško-po l i t i čk im odbaci-

1 Iz razloga koji .su veoma duboki , u stvari često politički su borci i vode, iako nisu biti filozofi od zanata umjeli čitati i r azumje t i Kapi tal kao filozofi. Lenjin je u tom pogledu naj r ječ i t i j i p r imje r : njegovo filozofsko razumi jevan je Kapitala da-je njegovim ekonomskim i poli t ičkim analizama neusporedivu dubinu, strogost i oš t r inu. U našoj s l i c i Lenjina veliki politički vođa često prekriva čovjeka" koji se bacio na strpl j ivo, minuciozno i p rodub l jeno proučavanje velikih Marxovih teo-r i jskih d je la . Nije s lučajno što prvim godinama Lenjinove javne djela tnosl i (godi-nama koje .su prethodile revoluciji 1905.) dugu jemo toliko oš t roumnih tekstova posvećenih naj težim pi tan j ima teori je Kapitala." Deset godina s tud i ran ja i pro-miš l jan ja Kapitala dale su čovjeku onu neusporedivu teor i j sku sp r emu koja je proizvela začuđujuću političku oš t roumnos t vođe ruskog i međunarod.nog radnič-kog pokreta . Zbog toga takvu teor i jsku i filozofsku vr i jednost sadrže i Lenjinova ekonomska i politička d je la (ne samo njegova napisana djela nego i njegovo his tor i j sko djelo) : u n j ima se marksis t ička f i lozofi ja može proučavati na d je lu , u »praktičkom« s tan ju , marks is t ička filozofija koja je postala poli t ikom, akci jom, analizom političkih odluka. Lenjin: neusporediva filozofska i polit ička sprema ko-ja je postala poli t ikom.

80

v a n j e m od s t r a n e b u r ž o a s k i h e k o n o m i s t a i f i lozofa , j a s n a je s u d b i n a k o j u m u je mog la r eze rv i r a t i sveuči l i šna f i lozof i ja ! J ed in i f i lozof i s p r e m n i da Kapital u z m u kao p r e d m e t dosto-j a n f i lozofskog b a v l j e n j a , dugo su v r e m e n a mogl i b i t i s a m o m a r k s i s t i č k i bo rc i : tek su z a d n j a dva ili tri d e s e t l j e ć a neki n e m a r k s i s t i č k i f i lozofi p r e m o s t i l i g ran icu z a b r a n a . Ali m a r k s i s t i ili ne, ti su f i lozofi mogli pos tav i t i Kapitalu s a m o p i t a n j a š to ih j e pro izve la n j i h o v a f i lozof i j a k o j a općen i t o n i j e bi la u s t a n j u , uko l iko se t o m e n i j e i u p o r n o o d u p i r a l a , izgradi t i i s t insk i e p i s t e m o l o š k i p r i s t u p svom p r e d m e t u . Me-đu m a r k s i s t i m a , o s im L e n j i n a či j i je s l u č a j to l iko pozna t , mogu se naves t i Labio la i P lehanov , » a u s t r o m a r k s i s t i « , Gram-sci i k a s n i j e Rozen ta l i I l j e n k o v u SSSR-u, a u I t a l i j i Della Volpeova škola (Della Volpe, Collet t i , P i e t r a n e r a , Ross i itd.) te mnog i i s t raživači u soc i j a l i s t i čk im z e m l j a m a . »Aus t romark -sisti« n i su d r u g o do n e o k a n t o v c i : oni n a m n isu dali n iš ta š to bi nadž iv j e lo n j i h o v ideološki p r o j e k t . Z n a č a j n o d je lo P lehanova , a pogo tovo Labr io le , zas luž iva lo bi p o s e b n u stu-d i j u — kao u o s t a l o m , i na sasv im d r u g o j razini , vel ike Grarn-sc i jeve teze o m a r k s i s t i č k o j f i lozof i j i . 0 t o m e ć e m o govori t i ka sn i j e . N i j e n a m n a m j e r a p o t c i j e n i t i Rozen ta lovo d j e l o (Problemi dijalektike u Kapitalu) a k o k a ž e m o da ono ide m i m o p i t a n j a , j e r s a m o p a r a f r a z i r a n e p o s r e d n i jez ik k o j i m Marx o z n a č u j e svo j p r e d m e t i svo je t e o r i j s k e o p e r a c i j e , ne p r e t p o s t a v l j a j u ć i da i s a m Marxov jezik može čes to bi t i stav-l j en u p i t a n j e . Š to se t iče s t u d i j a I l j e n k o v a , Della Volpea , Col le t t i j a , P i e t r a n e r e itd., to su za i s ta d j e l a f i lozofa ko j i su p roč i t a l i Kapital i i z ravno m u p o s t a v l j a j u b i t n o p i t a n j e — e r u d i t s k a , s t r oga i d u b o k a d j e l a , s v j e s n a t e m e l j n o g o d n o s a koj i p o v e z u j e M a r x o v u f i lozof i ju i r a z u m i j e v a n j e Kapitala. Ali u o č a v a m o da n a m ona čes to p r e d l a ž u k o n c e p c i j u mark -s i s t i čke f i lozof i j e k o j a i z i sku j e d i s k u s i j u . K a k o bi lo cla bilo, u i s t r a ž i v a n j i m a s u v r e m e n i h m a r k s i s t i č k i h t e o r e t i č a r a posvu-da dolazi do i z r aža j a ist i z a h t j e v : do p r o d u b l j e n o g r azumi je -v a n j a t e o r i j s k i h k o n c e p c i j a Kapitala dolazi se p r e k o s t rož i j e i b o g a t i j e de f in i c i j e marksističke filozofije. D r u g i m r i j eč ima , i s lužeći se k l a s i č n o m t e r m i n o l o g i j o m , t e o r i j s k a b u d u ć n o s t h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a d a n a s je vezana na p r o d u b l j i v a -n j e d i j a l e k t i č k o g m a t e r i j a l i z m a ko j i i s a m zavisi od s t rogog k r i t i čkog s t u d i j a Kapitala. Povi jes t n a m nalaže tu go lemu zadaću . Žel jel i b i s m o se u to u p u s t i t i r a spo lož iv im sredstvi-ma, kako god ona s k r o m n a bila.

V r a ć a m se tezi ko ju ću p o k u š a t i izložiti i i lustri-rat i . N i j e to shva t i t će se, s a m o e p i s t e m o l o š k a teza š to zani-m a j e d i n o f i lozofe koj i sebi p o s t a v l j a j u p i t a n j e o razlici š to M a r x a o d v a j a od k l a s i čn ih e k o n o m i s t a : ova teza može tako-đ e r z a n i m a t i i e k o n o m i s t e i p o v j e s n i č a r e a, p r i r o d n o , i poli-t ičke b o r c e — u k r a t k o sve č i t a t e l j e Kapitala. P o s t a v l j a j u ć i p i t a n j e p r e d m e t a Kapitala, ta se teza iz ravno t iče t e m e l j a e k o n o m s k i h i p o v i j e s n i h anal iza s a d r ž a n i h u n j e g o v u t eks tu :

5 Kako či ta t i Kapital 81

ona bi dak le m o r a l a r i ješ i t i s t a n o v i t e t e škoće č i t a t e l j a š to su ih M a r x u t r a d i c i o n a l n o s u p r o t s t a v l j a l i , kao n e p o b i t n e pri-govore , n jegovi p ro t ivn ic i . P i t a n j e p r e d m e t a Kapitala n i j e da-kle s a m o f i lozofsko p i t a n j e . Uko l iko j e z a s n o v a n o ono š to s m o izni jel i o o d n o s u z n a n s t v e n o g č i t a n j a , o s v j e t l j a v a n j e spe-c i f ične raz l ike p r e d m e t a Kapitala m o ž e p ruž i t i s r e d s t v a za b o l j e r a z u m i j e v a n j e Kapitala u n j e g o v u e k o n o m s k o m i hi-s t o r i j s k o m s a d r ž a j u .

O v d j e z a k l j u č u j e m tu p r e t h o d n u n a p o m e n u k a k o b ih izveo z a k l j u č a k : ako s a m p o č e t n u z a m i s a o ovog i z l agan ja k o j e se t r e b a l o bavi t i odnosom Marxa spram njegova djela z a m i j e n i o z a m i š l j u k o j a se odnos i na samosvojni predmet Kapitala, za to p o s t o j i nužn i raz log. U s tvar i , da bi se u svo j s v o j o j dub in i shvat i le o p a s k e u k o j i m a M a r x izražava o d n o s s p r a m svoga d je la , t r e b a l o j e ići, d a l j e od n j i h o v a slova, do b i t n e točke p r i s u t n e u sv im t im o p a s k a m a , u sv im po jmov i -m a koj i i m p l i c i r a j u t a j o d n o s — do b i t n e točke specifične razlike predmeta Kapitala, te t o č k e o d s u t n e zbog razloga š to proiz laze iz s a m e prirode n j e z i n e p r i s u t n o s t i , iz z b u n j u j u ć e novost i Marxova r e v o l u c i o n a r n o g o t k r i ć a . To š to n a m ti raz-lozi u s t a n o v i t i m s l u č a j e v i m a na prv i pog led m o g u izgledati nev id l j iv im, bez s u m n j e na k r a j u k r a j e v a proiz lazi iz toga š to oni, p o p u t svake r a d i k a l n e novost i , zasljepljuju.

82

II — MARX I NJEGOVA OTKRIĆA

Z a p o č i n j e m s n e p o s r e d n i m čita-n j e m i s toga p r e p u š t a m r i j eč M a r x u .

U p i s m u Enge l su od 24. kolovoza 1867. on piše: » N a j b o l j e u m o j o j kn j iz i j e s t 1. (na o v o m e počiva

č i tavo r a z u m i j e v a n j e č in j en ica ) o d m a h u p r v o j glavi is tak-nu t i d v o j a k i k a r a k t e r r ada , p r e m a t o m e da li se izražava u u p o t r e b n o j ili p r o m e t n o j v r i j e d n o s t i ; 2. t r e t i r a n j e v iška vri-j e d n o s t i nezav i sno od n j e g o v i h p o s e b n i h obl ika , kao p r o f i t a , k a m a t a , z e m l j i š n e r e n t e itd. Ovo će se n a r o č i t o pokaza t i u d r u g o m svesku . T r e t i r a n j e p o s e b n i h obl ika u k l a s i čno j eko-n o m i j i , k o j a ih s t a l no b r k a s o p ć i m ob l ikom, p r a v a je Olla Pot r ida .«

U Bilješkama o IVagnern š to p o t j e č u iz 188.3, s k r a j a n j e g o v a života, Mar.\ govoreći o W a a n e r u p iše (Kapital, I I I , s t r . 248):

» . . . vir o b s c u r u s (Wagner) n i j e vidio: da j a već u analizi l o b e ne o s t a j e m kod d v a j u obl ika u k o j i m a se ona oč i t u j e , već da o d m a h n a s t a v l j a m rekavš i kako se u t o m dvoj-s tvu r o b e r e f l e k t i r a d v o s t r u k i k a r a k t e r r a d a či j i j e ona pro-izvod, t j . kor i sn i r a d o d n o s n o k o n k r e t n i oblici r a d o v a koj i s t v a r a j u u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , te a p s t r a k t n i r ad , rad kao u t r o š a k r a d n e snage bez obz i ra na ko j i se kor i sn i nač in ona t roši (to je ono na č e m u k a s n i j e počiva i z lagan ja p rocesa p r o i z v o d n j e ) ;

zatim, da se u r azv i tku r o b n o g obl ika v r i j e d n o s t i i, u p o s l j e d n j o j in s t anc i , n j egova novčanog obl ika , dak le nov-ca, v r i j e d n o s t n e k e r o b e izražava u u p o t r e b n o j v r i j ednos t i , t j . u p r i r o d n o m o b l i k u d r u g e robe ;

da se, napokon, višak v r i j e d n o s t i izvodi iz speci-f i čne u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i r a d n e snage k o j a jo j i sk l juč ivo p r i p a d a itck;

te da, p r e m a t o m e , u m e n e u p o t r e b n a v r i j e d n o s t igra d r u g a č i j e z n a č a j n u u logu nego u s t a r o j e k o n o m i j i , ali da j e uv i j ek uze t a u obz i r s a m o k a d to proizlazi iz anal ize d a n e e k o n o m s k e f o r m a c i j e , a ne iz i g r a r i j e t e r m i n i m a ili p o j m o v i m a ' u p o t r e b n a v r i j e d n o s t ' i ' v r i j ednos t ' .«

N a v o d i m ove t eks tove u n e k o l i k o kao zap i sn ike u k o j i m a j e M a r x izr ič i to naznač io t e m e l j n e p o j m o v e k o j i m a se

r u k o v o d i sva n j egova ana l iza . U t im t e k s t o v i m a Mane dak le u k a z u j e na raz l ike ko j e ga o d v a j a j u od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a . On n a m t a k o p r e d o č u j e s p e c i f i č n u r az l i ku n j e g o v a p r e d m e t a — ali, i s t a k n i m o to j a s n o , ne u f o r m i pojma svoga p r e d m e t a , nego u f o r m i p o j m o v a ko j i služe anal izi tog p r e d m e t a .

Ti t eks tov i n i su j ed in i u k o j i m a M a r x n a v j e š ć u j e svo ja o t k r i ć a . U s p u t , č i t a n j e n a m Kapitala n a z n a č u j e o t k r i ć a vel ikog d o m a š a j a : npr'. genezu novca k o j u n i j e b i la u s t a n j u domis l i t i c j e l o k u p n a k las ična e k o n o m i j a ; o r g a n s k i sas tav ka-p i t a l a (ctv) ko j ega n e m a u S m i t h a i R i c a r d a ; opći zakon ka-p i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e ; t e n d e n c i j s k i z a k o n p a d a p r o f i t n e s tope ; t e o r i j u z e m l j i š n e r e n t e i td . Ne n a b r a j a m o t k r i ć a k o j a svaki p u t č ine r a z u m l j i v i m e k o n o m s k e č in j en i ce i p r a k s e š to su ih k las ični e k o n o m i s t i p ro š l i š u t k e ili p a k mimoiš l i j e r su i n k o m p a t i b i l n e s n j i h o v i m p r e m i s a m a . Ta su p o s e b n a o t k r i ć a u s tva r i s a m o k o n z e k v e n c i j a , b l i ska ili da leka , novih t e m e l j n i h p o j m o v a k o j e j e M a r x u t v r d i o u s v o m e d j e l u kao g lavna o t k r i ć a . I s p i t a j m o ih.

S v o đ e n j e r a z n i h ob l ika p r o f i t a , r e n t e i k a m a t a n a v išak v r i j e d n o s t i z a p r a v o je d r u g o r a z r e d n o o t k r i ć e u o d n o s u na višak v r i j e d n o s t i .

1) Pa r : v r i j e d n o s t — u p o t r e b n a v r i j e d n o s t ; upući-v a n j e tog p a r a na d r u g i p a r ko j i k las ičn i e k o n o m i s t i n i su u m j e -li i den t i f i c i r a t i : p a r a p s t r a k t n i r a d — k o n k r e t n i r a d ; p o s v e o sob i t o z n a č e n j e k o j e Marx , n a s u p r o t k l a s i čn im ekonomis t i -ma , p r i d a j e u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i i n j e g o v u k o r e l a t u kon-k r e t n o m r a d u ; u p u ć e n o s t na s t r a t e š k e točke u k o j i m a upo-t r e b n a v r i j e d n o s t i k o n k r e t n i r a d i g r a j u o d l u č u j u ć u u logu : s j e d n e s t r a n e raz l ike i z m e đ u k o n s t a n t n o g k a p i t a l a i var i ja -b i lnog kap i t a l a , s d r u g e s t r a n e i z m e đ u d v a j u s e k t o r a proiz-v o d n j e ( s ek to r I, p r o i z v o d n j a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ; sek-tor I I , p r o i z v o d n j a s r e d s t a v a za p o t r o š n j u ) .

2) Višak v r i j e d n o s t i . R e z i m i r a m : p o j m o v i u k o j i m a su s a d r ž a n a t emel j -

na M a r x o v a o tk r i ća j e su : p o j m o v i vrijednosti i upotrebne vri-jednosti; apstraktnog rada i konkretnog rada; viška vrijed-nosti.

Evo š to n a m M a r x kaže, a n e m a m o n i k a k v a razlo-ga cla m u ne v j e r u j e m o n a r i j eč . U s tvar i , č i t a j u ć i Kapital mo-ž e m o kaza t i da n j e g o v e e k o n o m s k e anal ize u p o s l j e d n j o j in-s t anc i poč iva ju na t im t e m e l j n i m p o j m o v i m a . To ie m o g u ć e pod u v j e t o m s t rogog č i t a n j a . Ali to d o k a z i v a n j e ne ide od sebe. Ono p r e t p o s t a v l j a veliki p o s a o s t rogos t i — a da bi se izvelo i j a s n o v id je lo , u j a snoć i k o j u pro izvodi , ono n u ž n o i u p r i n c i p u p r e t p o s t a v l j a n e š t o š to je p r i s u t n o u M a r x o v i m d e k l a r i r a n i m o t k r i ć i m a , ali j e u n j i m a p r i s u t n o z a č u đ u j u ć o m o d s u t n o š ć u .

U vidu n a z n a k e , te da b i s m o p r e d o s j e t i l i to odsu-stvo, z a d o v o l j i m o se j e d n o s t a v n o m n a p o m e n o m : p o j m o v i n a ko j e M a r x izr iči to o s l a n j a svo je o t k r i ć e i ko j i p o d u p i r u sve

84

n jegove e k o n o m s k e anal ize, p o j m o v i v r i j e d n o s t i i v iška vri-j e d n o s t i , u s tvar i su oni na k o j e se okomi l a sva k r i t i k a š to j e m o d e r n i k r i t i č a r i u p u ć u j u M a r x u . N i j e s v e j e d n o zna t i u k o j e m su smi s lu ti p o j m o v i n a p a d a n i od n e m a r k s i s t i č k i h e k o n o m i s t a . M a r x u se p r igova ra lo da ti p o j m o v i , i ako se od-nose na e k o n o m s k u zb i l ju , o s t a j u u bi t i n e e k o n o m s k i , »filo-zofski«, »metaf iz ički« p o j m o v i . Čak i j e d a n t ako p r o s v i j e t l j e n i e k o n o m i s t kao š to j e C. S c h m i d t , k o j e m u p r i p a d a zas luga da j e n a k o n o b j a v l j i v a n j a d r u g e k n j i g e Kapitala iz n j e izveo z a k o n t e n d e n c i j s k o g p a d a p r o f i t n e s tope k o j a j e iz ložena je-d ino u t r e ć o j kn j i z i , čak i C. S c h m i d t p r i g o v a r a M a r x o v u za-k o n u v r i j e d n o s t i da j e to » t eo r i j ska f ikc i j a« , bez s u m n j e nuž-na, ali i p a k f i kc i j a . Ove k r i t i ke ne n a v o d i m o zbog už i tka , već s toga š to se o d n o s e na t e m e l j Marxov ih e k o n o m s k i h anal iza, na p o j m o v e v r i j e d n o s t i i v iška v r i j e d n o s t i k o j e o s p o r a v a j u kao »neoperac iona lne« p o j m o v e š to i z r ažava ju n e e k o n o m s k e , o d n o s n o n e m j e r l j i v e , k v a n t i t a t i v n o ne izraz ive r ea lnos t i . Sa-sv im j e p o u z d a n o da t a j p r igovor na svo j nač in i z d a j e shva-ć a n j e k l a s i čn ih e k o n o m i s t a o n j i h o v u p r e d m e t u i p o j m o v i m a k o j e on d o p u š t a ; i ako n a z n a č u j e t o č k u u k o j o j n j i h o v o su-p r o t s t a v l j a n j e M a r x u doseže n a j v e ć u os j e t l j i vos t , oni n a m u svom p r i g o v o r u ipak ne d a j u s a m Marxov p r e d m e t , b u d u ć i cla ga s m a t r a j u »meta f i z i čk im« . T u t o č k u m e đ u t i m naznaču-j e m kao t o č k u nesporazuma na k o j o j e k o n o m i s t i s t v a r a j u z b r k u o k o M a r x o v i h anal iza . A t a j n e s p o r a z u m č i t a n j a mo-guć j e s a m o s p o m o ć u n e s p o r a z u m a o Marxovu p r e d m e t u : t ko e k o n o m i s t e t j e r a da č i t a j u svoj v las t i t i p r e d m e t proj ic i -r a n na Marxa , u m j e s t o da u M a r x a č i t a j u d rug i p r e d m e t koj i n i j e n j i h o v nego posve razl ič i t . Ta točka n e s p o r a z u m a k o j u e k o n o m i s t i p r o g l a š u j u t o č k o m M a r x o v e t e o r i j s k e s l abos t i i nemoć i , s u p r o t n o je t o č k a n j e g o v e n a j v e ć e snage, ono š to ga r a d i k a l n o r a z l i k u j e od n j e g o v i h k r i t i ča ra , a t a k o đ e r i nekih n j egov ih n a j b l i s k i j i h p r i s t a l i ca .

Kao dokaz š i r ine tog n e s p o r a z u m a h t io b ih nave-sti Enge l sovo p i s m o C. S c h m i d t u (od 12. o ž u j k a 1895.) u ko-j e m u smo , m a l o p r i j e , mogl i čut i eho Schmicl tova p r igovora . Enge l s m u o d g o v a r a :

»U vašoj pr imjedbi nalazim isto zanovijetanje oko p o d r o b n o s t i , a to p r i p i s u j e m e k l e k t i č k o j m e t o d i u filo-zof i j i k o j a j e od 1848. p r o d r l a na n j e m a č k a sveuči l i š ta : iz vida se potpuno gubi c j e l ina a prečesto se luta b e s k r a j n i m i i s p r a z n i m s p e k u l a c i j a m a o p i t a n j u de t a l j a . Čini mi se da ste se od svih k las ika n e k a d n a j v i š e bavi l i K a n t o m ; a K a n t j e . . . uč in io s t anov i t e u s t u p k e W o l f o v i m m u d r o v a n j i m a . Ta-ko ja o b j a š n j a v a m vašu sk lonos t , š to se o č i t u j e i na m j e s t u o z a k o n u v r i j e d n o s t i , da se u d u b l j u j e t e u d e t a l j e . . . te zakon v r i j e d n o s t i s p u š t a t e n a f ikc i ju , n a n u ž n u f i kc i j u , p r ib l i žno kao š to K a n t p o s t o j a n j e boga svodi n a p o s t u l a t p r a k t i č k o g a u m a .

85

P r i m j e d b e k o j e u p u ć u j e t e z a k o n u v r i j e d n o s t i po-g a đ a j u sve p o j m o v e , a k o ih se p r o m a t r a sa s t a j a l i š t a zbi l je . I d e n t i t e t m i š l j e n j a i b i t ka , da se p o s l u ž i m o hege lovsk im iz-r az ima , p o s v u d a se p o d u d a r a s v a š i m p r i m j e r o m k r u g a i mno-g o k u t a . Ili su p a k p o j a m n e k e s tva r i i n j e z i n a zb i l j nos t para-lelni, kao dv i j e a s i m p t o t e š to se s t a lno m e đ u s o b n o p r i b l i ž u j u , n i k a d se ne s a s t a j u ć i . Ta razlika koja ih odvaja jest upravo ona koja čini da pojam nije odmah, neposredno zbiljnost i da zbiljnost nije svoj vlastiti pojam. Č in j en i ca da p o j a m po-s j e d u j e b i t n i k a r a k t e r p o j m a , d a k l e ne p o d u d a r a se o d m a h sa z b i l j n o š ć u iz k o j e ga je n a j p r i j e t r e b a l o izlučit i , j e s t ono zbog čega je on uv i j ek više nego p u k a f ikc i j a , u k o l i k o vi ne zovete f i k c i j o m sve r e z u l t a t e m i š l j e n j a , j e r zb i l j a o d g o v a r a t im r e z u l t a t i m a s a m o n a k o n dugog z a o k r e t a , a i t a d a im se p r i b l i ž u j e tek na a s i m p t o t i č k i način.«

Ova j z a č u đ u j u ć i o d g o v o r (u b a n a l n o s t i svo j ih oči-gleclnosti) u n e k u r u k u p r e d s t a v l j a d o b r o h o t n i k o m e n t a r ne-s p o r a z u m a k o j e m u će Marxov i p ro t ivn i c i p r i s t u p i t i t a k o da ga k o m e n t i r a j u z l o n a m j e r n o . Enge l s se iz »operac iona lnog« p r igovora C. S c h m i d t a izvlači s p o m o ć u t eo r i j e s p o z n a j e po m j e r i , k o j a , a p r o k s i m a c i j a m a a p s t r a k c i j e t raž i i u t e m e l j u j e n e a d e k v a t n o s t p o j m a kao p o j m a s p r a m n j e g o v a p r e d m e t a ! To je odgovor m i m o p i t a n j a : u M a r x a je z a p r a v o p o j a m za-kona v r i j e d n o s t i a d e k v a t a n s v o m e p r e d m e t u j e r je to p o j a m g ran ica n j egov ih v a r i j a c i j a , d a k l e s v o m e p o l j u n e a d e k v a t n o -sti a d e k v a t a n p o j a m , a n i k a k o p o j a m ko j i bi b io n e a d e k v a t a n zbog p r v o b i t n o g g r i j e h a ko j i bi p o g a đ a o sve l j u d s k o m ap-s t r a k c i j o m u s t a n o v l j e n e p o j m o v e . Enge l s d a k l e izv ješ tava , kao o u r o đ e n o j s l abos t i p o j m a , o e m p i r i s t i č k o j t eo r i j i spo-zna j e , š to u p r a v o čini t e o r i j s k u s n a g u M a r x o v a a d e k v a t n o g p o j m a . T a j je i zv j e š t a j m o g u ć s a m o uz p o m o ć te ideo loške t eo r i j e s p o z n a j e , ideo loške ne s a m o u s v o m e s a d r ž a j u (empi-r izam) nego i u s v o j o j u p o t r e b i , jer je s t v o r e n a da bi odgo-vori la , i z m e đ u os ta log, na t a j o d r e đ e n i t eo r i j sk i n e s p o r a z u m . To ugrožava ne s a m o t e o r i j u Kapitala (Enge lsova teza u Predgovoru Treće knjige: z akon v r i j e d n o s t i ima e k o n o m s k u važnos t »od p o č e t k a r a z m j e n e . . . do 15. s t o l j e ć a n a š e ere« u t om j e pog ledu u z n e m i r u j u ć i p r i m j e r ) nego i m a r k s i s t i č k u f i l ozo f sku t eo r i ju k o j o j se u d a r a žig e m p i r i s t i č k e ideo log i je s p o z n a j e , š to služi kao p r e š u t n a t e o r i j s k a n o r m a S c h m i d t o v u p r i g o v o r u kao i Enge l sovu o d g o v o r u . Zaus t av io s a m se na ovom z a d n j e m o d g o v o r u k a k o b ih j a s n o p o k a z a o da s a d a š n j i n e s p o r a z u m m o ž e odava t i ne s a m o po l i t i čku ili i deo lošku zlo-bu, nego i pos l j ed ice o d r e đ e n o g t e o r i j s k o g s l j ep i l a u k o j e se može u p a s t i ako se z a n e m a r i da se M a r x u pos tav i p i t a n j e n je -gova p r e d m e t a .

86

XII — ZASLUGE KLASIČNE EKONOMIJE

U z m i m o dak le s tvar i t a k o kako su n a m kazane , te se z a p i t a j m o k a k o Mar.\ mis l i s a m o g a se-be, ne s a m o iz ravno , k a d u sebi i s p i t u j e š to ga r a z l i k u j e od k las ičn ih e k o n o m i s t a , nego i ne iz ravno , kad sebe misl i u n j i m a , t j . u n j i m a o t k r i v a p r i s u t n o s t ili n a g o v j e š t a j svog o t k r i ć a u n j i h o v u n e o t k r i ć u i svo ju v las t i tu o š t r o u m n o s t mi-sli, dak le , u s l j ep i lu svo je na jb l i že p r e t p o v i j e s t i .

O v d j e ne b ih m o g a o ulazi t i u sve d e t a l j e koj i bi inače zaslužival i s t r o g u i i s c r p n u s t u d i j u . N a m j e r a v a m raz-m o t r i t i s a m o n e k e e l e m e n t e ko j i će n a m bi t i p o g o d n e nazna-ke p r o b l e m a š to nas z a o k u p l j a .

M a r x o d m j e r a v a dug p r e m a svo j im p re thodn ic i -ma , o c j e n j u j e dak le poz i t ivnos t n j i h o v e misl i (u o d n o s u na svo je v l a s t i t o o tk r i će ) u dva raz l ič i ta ob l ika š to se vr lo j a sno p o j a v l j u j u u Teorijama o višku vrijednosti.

S jedne strane, on p r i z n a j e ovom ili o n o m od svo-jih p r e t h o d n i k a d a je izlučio i ana l i z i r ao nek i z n a č a j a n pro-b lem, i ako izraz tog p o j m a još o s t a j e u zamci k o n f u z i j e i jezi-čke dvoznačnos t i , T a k o on u k a z u j e na p o j a m v r i j e d n o s t i u Pe t t v j a , p o j a m viška v r i j e d n o s t i u S i e u a r t a , f i z i o k r a t a itd. On s a b i r e p o j e d i n a č n a p o j m o v n a dos t ignuća , n a j č e š ć e ih iz-vlačeći iz k o n f u z i j e j e d n e još n e a d e k v a t n e t e rmino log i j e .

S druge sirane, on is t iče d r u g u zas lugu k o j a se više ne tiče ovog ili o n o g p o s e b n o g d o s t i g n u ć a ( p o j m a ) već načina »znans tvene« o b r a d e po l i t i čke e k o n o m i j e . Dvi je mu značajke u tom pogledu izgledaju najr ječit i j ima. Prva se, u vrlo k l a s i č n o m , gotovo ga l i l e j skom cluhu, tiče z n a n s t v e n o g s t a j a l i š t a : m e t o d e s t a v l j a n j a u z ag rade o s j e t i l n i h po j avnos t i , t j . u oblasti po l i t i čke e k o n o m i j e , svih v id l j iv ih f e n o m e n a i e m p i r i j s k o - p r a k t i č k i h p o j m o v a k o j e pro izvodi e k o n o m s k i svi-je t ( ren ta , k a m a t i p r o f i t itd.), u k r a t k o svih tih e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a » svakodnevnog života« za k o j e M a r a na k r a j u Kapitala kaže da su ekv iva len t »religiji«. To s t a v l j a n j e u za-g r a d e i m a za p o s l j e d i c u r a z o t k r i v a n j e sk r ivene bi t i p o j a v a , n j i h o v e b i t n e u n u t r a š n j o s t i . E k o n o m s k a znanos t , kao i svaka d r u g a z n a n o s t , p r e m a M a r a u zavisi o t o m s v o đ e n j u p o j a v e na b i t ili, kao š to on s a m kaže u j e d n o j e k s p l i c i t n o j u s p o r e d -

87

bi s a s t r o n o m i j o m , »prividnog kretanja na zbiljsko kretanje«. Svi e k o n o m i s t i ko j i su dop r l i do n e k o g z n a n s t v e n o g o tk r i ća , b a r e m p o s e b n o g , proš l i su k roz to s v o đ e n j e . M e đ u t i m , to d j e l o m i č n o s v o đ e n j e n i j e d o v o l j n o da se k o n s t i t u i r a z n a n o s t . T a d a i n t e r v e n i r a d r u g a z n a č a j k a . Z n a n o s t je ona s u s t a v n a t e o r i j a š to o b u h v a ć a to ta l i t e t svog p r e d m e t a i d o p i r e do »unu-t r a š n j e veze« k o j a p o v e z u j e (svedene) b i t i svih e k o n o m s k i h f e n o m e n a . Zas luga je f i z i o k r a t a , a p r i j e svega Q u e s n e y j a , šLo su, m a k a r u p a r c i j a l n o j f o r m i ( j e r se ogran ič i l a na po l jopr iv -r e d n u p r o i z v o d n j u ) , to l iko raz l ič i te p o j a v e kao š to su nadni -ca, p r o f i t , r e n t a , t rgovačka dob i t i td . osloni l i na jedinstvenu i zvornu bi t , v išak v r i j e d n o s t i p ro i zveden u s e k t o r u po l jopr iv -rede . S m i t h o v a je zas luga š to je sk i c i r ao tu s i s t e m a t i k u oslo-b a đ a j u ć i j e p o l j o p r i v r e d n e p r e t p o s t a v k e f i z iok ra t a — ali j e t a k o đ e r i n j e g o v a kr iv ica š to j e to izveo s a m o n a p o l a . Dois ta je n e o p r o s t i v a S m i t h o v a s l abos t š to j e iz j e d i n s t v e n o g izvo-ra želio mis l i t i o p r e d m e t i m a raz l ič i te na rav i : i s t o v r e m e n o o i s t insk i ( r e d u c i r a n i m ) »bi t ima«, ali i o s i rov im, na svo ju b i t n e s v e d e n i m p o j m o v i m a ; n j e g o v a j e t e o r i j a s toga s a m o nužno-sti l išen s k u p d v a j u u č e n j a , egzoteričkog (u k o j e m u su sje-d i n j e n i n e r e d u c i r a n i s i rovi f e n o m e n i ) i ezoteričkog, z a p r a v o j e d i n o z n a n s t v e n o g (u k o j e m u su s j e d i n j e n e bit i) . Ova j e jed-n o s t a v n a M a r x o v a o p a s k a b r e m e n i t a s m i s l o m j e r imp l i c i r a da z n a n o s t ne čini s a m a f o r m a s i s t e m a t i č n o s t i , već f o r m a s i s t e m a t i č n o s t i »biti« ( t eo r i j sk ih p o j m o v a ) , a ne s i s t emat ič -nos t s i rov ih m e đ u s o b n o povezan ih f e n o m e n a ( e l emena t a stvarnosti), ili p a k m j e š o v i t a s i s t e m a t i č n o s t »biti« i s i rovih f e n o m e n a . Bilo k a k o bilo, R i c a r d o v a j e zas luga š to j e pro-misl io i p r e v l a d a o p r o t u s l o v l j e i z m e đ u d v a j u S m i t h o v i h »uče-n ja« i po l i t i čku e k o n o m i j u i s t insk i p o j m i o u f o r m i znans tve-nos t i , t j . kao j ed in s tven i s i s t e m p o j m o v a k o j i i z ražava unu-t r a š n j u bi t n j e z i n a p r e d m e t a :

»Najzad se p o j a v l j u j e R i c a r d o . . . Osnova , po lazna točka f iz io logi je b u r ž o a s k o g s i s t e m a — p o i m a n j a n j egove u n u t r a š n j e o r g a n s k e povezanos t i i ž ivo tnog p r o c e s a — jes t o d r e đ i v a n j e v r i j e d n o s t i r a d n i m v r e m e n o m . Od toga polazi R i c a r d o i p r i m o r a v a n a u k u da n a p u s t i svoj d o t a d a š n j i java-š luk i sebi položi r a č u n o t o m e u k o j o j m j e r i os ta le katego-r i j e š to ih je razv i ja la i izložila — odnos i p r o i z v o d n j e i pro-m e t a — o d g o v a r a j u ili p r o t u r j e č e p o l a z n o j točki , u k o j o j mje -ri u o p ć e n a u k a , k o j a s a m o o d r a ž a v a , r e p r o d u c i r a p o j a v n e ob-like p r o c e s a , kao i s a m e te p o j a v e , o d g o v a r a j u osnovi na ko-j o j se zasn iva u n u t r a š n j a povezanos t , s t v a r n a f iz io logi ja bur -žoaskog d r u š t v a , ili k o j e č ine n j e n u po l aznu točku ; k a k o uop-će s to j i s t v a r s t o m p r o t u r j e č n o š ć u i zmeđu p r i v i d n o g i s tvar -n o g k r e t a n j a s i s t ema . U o v o m e je , dak le , veliki h i s t o r i j s k i z n a č a j R i c a r d a za nauku .«

(Usp, Teorije o višku vrijednosti, P r o s v e t a , Beo-g r a d 1969, I I , s t r . 132)

S8

S v o đ e n j e p o j a v e na bi t (danos t i na n jez in p o j a m ) , u n u t r a š n j e j e d i n s t v o p o j m a ( s i s t ema t i čnos t p o j m o v a s j ed in j e -nih p o d n j i h o v i m p o j m o m ) — to su dak le dva poz i t ivna odre-đ e n j e š to u M a r x o v i m o č i m a tvore u v j e t e z n a n s t v e n o g ka rak-t e ra nekog z a s e b n o g r e z u l t a t a ili n e k e opće t eo r i j e . O v d j e m e đ u t i m t r e b a n a p o m e n u t i da ta o d r e đ e n j a , k a d je r i j e č o po-l i t i čko j e k o n o m i j i , i z r ažava ju opće u v j e t e p o s t o j e ć e znanstve-ne r a c i o n a l n o s t i ( p o s t o j e ć e t eor i j e ) . Mar.\ ih s a m o p r e u z i m a iz s t a n j a p o s t o j e ć i h z n a n o s t i da bi ih uveo u po l i t i čku eko-n o m i j u kao formalne n o r m e z n a n s t v e n e r a c i o n a l n o s t i uop-će. K a d o c j e n j u j e f i z iok ra t e , S m i t h a ili R i ca rda , on ih podvr-gava t im f o r m a l n i m n o r m a m a k o j e o d l u č u j u o t o m e j e s u li ih oni r e s p e k t i r a l i ili zaobiš l i — ne sudeć i u n a p r i j e d o sadrža-ju n j i h o v a p r e d m e t a .

M e đ u t i m , t ime ne o s t a j e m o na č i s t im f o r m a l n i m s u d o v i m a . N i j e li n a m M a r x p r e t h o d n o u e k o n o m i s t a nazna-čio s a d r ž a j od k o j e g te f o r m e a p s t r a h i r a j u ? K a d je r i j eč o p o j m o v i m a v r i j e d n o s t i i v i ška v r i j e d n o s t i k o j e M a r x s t av l j a u t e m e l j svo je v las t i t e t eo r i j e , ne p o j a v l j u j u li se oni već u t e o r i j s k i m z n a č a j k a m a k las ičn ih e k o n o m i s t a , j e d n a k o kao po java-b i t i t e o r i j s k a s i s t e m a t i č n o s t ? Ali evo nas p r e d veoma č u d n o m s i t u a c i j o m . Sve izgleda k a o da j e Marx u bi t i — a u p r a v o su t ako m o d e r n i k r i t i ča r i i oc i jeni l i n j egov p o t h v a t — bio z a p r a v o s a m o n a s l j e d n i k k las ične e k o n o m i j e , i to oso-b i t o dužn i n a s l j e d n i k , j e r on od svo j ih p r e d a k a p r i h v a ć a k l juč-ne p o j m o v e ( s a d r ž a j svoga p r e d m e t a ) i m e t o d u r e d u k c i j e , kao i m o d e l u n u t r a š n j e s i s t e m a t i č n o s t i ( znans tvenu f o r m u svoga p r e d m e t a ) . U č e m u j e o n d a M a r x o v a o s e b u j n o s t , n j i h o v a hi-s t o r i j s k a zas luga? N a p r o s t o u t o m e š to j e p r o d u ž i o i dovr-šio j e d a n već s k o r o izvršeni posao : i spun io p u k o t i n e , r i j eš io o t v o r e n e p r o b l e m e , oboga t i o b a š t i n u k las ika , ali na t e m e l j u n j i h o v i h v las t i t ih p r i n c i p a , dak le n j i h o v e p r o b l e m a t i k e , pri-h v a ć a j u ć i ne s a m o n j i h o v u m e t o d u i n j i h o v u t e o r i j u nego i d e f i n i c i j u njihova, predmeta. Odgovor na p i t a n j e : š to je Marxov p r e d m e t , š to je p r e d m e t Kapitala — b io bi već u sa-m o m svom p r i n c i p u , izuzevši neko l iko n i j a n s i i o t k r i ć a , upi-san u S m i t h a , a pogo tovo u R i c a r d a . Vel iko t e o r i j s k o t k a n j e pol i t i čke e k o n o m i j e bilo j e već tu, posve gotovo; doduše , sa s t a n o v i t i m k r iv im n i t ima , s p u k o t i n a m a tu i t a m o . M a r x je n a v o d n o z a t e g n u o nit i , učv r s t io p o t k u , završ io neke točke, u k r a t k o : završio p o s a o da bi ga uč in io b e s p r i g o v o r n i m . Pre-m a t ome , n e s t a j e m o g u ć n o s t i n e s p o r a z u m a oko č i t a n j a Kapi-tala: M a r x o v p r e d m e t n i j e n a v o d n o n i š t a d r u g o nego Ricar-dov p r e d m e t . Pov i j e s t po l i t i čke e k o n o m i j e od R i c a r d a do Marxa p o s t a j e t ada l i j ep k o n t i n u i t e t bez reza, ko j i više ne p r i č i n j a v a p r o b l e m e . P o s t o j i li n e s p o r a z u m , on j e d r u g d j e , u R i c a r d a i M a r x a — ne više i zmeđu R i c a r d a i Marxa , nego iz-m e đ u c j e l o k u p n e k l a s i čne po l i t i čke e k o n o m i j e r a d n e vr i jed-nos t i č i j i j e M a r x s a m o b r i l j a n t n i »dovrši lac«, te m o d e r n e

89

m a r g i n a l i s t i č k c i n e o m a r g i n a l i s t i č k e po l i t i čke e k o n o m i j e ko-j a počiva na sasv im d r u g o j p r o b l e m a t i c i .

Zais ta , k a d č i t a m o neke G r a m s c i j e v e k o m e n t a r e ( m a r k s i s t i č k a je f i l ozo f i j a gene ra l i z i r an i R ica rdo) , Rozenta-love t e o r i j s k e anal ize ili d o n e k l e d r u g a č i j e k r i t i č k e p r igovo re Della Volpea i n j egov ih učen ika , u č u d u k o n s t a t i r a m o da ne iz lazimo iz tog kontinuiteta predmeta. Os im p r i g o v o r a š to ga Marx u p u ć u j e R i c a r d u da je , z a n e m a r u j u ć i k o m p l e k s n o s t » p o s r e d o v a n j a « , odviše i z ravno doveo u o d n o s svo je a p s t r a k -c i je s e m p i r i j s k i m r e a l n o s t i m a , o s im p r i g o v o r a za spekula-t ivnu a p s t r a k c i j u (»h ipos t az i r an j e« u j ez iku Della Volpea , Col le t t i j a i P i e t r ane re ) š to ga M a r x u p u ć u j e S m i t h u , t j . u k r a t -ko, izuzevši neko l iko p o g r e š n i h k o r a k a ili »inverzi je« u pra-v i lnoj u p o t r e b i a p s t r a k c i j e , ne opaža se b i t n a raz l ika i z m e đ u S m i t h o v a i R i c a r d o v a p r e d m e t a te M a r x o v a p r e d m e t a . To je n e r a z l i k o v a n j e p r e d m e t a bi lo u v u l g a r n o j m a r k s i s t i č k o j in ter-p r e t a c i j i z ab i l j e ženo u s l i j e d e ć e m ob l iku : raz l ika je s a m o u me tod i . M e t o d a k o j u su na svo j p r e d m e t p r i m j e n j i v a l i kla-sični e k o n o m i s t i bi la bi u s t va r i s a m o metafizička, a Marxova m e t o d a , nap ro t iv , dijalektička. Sve d a k l e proizlazi iz d i ja lek-t ike k o j u se p r i t o m shvaća kao m e t o d u po sebi , p r e u z e t u od Hegela i p r i m i j e n j e n u na p r e d m e t po sebi , već p r i s u t a n u R i c a r d a . I s p a d a kao da je M a r x n e k i m č u d o m gen i j a napro-s to zapeča t io to s r e t n o j ed ins tvo ko je , kao svaka s reća , n e m a pov i j e s t i . Na n a š u n e s r e ć u mi ipak z n a m o cla p o s t o j i j e d n a sasv im »mala« teškoća : r ad i se o pov i jes t i »p reob ra t a« te di-j a l e k t i k e k o j u t r e b a »stavit i na noge« k a k o bi n a p o k o n zakro-čila na č v r s t o m t lu m a t e r i j a l i z m a .

Iz už i t aka da o s t a n e m na d i s t anc i , ni o v d j e ne u p o z o r a v a m na o l ako tnos t i s h e m a t i č k e i n t e r p r e t a c i j e , k o j a bez s u m n j e ima po l i t i čka svo j s tva . H i p o t e z a o kontinuitetu pred-meta i z m e đ u k las ične e k o n o m i j e i M a r x a n i j e s t va r s a m o Marxov ih p r o t i v n i k a , nit i p a k nek ih od n j egov ih p r i s t a l i ca ; ona se r a đ a t iho, u r a z n i m p r i l i k a m a , iz eksp l i c i tnog d i skur -sa s a m o g a M a r x a ili, r a d i j e , ona se r a đ a iz s t anov i t e Marxove š u t n j e k o j a neoček ivano u d v o s t r u č u j e n j egov eksp l ic i tn i dis-ku r s . U n e k i m t r e n u c i m a , na n e k i m s i m p t o m a t i č k i m mjes t i -ma, ta š u t n j a izbi ja u d i s k u r s u i p r i s i l j ava ga da, u s p r k o s se-bi, p ro izvede p r a v e t e o r i j s k e l apsuse : p o n e k u r i j e č k o j a os-t a j e u z r a k u iako j e na izgled u k l o p l j e n a u nužnos t m i š l j e n j a , ponek i s u d ko j i neiz l ječivo, k r ivom oč ig lednošću , z a t v a r a pro-s to r š to ga naizgled o t v a r a p r e d u m o m . J e d n o s t a v n o dos lovno č i t a n j e vidi u a r g u m e n t i m a s a m o k o n t i n u i t e t t eks t a . Po t reb-no je »simptomaino« č i t a n j e da bi se te p u k o t i n e učini le za-m j e t l j i v i m , u j a s n i m i z r i ča j ima , cla bi se i den t i f i c i r ao d i s k u r s š u t n j e ko j i , i zb i j a juć i u v e r b a l n o m d i s k u r s u , u n j e m u iza-ziva p r a z n i n e k o j e su n e u s p j e s i s t r o g o s t i ili k r a j n j e g ran ice n j egova n a p o r a : n j e g o v e o d s u t n o s t i k a d su u p r o s t o r u koj i on ipak otvara j e d n o m d o s t i g n u t e te g ran ice .

90

Dat ću za to dva p r i m j e r a : Marxovo p o i m a n j e ap-s t r a k c i j a na k o j e se o s l a n j a p roces t e o r i j s k e p r a k s e i t ip pri-govora š to ga on u p u ć u j e k l a s i čn im e k o n o m i s t i m a .

T reće pog lav l j e Uvoda iz 1857. može se s p r a v o m uzet i ikao Rasprava o metodi nove f i lozof i j e k o j u j e u t e m e l j i o Marx . To j e do i s t a j ed in i sus t avn i Marxov teks t ko j i , u sklo-pu anal ize k a t e g o r i j a i m e t o d e pol i t ičke e k o n o m i j e , sadrž i p r e t p o s t a v k e za u t e m e l j e n j e t eo r i j e z n a n s t v e n e p r a k s e , dak le t e o r i j e u v j e t a p r o c e s a s p o z n a j e ko j i tvor i p r e d m e t marks i s -t ičke f i lozof i je .

T e o r i j s k a p r o b l e m a t i k a na k o j u se o s l a n j a t eks t , d o p u š t a da se m a r k s i s t i č k a f i lozof i ja r a z l i k u j e od svake spe-ku l a t i vne ili e m p i r i s t i č k e ideologi je . O d l u č u j u ć a točka Marko-ve teze odnos i se na r a z l i k o v a n j e zbilje i mišljenja; j e d n a su s t va r zb i l j a i n j ez in i razl iči t i vidovi: z b i l j s k o - k o n k r e t n o , p r o c e s zb i l j skog , to t a l i t e t zb i l j skog itd., a d r u g a s t va r mišlje-nje o zbi l j i i n j e z i n i m r a z n i m a s p e k t i m a : p roces m i š l j e n j a , to ta l i t e t m i š l j e n j a , k o n k r e t n o s t m i š l j e n j a itcl.

T a j p r i n c i p r a z l i k o v a n j a impl ic i ra dv i j e b i t n e te-ze: 1. — M a t e r i j a l i s t i č k u tezu p r i m a t a zb i l je nad m i š l j e n j e m , b u d u ć i da m i š l j e n j e o zbi l j i p r e t p o s t a v l j a p o s t o j a n j e zb i l j e nezavisno od m i š l j e n j a (zb i l j sko »kasnije kao i prije ostaje u svojoj nezavisnosti izvan duha«), 2. — M a t e r i j a l i s t i č k u te-zu spec i f i čnos t i m i š l j e n j a i p roce sa m i š l j e n j a s p r a m zb i l j e i p roce sa zb i l je . Ta je d r u g a teza p o s e b n o p r e d m e t Marxova r a z m i š l j a n j a u t r e ć e m pog lav l ju Uvoda. M i š l j e n j e o zbilj-s k o m , p o i m a n j e zb i l j skog i sve o p e r a c i j e m i š l j e n j a k o j i m a se zb i l j sko misl i i p o i m a , p r i p a d a j u p o r e t k u m i š l j e n j a , ele-m e n t u m i š l j e n j a , š to ne b i s m o s m j e l i m i j e š a t i s p o r e t k o m zb i l j skog , s e l e m e n t o m zb i l j skog . »Cjelina, kako se pojavljuje u glavi, kao mišljena cjelina, proizvod je glave koja misli... (str . 229); na isti nač in m i š l j e n o - k o n k r e t n o p r i p a d a m i š l j e n j u a ne zbi l j i . P roces s p o z n a j e , posao r a z r a d e (Vera rbe i tung ) s p o m o ć u k o j e g m i š l j e n j e p r e o b r a ž a v a p o č e t n e i n tu i c i j e i pre-d o d ž b e u s p o z n a j e ili m i š l j e n o - k o n k r e t n o , zb iva ju se p o t p u n o u m i š l j e n j u .

Da i zmeđu mišljenja o z b i l j s k o m i tog zb i l j skog po-s to j i odnos , u to n e m a n ikakve s u m n je, ali to je o d n o s spoz-naje,' o d n o s n c a d e k v a c i j e ili a d e k v a c i j e spozna j e , a ne stvar-ni odnos , š to znači o d n o s u p i s a n u zbiljsko ko j e m i š l j e n j e s p o z n a j e ( a d e k v a c i j a ili n e a d e k v a c i j a ) . T a j s p o z n a j n i odnos i z m e đ u s p o z n a j e zb i l j skog i zb i l j skog n i j e o d n o s zbiljskog spozna t u tom o d n o s u . Raz l ika i zmeđu s p o z n a j n o g o d n o s a i zb i l j skog o d n o s a j e s t t e m e l j n a : uko l i ko se ne p o š t u j e , neiz-b j e ž n o se u p a d a ili u speku l a t i vn i idea l izam ili u emp i r i s t i čk i idea l i zam; u s p e k u l a t i v n i idea l izam, uko l iko se z a j e d n o s H e g e l o m m i j e š a m i š l j e n j e i zb i l ja svodeći zb i l ju na m i š l j e n j e ,

' Knjiga I, pogl. I, st . 16 i 18.

91

»shvaćajući zbiljsko kao rezultat mišljenja« (228); u empir i s -t ički idea l izam, ako se m i š l j e n j e m i j e š a sa z b i l j o m , svodeći m i š l j e n j e o zbi l j i na zb i l ju s a m u . U o b a se s l u č a j a to dvos-t r u k o s v o đ e n j e s a s to j i od toga da se j e d a n e l e m e n t p r o j i c i r a 1 rea l iz i ra u d r u g o m e , od toga d a se raz l ika i z m e đ u zb i l j e i m i š l j e n j a o n j o j shvaća bi lo kao raz l ika u n u t r a š n j a s a m o m m i š l j e n j u ( speku la t ivn i idea l izam) bi lo u n u t r a š n j a s a m o j zbi-lji ( empi r i s t i ćk i idea l izam) .

Ove teze n a r a v n o p o s t a v l j a j u p r o b l e m e , : ali su o n e n e d v o s m i s l e n o s a d r ž a n e u M a r x o v u t e k s t u . No, evo š to nas z a n i m a . I s p i t u j u ć i m e t o d e po l i t i čke e k o n o m i j e , M a r x razli-k u j e dv i je : p r v u k o j a polazi »od živog totaliteta« (»stanovniš-tva, nacije, države, više država«), i d r u g u »koja polazi od jed-nostavnih pojmova, kao što su rad, podjela rada, novac, vri-jednost itd.« Dakle, dv i j e m e t o d e , j e d n u k o j a polazi od zbil j-skog, d r u g u k o j a polazi od apstrakcija. K o j a j e od tih dv i ju m e t o d a d o b r a ? »Pričinja se da je dobra metoda početi sa zbiljskim i konkretnim . . . Međutim, to se pri bližem proma-tranju pokazuje kao pogrešno...« Druga m e t o d a k o j a pola-zi od j e d n o s t a v n i h a p s t r a k c i j a da bi, u m i š l j e n o - k o n k r e t n o m , pro izvela s p o z n a j u o z b i l j s k o m , »očigledno je ispravna znan-stvena metoda«, a to j e m e t o d a iklasične p o l i t i č k e e k o n o m i j e , S m i t h a i R i c a r d a . F o r m a l n o , u t o m d i s k u r s u n e m a ničeg po-sebnog š to bi t r eba lo podvuć i .

M e đ u t i m , s a m t a j d i s k u r s , u s v o j o j oč ig lednos t i , sadrž i i p r i k r i v a simptomatičnu Marxovn šutnju. Ta je šut-n j a n e č u j n a u c i j e l om r azv i t ku d i s k u r s a koj i n a s t o j i pokaza-ti da j e p r o c e s s p o z n a j e p r o c e s r a d a i t e o r i j s k e r a z r a d e , te da j e m i š l j e n o - k o n k r e t n o , ili s p o z n a j a zb i l j skog , p ro izvod te t e o r i j s k e p r a k s e . Ta se t iš ina može » razumje t i« samo u jed-noj određenoj točki, u p r a v o tanro g d j e je n e o p a ž e n a : kad Marx govor i o p o č e t n i m apstrakcijama na k o j i m a se odv i ja t a j r a d p r e o b r a ž a v a n j a . K o j e su to p o č e t n e a p s t r a k c i j e ? S k o j i m p r a v o m M a r x u t im p o č e t n i m a p s t r a k c i j a m a , i ne kri-t i z i ra juć i ih, p r i h v a ć a k a t e g o r i j e od ko j i h po laze S m i t h i Ri-c a r d o , navodeć i t ako na p o m i s a o da 011 misl i u k o n t i n u i t e t u n j i h o v a p r e d m e t a , dak le da se i z m e đ u n j i h i n j ega ne zbiva nikakav rez? Ta su dva p i t a n j a z a p r a v o j e d n o j e d i n o p i t a n j e , upravo ono na koje Marx ne odgovara, naprosto stoga što ga i ne postavlja. Evo mjesta n j e g o v e š u t n j e , i to se p r a z n o m j e s t o izvrgava o p a s n o s t i da ga z a p o s j e d n e »pr i rodni« dis-kurs ideologije u l iku empirizma. »Ekonomisti 18. stoljeća, npr. uvijek započinju od živog totaliteta, stanovništva, nacije, države, više država itd, ali uvijek završavaju time što putem analize iznađu neke određujuće apstraktne elemente, opće odnose, kao podjelu rada, novac, vrijednost itd. Tek što su ovi pojedinačni momenti bili više ili manje fiksirani i apstra-hirani, počeli su nicati ekonomski sistemi, kao što je rad...

2 Usp. Knj iga I, pogl. I, st . 16, 11 i 18.

92

(228). Š u t n j a o p r i r o d i te »analize«, te »aps t rakc i j e« i te »fik-saci je«, š u t n j a ili r a d i j e s t a v l j a n j e tih »aps t r akc i j a« u o d n o s sa z b i l j o m iz k o j e ih se »aps t r ah i r a« , s » in tu i c i j om i p redodž-bom« zb i l j skog k o j e zbog toga u s v o j o j č is toći i zg leda ju kao s i rova m a t e r i j a t ih a p s t r a k c i j a , a cla s t a t u s te m a t e r i j e (siro-ve ili p rvo tne? ) n i j e izražen. U p u k o t i n a m a te š u t n j e može se zahva t i t i ideo log i ja stvarnog sug la s j a i zmeđu zb i l j skog i nje-gove i n t u i c i j e i p r e d o d ž b e , kao i p r i s u t n o s t »aps t rakc i j e« ko-j a d j e l u j e na to zb i l j sko cla bi iz n j ega izlučila »opće a p s t r a k t -ne odnose« , t j . e m p i r i s t i č k u ideologi ju a p s t r a k c i j e . P i t a n j e se može pos t av i t i i d r u k č i j e , i uv i j ek se zapaža n j e g o v a odsut -nos t : u k o j e m se smis lu za te »opće a p s t r a k t n e odnose« može reći da su o d r e đ u j u ć i ? J e li svaka a p s t r a k c i j a kao t akva znan-stveni p o j a m svoga p r e d m e t a ? Ne p o s t o j e li i deo loške ap-s t r a k c i j e i z n a n s t v e n e a p s t r a k c i j e , »dobre« i »loše« a p s t r a k -c i je? Šu tn j a . 5 I s to se p i t a n j e može pos tav i t i d r u k č i j e : nesum-nj ivo , te f a m o z n e k a t e g o r i j e po lučene iz k las ičn ih ekonomi -s ta , te a p s t r a k c i j e od k o j i h t r e b a poći da bi se došlo do spo-z n a j a , ne p r e d s t a v l j a j u tada p r o b l e m za Marxa . One za nje-ga proiz laze iz p r o c e s a p r e t h o d n e apstrakcije, o k o j e m u on šut i : a p s t r a k t n e k a t e g o r i j e mogu t a d a »odražavat i« stvarne a p s t r a k t n e ka t ego r i j e , a p s t r a k t n o zb i l j sko k o j e o p s t o j i , kao a p s t r a k c i j a n j i h o v e p o j e d i n a č n o s t i , u e m p i r i j s k i m f e n o m e n i -ma e k o n o m s k o g sv i j e t a . I s t o se p i t a n j e može pos tav i t i i na drugi nač in : p o č e t n e a p s t r a k t n e k a t e g o r i j e ( k a t e g o r i j e eko-nomis t a ) tu su ope t na k r a j u , one su s t v a r n o proizvele »kon-kre tne« s p o z n a j e , ali se ne vidi da su se preobrazile, izgleda čak da se n i su ni m o r a l e p r eob raz i t i j e r su već od p o č e t k a po-s to j a l e u f o r m i a d e k v a c i j e s p r a m svoga p r e d m e t a , t a k v o j cla se »miš l j eno k o n k r e t n o « š to će ga p ro izves t i z n a n s t v e n i r ad može po jav i t i kao n j i h o v a č is ta i j e d n o s t a v n a konkret izaći ja i n j i h o v o č is to i j e d n o s t a v n o s a m o z a m r š e n j e , n j i h o v o č is to i j e d n o s t a v n o s a m o u s t r o j a v a n j e k o j e se imp l i c i tno s m a t r a nji-h o v o m s a m o k o n k r e t i z a c i j o m . T a k o se š u t n j a može p rodu-žiti u eksp l i c i tnonr i i m p l i c i t n o m d i s k u r s u . Sva t e o r i j s k a des-k r i p c i j a k o j u n a m d a j e Marx o s t a j e f o r m a l n o m , j e r ne stav-l ja u p i t a n j e p r i r o d u tih p o č e t n i h a p s t r a k c i j a , p r o b l e m nj iho-ve a d e k v a c i j e v l a s t i t o m p r e d m e t u , u k r a t k o p r e d m e t na koj i su one u p u ć e n e , jer ona u sk l adu s t im ne s t av l j a u p i t a n j e p r e o b r a ž a j t ih a p s t r a k t n i h k a t e g o r i j a u toku p r o c e s a teori j-ske p r a k s e , dak le p r i r o d u p r e d m e t a imp l i c i r anog u t im preo-b r a ž a j i m a . Ni je r i j eč o t o m e da se zbog toga p r igova ra M a r x u : on n i j e m o r a o reći sve u j e d n o m t eks tu k o j i j e uo-s t a l o m os t ao n e o b j a v l j e n ; u s v a k o m s luča ju , n i t k o ne može

Cijena te šutnje : t reba proči ta t i VII poglavlje Rozentalove knj ige (»Problemi di jalekt ike u Kapitalu«), a posebno .stranice posvećene izbjegavanju problema raz-like između »dobre« i »loše« aps t rakc i je (s tr . 304—305; 325—327). Treba pomisliti na sudbinu , u marksis t ičkoj fi lozofiji , jednog tako dvosmislenog termina kao što je »generalizacija« s pomoću kojeg je miš l jena (što u stvari znači nemišl jena) na-rav znanstvene aps t rakci je Cijena je te neočekivane šutnje etnpirist.ičko iskuše-nje.

93

bit i pozvan da o d j e d n o m kaže sve. T im odviše u ž u r b a n i m č i t a t e l j i m a može se m e đ u t i m u p u t i t i p r igovor da n i su čuli tu »šutnju«' te da su poh i t a l i u e m p i r i z a m . U t v r đ u j u ć i točno Marxovo mjesto šutnje, m o ž e m o pos tav i t i p i t a n j e k o j e sadrž i i p r e k r i v a ta š u t n j a : u p r a v o p i t a n j e diferencijalne naravi ap-strakcija na k o j i m a se o k u š a v a z n a n s t v e n a m i s a o da bi, p r i k r a j u svog p rocesa r a d a , pro izvela nove a p s t r a k c i j e , razl ič i te od p rv ih i, u s l u č a j u e p i s t e m o l o š k o g reza kao š to je o n a j ko j i Marxa o d v a j a od k las ičn ih e k o n o m i s t a , r a d i k a l n o nove.

Ako sam m a l o p r i j e p o k u š a o pokaza t i nužnos t da se p o j m i ta razl ika, d a j u ć i različita i m e n a raz l i č i t im aps t r ak -c i j a m a ko j e i n t e r v e n i r a j u u p r o c e s u t e o r i j s k e p r a k s e , b r i žno r a z l i k u j u ć i općen i to s t i I (poče tne a p s t r a k c i j e ) od općen i to s t i I I I (proizvodi p roce sa spozna j e ) , neš to s a m bez s u m n j e dodao Marxovu d i s k u r s u ; m e đ u t i m , u d r u g o m pog ledu , s a m o s a m obnovio, dak le održao n j e g o v vlas t i t i d i s k u r s , ne p r i s t a j u ć i na i s k u š e n j e n j egove šutnje. Čuo s a m tu š u t n j u kao moguć i pad j ednog d i s k u r s a p r e d p r i t i s k o m š to p o t i s k u j e i d je lova-n j e m d r u g o g d i s k u r s a koj i , z a h v a l j u j u ć i t om p o t i s k i v a n j u , za-u z i m a m j e s t o p rvoga i govor i u n j e g o v o j š u t n j i : empi r i s t i č -kog d i s k u r s a . N i s a m uč in io n i š ta d r u g o os im š to sam toj šut-nji omogućio da govori o prvom diskursu, rastvarajući drugi. J e d n o s t a v n i de t a l j , reći će n e t k o zac i je lo , ali se, kad im nesta-ne s t rogos t i , u p r a v o za te d e t a l j e v j e š a j u inače r azme t l j i v i dis-

• \ ' c treba zanemarivati smisao te šu tn je . Ona je dio određenog diskursa koje-mu nije bio cilj da izloži principe marks is t ičke filozofije teorije povijesti proiz-vodnje spoznaja , nego da utvrdi neophodna pravila metode za r azmat ran je politič-ke ekonomije . Marx se dakle smjes t io unu ta r već konst i tuiranog znanja , ne pos-tavljajući sebi problem njegove proizvodnje . Stoga on i može, u granicama tog teksta, s m a t r a n da Smithove i Ricarđove »dobre apstrakci je« odgovara ju određe-no] mvariiuMi. a s u u e n o l/.u/.etno složenim uvje t ima koj i su izazvali nastanak klasične polmc-rte ekonomije; i on može preskočit i p i tan je koji je to proces mu-

lj ki r> ematike na kojemu se konst i tuirao predmet klaMcue poluioke ekonomije , aaiuci n jezinoj spoznaji stanoviti uvid u s tvarnost ,

inacijom" ideologije. Da nas ta j metodološki ^ d i n i aht jeva za kons t i tu i ran jem teorije proizvodnje

rksls t ićkom fi lozofi jom, to je zaht jev za nas: ali i u ie i zahuev .kon m i l u j e m o Marxu pod uvjetom da imamo na u m u istovrerne-

ta (njegovu .šutnju u toj određenoj točki) i iilozoislu uoiiiasai nieiiove nove teorije povi jesti (posebno ono što nam ona p n i e c i da "mislimo: ariiKiuacmi ideološke prakse i znanstvene p rakse prema dru-

J 11: i)ra:\>a:na. IE O I ' ^ A N S M I I ane renc i j a lnu povijest tih p r a k s a ) . Uglavnom, s u 1111 u u Lom leKsiu možemo nromntra t i na dva načina: ili smat ra juć i je šut-

p i u. m u j jma za sadrža j teori ju dominan tne empinst ić-je kao granicu i p roblem. Granica je zapravo

_'o svoju misao, aii nam tada ta granica, da-K. na polje empir is t ičke problemat ike , otvara novo

I i I ni k o nr i roda log novog polja? Sada raspolažemo s 3 bismo sumnja l i kako moramo tražiti sasvim

^niKini PJiovnna ne^o sto putovi empirizma,. Ali u tom odlučujućem t raženju 1 j lj n pe ( s t ruk tu rac i ju i a r t ikulac i ju različitih prak-

sa i.. Tune se uočava razlika izmeau ideološkog p roma t ran ja šu tn j e ili teori jske ara/.nme n iczmos znanstvenom p roma t r an j a : prvo nas p roma t r an j e stavlja, pred

l t renost u d znanstvenu otvorenost . S pomoću toga mo-ri nije r ideološke p r i j e tn j e koja pritišće svaki

znanstveni rau: laeolosrua vreoa znanost ne samo u svakoj točki gdje izostane n k a 1(0 točki gdje neko aktualno is traživanje dosiže

svoie granice, Uoravo tu. na razini života znanosti , može intervenirat i filozofska aktivnost: kao teorijski oprez kon o tvaran je znanosti štiti protiv zatvorenosti ideologije. naravno pod uvietom da se ne govori samo o otvorenosti i zatvore-nosti općenito nego o tipičnim, his tor i jski određenim s t r u k t u r a m a u otvorenosti i zatvorenosti . U Materi jal izmu i empir iokr i t ic izmu Lenjin stalno pods jeća na tu apsolutnu temel jnu egzistenciju što tvori specif ičnu funkci ju marks is t ičke filozofije..

94

k u r s i ko j i c j e l o k u p n o g Marxa f i lozofa d e p o r t i r a j u u p r a v o u ideo log i ju k o j u on p o b i j a i o d b a c u j e . Uskoro ć e m o v id je t i t akve p r i m j e r e g d j e n e - m i š l j e n j e j e d n e n e z n a t n e š u t n j e po-s t a j e s v o j s t v o m n e m i š l j e n o g d i s k u r s a , t j . ideo lošk ih d i s k u r s a .

95

IV — GREŠKE KLASIČNE EKONOMIJE

N a c r t p o j m a h i s t o r i j s k o g v r e m e n a

Dolaz im do svog d r u g o g pri-m j e r a u k o j e m u ć e m o moć i o d m j e r i t i isti p r i m j e r , ali na dru-gi nač in : i s p i t u j u ć i v r s t u p r i g o v o r a š to ga M a r x u p u ć u j e kla-s ičn im e k o n o m i s t i m a . On im u p u ć u j e više p o s e b n i h z a m j e r k i i j e d a n t e m e l j n i p r igovor .

Zad rža t ću se s a m o na j e d n o m od p o s e b n i h pri-govora , o n o m što se t iče t e r m i n o l o g i j e . On zad i re u n a o k o b e z n a č a j n u č i n j e n i c u da S m i t h i R i c a r d o »višak v r i j ednos t i« uv i j ek k a n a l i z i r a j u u obliku profita, rente i kamata, da on da-kle n i k a d n i j e nazvan svojim imenom već j e uv i j ek p r i k r i v e n pod d r u g i m a , da n i j e shvaćen u s v o j o j »općeni tos t i« raz l i č i to j od svo j ih »oblika p o s t o j a n j a « : p r o f i t a , r e n t e i k a m a t a . Obl ik j e te z a m j e r k e zan iml j iv : M a r x izgleda p r o m a t r a to b r k a n j e v iška v r i j e d n o s t i s n j e g o v i m ob l i c ima p o s t o j a n j a kao jedno-s t a v n u n e d o s t a t n o s t j ez ika k o j u j e l ako i spravi t i . I do is ta , k a d č i ta S m i t h a i R i c a r d a , on iznova u s p o s t a v l j a r i j eč od-s u t n u u r i j e č i m a k o j e j u p r i k r i v a j u , te ih p revod i , obnav l j a -juć i n j i h o v izos tanak , k a z i v a n j e m onoga š to one za is ta pre-š u ć u j u , č i t a n j e m n j i h o v i h anal iza r e n t e i p r o f i t a kao i anali-ze općeg v iška v r i j e d n o s t i k o j a ipak n i k a d n i j e i m e n o v a n a kao u n u t r a š n j a bi t r e n t e i p r o f i t a . A z n a m o da j e p o j a m viš-ka v r i j e d n o s t i , p r e m a M a r x o v u p r i z n a n j u , j e d a n od d v a j u k l j u č n i h p o j m o v a n j e g o v e teor i j e , j e d a n od ind ika t ivn ih poj-mova osob i t e razl ike k o j a ga u pog ledu p r o b l e m a t i k e i pred-m e t a di je l i od S m i t h a i R i c a r d a . U s tvar i , M a r x r a z m a t r a od-s u t n o s t pojma kao da se r ad i o o d s u t n o s t i riječi, i to p o j m a koj i n i j e bilo kakav p o j a m , nego ga je, i to će se v id je t i , kao p o j a m n e m o g u ć e r a z m a t r a t i u n a j s t r o ž e m smis lu r i j eč i a da se ne p o k r e n e p i t a n j e p r o b l e m a t i k e na k o j u se on može oslo-niti , t j . r az l ika p r o b l e m a t i k e , rez ko j i M a r x a o d v a j a od kla-s ične e k o n o m i j e . I tu ope t , k a d a r t i k u l i r a p r igovor , M a r x ne misli dos lovno ono š to č ini — j e r on o d s u t n o s t o r g a n s k o g pojma k o j i »posp j e šu j e« (u k e m i j s k o m smis lu r i ječ i ) revolu-c i ju p r o b l e m a t i k e svodi na i zos t av l j enos t j e d n e r i ječ i . Ovo Marxovo i s p u š t a n j e , uko l i ko n i j e o tk r iveno , svodi ga na ra-z inu n j egov ih p r e t h o d n i k a i evo nas opet u k o n t i n u i t e t u p red-me ta . Na to ć e m o se j o š v ra t i t i .

96

T e m e l j n i p r igovor š to ga M a r a , od Bijede filozofi-je do Kapitala, u p u ć u j e c i j e lo j k l a s i č n o j e k o n o m i j i j e s t da j e ona i m a l a a h i s t o r i j s k u , o v j e k o v j e č i t e l j s k u , f i k s i s t i čku , ap-s t r a k t n u k o n c e p c i j u e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a kap i t a l i zma . M a r a iz r ič i t im t e r m i n i m a i z j a v l j u j e da te k a t e g o r i j e t r e b a hi-s to r i z i r a t i k a k o bi se r a z j a s n i l a i r a z u m j e l a n j i h o v a na rav , n j i h o v a r e l a t i vnos t i p r o l a z n o s t . Klas ičn i su e k o n o m i s t i , kaže on, u v j e t e k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e učini l i v j e č n i m u v j e t i m a svake p r o i z v o d n j e , ne videći da su te k a t e g o r i j e p o v i j e s n o od-ređene , dak le h i s t o r i j s k e i p ro lazne .

» E k o n o m i s t i izlažu b u r ž o a s k e o d n o s e p r o i z v o d n j e , p o d j e l u r a d a , k r e d i t , novac , i td . kao s ta lne , n e p r o m j e n l j i v e , v j eč i t e k a t e g o r i j e . . . E k o n o m i s t i n a m o b j a š n j a v a j u k a k o se pro izvodi pod ovim d a t i m o d n o s i m a , ali oni n a m ne o b j a š n j a -v a j u k a k o se p ro i zvode s a m i ovi odnos i , t j . h i s t o r i j s k o kre ta -n j e ko j e ih r a đ a . . . T a k o su ove ide je , ove k a t e g o r i j e , i s to ta-ko m a l o v ječ i t e kao i odnos i k o j e i z r ažava ju . One su h i s to r i j -ski i p ro lazn i proizvodi .« (Usp. Bijeda filozofije, Sv j e t l o s t , Sa-r a j e v o 1973, s i r . 83—87)

Kao š to ć e m o v id je t i , ova k r i t i k a n i j e p o s l j e d n j a r i j eč zbiljske M a r a o v e k r i t ike . Ta k r i t i k a o s t a j e p o v r š n o m i d v o z n a č n o m , i ako j e n j e g o v a k r i t i k a b e s k r a j n o d u b l j a . Bez s u m n j e n i j e s l u č a j n o š to je M a r a u s v o j o j d e k l a r i r a n o j kri-tici čes to o s t a o na po la p u t a svo je z b i l j s k e k r i t ike , k a d t a k o svu svo ju raz l iku p r e m a k l a s i čn im e k o n o m i s t i m a u s t a n o v l j u -je u n e p o v i j e s n o s t i n j i h o v e koncepc i j e . Ta je o c j e n a t e ško p r i t i sk iva la ne s a m o r a z n e i n t e r p r e t a c i j e Kapitala i marks i s -t ičke t e o r i j e po l i t i čke e k o n o m i j e , nego i m a r k s i s t i č k e filozo-f i je . Tu s m o na j e d n o j od s t r a t e š k i h točaka M a r a o v e misli , r e k a o b ih č a k na s t r a t e š k o j točki b r o j j e d a n M a r a o v e misl i , na k o j o j j e t e o r i j s k a n e d o v r š e n o s t M a r a o v a s u d a o sebi dove-la do n a j t e ž i h n e s p o r a z u m a , i ope t ne s a m o u n j e g o v i h pro-t ivnika, z a i n t e r e s i r a n i h da ga ne p o z n a j u k a k o bi ga osuđi-vali, nego također ' , i p r i j e svega, u n j egov ih p r i s t a l i ca .

Svi se ti n e s p o r a z u m i m o g u g r u p i r a t i oko središ-n j e g n e s p o r a z u m a o t e o r i j s k o m o d n o s u m a r k s i z m a s p r a m po-vi jes t i , o tzv. r a d i k a l n o m h i s t o r i c i zmu m a r k s i z m a . I s p i t a j m o t e m e l j r azn ih ob l ika š to ih je p o p r i m i o t a j k r u c i j a l n i nespo-r a z u m .

Po m o m m i š l j e n j u on se i z ravno Liče M a r a o v a od-nosa s p r a m Hegela i k o n c e p c i j e d i j a l e k t i k e i povi jes t i . Ako se c i je la raz l ika k o j a M a r a a r a z d v a j a od k las ičn ih e k o n o m i s t a saž ima u h i s t o r i j s k o m k a r a k t e r u e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a , M a r a u je d o v o l j n o da h i s to r i z i r a te ka t ego r i j e , da o d b a c i shva-ć a n j e p r e m a k o j e m u su te k a t e g o r i j e s ta lne , a p s t r a k t n e — v ječne , te da ih, s u p r o t n o , p r o m a t r a kao re la t ivne , pr ivre-mene , p r o l a z n e k a t e g o r i j e , dak le u p o s l j e d n j o j ins tanc i podre-đene m o m e n t u n j i h o v e p o v i j e s n e egz is tenc i je . U t o m s l u č a j u M a r a o v se o d n o s s p r a m S m i t h a i R i c a r d a može p r eds t av i t i kao i den t i čan Hege lovu o d n o s u s p r a m k las ične f i lozof i je .

7 Kako čitali Kapital 97

M a r a bi t a d a b io u p o k r e t s t a v l j e n i R i c a r d o , k a o š t o b i se za H e g e l a m o g l o reć i d a j e u p o k r e t s t a v l j e n i S p i n o z a ; u p o k r e t s t a v l j e n z n a č i b i t i h i s t o r i z i r a n . U t o m b i s l u č a j u c i j e l a M a r x o -va z a s l u g a iznova b i l a u t o m e d a j e hege l i z i r ao , d i j a l e k t i z i r a o R i c a r d a , t j . d a j e p r e m a h e g e l o v s k o j d i j a l e k t i č k o j m e t o d i mi-sl io j e d a n već k o n s t i t u i r a n i s a d r ž a j k o j i j e o d i s t i n e o d i j e l j e n s a m o s l a b a š n o m p r e g r a d o m h i s t o r i j s k e r e l a t i v n o s t i . U t o m s l u č a j u p o n o v o u p a d a m o u s h e m e p o s v e ć e n e č i t a v o m j e d n o m t r a d i c i j o m , s h e m e k o j e p o č i v a j u n a k o n c e p c i j i d i j a l e k t i k e k a o m e t o d e p o sebi , r a v n o d u š n e n a s a m s a d r ž a j č i j i j e o n a z a k o n , bez o d n o s a n a s p e c i f i č n o š ć u p r e d m e t a o k o j e m u o n a m o r a o s i g u r a t i i s t o v r e m e n o p r i n c i p e s p o z n a j e i o b j e k t i v n e z a k o n e . N e i n z i s t i r a m na t o j točk i k o j a je , b a r e m u p r i n c i p u , već ob-j a š n j e n a .

Ali žel io b i h r a z j a s n i t i d r u g u z b r k u k o j a n i j e ni r a z o t k r i v e n a ni r a s v i j e t l j e n a , a j o š v l ada , i bez s u m n j e će za-d u g o v l a d a t i i n t e r p r e t a c i j o m m a r k s i z m a , m i s l i m iz r ič i to n a zbrku koja se tiče pojma povijesti.

K a d se t v rd i d a k l a s i č n a e k o n o m i j a n i j e i m a l a po-v i j e s n u n e g o o v j e k o v j e č i t e l j s k u k o n c e p c i j u e k o n o m s k i h ka te -g o r i j a , k a d se i z j a v l j u j e k a k o j e te k a t e g o r i j e p o t r e b n o misl i-ti k a o h i s t o r i j s k e d a bi ih se u č i n i l o a d e k v a t n i m n j i h o v u p r e d -m e t u , t a d a se iznos i pojam povijesti, ili r a d i j e stanoviti po-j a m p o v i j e s t i k o j i p o s t o j i u z a j e d n i č k o j p r e d o d ž b i , al i b e z t r u d a da se p o s t a v e p i t a n j a n j e g o v u s u b j e k t u . K a o r j e š e n j e se u s t v a r i n a m e ć e j e d a n p o j a m k o j i s a m p o s t a v l j a t e o r i j s k i p r o b l e m j e r o n a k a v k a k v i m ga se p r i h v a ć a i u z i m a to j e ne-k r i t i z i r a n i p o j a m k o j i se, k a o i svi »ev iden tn i« p o j m o v i , izvr-gava o p a s n o s t i cla m u č i t av t e o r i j s k i s a d r ž a j b u d e s a m o f u n k -c i j a k o j u m u p r i d a j e p o s t o j e ć a ili v l a d a j u ć a i d e o l o g i j a . To znač i n a m e t a t i k a o t e o r i j s k o r j e š e n j e j e d a n p o j a m č i j a svoj -s tva n i su i s p i t a n a i k o j i , d a l e k o od t o g a cla b u d e r j e š e n j e , u t e o r i j s k o m p o g l e d u p r e d s t a v l j a p r o b l e m . To znač i s m a t r a t i d a se o d H e g e l a i o d e m p i r i s t i č k e p r a k s e h i s t o r i č a r a m o ž e p r e -uzet i p o j a m p o v i j e s t i i uves t i ga u M a r x a b e z i k a k v e p r i n -c i p i j e l n e t e š k o ć e , t j . ne p o s t a v l j a j u ć i seb i p r e t h o d n o k r i t i č k o p i t a n j e o t o m e k o j i j e s t v a r n i s a d r ž a j p o j m a k o j e g se t a k o n a i v n o »pr ib i re« k a o da j e j a s a n p o sebi , d o k bi se napro t iv ' p r i j e svega t r e b a l o p i t a t i k a k a v mora b i t i s a d r ž a j p o j m a po-v i j e s t i š i o ga z a h t i j e v a i n a l a ž e M a r x o v a t e o r i j s k a p r o b l e m a -t ika .

Ne a n t i c i p i r a j u ć i i z l a g a n j e š t o će u s l i j e d i t i , že l io bih u p o z o r i t i na n e k o l i k o p r i n c i p i j e l n i h t o č a k a . Uzet ć u k a o p r i k l a d a n p r o t u p r i m j e r ( u s k o r o će se v i d j e t i o t k u d a ta p r ik -l a d n o s t ) h e g e l o v s k u k o n c e p c i j u p o v i j e s t i , h e g e l o v s k i p o j a m povijesnog vremena u k o j e m u se za H e g e l a r e f l e k t i r a povi-j e s n a b i t k a o t a k v a .

Hege l , kao š to j e p o z n a t o , d e f i n i r a v r i j e m e k a o »der d a s e i e n d e B e g r i f f « , t j . k a o p o j a m u n j e g o v u n e p o s r e d -

98

n o m e m p i r i j s k o m p o s t o j a n j u . K a k o nas s a m o v r i j e m e upu-ć u j e na pojam kao svo ju bi t , t j . b u d u ć i da Hegel s v j e s n o ob-j a v l j u j e da j e p o v i j e s n o v r i j e m e s a m o odraz , u k o n t i n u i t e t u v r e m e n a , u n u t r a š n j e bi t i pov i j e snog to t a l i t e t a ko j i u t je lov-l j u j e m o m e n t r a z v o j a p o j m a (ovd je ideje) , m o ž e m o , s He-gelovim d o p u š t e n j e m , s m a t r a t i cla p o v i j e s n o v r i j e m e s a m o r e f l e k t i r a bit d r u š t v e n o g to t a l i t e t a ko j ega j e on postojanje. To znači da će nas b i t n e z n a č a j k e pov i j e snog v r e m e n a upu-titi na o s o b i t u s t r u k t u r u tog d r u š t v e n o g to ta l i t e ta .

Mogu se izdvoj i t i dv i j e b i t n e z n a č a j k e hege lovskog p o v i j e s n o g v r e m e n a : h o m o g e n i k o n t i n u i t e t i i s t o d o b n o s t vre-mena .

1. H o m o g e n i k o n t i n u i t e t v r e m e n a . H o m o g e n i je k o n t i n u i t e t v r e m e n a o d r a z p o s t o j a n j a k o n t i n u i t e t a d i ja lek t ič -kog r azvo ja ide je . V r i j e m e t ako može bi t i p r o m a t r a n o kao k o n t i n u u m u k o j e m u se o č i t u j e d i j a l ek t i čk i k o n t i n u i t e t raz-v o j n o g p r o c e s a ide je . Čitav p r o b l e m z n a n o s t i pov i j e s t i proizla-zi tada , na t o j razini , iz t r g a n j a tog k o n t i n u i t e t a p r e m a stano-vi to j periodizaciji k o j a odgova ra s l i j edu j e d n o g d i j a l e k t i č k o g to t a l i t e t a za d r u g i m . M o m e n t i ide je p o s t o j e kao pov i jesn i periodi k o j e t r e b a točno o m e đ i t i u k o n t i n u u m u v r e m e n a . He-gel j e tu u s v o j o j p r o b l e m a t i c i s a m o p r o m i s l i o p r o b l e m b r o j j e d a n p r a k s e h i s t o r i č a r a , p r o b l e m koj i je Vol ta i re iz ražavao r az l iku juć i , na p r i m j e r , s t o l j eće Louisa XV od s to l j eća Lou-isa XIV; to je i glavni p r o b l e m m o d e r n e h i s t o r i o g r a f i j e .

2. I s t o d o b n o s t v r e m e n a ili k a t e g o r i j a p o v i j e s n e sa-dašnjosti. Ta je d r u g a k a t e g o r i j a u v j e t m o g u ć n o s t i p rve i baš ć e m o p u t e m n j e doći do n a j d u b l j e Hegelove mis l i . Ako je p o v i j e s n o v r i j e m e p o s t o j a n j e d r u š t v e n o g to ta l i t e t a , t r e b a od-redi t i k o j a j e s t r u k t u r a tog p o s t o j a n j a . To da j e o d n o s dru-š tvenog to t a l i t e t a p r e m a n j egovu p o v i j e s n o m p o s t o j a n j u od-nos p r e m a neposrednom p o s t o j a n j u impl ic i ra cla je i s a m t a j o d n o s neposredan. D r u g i m r i j e č i m a : s t r u k t u r a je pov i j e snog p o s t o j a n j a t akva cla svi e l e m e n t i c j e l ine uv i j ek k o e g z i s t i r a j u u i s tom v r e m e n u , u i s to j s a d a š n j o s t i , te su j edn i d r u g i m a i s todobn i u i s to j s a d a š n j o s t i . To znači cla s t r u k t u r a h i s to r i j -skog p o s t o j a n j a hege lovskog d r u š t v e n o g to t a l i t e t a d o p u š t a ono š to p r e d l a ž e m o da se nazove »rezom biti«, t j . o n o m inte-l e k t u a l n o m o p e r a c i j o m k o j o m se u b i lo k o j e m m o m e n t u po-v i j e snog v r e m e n a vrši vertikalni rez, t akav rez s a d a š n j o s t i da su svi e l emen t i c je l ine , š to su o tk r iven i t im rezom, međusob-no u n e p o s r e d n o m o d n o s u ko j i n e p o s r e d n o izražava n j i h o v u u n u t r a š n j u bi t . K a d b u d e m o govori l i o »rezu bit i«, ima t će-m o clakle u viclu s p e c i f i č n u s t r u k t u r u d r u š t v e n o g to t a l i t e t a š to o m o g u ć u j e t a j rez u k o j e m u su svi e l ement i c je l ine dani u s u p r i s u t n o s t i š to je i s a m a n e p o s r e d n a p r i s u t n o s t n j i hove b i t i k o j a j e t a k o u njima po s t a l a n e p o s r e d n o čitljivom. J a s n o je u s tvar i da j e spec i f i čna s t r u k t u r a d r u š t v e n o g to ta l i t e t a ono š to d o p u š t a t a j rez bi t i ; j e r t a j je rez m o g u ć s a m o zbog o sob i t e na r av i j e d i n s t v a tog t o t a l i t e t a , »duhovnog« j ed ins tva ,

99

uko l iko se t ime želi j a s n o d e f i n i r a t i t ip j e d i n s t v a j e d n o g iz-r a ž a j n o g to ta l i t e t a , t j . t o t a l i t e t a č i j i su svi d i je lovi t a k o đ e r »totalni dijelovi«, j e d n i d r u g e i z r a ž a v a j u i svaki iz ražava druš-tveni to ta l i t e t koj i ga sadrž i , j e r svaki u sebi sadrž i , u nepo-s r e d n o j f o r m i svoga izraza, s a m u bi t t o t a l i t e t a . O v d j e mi s l im na s t r u k t u r u hege lovske c j e l ine o k o j o j s a m već govor io : ona p o s j e d u j e t akav t ip j e d i n s t v a , da j e svaki e l e m e n t c je l ine , bilo da se r ad i o n e k o m m a t e r i j a l n o m ili e k o n o m s k o m odre-đ e n j u , n e k o j po l i t i čko j s i tuac i j i , n e k o m r e l i g i j s k o m , u m j e t -n i č k o m ili f i l ozo f skom ob l iku , u v i j e k s a m o p r i s u t n o s t p o j m a u s a m o m e sebi u o d r e đ e n o m p o v i j e s n o m m o m e n t u . U t o m su smi s lu m e đ u s o b n a supr i su tnos t . e l e m e n a t a i p r i s u t n o s t svakog e l e m e n t a u c je l in i , u t e m e l j e n i u p r e t h o d n o j p r i su tno -st i : p o t p u n o j p r i s u t n o s t i p o j m a u sv im o d r e đ e n j i m a n j egove egz i s tenc i je . Po t o m e je m o g u ć k o n t i n u i t e t v r e m e n a kao fe-n o m e n a k o n t i n u i t e t a p r i s u t n o s t i p o j m a u n j e g o v i m pozitiv-n i m o d r e đ e n j i m a . K a d g o v o r i m o o momentu r a zv i t ka i de j e u Hegela , m o r a m o ima t i u v idu da t a j t e r m i n u p u ć u j e na j e d i n s t v o d v a j u smislova: m o m e n t k a o m o m e n t r azv i t ka (ono š to t raži k o n t i n u i t e t v r e m e n a i izaziva t eo r i j sk i p r o b l e m pe-r iodizac i je ) , i m o m e n t kao m o m e n t v r e m e n a , kao s a d a š n j o s t i k o j a je uv i j ek s a m o f e n o m e n p r i s u t n o s t i p o j m a u sebi sa-m o m u sv im s v o j i m k o n k r e t n i m o d r e đ e n j i m a .

Ta a p s o l u t n a i h o m o g e n a p r i s u t n o s t svih određe-n j a c je l ine u a k t u a l n o j b i t i p o j m a , d o p u š t a »rez biti« o ko-j e m u je m a l o p r i j e bilo r i j eč i . Ona u p r i n c i p u o b j a š n j a v a fa-m o z n u hege lovsku f o r m u l u k o j a važi za sva o d r e đ e n j a cjeli-ne, u k l j u č u j u ć i i s a m o s v i j e s t te c j e l ine u z n a n j u o t o j c je l in i , o d n o s n o o p o v i j e s n o prisutnoj f i lozof i j i — f a m o z n u f o r m u l u da nitko ne može prekoračiti svoje vrijeme. S a d a š n j o s t u stva-ri tvor i apsolutni horizont svakog z n a n j a , j e r je svako z n a n j e uv i j ek s a m o p o s t o j a n j e u z n a n j u u n u t r a š n j e g p r i n c i p a cjeli-ne. F i lozof i ja , ko l iko god d a l e k o išla, n i k a d ne nadi laz i gra-nice tog a p s o l u t n o g h o r i z o n t a : i ako z a p o č i n j e svo j let u su-ton, ona još p r i p a d a d a n u , d a n a š n j i c i , ona je s a m o sadaš-n j o s t k o j a r e f l e k t i r a o sebi , k o j a r e f l e k t i r a o p r i s u t n o s t i po j -m a u sebi — s u t r a j o j j e u bit i n e d o s t u p n o .

A to j e ono zbog čega o n t o l o š k a k a t e g o r i j a sadaš-n jos t i o n e m o g u ć u j e s v a k u a n t i c i p a c i j u h i s t o r i j s k o g v r e m e n a , svaku s v j e s n u a n t i c i p a c i j u o b u d u ć e m r azv i t ku p o j m a , svako znanje o budućnosti. To o b j a š n j a v a Hege lovu t e o r i j s k u teš-koću da o b j a s n i p o s t o j a n j e »velikih l judi« ko j i s toga po nje-govu m i š l j e n j u i g r a j u u logu p a r a d o k s a l n i h s v j e d o k a nemo-gućeg s v j e s n o g p o v i j e s n o g p r e d v i đ a n j a . Veliki l j ud i ni t i pro-niču nit i s p o z n a j u b u d u ć n o s t : oni j e p r o r i č u u p r e d o s j e ć a j u . Veliki su l j ud i n i š ta d r u g o do v rač i ko j i p r e d o s j e ć a j u bez s p o s o b n o s t i da s p o z n a j u n e u m i t n o s t b i t i s u t r a š n j i c e , » jezgre u kori«, n e p r i m j e t n o s a z r i j e v a n j e b u d u ć n o s t i u s a d a š n j o s t i , nado l azeću bit k o j a se r a đ a u o t u đ e n j u a k t u a l n e bi t i . Zbog

100

toga š to n e m a z n a n j a o b u d u ć n o s t i , n e m a ni z n a n o s t i o po-litici, z n a n j a k o j e se odnos i na b u d u ć e u č i n k e s a d a š n j i h po-java . Zbog toga, u s t r o g o m smis lu , n i j e m o g u ć a ni hegelovska politika, n i t i je i kad b io s t v a r n o p o z n a t hegelovski pol i t ički č o v j e k .

O v d j e i n z i s t i r a m na p r i r o d i hege lovskog povi jes-nog v r e m e n a i n j e g o v i m t e o r i j s k i m u v j e t i m a zbog toga š to j e to s h v a ć a n j e pov i j e s t i i n j e g o v a o d n o s a s p r a m povi jes t i j o š živo m e đ u n a m a , kao š to se može v id je t i u. d a n a s raši-r e n o m r a z l i k o v a n j u s i n k r o n i j e i d i j a k r o n i j e . U t e m e l j u je te d i s t i n k c i j e k o n c e p c i j a k o n t i n u i r a n o - h o m o g e n o g , sebi i s todob-nog p o v i j e s n o g v r e m e n a . S i n k r o n i j s k a je i s t o v r e m e n o s t , su-protnost . b i t i i n j e z i n i h o d r e đ e n j a s a d a š n j o s t k o j a može bi t i č i t ana kao s t r u k t u r a u »rezu biti«, j e r j e s a d a š n j o s t s a m a egz i s t enc i j a b i t n e s t r u k t u r e . S i n k r o n i j s k o dak le p r e tpos t av -l ja tu i deo lošku k o n c e p c i j u k o n t i n u i r a n o - h o m o g e n o g vreme-na . D i j a k r o n i j s k o je t a d a n i š ta d r u g o nego p o s t o j a n j e te sa-d a š n j o s t i u sekvenc i v r e m e n s k o g k o n t i n u i t e t a g d j e su »do-gađa j i« na ko j e se svodi pov i j e s t u s t r o g o m smi s lu (usp. Levi-St rauss) s a m o u z a s t o p n e k o n t i n g e n t n e p r i s u t n o s t i u k o n t i n u u m u v r e m e n a . D i j a k r o n i j s k o k a o i s i n k r o n i j s k o , ko-je je p r i m a r n i p o j a m , o b a dak le p r e t p o s t a v l j a j u iste značaj -ke k o j e s m o o tkr i l i u h e g e l o v s k o m s h v a ć a n j u v r e m e n a : ideo-lošku k o n c e p c i j u h i s t o r i j s k o g v r e m e n a .

I d e o l o š k u s toga , š to je j a s n o da j e ta k o n c e p c i j a pov i j e snog v r e m e n a s a m o od raz Hege love k o n c e p c i j e t ipa je-d ins tva k o j e tvor i vezu i z m e đ u svih e l e m e n a t a — e k o n o m s k i h , po l i t i čk ih , re l ig i j sk ih , e s t e t sk ih , f i lozofsk ih i td. — druš tve-ne c je l ine . J e d i n s t v o tog d v o j a k o g a s p e k t a p o v i j e s n o g vreme-na ( h o m o g e n i - k o n t i n u i t e t / i s t o d o b n o s t ) m o g u ć e j e i n u ž n o u p r a v o s toga š to j e hege lovska c j e l i na »duhovna cje l ina« u l a j b n i c o v s k o m smi s lu c je l ine , č i j i svi di jelovi m e đ u s o b n o » k o n s p i r i r a j u « , či j i je svaki dio »pars totalis«.

I evo zaš to j e t a j hegelovski p r o t u p r i m j e r pr ikla-dan . Ono š to po n a m a p r i k r i v a odnos , ko j i s m o u p r a v o usta-novili, izmectu s t r u k t u r e hege lovske c je l ine i na rav i hegelov-skog p o v i j e s n o g v r e m e n a , jes t to da j e hege lovska ide ja vre-m e n a p r e u z e t a iz n a j o b i č n i j e g e m p i r i z m a , iz e m p i r i z m a kri-vih oč ig lednos t i s v a k o d n e v n e »prakse«5 k o j u u n a i v n o m obli-ku na l az imo s a m o u historičara, u s v a k o m s l u č a j u u svih Hc-gelu p o z n a t i h h i s t o r i č a r a , ko j i sebi n i su pos t av l j a l i n ikakvo p i t a n j e o s p e c i f i č n o j s t r u k t u r i p o v i j e s n o g v r e m e n a . Danas s t anov i t i h i s t o r i č a r i p o č i n j u sebi p o s t a v l j a t i p i t a n j a , i to čes-to u vrlo o z b i l j n o m ob l iku (usp. L. Febvre , L a b r o u s s e , Brau-del itd.), ali ih ne p o s t a v l j a j u eksp l i c i t no u f u n k c i j i strukture cjeline k o j u i zučava ju , ne p o s t a v l j a j u ih u doista p o j m o v n o m ob l iku : oni j e d n o s t a v n o k o n s t a t i r a j u da u pov i j e s t i p o s t o j e r a z n a v r e m e n a , r azno l ikos t i v r e m e n a , k r a t k a , s r e d n j a i duga

5 Moglo se reći da je hegelovska filozofija ^spekulativni empirizam« (Feuerbaeh).

101

v r e m e n a , te se z a d o v o l j a v a j u i s t i c a n j e m n j i h o v i h m e đ u p r o -ž i m a n j a kao p ro i zvoda n j i h o v i h s u s r e t a ; oni te r azno l ikos t i , kao r azne varijacije, ne izvode iz s t r u k t u r e c je l ine k o j a , me-đ u t i m , i z ravno u p r a v l j a p r o i z v o d n j o m tih v a r i j a c i j a ; on i su više u i s k u š e n j u da te r azno l ikos t i , kao r azne trajanjem m j e r -l j ive v a r i j a n t e , izvode iz ob i čnog v r e m e n a , iz k o n t i n u i r a n o g ideološkog v r e m e n a o k o j e m u j e b i lo r i ječ i . Hegelov je pro-t u p r i m j e r dak le p r i k l a d a n j e r p o k a z u j e g r u b e ideo loške ilu-zi je t ekuće p r a k s e i p r a k s e h i s t o r i č a r a , ne s a m o on ih ko j i sebi ne p o s t a v l j a j u p i t a n j e , nego čak i on ih ko j i sebi po-s t a v l j a j u p i t a n j e , b u d u ć i da p i t a n j e o p ć e n i t o izvode ne iz te-m e l j n o g p i t a n j a p o j m a pov i j e s t i nego iz ideološke k o n c e p c i j e v r e m e n a .

M e đ u t i m , ono š to m o ž e m o zad rža t i od Hegela , u p r a v o j e ono š to n a m p r i k r i v a t a j e m p i r i z a m , š to je Hegel tek s u b l i m i r a o u s v o j o j s u s t a v n o j k o n c e p c i j i pov i j e s t i . Može-m o zadrža t i t a j r ezu l t a t do k o j e g je dovela naša k r a t k a kri-t ička ana l iza : t r e b a s t rogo i sp i ta t i strukturu društvene cje-line k a k o bi se u n j o j o tk r i l a t a j n a k o n c e p c i j e pov i j e s t i u ko-j o j se »promiš l j a« » n a s t a j a n j e « d r u š t v e n e c je l ine ; k a d j e jed-n o m s p o z n a t a s t r u k t u r a d r u š t v e n e c je l ine , p o s t a j e r azuml j i -vim naizgled »nep rob lema t i čn i« o d n o s š to ga s n j o m e uspo-s t av l j a k o n c e p c i j a p o v i j e s n o g v r e m e n a u k o j o j se ta koncep-c i ja r e f l e k t i r a . To š to je u p r a v o u č i n j e n o s Hege lom, j edna-ko v r i j ed i i za M a r x a : k o r a k k o j i n a m j e o m o g u ć i o da raz-j a s n i m o l a t e n t n e t e o r i j s k e p r e t p o s t a v k e k o n c e p c i j e povi jes-ti k o j a je izgledala »po sebi j a s n o m « , ali je u s tva r i o r g a n s k i povezana s o d r e đ e n o m k o n c e p c i j o m d r u š t v e n e c je l ine , može-m o p r i m i j e n i t i i na Marxa , p o s t a v l j a j u ć i sebi za c i l j da stvo-rimo marksistički pojam povijesnog vremena, polazeći od m a r k s i s t i č k o g p o j m a d r u š t v e n o g to ta l i t e t a .

Z n a m o da se m a r k s i s t i č k a c j e l ina bez ikakve zbr-ke r a z l i k u j e od hege lovske c je l ine : to j e c j e l i na č i j e je je-d ins tvo , da l eko od toga da b u d e i z r a ž a j n o ili »duhovno« je-d ins tvo Leibnizove i Hegelove c je l ine , k o n s t i t u i r a n o od sta-novi tog t ipa kompleksnosti, j ed ins tvo strukturirane cjeline ko ja sadrž i ono š to se može nazvat i raz l ič i t im i »re la t ivno a u t o n o m n i m « r a z i n a m a ili i n s t a n c a m a š to k o e g z i s t i r a j u u t o m k o m p l e k s n o m s t r u k t u r a l n o m j e d i n s t v u , m e đ u s o b n o se art i-k u l i r a j u ć i p r e m a m o d u s i m a spec i f i čn ih o d r e đ e n j a , u pos l j ed -n j o j i n s t anc i f i k s i r an ih r a z i n o m ili i n s t a n c o m ekonomi je . 6

N a m j e r a v a l i s m o o d r e d i t i s t r u k t u r a l n u n a r a v te c je l ine , ali se m o ž e m o zadovo l j i t i p r i v r e m e n o m d e f i n i c i j o m kako b i s m o dali nas lu t i t i da hege lovski t ip koegz i s t enc i j e (koj i d o p u š t a »rez biti«) ne može o d g o v a r a t i p o s t o j a n j u tog novog t ipa to ta l i t e ta .

'' lisp.. »Kontradikcija i nađdeterminaci ja«. (La Pansee, hr 106), O mater i ja l i s t ičkoj dijalektici^. (La Pensee. br . 110). Sabrani u Pour Mane, Francois Maspero, s t r . s tr 85 i dal je , s t r . 161 i dalje.

102

Tu o s o b i t u koegz i s t enc i ju već M a r x j a s n o nazna-č u j e u j e d n o m o d l o m k u iz Bijede filozofije (usp. Bijeda fi-lozofije, Sv j e t l o s t , S a r a j e v o 1973, s t r . 87—88) u k o j e m u jed-n o s t a v n o govor i o o d n o s i m a p r o i z v o d n j e :

»Odnosi p r o i z v o d n j e svakog d r u š t v a č ine c je l inu . G. P r o u d h o n shvaća svaki e k o n o m s k i o d n o s kao j e d n u druš-tvenu fazu, a te faze p ro i zvode j e d n a d rugu , p o t j e č u j edna iz d r u g e kao an t i t e za iz teze, i u svom logičkom s l i j edu os-t v a r u j u bezl ični u m č o v j e č a n s t v a .

J e d i n a je nezgoda ove m e t o d e što g. P r o u d h o n , č im p r i s t u p i i s t r a ž i v a n j u m a k a r k o j e od tih faza, ne može da o b j a s n i a da ne p r i b j e g n e sv im d r u g i m d r u š t v e n i m o d n o s i m a , p r e m d a te o d n o s e j o š n i j e s tvor io p o m o ć u svog d i j a l e k t i č k o g k r e t a n j a . K a d pos l i j e toga g. P r o u d h o n pre laz i na s t v a r a n j e d r u g i h f aza p o m o ć u č i s tog u m a , on s n j i m a p o s t u p a kao da p red s o b o m ima n o v o r o đ e n č a d , zaboravljajući da su stare is-to kao i p rva faza .

Tako, da bi dosp io do k o n s t i t u i r a n e v r i j e d n o s t i k o j a je za n j e g a osnov ica svekol ikog e k o n o m s k o g razv i tka , on n i j e m o g a o da b u d e bez p o d j e l e r a d a , k o n k u r e n c i j e i td. M e đ u t i m , u nizu, u u m u g. P r o u d h o n a , u log ičkom s l i j edu , t j . odnos i još n i k a k o nisu pos to j a l i .

Tko s k a t e g o r i j a m a po l i t i čke e k o n o m i j e izgrađu-j e zg radu nekog ideo loškog s i s t ema , taj rastura članove dru-štvenog sistema. T a j o n d a svakog č lana d r u š t v a p r e t v a r a u o d v o j e n o d r u š t v o , a o n d a ova o d v o j e n a d r u š t v a i s t u p a j u jed-no za d r u g i m . I do i s ta , k a k o bi s a m a logička formula kreta-nja, vremenskog slijeda, mogla da objasni društveno tijelo u kome svi odnosi istovremeno postoje i oslanjaju se jedan o drugi?

Sve je tu: ta koegzistencija, ta a r t i k u l a c i j e č lanova » d r u š t v e n o g s i s t ema« , m e đ u s o b n o u z a j a m n o p o d u p i r a n j e od-nosa ne može se misliti u »logici k r e t a n j a , sukces i j e , vreme-na«. I m a m o li na u m u da je »logika«, kao š to j e to Marx pokazao u Bijedi filozofije, s a m o a p s t r a k c i j a »k re t an j a« i »vremena« koj i su o v d j e p o s e b n o pr izvani , kao izvor p rudo -n is t i čke mis t i f i kac i je, j a sno j e da t r e b a o b r n u t i s l i jed mišl je-n j a i n a j p r i j e mis l i t i spec i f i čnu s t r u k t u r u to ta l i t e t a , kako bi se r a z u m j e l a i f o r m a i koegz i s t enc i j a n j ez in ih č lanova i kon-s t i tu t ivn i odnos i i s a m o s v o j n a s t r u k t u r a povi jes t i .

U Uvodu iz 1857, u k o j e m u je r i j eč o kapi ta l i s t ič-k o m d r u š t v u , M a r x iznova n a p o m i n j e da se struktura cjeline m o r a shva t i t i p r i j e nego se bi lo š to kaže o v r e m e n s k o m sli-jedu:

»Ne rad i se o m j e s t u k o j e e k o n o m s k i odnos i hi-s t o r i j s k i z a u z i m a j u u u z a s t o p n o m s l i j edu razl ič i t ih d r u š t v e n i h obl ika . J o š m a n j e o n j i h o v u r e d o s l i j e d u »u ideji« ( P r o u d h o n ) .. . Radi se o njihovoj strukturi u burzoaskom društvu.« (s tr . 236).

103

T i m e je p r e c i z i r a n a nova z n a č a j n a t očka : s t r u k t u -ra c je l ine a r t i k u l a r n a j e kao s t r u k t u r a j e d n e hijerarhizirane organske cjeline. Koegz i s t enc i j a č l anova i o d n o s a u c je l in i p o d v r g n u t a je p o r e t k u d o m i n a n t n e s t r u k t u r e k o j a uvodi spe-c i f ični p o r e d a k u a r t i k u l a c i j i (Gl iederung) č l a n o v a i o d n o s a .

»U svim d r u š t v e n i m ob l i c ima p o s t o j i o d r e đ e n a p r o i z v o d n j a k o j a o d r e đ u j e r a n g i u t j e c a j sv ima o s t a l i m a i č i j i odnos i zbog toga o d r e đ u j u r a n g i u t j e c a j sv ima os ta l ima.« (Uvod, s t r . 235)"

O v d j e u p o z o r a v a m o n a j e d n u k a p i t a l n u t o č k u : ta d o m i n a c i j a j e d n e s t r u k t u r e , za k o j u n a m M a r x o v d j e d a j e p r i m j e r ( d o m i n a c i j a j e d n o g ob l ika p r o i z v o d n j e , n p r . indu-s t r i j s k e p r o i z v o d n j e n a d j e d n o s t a v n o m r o b n o m proizvod-n j o m ) , ne može se svest i na p r i m a t s r ed i š t a , kao š to se ni o d n o s e l e m e n a t a p r e m a s t r u k t u r i ne može svest i na izražaj-no j e d i n s t v o svo j im p o j a v a m a u n u t r a š n j e bi t i . Ta h i j e r a r h i j a p r e d s t a v l j a s a m o h i j e r a r h i j u p o s t o j e ć e g d j e l o v a n j a i z m e đ u raz l ič i t ih »razina« d r u š t v e n e c je l ine . B u d u ć i da j e svaka od r az ina i s a m a s t r u k t u r i r a n a , ta h i j e r a r h i j a dak le p r e d s t a v l j a h i j e r a r h i j u , s t u p a n j i o z n a k u p o s t o j e ć e g d j e l o v a n j a i z m e đ u r azn ih r az ina p r i s u t n o s t r u k t u r i r a n i h u c je l in i : to je h i j e r a r -h i j a d j e l o v a n j a d o m i n a n t n e s t r u k t u r e na p o d r e đ e n e s t ruk -t u r e i n j i h o v e e l emen te . N a d r u g o m s a m m j e s t u p o k a z a o da tu » d o m i n a n t n o s t « j e d n e s t r u k t u r e n a d d r u g i m a u j e d i n s t v u o d r e đ e n e k o n j u k t u r e t r e b a m o r a z u m j e t i iz p r i n c i p a cleter-m i n i r a n o s t i »u p o s l j e d n j o j ins tanci« n e e k o n o m s k i h s t r u k t u -ra e k o n o m s k o m s t r u k t u r o m , te da j e ta » d e t e r m i n i r a n o s t « u p o s l j e d n j o j i n s t anc i »apso lu tn i u v j e t n u ž n o s t i i r a zuml j i -vost i p o m i c a n j a s t r u k t u r a u h i j e r a r h i j i d j e l o v a n j a , ili pomi-c a n j a »dominan tnos t i « i z m e đ u s t r u k t u r i r a n i h r az ina c je l ine , da j e d i n o ta » d e t e r m i n i r a n o s t u p o s l j e d n j o j ins tanci« dopu-š ta da se i zb jegne p ro i zvo l jn i r e l a t iv i zam za rn j e t l j i v ih poma-ka, d a j u ć i t im p o m a c i m a n u ž n o s t o d r e đ e n e f u n k c i j e .

Ako je do i s ta t a k a v t ip j ed ins tva s v o j s t v e n m a r k -s i s t i čkom to ta l i t e tu , iz toga pro iz laze z n a č a j n e t e o r i j s k e kon-zekvenc i j e .

P r i j e svega n e m o g u ć e je p o s t o j a n j e tog to t a l i t e t a mis l i t i u hege lovsko j k a t e g o r i j i istovremenosii sadašnjosti. Koegz i s t enc i j a r azn ih s t r u k t u r i r a n i h raz ina , e k o n o m s k e , po-l i t ičke, ideo loške itd, dak le e k o n o m s k e i n f r a s t r u k t u r e , prav-ne i po l i t i čke n a d g r a d n j e , ideo lošk ih i t e o r i j s k i h f o r m a c i j a ( f i lozof i ja , znanos t i ) ne m o ž e više bi t i m i š l j e n a u koegzis ten-ci j i hege lovske sadašnjosti, te ideo loške s a d a š n j o s t i g d j e ko-i n c i d i r a j u v r e m e n s k a p r i s u t n o s t i p r i s u t n o s t b i t i u n j e z i n i m p o j a v a m a . I, d o s l j e d n o t ome , m o d e l kontinuiranog i homo-genog vremena ko j i z a u z i m a m j e s t o n e p o s r e d n e egz is tenc i je , ko j i je m j e s t o n e p o s r e d n e egz i s t enc i j e te k o n t i n u i r a n e pri-su tnos t i , ne može se više p r i h v a t i t i kao v r i j e m e h i s t o r i j e .

104

Z a p o č n i m o t o m z a d n j o m t o č k o m k o j a će u č i n i t i o p i p l j i v i j i m k o n z e k v e n c i j e t ih p r i n c i p a . Za p o č e t a k m o ž e m o 0 s p e c i f i č n o j s t r u k t u r i m a r k s i s t i č k e c j e l i n e z a k l j u č i t i k a k o više n i j e m o g u ć e m i s l i t i u istom povijesnom vremenu p r o c e s r a z v o j a r a z n i h c j e l i n a . T i p p o v i j e s n e e g z i s t e n c i j e t i h r a z n i h »raz ina« n i j e is t i . S v a k o j r a z i n i m o r a m o n a p r o t i v p r i p i s a t i vlastito, r e l a t i v n o a u t o n o m n o v r i j e m e , d a k l e u s a m o j s v o j o j z a v i s n o s t i r e l a t i v n o n e z a v i s n o o d » v r e m e n a « d r u g i h r a z i n a . M o r a m o i m o ž e m o reć i : za svak i n a č i n p r o i z v o d n j e p o s t o j e , n a s p e c i f i č a n n a č i n r i t m i z i r a n i , v l a s t i t o v r i j e m e i v l a s t i t a po-v i j e s t r a z v i t k a p r o i z v o d n i h s n a g a , v l a s t i t o v r i j e m e i v l a s t i t a p o v i j e s t o d n o s a p r o i z v o d n j e , r i t m i z i r a n i n a s p e c i f i č a n nač in , v l a s t i t a p o v i j e s t p o l i t i č k e n a d g r a d n j e . . . v l a s t i t o v r i j e m e i v l a s t i t a p o v i j e s t f i l o z o f i j e . . . v l a s t i t o v r i j e m e i v l a s t i t a povi-j e s t e s t e t i č k i h t v o r b i . . . v r i j e m e i v l a s t i t a p o v i j e s t z n a n s t v e -n ih f o r m a c i j a i td . S v a k a od t ih s a m o s v o j n i h p o v i j e s t i i m a s v o j r i t a m i m o ž e b i t i s p o z n a t a s a m o p o d u v j e t o m da se o d r e d i pojam s p e c i f i č n o s t i n j e z i n e h i s t o r i j s k e v r e m e n i t o s t i 1 n j e z i n i h r i t m o v a ( k o n t i n u i r a n o g r a z v i t k a , r e v o l u c i j a , rezo-va i td.) . To d a s u s v a k o o d t ih v r e m e n a i s v a k a od t ih povi-j e s t i relativno autonomni, i p a k ih n e čini nezavisnim d o m e -n a m a c j e l i n e : s p e c i f i č n o s t s v a k o g o d t ih v r e m e n a , s v a k e od t ih p o v i j e s t i , d r u g i m r i j e č i m a n j i h o v a r e l a t i v n a a u t o n o m i j a i n e z a v i s n o s t , u t e m e l j e n i su n a s t a n o v i t o m t i p u a r t i k u l a c i j e u c j e l in i , d a k l e n a o d r e đ e n o m tipu zavisnosti s p r a m c j e l i ne . P o v i j e s t f i l o z o f i j e , n a p r i m j e r , n i j e n e z a v i s n a p o v i j e s t božan-s k o g p r a v a : p r a v o te p o v i j e s t i d a p o s t o j i k a o s p e c i f i č n a povi-j e s t , o d r e đ e n o j e r e l a t i v n i m o d n o s i m a a r t i k u l a c i j e , d a k l e d j e -l o t v o r n o s t i , k o j a p o s t o j i u n u t a r c j e l i n e . S p e c i f i č n o s t j e t ih v r e m e n a i t ih p o v i j e s t i d a k l e diferencijalna j e r j e u t e m e l j e -n a n a d i f e r e n c i j a l n i m o d n o s i m a š t o p o s t o j e u c j e l i n i i z m e đ u r az l i č i t i h r a z i n a : n a č i n i s t u p a n j )iezavisnosti s v a k o g v r eme-n a i s v a k e p o v i j e s t i n u ž n o s u p r e m a i o m e o d r e đ e n i n a č i n o m i s t u p n j e m zavisnosti s v a k e r a z i n e u u k u p n o s t i a r t i k u l a c i j a c j e l ine . S h v a ć a n j e » re l a t ivne« n e z a v i s n o s t i j e d n e p o v i j e s t i i j e d n e r a z i n e n i k a d se d a k l e n e m o ž e sves t i n a p o z i t i v n o us ta -n o v l j a v a n j e n e z a v i s n o s t i u p r a z n o m , n i t i p a k n a j e d n o s t a v n u n e g a c i j u n e z a v i s n o s t i po seb i : s h v a t i t i tu » r e l a t i v n u nezavi-snos t« , znač i d e f i n i r a t i n j e z i n » re l a t iv i t e t« . t j . t ip zavisnosti k o j a k a o s v o j n u ž n i r e z u l t a t p r o i z v o d i i f i k s i r a t a j ob l ik »re-l a t i v n e n e z a v i s n o s t i « , znač i n a r a z i n u a r t i k u l a c i j a p a r c i j a l n i h s t r u k t u r a u c j e l i n i u s t a n o v i t i o n a j t ip z a v i s n o s t i k o j i p ro iz -vod i r e l a t i v n u n e z a v i s n o s t č i j e u č i n k e p r o m a t r a m o u pov i j e -s t i r a z l i č i t i h » raz ina« .

T a j p r i n c i p u t e m e l j u j e m o g u ć n o s t i n u ž n o s t ra-z l ič i t ih povijesti k o j e o d g o v a r a j u s v a k o j od t ih d o t i č n i h »ra-z ina« , on n a m d o p u š t a d a g o v o r i m o o e k o n o m s k o j p o v i j e s t i , p o v i j e s t i r e l i g i j a , p o v i j e s t i i d e o l o g i j a , p o v i j e s t i f i l o z o f i j e , po-v i j e s t i u m j e t n o s t i , p o v i j e s t i z n a n o s t i , n i k a d n e i z b j e g a v a j u ć i ,

105

već, s u p r o t n o , o b a v e z u j u ć i se cla r e l a t i v n u n e z a v i s n o s t s v a k e o d tih p o v i j e s t i m i s l i m o u s p e c i f i č n o j n e z a v i s n o s t i k o j a uza-s t o p n o a r t i k u l i r a r a z n e r a z i n e u d r u š t v e n o j c j e l in i . Z b o g to-ga, i a k o i m a m o p r a v o k o n s t a t i r a t i r az l i č i t e p o v i j e s t i , k o j e su z a p r a v o d i f e r e n c i j a l n e p o v i j e s t i , n e b i s m o se mogl i zado-vo l j i t i k o n s t a t a c i j o m , k a o š t o to č e s t o č ine n a j b o l j i h i s to r i -ča r i n a š e g a v r e m e n a , cla p o s t o j e r az l i č i t a v r e m e n a i r i t m o v i , a d a ih n e d o v e d e m o u vezu s p o j m o m n j i h o v e raz l ike , t j . s t i p i č n o m z a v i s n o š ć u k o j a ih u t e m e l j u j e u a r t i k u l a c i j i razi-n a c j e l i n e . N i j e d o v o l j n o reć i , k a o š t o č ine m o d e r n i h i s to r i -čar i , d a p o s t o j e r az l i č i t e p e r i o d i z a c i j e p r e m a r a z l i č i t i m vre-m e n i m a , cla s v a k o v r i j e m e p o s j e d u j e s v o j e r i t m o v e , j e d n o l a g a n e d r u g o duge , pa i te r a z l i k e r i t m a t r e b a mis l i t i u n j i -h o v u t e m e l j u , u t i pu a r t i k u l a c i j e , p o m i c a n j a i i z o k r e t a n j a š t o m e đ u s o b n o u s k l a đ u j e ta r az l i č i t a v r e m e n a , P .ec imo č a k , d a b i s m o k r e n u l i j o š d a l j e , k a k o se n e t r e b a z a d o v o l j i t i t a k v o m r e f l e k s i j o m o p o s t o j a n j u vidljivih i m j e r l j i v i h v r e m e n a , već cla je p o t p u n o n u ž n o p o s t a v i t i p i t a n j e n a č i n a p o s t o j a n j a ne-vidljivih v r e m e n a , n e v i d l j i v i h r i t m o v a i t a k t o v a k o j e t r e b a d o k u č i t i i s p o d p o j a v n o s t i s v a k o g v i d l j i v o g v r e m e n a . J e d n o -s t a v n o č i t a n j e Kapitala p o k a z u j e n a m d a j e M a r x b i o d u b o k o o s j e t l j i v n a t a j z a h t j e v . O n o n a p r i m j e r p o k a z u j e d a d o b a e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e , u k o l i k o je s p e c i f i č n o v r i j e m e (razli-č i to p r e m a r a z l i č i t i m n a č i n i m a p r o i z v o d n j e ) , j e s t , k a o spe-c i f i č n o v r i j e m e , j e d n o k o m p l e k s n o n e p r a v o c r t n o v r i j e m e — v r i j e m e v r e m e n a , k o m p l e k s n o v r i j e m e k o j e se ne m o ž e čitali u k o n t i n u i t e t u v r e m e n a ž ivo ta ili s a t o v a , već ga t r e b a izgra-diti po lazeć i o d p r o i z v o d n j e s v o j s t v e n i h s t r u k t u r a . V r i j e m e k a p i t a l i s t i č k e e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e k o j u a n a l i z i r a M a r x mo-ra b i t i izgrađeno u s v o m p o j m u . P o j a m tog v r e m e n a m o r a bi t i i z g r a đ e n s p o l a z i š t e m r e a l n o s t i r az l i č i t i h r i t m o v a k o j i u s k l a đ u j u r az l i č i t e o p e r a c i j e p r o i z v o d n j e , p r o m e t a i r a s p o -d j e l e : s p o l a z i š t e m p o j m o v a t ih r az l i č i t i h o p e r a c i j a , n p r . ra-z l ike i z m e đ u v r e m e n a p r o i z v o d n j e i v r e m e n a r a d a , r a z l i k e po-j e d i n i h c i k l u s a p r o i z v o d n j e ( o b r t a j a Fiksnog k a p i t a l a , o b r t -nog k a p i t a l a , v a r i j a b i l n o g k a p i t a l a , m o n e t a r n o g o b r t a j a , ob r -t a j a t r g o v a č k o g k a p i t a l a i f i n a n c i j s k o g k a p i t a l a itcl.). Vr i j e -m e e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u pro iz -v o d n j e n e m a d a k l e a p s o l u t n o n i š t a z a j e d n i č k o s o č i g l e d n o š ć u i d e o l o š k o g vremena s v a k o d n e v n e p r a k s e : o n o j e , z ac i j e lo , u k o r i j e n j e n o u s t a n o v i t i m o d r e đ e n i m m j e s t i m a , u b i o l o š k o m v r e m e n u ( s t a n o v i t i m g r a n i c a m a n a i z m j e n i č n o s t i i z m e đ u ra-d a i o d m o r a za l j u d s k u i ž i v o t i n j s k u r a d n u s n a g u ; s t anov i -t im r i t m o v i m a za p o l j o p r i v r e d n u p r o i z v o d n j u ) , ali o n o se u b i t i ni p o č e m u n e p o i s t o v j e ć u j e s b i o l o š k i m v r e m e n o m ni t i j e n a b i lo k o j i n a č i n v r i j e m e k o j e se m o ž e neposredno čitati u p r o t j e c a n j u ovog ili o n o g d a n o g p r o c e s a . To j e u b i t i ne-v id l j ivo , n e č i t l j i v o v r i j e m e , j e d n a k o n e v i d l j i v o i j e d n a k o m r a -č n o k a o i s a m a z b i l j a c j e l o k u p n o g p r o c e s a k a p i t a l i s t i č k e pro-

106

i zvodnje . T a j j e p o j a m d o s t u p a n , kao k o m p l e k s n o »kr ižanje« raz l ič i t ih v r e m e n a , raz l ič i t ih r i t m o v a , o b r t a j a i td. o k o j i m a s m o u p r a v o govoril i , s a m o u svom pojmu koj i , kao i svaki p o j a m , n i k a d n i j e »dan« n e p o s r e d n o , n i k a d čitljiv u v id l j ivo j zb i l jnos t i ; t a j se p o j a m , kao i svaki p o j a m , m o r a proizvesti, stvoriti.

Posve se is to može reći o p o l i t i č k o m v r e m e n u i o i d e o l o š k o m v r e m e n u , v r e m e n u t e o r i j e ( f i lozof i je) i o znan-s t v e n o m v r e m e n u , ne govoreći t akođe r i o v r e m e n u u m j e t n o -sti . R a z m o t r i m o j e d a n p r i m j e r . Ni v r i j e m e pov i j e s t i filozo-f i je n i j e n e p o s r e d n o č i t l j ivo : zaci je lo , u p o v i j e s n o j kronolo-giji vidimo da se redaju f i lozofi i ta se s ekvenc i j a može sma-t ra t i p o v i j e š ć u s a m o m . I tu t r e b a odbac i t i i deo loške pred-r a s u d e s l i j eda v id l j ivog te se p o d u h v a t i t i izgradnje pojma vremena povijesti filozofije; cla bi se k o n s t r u i r a o t a j p o j a m s v a k a k o je n u ž n o d e f i n i r a t i spec i f i čnu f i lozofsku raz l iku iz-m e đ u p o s t o j e ć i h k u l t u r n i h ( ideoloških i znans tven ih ) fo rma-c i ja , d e f i n i r a t i f i l ozof sko kao p r i p a d n o razini teorijskog kao takvog, te o d r e d i t i d i f e r e n c i j a l n e o d n o s e t e o r i j s k o g kao ta-kvog, s j e d n e s t r a n e s p o s t o j e ć i m raz l ič i t im p r a k s a m a , a s d r u g e s t r a n e s i deo log i jom i n a p o k o n z n a n o š ć u . De f in i r a t i te d i f e r e n c i j a l n e o d n o s e znači d e f i n i r a t i t ip a r t i k u l a c i j e svoj-s tven t e o r i j s k o m ( f i lozofskom) u o d n o s u na d r u g e rea lnos t i (dakle d e f i n i r a t i o s e b u j n u a r t i k u l a c i j u pov i jes t i f i lozof i je p r e m a p o v i j e s t i m a razn ih p r a k s a , p r e m a pov i jes t i ideo logi ja i pov i j e s t i znanos t i ) . Ali to n i j e d o v o l j n o : da bi se izgradio p o j a m povi jes t i f i lozof i je , t r e b a u f i lozof i j i s a m o j de f in i r a t i spec i f i čnu r e a l n o s t k o j a tvori f i lozofske f o r m a c i j e kao t akve i k o j o j se va l j a o b r a t i t i cla bi se misl i la s a m a m o g u ć n o s t filozofskih događaja. J e d n a je od b i tn ih zadaća svakog teori j -skog r a d a p r o i z v o d n j e p o j m a pov i j e s t i : da t i s t r ogu de f in i c i j u povijesne činjenice kao takve . Me u p u š t a j u ć i se u p r e t h o d n i sud o t o m t r a ž e n j u , o v d j e j e d n o s t a v n o n a p o m i n j e m da se, u s v o j o j općen i tos t i , m e đ u svim p o j a v a m a š to se z b i v a j u u h i s t o r i j s k o m p o s t o j a n j u , kao povijesne činjenice m o g u defi-n i ra t i one činjenice koje izražavaju promjenu postojećih strukturalnih odnosa. U pov i jes t i f i lozof i j e t r eba t a k o đ e r pri-hvat i t i , k a k o bi se o n j o j moglo govor i t i kao o povi jes t i , to da u n j o j i s k r s a v a j u filozofske činjenice, filozofski događaji historijskog značenja, t j . s a sv im o d r e đ e n o : filozofske činje-nice k o j e izaz iva ju z b i l j s k u p r o m j e n u postojećih struktural-nih filozofskih odnosa, z a p r a v o postojeće teorijske proble-matike. N a r a v n o , te č i n j e n i c e n isu uv i j ek vidljive; dapače , p o n e k a d im se d o g a đ a cla p o s t a n u p r e d m e t o m i s t i n skog od-b a c i v a n j a , i s t i n ske više ili m a n j e t r a j n e h i s t o r i j s k e negaci je . Na p r i m j e r , m i j e n a k las ične d o g m a t s k e p r o b l e m a t i k e do ko-je j e doveo Lockov e m p i r i z a m , f i lozofsk i j e d o g a đ a j h i s to r i j -skog z n a č e n j a ko j i j o š i d a n a s d o m i n i r a i dea l i s t i čkom kri-t i čkom f i l ozo f i j om, kao š to je č i t a v o m 18. s t o l j eću d o m i n i r a o

107

K a n t o m i F i c h t e o m , pa čak i Hege lom. Ta h i s t o r i j s k a č in je-nica, pogo tovo u d u g o m r a s p o n u (a o sob i t o n j e z i n a p rvora -z r e d n a važnos t za r a z u m i j e v a n j e mis l i n j e m a č k o g idea l izma, K a n t a i Hegela) če s to j e s u m n j i č e n a i r i j e t k o o c j e n j i v a n a u v l a s t i t o j i s t i n s k o j dub in i . Ona j e od ig ra l a a p s o l u t n o odluču-j u ć u u logu u i n t e r p r e t a c i j i m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e i mi s m o ve l ik im d i j e l o m još u v i j e k n j ez in i z a rob l j en i c i . Drug i p r im-je r . Sp inoz ina f i lozof i j a uvod i u pov i j e s t f i lozof i j e t e o r i j s k u r e v o l u c i j u bez p r e s e d a n a , i to n e s u m n j i v o n a j v e ć u f i lozofsku r e v o l u c i j u svih v r e m e n a , t ako da s f i lozofskog s t a j a l i š t a Spi-nozu m o ž e m o s m a t r a t i j e d i n i m i z r avn im M a r x o v i m p r e t k o m . M e đ u t i m , ta j e r a d i k a l n a r e v o l u c i j a bi la p r e d m e t o m začuđu-jućeg h i s t o r i j s k o g o d b a c i v a n j a , pa se sa s p i n o z i s t i č k o m filo-z o f i j o m des i lo go tovo i s to ono š to se dogodi lo , i š to se u ne-k im z e m l j a m a još zbiva s m a r k s i s t i č k o m f i l ozo f i j om: ona j e pos luž i la k a o s r a m o t n a k leve ta u s v o j s t v u o p t u ž b e »ateiz-ma«. U p o r n o s t s k o j o m su s l užbeno 17. i 18. s t o l j e ć e pr ivr-ženi u s p o m e n i na Sp inozu , d i s t a n c a k o j u j e svaki a u t o r mo-r a o n e u m i t n o zauzet i s p r a m Sp inoze k a k o bi s t e k a o p r a v o da p iše (npr . M o n t e s q u i e u ) , s v j e d o č e ne s a m o o o d b o j n o s t i nego i o i z v a n r e d n o j p r i v l a č n o s t i n j e g o v e misl i . Pov i jes t spi-noz izma p o t i s n u t o g iz f i lozof i j e odv i j a se s toga kao p o d z e m n a pov i j e s t k o j a d j e l u j e na drugim mjestima, u po l i t i čko j i reli-g iozno j ideologi j i ( de izam) te u z n a n o s t i m a , ali ne na osvi-j e t l j e n o j pozorn ic i v id l j ive f i lozof i je . I kad se sp inoz izam iznova p o j a v i na t o j pozorn ic i , u »svađi oko a te izma« nje-m a č k o g idea l izma, z a t i m u sveuč i l i šn im i n t e r p r e t a c i j a m a , to se više ili m a n j e dešava p o d z n a k o m nesporazuma. T i m e s a m , s m a t r a m , d o v o l j n o r e k a o k a k o b ih u k a z a o k o j i m p u t e m mo-ra k r e n u t i , u s v o j i m r a z n i m o b l a s t i m a , i z g r a d n j a p o j m a po-vi jes t i , a da b ih p o k a z a o k a k o ta i z g r a d n j a p o j m a n e o s p o r n o pro izvodi o d r e đ e n u r ea lnos t k o j a n e m a ničeg z a j e d n i č k o g s v id l j ivom s e k v e n c i j o m k r o n o l o š k i r e g i s t r i r a n i h d o g a đ a j a .

Na isti nač in k a o š to od F r e u d a z n a m o da se vri-j e m e n e s v j e s n o g ne m i j e š a s v r e m e n o m b iog ra f i j e , da napro-tiv t r e b a izgradi t i pojam vremena nesvjesnog k a k o bi se do-sp j e lo do r a z u m i j e v a n j a s t a n o v i t i h b i o g r a f s k i h c r t a , na isti nač in t r e b a izgradi t i p o j m o v e r a z n i h p o v i j e s n i h v r e m e n a ko-ja n i k a d n i su d a n a u ideo loško j oč ig lednos t i k o n t i n u i t e t a vre-m e n a (ko je bi bi lo d o v o l j n o na o d g o v a r a j u ć i nač in p r e s j e ć i d o b r o m p e r i o d i z a c i j o m k a k o bi se od n j e g a n a p r a v i l o vri-j e m e povi jes t i ) pa m o r a j u b i t i i zg rađena s po l az i š t em dife-r e n c i j a l n e na r av i i d i f e r e n c i j a l n e a r t i k u l a c i j e n j i h o v a p red-m e t a u s t r u k t u r i c je l ine . T r e b a li d r u g i h p r i m j e r a da b i s m o se u to uv je r i l i ? V a l j a s a m o p r o č i t a t i z n a č a j n e s t u d i j e Miche-la F a u c a u l t a o »povi jes t i ludos t i« , o » r o đ e n j u kl inike« te će se v i d j e t i k a k v a d i s t a n c a može r a z d v a j a t i l i j epe s ekvenc i j e o f i c i j e lne k r o n i k e u k o j i m a j e d n a d isc ip l ina ili j e d n o d r u š t v o s a m o r e f l e k t i r a svo ju »dobru« t j . m a s k u svo j e loše sv i jes t i

108

— od a p s o l u t n o neoček ivane t e m p o r a l n o s t i k o j a tvor i bit pro-cesa s t v a r a n j a i r a z v o j a t ih k u l t u r n i h f o r m a c i j a : i s t i n ska pov i jes t n e m a ničeg š to bi omoguć i l o da j e se či ta u ideološ-k o m k o n t i n u i t e t u l i nea rnog v r e m e n a k o j e bi bi lo d o v o l j n o r i tm iz i r a t i i p r e s j eć i , orra n a p r o t i v p o s j e d u j e sebi p r i m j e -r e n u t e m p o r a l n o s t , k r a j n j e k o m p l e k s n u i n a r a v n o s av r šeno p a r a d o k s a l n u n a s p r a m j e d n o s t a v n o s t i ideo loške p r e d r a s u d e š to r azo ružava . R a z u m i j e v a n j e pov i j e s t i k u l t u r n i h f o r m a c i j a , , kao š to su pov i j e s t »ludost i« , p o j a v e »kl iničkog pogleda« u medic in i , p r e t p o s t a v l j a go lem rad , ne a p s t r a k c i j e već r a d u a p s t r a k c i j i , k a k o bi se, i d e n t i f i c i r a j u ć i ga, i zgradio s a m pred-met , a t i m e i pojam njegove povijesti. Tu s m o na p o t p u n o s u p r o t n o j s t r a n i od v id l j ive e m p i r i j s k e pov i j e s t i u k o j o j j e v r i j e m e svih pov i j e s t i n a p r o s t o v r i j e m e k o n t i n u i t e t a , a »sa-drža j« p r a z n i n a d o g a đ a j a ko j i se tu d e š a v a j u te ih se za t im p o k u š a v a o d r e d i t i p r e m a p o s t u p c i m a reza da bi se »perio-dizirao« t a j k o n t i n u i t e t . U m j e s t o k a t e g o r i j a k o n t i n u i t e t a i d i s k o n t i n u i t e t a k o j e s a ž i m a j u p l i t ku m i s t e r i j u svake povi je-sti, mi i m a m o pos l a s b e s k o n a č n o k o m p l e k s n i m , p r e m a sva-k o m t ipu s p e c i f i č n i m k a t e g o r i j a m a u k o j i m a su na d j e lu nove logike, u k o j i m a , n a r a v n o , hege lovske s h e m e š to su tek s u b l i m a c i j a k a t e g o r i j a »logike k r e t a n j a i v r emena« i m a j u sa-m o v i soku a p r o k s i m a t i v n u v r i j e d n o s t , i to opet p o d u v j e t o m da ih se uzima u aproksimativnoj (indikativnoj) upotrebi ko-ja odgovara njihovoj aproksimaciji — j e r k a d bi se te hege-lovske k a t e g o r i j e m o r a l e uzet i kao a d e k v a t n e ka t ego r i j e , nji-hova bi u p o t r e b a p o s t a l a t eo r i j sk i a p s u r d n o m i p r a k t i č k i uza-l u d n o m ili k a t a s t r o f a l n o m .

Ta se spec i f i čna realnost: k o m p l e k s n o g pov i j e snog v r e m e n a raz ina c j e l ine može p a r a d o k s a l n o i skus i t i , pokuša -va juć i na to spec i f i čno i k o m p l e k s n o v r i j e m e p r i m i j e n i t i po-kus »reza biti«, k r u c i j a l n i p o k u s s t r u k t u r e istovremenosti. Povi jesn i rez te vrs te , čak ako ga se vrši p r e m a p e r i o d i č k o m rezu p o s v e ć e n o m p o j a v a m a glavne m i j e n e , b i lo u ekonom-sko j bi lo u po l i t i čko j ob las t i , n i k a d ne p o l u č u j e n i k a k v u »pri-su tnos t« k o j a p o s j e d u j e tzv. s t r u k t u r u » i s tovremenos t i« , pr i č e m u s t r u k t u r a o d g o v a r a t ipu i z r a ž a j n o g ili d u h o v n o g jedin-stva c je l ine . K o e g z i s t e n c i j a ko j a se uočava u »rezu biti« ne otkriva nikakvu sveprisutnu bit k o j a bi b i la sama prisutnost svake od »razina«. Rez ko j i »važi« za j ednu o d r e đ e n u raz inu , bilo p o l i t i č k u bilo e k o n o m s k u , ko j i bi dak le o d g o v a r a o »re-zu biti« za po l i t i ku na p r i m j e r , ne o d g o v a r a n i č e m u t a k v o m u za d r u g e raz ine , e k o n o m s k u , i deo lošku , e s t e t s k u , f i lozofsku , z n a n s t v e n u — k o j e žive u d r u g i m v r e m e n i m a i p o z n a j u dru-ge rezove, d r u g e r i t m o v e i d r u g e i n t e r p u n k c i j e . P r i s u t n o s t j e d n e r az ine jes t , t a k o r e k u ć i , o d s u t n o s t nekog d rugog , a ta koegz i s t enc i j a p r i s u t n o s t i i o d s u t n o s t i s a m o je p o s l j e d i c a s t r u k t u r e c j e l i n e u a r t i k u l i r a n o j d e c e n t r i r a n o s t i . Ono š to t ako z a h v a ć a m o kao o d s u t n o s t u loka l i z i r ano j p r i s u t n o s t i ,

109

u p r a v o je ne loka l i zac i j a s t r u k t u r e c je l ine , ili točn i je , s t ruk -turi c j e l ine svo j s tven i t ip d j e l o v a n j a na svo j e »razine« (ko je su i s a m e s t r u k t u r i r a n e ) , te na »elemente« t ih raz ina . Ono š to o tk r iva t a j nemoguć i p r e r e z bi t i j e s t , u s a m i m odsu tno -s t i m a k o j e p o k a z u j e u nega t ivu , obl ik p o v i j e s n o g p o s t o j a n j a svo j s tven d r u š t v e n o j f o r m a c i j i k o j a proiz laz i iz o d r e đ e n o g nač ina p r o i z v o d n j e , osobi t i tip onoga š to M a r x naziva pro-cesom razv i tka o d r e đ e n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e . T a j je p roces , i o n o š to Marx — govoreći u Kapitalu o k a p i t a l i s t i č k o m na-činu p r o i z v o d n j e — naziva t i p o m isprepletenosti različitih vremena (a n j e g a z a d o v o l j a v a da govori s a m o o e k o n o m s k o j razini) , t j . t i p o m »razi laženja« i i z o k r e t a n j a r azn ih t empora l -nost i š to ih p ro izvode r azne raz ine s t r u k t u r e č i ja komplek-sna k o m b i n a c i j a tvori p r i m j e r e n o v r i j e m e razv i tka p rocesa .

Da bi se i zb jegao svaki n e s p o r a z u m o o n o m š to je u p r a v o rečeno, v j e r u j e m da je n u ž n o doda t i s l i j edeće opa-ske:

Teo r i j a pov i j e snog v r e m e n a k o j a je u p r a v o ski-c i r ana , d o p u š t a cla se u t e m e l j i m o g u ć n o s t pov i j e s t i različi-tih raz ina p r o m a t r a n i h u n j i h o v o j »re la t ivnoj« a u t o n o m i j i . Ali iz toga ne bi t r eba lo zak l j uč i t i da pov i j e s t tvor i j u k s t a p o -ziei ja r azn ih »relat ivno« a u t o n o m n i h pov i jes t i , r a z n i h povi-jesnih t e m p o r a l n o s t i , od ko j i h n e k e žive k r a t k o , d r u g e dugo j e d n o te is to p o v i j e s n o v r i j e m e . D r u g i m r i j e č i m a , n a k o n š to je o d b a č e n ideološki moclel k o n t i n u i r a n o g v r e m e n a podob-nog za rezove biti p r i s u t n o g a , t r e b a se čuvat i da se ta p redo-džba ne z a m i j e n i p r e d o d ž b o m d r u k č i j e g k a r a k t e r a ali k o j a bi p o t a j n o iznova us to l ič i la istu ideo log i ju v r e m e n a . Ne mo-že se dak le r ad i t i o t ome cla se r azno l ikos t r azn ih t empora l -nos t i izvodi iz is tog o s n o v n o g ideo loškog v r e m e n a , te cla se, na i s to j cr t i r e f e r e n t n o g k o n t i n u i r a n o g v r e m e n a m j e r i nji-hovo razilaženje, š to bi na s t ada zadovol j i lo cla ga m i s l i m o kao z a o s t a j a n j e ili n a p r e d o v a n j e u vremenu, d a k l e u t om r e f e r e n t n o m ideo lo škom v r e m e n u . P o k u š a m o li u n a š o j no-voj koncepc i j i izvesti »rez bit i«, u o č a v a m o cla je nemoguć . Ali to ne znači cla se t ada na l az imo p r e d neujednačenim re-zom s m n o š t v o m s t epen i ca i i s p u p č e n j a , g d j e u v r e m e n s k o m p r o s t o r u f i g u r i r a j u n a p r e d o v a n j e i z a o s t a j a n j e j e d n o g vre-m e n a p r e d d r u g i m , kao na p l o č a m a S.N.C.F, g d j e su napre-d o v a n j e i z a k a š n j e n j e v lakova p r i k a z a n i p r o s t o r n i m nap re -d o v a n j e m i z a o s t a j a n j e m . U č i n i m o li to, u p a s t ć e m o — kao š io 10 čes to čine n a j b o l j i od naš ih p o v j e s n i č a r a — u z a m k u ideologi je pov i j e s t i u k o j o j su n a p r e d o v a n j e i n a z a d o v a n j e s a m o v a r i j a n t e r e f e r e n t n o g k o n t i n u i t e t a , a ne pos l j ed i ce s t r u k t u r e c je l ine . T r e b a r a s k i n u t i sa sv im ob l i c ima te ideo-logije da bi se f e n o m e n i , š to ih uočavaju s a m i h i s to r i ča r i , doveli do svoga pojma, do p o j m a pov i j e s t i p r o m a t r a n o g na-čina p r o i z v o d n j e — a ne do h o m o g e n o g i k o n t i n u i r a n o g ideo-loškog v r e m e n a .

110

Ovaj je z a k l j u č a k od p r v o r a z r e d n o g z n a č e n j a u n a s t o j a n j u da se t očno u t v r d i s t a t u s c i je log niza p o j m o v a ko j i i g r a j u vel iku s t r a t e š k u u logu u jez iku e k o n o m s k o g i po-l i t ičkog m i š l j e n j a našeg s to l j eća , n p r . p o j m o v a nejednakosti razvoja, preživjelosti, zaostalosti (zaos ta los t i svi jes t i ) u sa-m o m m a r k s i z m u , ili p o j m a »nerazv i j enos t i« u a k t u a l n o j eko-n o m s k o j i po l i t i čko j p r a k s i . M o r a m o dakle , s o b z i r o m na te p o j m o v e koj i u p r a k s i i m a j u z n a č a j n e konzekvenc i j e , j a s n o p rec i z i r a l i s m i s a o ko j i t r e b a dat i p o j m u d i f e r e n c i j a l n e tem-p o r a l n o s t i .

Da bi se odgovor i lo tom z a h t j e v u , m o r a m o iznova, i to r ad ika lno , na š p o j a m t e o r i j e pov i j e s t i p roč i s t i t i od svake zagađenos t i o ć i g l e d n o s t i m a e m p i r i j s k e povi jes t i , j e r z n a m o cla je ta » e m p i r i j s k a povi jes t« s a m o golo lice e m p i r i s t i č k e ideologi je pov i jes t i . N a s u p r o t tom e m p i r i s t i č k o m i s k u š e n j u čiji je teret go lem a na jveć i ga b r o j l jud i , pa čak i histori-č a r a više ne o s j eća , kao š to l jud i ovog p l ane t a ne o s j e ć a j u tere t z r a č n o g o m o t a č a ko j i ih un i š t ava , m o r a m o jasno, bez i n a j m a n j e d v o s m i s l e n o s t i v id je t i i r a z u m j e t i k a k o p o j a m povijesti više ne može bi t i e m p i r i j s k i , t j . povijestan u vul-g a r n o m smis lu , kako , govor io j e već Spinoza , pojam psa ne može lajati. M o r a m o u p u n o j n j e z i n o j s t rogos t i p o j m i t i apso-l u t n u n u ž n o s t o s l o b o đ e n j a t e o r i j e povi jes t i , bez ikakve z b r k e s » e m p i r i j s k o m « t e m p o r a l n o š ć u , s i deo loškom k o n c e p c i j o m v r e m e n a š to j e p o d u p i r e i p r ek r iva , s i deo loškom i d e j o m cla t e o r i j a pov i j e s t i može , kao t eo r i j a , b i t i p o d r e đ e n a »konkre t -nim« o d r e đ e n j i m a »pov i j esnog v remena« , s i zgovorom da to »povi jesno v r i j eme« s a č i n j a v a n jez in p r e d m e t .

Ne s m i j e m o ima t i i luzi je o n e v j e r o j a t n o j snazi te p r e d r a s u d e k o j a j o š u v i j e k sv ima n a m a vlada, k o j a tvori te-m e l j s u v r e m e n o g h i s to r i c i zma , te bi na s h t j e l a doves t i do toga da b r k a m o p r e d m e t s p o z n a j e sa zb i l j sk im p r e d m e t o m , p r i d a j u ć i p r e d m e t u s p o z n a j e iste »kvali tete« kao i z b i l j s k o m p r e d m e t u k o j e g a j e ona s p o z n a j a . S p o z n a j a povi jes t i n i j e vi-še pov i j e sna , kao š to ni s p o z n a j a šeće ra n i j e za šeće rena . Ali p r i j e nego li t a j j e d n o s t a v n i p r i nc ip »p rob i j e svo j put« u svi-j e s t ima , p o t r e b n a j e bez s u m n j e c i je la j e d n a »povijest«, Za-d o v o l j i m o se dak le cla već sada pobl iže o d r e d i m o neke točke. Dois ta ć e m o zapas t i u ideologi ju k o n t i n u i r a n o - h o m o g e n o g sebi i s t o d o b n o g v r e m e n a ako s a m o iz tog j ednog te istog v r e m e n a , kao d i s k o n t i n u i t e t a n j egova kon t inu i t e t a , izvodimo razne Lempora lnos t i o k o j i m a je u p r a v o bilo r i ječ i , i ko j e bi se t ada mis l i lo kao t o m v r e m e n u p r i p a d a j u ć a z a o s t a j a n j a , n a p r e d o v a n j a , p rež iv j e los t i ili n e j e d n a k o s t i r a zvo j a . Time b i s m o u s tvar i uspos tav i l i , u s p r k o s n a š i m n e g a c i j a m a , j e d n o r e f e r e n t n o v r i j e m e u č i j e m b i s m o k o n t i n u i t e t u m j e r i l i te ne-j e d n a k o s t i . Sasv im s u p r o t n o , te razl ike t e m p o r a l n i h s t r u k t u -ra m o r a m o p r o m a t r a t i kao, i j e d i n o kao, o b j e k t i v n e n a z n a k e nač ina a r t i k u l a c i j e r azn ih e l e m e n a t a ili razn ih s t r u k t u r a u

111

u k u p n o j s t r u k t u r i c je l ine . To znači da uko l i ko u pov i j e s t i ne m o ž e m o izvrši t i »rez bit i«, t a d a u s p e c i f i č n o m j e d i n s t v u kom-p l eksne s t r u k t u r e c j e l i n e m o r a m o mis l i t i p o j a m t ih tzv. za-k a š n j e n j a , n a p r e d o v a n j a , p rež iv je los t i , n e j e d n a k o s t i razvit-ka, k o j i koegzistiraju u s t r u k t u r i z b i l j s k e p o v i j e s n e s a d a š n j o -st i : s a d a š n j o s t i konjukture. N e m a d a k l e n i k a k v a smis l a go-vori t i o t i pov ima d i f e r e n c i j a l n i h h i s to r i čnos t i , s o b z i r o m na baz ično v r i j e m e u k o j e m u bi ta z a k a š n j e n j a i ta nap redova -n j a mogla bi t i m j e r e n a .

To, zauzvra t , znači da se k r a j n j i s m i s a o me ta fo -r i čkog jez ika z a k a š n j e n j a , n a p r e d o v a n j a i td. m o r a t raž i t i u s t r u k t u r i c je l ine , na m j e s t u s v o j s t v e n o m o v o m ili o n o m ele m e n t u , s v o j s t v e n o m n e k o m s t r u k t u r a l n o m nivou i komplek -snos t i c je l ine . Govor i t i o d i f e r e n c i j a l n o j p o v i j e s n o j t empo-ra lnos t i , znači dak le a p s o l u t n u obavezu da se u t v r d i mjesto i da se, u n j e n o j o s o b i t o j a r t i k u l a c i j i , mis l i funkcija n e k o g e l e m e n t a ili n e k o g n ivoa u a k t u a l n o j k o n f i g u r a c i j i c je l ine , znači o d r e d i t i o d n o s a r t i k u l a c i j e tog e l e m e n t a u f u n k c i j i d ru-gih e l e m e n a t a , te s t r u k t u r e u f u n k c i j i d r u g i h s t r u k t u r a , zna-či obavezu da se d e f i n i r a ono š to je bi lo n a z v a n o n j e z i n o m naddeterminacijom ili n j e z i n o m p o d d e t e r m i n a c i j o m u f u n k -ciji s t r u k t u r e o d r e đ e n o s t i c je l ine , znač i obavezu da se defi-n i ra o n o š to b i s m o d r u g i m j e z i k o m mogl i nazva t i znakom određenosti, znakom djelotvornosti č i j i su do t ičn i e l e m e n t ili s t r u k t u r a a k t u a l n o d o t a k n u t i u u k u p n o j s t r u k t u r i c je l ine . Pod znakom djelotvornosti m o ž e m o p o d r a z u m i j e v a t i karak-ter više ili m a n j e d o m i n a n t n e ili p o d r e đ e n e , dak le u v i j e k više ili m a n j e »pa radoksa lne« o d r e đ e n o s t i j e d n o g e l e m e n t a ili je-dne d a n e s t r u k t u r e u a k t u a l n o m m e h a n i z m u c je l ine . A to n i j e n i š ta d r u g o nego t e o r i j a k o n j u k t u r e k o j a j e n e o p h o d n a za t e o r i j u pov i j e s t i .

Ne žel im d u b l j e zalazi t i u tu ana l izu k o j u go tovo u c je l in i tek t r e b a r az r ad i t i . Ogran ič i t ću se da iz t ih p r i n c i p a i zvučem dva z a k l j u č k a od ko j i h se j e d a n tiče p o j m o v a sin-k r o n i j e i d i j a k r o n i j e , a d r u g i p o j m a pov i j e s t i .

1. Ukol iko ono š to je r ečeno ima o b j e k t i v n o g smi-sla, j a s n o je da j e p a r s i n k r o n i j a - d i j a k r o n i j a m j e s t o nezna-n j a , j e r p r i h v a t i li ga se kao s p o z n a j u , o s t a j e se u ep i s temo-loško j p razn in i , t j . s o b z i r o m na to da se ideo log i ja bo j i p razn ine , u i deo loško j punoć i , t očn i j e u p u n i n i ideo loške kon-cepc i j e pov i j e s t i č i je bi v r i j e m e bi lo k o n t i n u i r a n o - h o m o g e n o sebi i s t odobno . Ukol iko ta ideo loška k o n c e p c i j a pov i j e s t i i n j e z i n o g p r e d m e t a pada , i t a j p a r t a k o đ e r iščezava. I p a k , neš to od n j e g a o s t a j e : ono, na š to se c i l ja e p i s t e m o l o š k o m o p e r a c i j o m , č i j i j e t a j p a r n e s v j e s n a r e f l e k s i j a , u p r a v o ta sa-m a e p i s t e m o l o š k a o p e r a c i j a l išena svo je ideo loške r e fe ren -ci je . Ono na š to c i l ja s i n k r o n i j a n e m a ničeg z a j e d n i č k o g s vremenskom p r i s u t n o š ć u p r e d m e t a kao zbiljskog predmeta, već se, s u p r o t n o , t iče d r u g o g t ipa p r i s u t n o s t i i p r i s u t n o s t i

112

drugog predmeta: ne v r e m e n s k e p r i s u t n o s t i k o n k r e t n o g p r e d m e t a , ne p o v i j e s n o g v r e m e n a p o v i j e s n e p r i s u t n o s t i povi-j e s n o g p r e d m e t a , već p r i s u t n o s t i (ili »vremena«) predmeta spoznaje same teorijske analize, p r i s u t n o s t i spoznaje. Sin-k r o n i j s k o t a d a n i j e n i š ta d r u g o do k o n c e p c i j a spec i f i čn ih o d n o s a š to p o s t o j e i z m e đ u raz l ič i t ih e l e m e n a t a i raz l ič i t ih s t r u k t u r a u k u p n e s t r u k t u r e , a spoznaja o d n o s a zavisnos t i a r t i k u l a c i j e jes t ono š to od n j i h čini o r g a n s k u c je l inu , si-s t e m . Sinhronijsko, to je vječnost u spinozističlcom smislu ili a d e k v a t n a s p o z n a j a nekog k o m p l e k s n o g p r e d m e t a p u t e m a d e k v a t n e s p o z n a j e n j egove k o m p l e k s n o s t i . To je u p r a v o ono š to M a r x r a z l i k u j e od k o n k r e t n o g - z b i l j s k o g p o v i j e s n o g slije-da kad kaže:

»I do i s ta , k a k o bi s a m a logička f o r m u l a k r e t a n j a v r e m e n s k o g s l i j eda m o g l a da o b j a s n i d r u š t v e n o t i je lo u ko-me svi odnos i i s t o v r e m e n o p o s t o j e i o s l a n j a j u se j e d a n o dru-gi?« (usp. Bijeda filozofije, n a v e d e n o i zdan je , s t r . 88).

Ako j e s i n k r o n i j a u p r a v o to, ona n e m a ničeg za-j e d n i č k o g s p u k o m v r e m e n s k o m k o n k r e t n o m p r i s u t n o š ć u , ona se t iče s p o z n a j e k o m p l e k s n e a r t i k u l a c i j e k o j a c j e l i nu či-ni c j e l i n o m . Ona n i j e ta k o n k r e t n a s u p r i s u t n o s t — ona je s p o z n a j a k o m p l e k s n o s t i p r e d m e t a s p o z n a j e š to d a j e spozna-ju zb i l j skog p r e d m e t a .

Ako j e sa s i n k r o n i j o m tako, iz toga t r e b a izvući s l ične z a k l j u č k e u p o g l e d u d i j a k r o n i j e , j e r je ideo loška kon-cepc i j a s i n k r o n i j e (sebi i s t o d o b n e bit i) ona k o j a u t e m e l j u j e ideo lošku k o n c e p c i j u d i j a k r o n i j e . J e d v a je p o t r e b n o pokazi-vat i kako , u mis l i laca ko j i j o j d a j u u logu u povi jes t i , d i j ak ro -n i j a p r i z n a j e svoj r a sp l e t . D i j a k r o n i j a j e svedena na doga-đ a j n o s t i d j e l o v a n j a d o g a đ a j n o s t i na s t r u k t u r u s i n k r o n i j s k o g : p o v i j e s n o j e t ada n e p r e d v i đ e n o , s l u č a j n o , č i n j e n i č n o pojedi-načno , š to zbog k o n t i n g e n t n i h raz loga i sk r sava ili p r o p a d a u p r a z n o m k o n t i n u u m u v r e m e n a . U t o m k o n t e k s t u , p r o j e k t jed-ne » s t r u k t u r a l n e povi jes t i« p o s t a v l j a s toga o p a s n e p r o b l e m e o k o j i m a na l az imo v r i j e d n u r cr IG R s i ju u o d l o m c i m a š to j o j ih u Strukturalnoj antologiji p o s v e ć u j e Levi-St rauss . Zaista, k o j i m bi č u d o m p r a z n o v r i j e m e i p o j e d i n a č n i d o g a đ a j i mogl i izazvati d e s t r u k c i j e i r e s t r u k t u r a c i j e s i n k r o n i j s k o g ? Kad je s i n k r o n i j a j e d n o m s t a v l j e n a na svo je m j e s t o , »konkre tn i« smi-sao d i j a k r o n i j e pada , pa ni tu od n j e g a ne o s t a j e n iš ta os im n j e g o v e m o g u ć e e p i s t e m o l o š k e u p o t r e b e , p o d u v j e t o m da je se p o d r e d i t e o r i j s k o j konverz i j i i da j e se p r o m a t r a u njezi-n o m p r a v o m smis lu , kao k a t e g o r i j u s p o z n a j e a ne konkre t -nog. D i j a k r o n i j a je t a d a s a m o p o g r e š n o ime procesa ili onog š to M a r x naziva razvojem oblika.1 Ali i tu s m o ope t u spozna-ji, u p r o c e s u s p o z n a j e , a ne u r a z v i t k u zbi l j sk i -konkre tnog;"

' l isp. Knj iga I, poglavlje I, s tavak 13. • Dodajmo kako bih izbjegao svaki nesporazum, da ta kritika latentnog empirizma koji danas ops jeda uobiča jenu upot rebu bas ta rdnog pojma :*dijakromjskog«, oči-

3 Kako čitati Kapilal 113

2. Dolazim do p o j m a p o v i j e s n o g v r e m e n a . Da bi ga se s t rogo de f in i ra lo , t r e b a se p o m i r i t i sa s l i j edeć im uvje t i -m a : B u d u ć i cla t a j p o j a m može bi t i u t e m e l j e n s a m o u kom-p l e k s n o j s t r u k t u r i s d o m i n a n t o m i d i f e r e n c i j a l n i m a r t iku la -c i j a m a d r u š t v e n o g to ta l i t e t a š to ga tvor i j e d n a d r u š t v e n a for-m a c i j a k o j a proizlazi iz o d r e đ e n o g nač ina p r o i z v o d n j e , nje-gov j e s a d r ž a j oclrediv s a m o u f u n k c i j i s t r u k t u r e tog total i te-ta, p r o m a t r a n o g bilo u n j e g o v o j u k u p n o s t i , b i lo u n j e g o v i m raz l ič i t im »raz inama«. Posebno , p o j m u p o v i j e s n o g v r e m e n a m o g u ć e j e da t i s a d r ž a j s a m o d e f i n i r a j u ć i p o v i j e s n o v r i j e m e kao spec i f i čnu f o r m u p o s t o j a n j a p r o m a t r a n o g d r u š t v e n o g to ta l i t e t a , p o s t o j a n j a , u k o j e m u raz l ič i te s t r u k t u r a l n e raz ine t e m p o r a l n o s t i i n t e r f e r i r a j u u f u n k c i j i p r i m j e r e n i h o d n o s a k o r e s p o d e n c i j e , n e k o r e s p o d e n c i j e , a r t i k u l a c i j e r az i l ažen ja i i z o k r e t a n j a š to m e đ u s o b n o , u f u n k c i j i u k u p n e s t r u k t u r e cje-line, o d r a ž a v a j u raz l ič i te »razine« c je l ine . T r e b a reći cla kao š to n e m a p r o i z v o d n j e općen i to , n e m a općen i t o ni pov i j e s t i ; p o s t o j e spec i f i čne s t r u k t u r e p o v j e s n o s t i , u k r a j n j o j l ini j i ute-m e l j e n e na spec i f i čn im s t r u k t u r a m a raz l ič i t ih nač ina proiz-v o d n j e , spec i f i čn im s t r u k t u r a m a p o v j e s n o s t i ko j e , b u d u ć i da p o s t o j e s a m o kao o d r e đ e n e d r u š t v e n e f o r m a c i j e (što proiz-laze iz spec i f i čn ih n a č i n a p r o i z v o d n j e ) , a r t i k u l i r a n e kao cje-line, i m a j u smis la s a m o u f u n k c i j i b i t i t ih to ta l i t e t a , t j . bi t i n j i h o v e o s e b u j n e k o m p l e k s n o s t i .

Ta de f in i c i j a p o v i j e s n o g v r e m e n a po svom teorij-skom p o j m u iz ravno z a n i m a h i s t o r i č a r e i n j i h o v u p r a k s u . J e r ona sv raća n j i h o v u p a ž n j u na e m p i r i s t i č k u ideo log i ju k o j a s n a ž n o vlada, o s im neko l iko izn imki , sv im r a z n o l i k o s t i m a pov i j e s t i (bilo cla se racli o pov i j e s t i u š i r o k o m smis lu ili o spec i j a l i z i r ano j , e k o n o m s k o j , soc i j a l no j , po l i t i čko j pov i j e s t i o pov i j e s t i u m j e t n o s t i , kn j i ževnos t i , f i lozof i je , znarrosti itd.). G r u b o govoreći , pov i j e s t živi u i luzij i da se m o ž e lišiti teorije u s t r o g o m smis lu , t eo r i j e svog p r e d m e t a , pa dak le i definici-j e svog t e o r i j s k o g p r e d m e t a . Ono š to j o j služi kao t eo r i j a , š to, u n j e z i n i m oč ima , z a u z i m a m j e s t o t eor i j e , j e s t metodogija, t j . p rav i la k o j a v l a d a j u n j e z i n i m s t v a r n i m p r a k s a m a , p r a k s a m a u s r e d o t o č e n i m na k r i t i k u d o k u m e n a t a i u s t a n o v l j a v a n j e či-n j en i ca . Ono š to joj zauzima m j e s t o t e o r i j s k o g p r e d m e t a jest, u njezinim očima, njezin »konkretni« predmet. Povijest dak le uzima s vo ju m e t o d o l o g i j u kao t e o r i j u ko j a j o j nedos ta -je, a »konkre tno« k o n k r e t n i h očigleclnosii ideo loškog vreme-na kao teorijski predmet. Ta je d v o s t r u k a z b r k a tipična za e m p i r i s t i č k u ideologi ju . Ono š to n e d o s t a j e pov i j e s t i , s v j e s n o

cledno no dosiže realnost his tor i jskih p romjena , npr . .prijelaz jednog načina pro-izvodnje u drugi. Ako se ta realnost (naime ta č injenica s tvarnog preobraža ja s t ruk tu ra želi označiti kao : di jakronija-O, time se ne označava ništa drugo nego his tor i j sko samo (koje nikada nije čisto stat ičko) ili, d is t inkci jom koja j e unu-t rašn ja h is tor i j skome, ono što se naočigled mi j en j a . Ali čim se žeti misliti p o j a m tih p romjena , više se nije- u realnom (; .di jakroni jskom«), već u spoznaj i , gdje je na djelu — u povodu zbiljskog >di jakronijskogK samog — epis temološka di ja lekt ika koju smo upravo i/ložili: pojam i razvoj njegovih lormi«. U tom pogledu vidje-ti Balibarovo izlaganje

114

je i odvažno s u č e l j a v a n j e s b i t n i m p r o b l e m o m svake znano-sti, m a k a k v a ona bi la : p r o b l e m o m p r i r o d e i u s t r o j s t v a teori-je, p r i č e m u mis l im na t e o r i j u u n u t r a š n j u s a m o j znanos t i , si-s t em t e o r i j s k i h p o j m o v a ko j i u t e m e l j u j e svaku m e t o d u i sva-ku, čak i e k s p e r i m e n t a l n u p r a k s u , te ko j i i s t o d o b n o de f in i r a n j ez in t e o r i j s k i p r e d m e t . Ali, i s k l j u č u j u ć i izn imke, povjesn i -čar i ne p o s t a v l j a j u o v a j za pov i j e s t v i ta lni i u r g e n t n i prob-lem, p r o b l e m n j e z i n e teorije. I kao š to se ne i zb j ežno događa , p r a z n o m j e s t o š to ga j e os tav i la z n a n s t v e n a t e o r i j a z a u z i m a ideo loška t eo r i j a , č i je se p o g u b n e p o s l j e d i c e do u d e t a l j e mogu p o k a z a t i na raz in i m e t o d o l o g i j e p o v j e s n i č a r a .

P r e d m e t pov i j e s t i kao z n a n o s t i p o s j e d u j e dak le isti t ip t e o r i j s k e o p s t o j n o s t i , te se u s p o s t a v l j a na i s to j teor i j -sko j raz in i kao p r e d m e t pol i t i čke e k o n o m i j e p r e m a M a r x u . J e d i n a raz l ika k o j a se može pokaza t i i zmeđu t eo r i j e politič-ke e k o n o m i j e , č i j i je p r i m j e r Kapital, i t eo r i j e pov i j e s t i kao znanos t i , proizlazi iz toga š to t e o r i j a po l i t i čke e k o n o m i j e pro-m a t r a s a m o j e d a n re la t ivno a u t o n o m n i dio d r u š t v e n o g tota-l i te ta , dok t e o r i j a pov i j e s t i uz ima u p r i n c i p u za p r e d m e t kom-p leksn i to ta l i t e t kao takav . Os im te raz l ike n e m a , s teor i j -skog s t a j a l i š t a , n i k a k v e raz l ike i z m e đ u znanos t i po l i t i čke eko-n o m i j e i znanos t i pov i j e s t i .

Cesto s p o m i n j a n a o p r e k a i zmeđu »aps t r ak tnog« z n a č a j a Kapitala i tobože »konkre tnog« z n a č a j a pov i j e s t i kao znanos t i čist i je n e s p o r a z u m , o k o j e m u n i j e u z a l u d n o progo-vor i t i k o j u r i j eč , s o b z i r o m da zauz ima i zab rano m j e s t o u c a r s t v u p r e d r a s u d a k o j e j o š uv i j ek n a m a v l a d a j u . To da se t eo r i j a po l i t i čke e k o n o m i j e r a z r a đ u j e i r azv i j a u i s t r a ž i v a n j u p r v o t n e m a t e r i j e k o j u u k r a j n j o j l ini j i p r u ž a j u p r a k s e kon-k r e t n e , zb i l j ske pov i j e s t i , to da se ona može i m o r a rea l iz i ra t i u tzv. » k o n k r e t n i m « e k o n o m s k i m a n a l i z a m a ko j e se odnose na ovu ili o n u k o n j u k t u r u , na ovu ili o n o r a z d o b l j e ove ili one d r u š t v e n e f o r m a c i j e — e to to je ono š to nalazi svo j točni kore la t u č in j en ic i da se i t eo r i j a pov i j e s t i r a z r a đ u j e i razvi-j a u i s t r a ž i v a n j u z b i l j s k o m k o n k r e t n o m pov i j e šću proizvede-ne p r v o t n e m a t e r i j e , te da ona t a k o đ e r nalazi s v o j u realiza-c i ju u » k o n k r e t n o j analizi« » k o n k r e t n i h s i tuac i j a« . Sav ne-s p o r a z u m proiz lazi o t u d a š to pov i j e s t uv i jek egzis t i ra u ovoj d r u g o j fo rmi , kao » p r i m j e n a « j e d n e t e o r i j e . . . k o j a i ne pos-toji u p r a v o m smis lu , te š to se zbog toga »p r imjene« t eo r i j e pov i j e s t i na neki nač in č ine iza leđa te o d s u t n e t eor i j e , pa se i p o s t a v l j a j u u m j e s t o n j e . . . uko l iko se ne o s l a n j a j u ( j e r irn je p o t r e b a n m i n i m u m t e o r i j e da bi pos to j a l e ) na više ili ma-n j e ideo loške ob r i s e t eo r i j e . M o r a m o ozbi l jno uzet i činjenicu da teorija povijesti u strogom smislu za historičare i ne pos-toji ili j edva pos to j i , da su clakle p o j m o v i p o s t o j e ć e pov i j e s t i n a j č e š ć e »empi r i j sk i« p o j m o v i , više ili m a n j e u t r a g a n j u za s v o j i m t e o r i j s k i m t e m e l j e m — »empi r i j sk i« , to znači uvel iko p rože t i i deo log i jom k o j a se p r ik r iva pocl svo j im »očiglednosti-

115

ma«. To je s l u č a j n a j b o l j i h h i s t o r i č a r a ko j i se od d r u g i h raz-l i k u j u u p r a v o s v o j o m b r i g o m za t e o r i j u , ali ko j i t e o r i j u t raže t a m o g d j e ona ne pos to j i , na raz ini h i s t o r i j s k e metodologije k o j a se ne može d e f i n i r a t i izvan teorije k o j a ju u t e m e l j u j e .

K a d pov i j e s t b u d e p o s t o j a l a i k a o t eo r i j a , u smi-slu ko j i s m o u p r a v o odred i l i , n j e z i n a d v o s t r u k a egz i s t enc i j a k a o t e o r i j s k e znanos t i i kao e m p i r i j s k e z n a n o s t i neće pos tav-l ja t i više p r o b l e m a nego š t o ih p o s t a v l j a d v o s t r u k a egzisten-c i ja m a r k s i s t i č k e t e o r i j e po l i t i čke e k o n o m i j e kao t e o r i j s k e znanos t i i e m p i r i j s k e znanos t i . T a d a će nes t a t i t e o r i j s k e ne-r avno teže n e u s k l a đ e n o g p a r a : a p s t r a k t n a — znanos t — poli-t ičke e k o n o m i j e / t o b o ž e — » k o n k r e t n a « — znanos t — povi jes-ti, a s n j o m će i ščeznut i i svi snovi i re l ig i j sk i r i tua l i u s k r s n u -ća m r t v i h i z a j e d n i c e sve taca k o j e h i s t o r i č a r i s to god ina na-kon Miche le ta još slave, ne u k a t a k o m b a m a , već na j a v n i m m j e s t i m a našega s to l j eća .

Doda t ću t o m e još j e d n u r i j eč . S a d a š n j a k o n f u z i j a i z m e đ u pov i j e s t i kao t e o r i j e p o v i j e s t i i pov i j e s t i kao navod-ne »znanost i o k o n k r e t n o m « , p o v i j e s t i uze te u e m p i r i z m u svo-ga p r e d m e t a — i s u č e l j e n j e te »konkre tne« e m p i r i j s k e znano-sti s » a p s t r a k t n o m « t e o r i j o m po l i t i čke e k o n o m i j e , izvor su z n a č a j n o g b r o j a p o j m o v n i h z b r k a i k r iv ih p r o b l e m a . Može se čak reći da t a j n e s p o r a z u m s a m od sebe proizvodi ideo loške p o j m o v e č i j a je f u n k c i j a da isprave razmak, t j . p o s t o j e ć u p r a z n i n u i zmeđu t e o r i j s k o g d i j e l a p o s t o j e ć e pov i j e s t i , s jed-ne s t r a n e , i e m p i r i j s k e pov i j e s t i s d r u g e s t r a n e (ko ja je veo-m a čes to p o s t o j e ć a pov i j e s t ) . Ne žel im p rav i t i p reg led tih p o j m o v a ; t o m e bi t r e b a l o posve t i t i č i t avu j e d n u s t u d i j u . K a o p r i m j e r , s p o m e n u t ću s a m o t r i : k las ične p a r o v e b i t / po j ave , n u ž n o s t / s l u č a j n o s t i »problem« d j e l o v a n j a i n d i v i d u u m a u po-vi jes t i .

P a r u b i t / p o j a v e bit će, u e k o n o m i s t i č k o j ili meha-n ic i s t i čko j h ipotez i , s t a v l j e n o u z a d a ć u cla n e e k o n o m s k o raz-j a s n e kao p o j a v u e k o n o m s k o g , n j egove bi t i . U to j su operac i -ji, k r iomice , t e o r i j s k o (i » a p s t r a k t n o « ) na s t r a n i e k o n o m i j e ( je r n j e z i n u t e o r i j u i m a m o u Kapitalu), a e m p i r i j s k o , »kon-kre tno« , na s t r a n i n e e k o n o m s k o g , t j . na s t r a n i pol i t ike , ideo-logije i td. P a r b i t / p o j a v a igra d o s t a d o b r o tu u logu ako se »pojava« promatra kao k o n k r e t n o , e m p i r i j s k o , a b i t kao ne-e m p i r i j s k o , a p s t r a k t n o i s t ina p o j a v e . T im je u s t a n o v l j e n t a j a p s u r d n i o d n o s i zmeđu t e o r i j s k o g ( ekonomskog) i e m p i r i j -skog ( n e e k o n o m s k o g ) u k r i ž a n j u k o j e u s p o r e đ u j e s p o z n a j u j e d n o g p r e d m e t a s p o s t o j a n j e m d r u g o g — što n a s odvodi u para logizanr .

Pa r n u ž n o s t / k o n t i g e n t n o s t , ili n u ž n o s t / s l u č a j n o s t iste j e v r s t e i n a m i j e n j e n i s to j f u n k c i j i : da i s p u n i r a z m a k iz-m e đ u t e o r i j e nekog p r e d m e t a (npr . e k o n o m i j e ) i e m p i r i č n o s t i nekog d r u g o g p r e d m e t a ( n e e k o n o m s k o g , u k o j e m u e k o n o m -sko »krči svoj pu t« : »okolnost i« , » ind iv idua lnos t« itd.). K a d

116

se npr . kaže da n u ž n o s t »krči svoj put« k roz k o n t i n g e n t n e da-nos t i , k roz r a z n e p r i l ike itd., z a s t u p a se z a č u đ u j u ć a m e h a n i k a u k o j o j su s u č e l j e n e dv i j e r ea lnos t i bez iz ravnog o d n o s a . »Nužnost« u bi t i o z n a č u j e spoznaju (npr . z a k o n e k o n o m s k e o d r e đ e n o s t i u p o s l j e d n j o j ins tanc i ) , a »okolnost i« ono što nije poznato. Ali u m j e s t o da se s p o z n a j a u s p o r e đ u j e s nespozna-jonr, n e s p o z n a j a se s t a v l j a u z a g r a d e i z a m j e n j u j e empirij-skom egzistencijom n e p o z n a t o g p r e d m e t a (onim š to se nazi-va »oko lnos t ima« , k o n t i n g e n t i m a d a n o s t i m a itd.) — što do-p u š t a d a se ukrste termini te da se o s tva r i p a r a l o g i z a m krat -kog s p o j a u k o j e m u se o n d a spoznaja o d r e đ e n o g p r e d m e t a (nužnos t e k o n o m s k o g ) u s p o r e đ u j e s e m p i r i j s k i m p o s t o j a n j e m nekog d r u g o g p r e d m e t a (pol i t ičke ili d r u g e »okolnost i« k roz k o j e ta »nužnost« »krči svoj put«) .

N a j p o z n a t i j i je obl ik tog p a r a l o g i z m a s a d r ž a n u »prob lemu« »uloge i n d i v i d u u m a u povi jes t i« . . . t r ag i čno j ras-pri u k o j o j se r ad i o t o m e da se t e o r i j s k o ili s p o z n a j a nekog o d r e đ e n o g p r e d m e t a (npr . e k o n o m i j e ) — ko j i p r e d s t a v l j a bit s p r a m k o j e su d rug i p r e d m e t i (pol i t ičko, ideo loško itd.) mi-š l jen i kao p o j a v e — suočava s t o m (poli t ički) đavolsk i važ-n o m e m p i r i j s k o m rea lnošću , o d n o s n o i nd iv idua ln im djelo-v a n j e m . I tu i m a m o pos l a s k r a t k i m s p o j e m u k r š t e n i h termi-na, č i j a je u s p o r e d b a ne l eg i t imna ; jer , tu se s p o z n a j a nekog o d r e đ e n o g p r e d m e t a s u č e l j u j e s e m p i r i j s k o m egz i s t enc i jom d rugoga ! Ne b ih želio inz is t i ra t i na t e š k o ć a m a š to ih ti poj-movi d o n o s e s v o j i m a u t o r i m a koj i se iz svega p r a k t i č n o ni-su mogl i izvući d r u k č i j e o s im k r i t i č k i m d o v o đ e n j e m u pita-n j e hege lovsk ih (općen i t i j e , k las ičn ih) p o j m o v a ko j i su u t om p a r a l o g i z m u p o p u t r iba u vodi. N a p o m i n j e m m e đ u t i m da je t a j p o g r e š n i p r o b l e m »uloge i n d i v i d u u m a u povi jes t i« ipak znak j e d n o g p r a v o g p r o b l e m a koj i s p u n i m p r a v o m proizlazi iz t e o r i j e pov i j e s t i : p r o b l e m a p o j m a povijesnih oblika posto-janja individualnosti. Kapital n a m d a j e nužne p r i n c i p e za po-s t a v l j a n j e tog p r o b l e m a , d e f i n i r a j u ć i razl ič i te ob l ike individu-a lnos t i š to ih j e dos t igao i s tvo r io kap i t a l i s t i čk i nač in proiz-v o d n j e , p r e m a f u n k c i j a m a či j i su »nosioci« (Trager) indivi-d u u m i u p o d j e l i r ada , na raz l i č i t im »raz inama« s t r u k t u r e . Na-ravno , ni tu pov i j e sn i nač in o p s t o j a n o s t i i nd iv idua lnos t i u d a n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e n i j e č i t l j iv golim o k o m u »povi-jest i«, n j egov se p o j a m dak le t a k o đ e r m o r a izgraditi, on kao i svaki p o j a m o s t a v l j a i z n e n a đ e n j a od ko j ih j e n a j r j e č i t i j e ono da on n i m a l o ne liči p o g r e š n i m oč ig l ednos t ima »dano-sti« — k o j a n i j e n i š t a d r u g o do m a s k a p o s t o j e ć e ideologi je . Polazeći od p o j m a v a r i j a c i j a p o v i j e s n o g nač ina p o s t o j a n j a ind iv idua l i t e t a , m o ž e se p r i s t u p i t i o n o m e š to za is ta preos ta -je od »problema« »uloge individuuma u historiji« ko j i je, po-s t a v l j e n u svom g lasov i tom ob l iku , p o g r e š a n j e r j e k r ivonog , t eo r i j sk i »nezakoni t« j e r se u n j e m u t eo r i j a j e d n o g p r e d m e t a suočava s e m p i r i j s k i m p o s t o j a n j e m d rugoga . Sve dok se ne

117

pos tav i zb i l j sk i t eo r i j sk i p r o b l e m ( p r o b l e m p o v i j e s n i h obli-ka p o s t o j a n j a ind iv idua lnos t i ) o s t a t će se u k o n f u z i j i — po-p u t P l ehanova ko j i p r e k o p a v a po k r e v e t u Lou isa XV da bi p r o v j e r i o n i su li u n j e m u s k r i v e n e t a j n e p r o p a s t i Ancien Re-gimea. Općen i to uzevši, p o j m o v i se ne s k r i v a j u u k r e v e t i m a .

N a k o n š to je b a r e m u p r i n c i p u r a z j a š n j e n a speci-f ičnos t m a r k s i s t i č k o g p o j m a p o v i j e s n o g v r e m e n a , n a k o n š to su i sk r i t i z i ran i opći p o j m o v i ko j i o p t e r e ć u j u riječ povijest, m o ž e m o b o l j e shva t i t i raz l ič i te p o s l j e d i c e š to ih je t a j nespo-r a z u m o pov i j e s t i un io u i n t e r p r e t a c i j u Marxa . R a z u m i j e v a -n j e p r i n c i p a k o n f u z i j a o t k r i v a n a m ipso facto p o d e s n o s t sta-novi t ih b i tn ih d i s t i n k c i j a k o j e su, i ako j a s n o f i g u r i r a j u u Ka-pitalu, ipak čes to bi le z a n e m a r i v a n e .

Prije svega u v i đ a m o da nas j e d n o s t a v n i p r o j e k t »h i s to r i z i r an ja« k las ične po l i t i čke e k o n o m i j e b a c a u teor i j -ski t j e s n a c p a r a l o g i z m a g d j e su k l a s i čne e k o n o m s k e kategor i -je , d a l e k o od toga da b u d u m i š l j e n e u t e o r i j s k o m p o j m u po-vi jes t i , n a p r o s t o p r o j i c i r a n e na ideološki p o j a m pov i j e s t i . T a j nas p o s t u p a k v raća na k las ičnu s h e m u , iznova povezanu s n e p o z n a v a n j e m Marxove spec i f i čnos t i : M a r x je n a v o d n o , sve u svemu, u d a r i o peča t j e d i n s t v u k las ične po l i t i čke e k o n o m i j e , s j e d n e s t r a n e , i hege lovske d i j a l e k t i č k e m e t o d e ( t e o r i j s k o g k o n c e n t r a t a hege lovskog s h v a ć a n j a povi jes t i ) s d r u g e s t r a n e . Ali evo nas iznova p r e d k r p a r e n j e m j e d n e egzo te r ičke me to -de k o j a p r e t h o d i svom p r e d o d r e đ e n o m p r e d m e t u , t j , p r e d t eo r i j sk i s u m n j i v i m j e d i n s t v o m j e d n e od svog p r e d m e t a ne-zavisno d e f i n i r a n e me tode , či j i o d n o s a d e k v a c i j e s p r a m nje-zina p r e d m e t a može bi t i z apečaćen s a m o na z a j e d n i č k o j ideo-l o š k o j pozad in i n e s p o r a z u m a ko j i k a r a k t e r i z i r a k a k o hege-lovski h i s to r i c i zam, t ako i e k o n o m i s t i č k o o v j e k o v j e č i t e l j s t v o . A t ime oba č lana p a r a v j ečnos t -pov i j e s t p ro iz laze iz za jedn ič -ke p r o b l e m a t i k e , pr i č e m u je hege lovski »his tor ic izam« s a m o h i s t o r i z i r a n a p r o t u k o n o t a c i j a e k o n o m i s t i č k o g »ovjekovječ i -te l j s tva« .

Ali, kao drugo, t a k o đ e r u o č a v a m o s m i s a o r a sp r i , ko j e još n isu z a k l j u č e n e , u o d n o s u e k o n o m s k e t eo r i j e p r e m a pov i jes t i u s a m o m Kapitalu. Da su se te r a s p r e mogle p rodu-žiti sve do naših dana, mog lo se dogodi t i ve l ik im d i j e lom zbog k o n f u z i j e oko s t a t u s a e k o n o m s k e teorije i pov i jes t i . U Engel-sovu Antidiihringu, g d j e piše da je »pol i t ička e k o n o m i j a u bi-li historijska znanost« jer » r a z m a t r a h i s t o r i j s k u , t j . stalno mi-jenjajuću materiju«, na l az imo se u p r a v o na iz r ič i to j točki dvoznačnos t i : r i j eč historijski može j e d n a k o s k r e n u t i p r e m a m a r k s i s t i č k o m p o j m u kao i p r e m a i d e o l o š k o m p o j m u povi jes-ti, već p r e m a tome označava li predmet spoznaje j edna teo-r i j a pov i j e s t i ili s u p r o t n o zb i l j sk i p r e d m e t o k o j e m u ta teo-r i j a d a j e s p o z n a j u . S p u n i m p r a v o m m o ž e m o reći da je teo-r i j a m a r k s i s t i č k e po l i t i čke e k o n o m i j e u p u ć e n a , kao j e d n a od n j ez in ih r eg i j a , na m a r k s i s t i č k u t e o r i j u pov i j e s t i ; ali ta-

118

k o đ e r m o ž e m o v j e r o v a t i da je t eo r i j a po l i t i čke e k o n o m i j e , sve do svo j ih t e o r i j s k i h p o j m o v a , pod ložna o s e b u j n o m svoj-stvu zb i l j ske pov i j e s t i ( n j e z i n o j »mater i j i« k o j a je »promjen-ljiva«). Na tu d r u g u i n t e r p r e t a c i j u u p u ć u j e nas Enge l s u sta-nov i t im z a č u d n i m t e k s t o v i m a koj i uvode h i s t o r i j u (u njezi-nu c m p i r i s t i č k o - i d e o l o š k o m smis lu) sve do u Marxove teori j -ske ka t ego r i j e . U z i m a m kao p r i m j e r n j e g o v o u p o r n o ponav-l j a n j e da M a r x u s v o j o j teor i j i n i j e m o g a o doći do p rav ih znanstvenih definicija zbog razloga š to proiz laze iz z n a č a j k i n j e g o v a z b i l j s k o g p r e d m e t a , iz pokretljive i promjenljive pri-rode povijesne realnosti bitno suprotstavljene svakom pro-matranju p u t e m de f in i c i j e , čija bi fiksna i vječna forma mo-gla samo izdati neprekidnu pokretljivost povijesnog razvoja.

U P r e d g o v o r u T r e ć o j kn j i z i Kapitala ( I I I , 21) En-gels, navodeć i k r i t i ke F i r e m a n a , piše:

»Te p r i m j e d b e p o č i v a j u na nesporazumu da Mar.\ hoće da t i definiciju t a m o g d j e izlaže, te da se u M a r x a uop-će s m i j u t raži t i go tove i j e d n o m za svagda u t v r đ e n e defini-ci je. A r a z u m i j e se s a m o po sebi da su t a m o g d j e se s tvar i i n j ihov i u z a j a m n i odnos i ne s h v a ć a j u kao s ta lni , već kao p r o m j e n l j i v i , i m i saon i odraz i n j ihov i , pojmovi, isto tako pod-ložni promjeni i preobražaju; da se ne s a b i j u u č a h u r e k r u t i h de f in i c i j a , nego da se izlažu u n j i h o v o m historijskom o d n o s n o logičkom p roce su f o r m i r a n j a . Po t o m e će v a l j d a bi t i j a s n o zbog čega M a r x u p o č e t k u Prve k n j i g e polazi od p r o s t e rob-ne p r o i z v o d n j e kao od svo je historijske p r e t p o s t a v k e , da bi o n d a d a l j e . . . došao do K a p i t a l a . . .«

I s t a se t e m a p o n a v l j a u r a d n i m b i l j e š k a m a za An-t i d u h r i n g (Ed i t i ons Socia les , s t r . 395):

»Definicije, su bez vrijednosti za znanos t j e r su u v i j e k n e d o s t a t n e . J e d i n a je stvarna de f in i c i j a razvoj stvari s a m e ali t a j razvoj nije više definicija. Da b i s m o saznal i i po-kazali š to je to život, p r i s i l j en i s m o p rouč i t i sve ob l ike živo-ta, te ih p r ikaza t i u n j i h o v o j vezanost i . Napro t iv , za tekuću upotrebu, k r a t k o iz laganje n a j o p ć e n i t i j i h i i s t o v r e m e n o naj -t ip i čn i j ih k a r a k t e r i s t i k a u o n o m e š to naz ivamo de f in i c i j om, čes to može bi t i ko r i sno , čak i nužno , i to ne može škodi t i uko-liko se od tog i z l agan ja ne traži više nego š to ono može izra-ziti.« (Potcrtao L. A.)

la dva teksta ne ostavl ja ju, na žalost, p r o s t o r a ni za kakvu n e d o u m i c u jer idu čak dot le da vr lo j a s n o ozna-č a v a j u m j e s t o »nesporazuma« i f o r m u l i r a j u n jegove z n a č a j k e . Tu su sva lica n e s p o r a z u m a d o v e d e n a na pozorn icu t ako da svako od n j i h igra u logu p r e d v i đ e n u e f e k t o m što se o č e k u j e od tog kaza l i š ta . D o v o l j n o je da im p r o m i j e n i m o m j e s t o pa da p r i z n a j u ulogu k o j a im je d o d i j e l j e n a , n a p u s t e je započnu izgovara t i posve d rug i t e k s t . Sav n e s p o r a z u m tog r a s u đ i v a n j a u s tvar i proiz lazi iz p a r a l o g i z m a ko j i t eo r i j sk i r azv i t ak poj-mova m i j e š a s g e n e z o m zb i l j ske pov i j e s t i . M a r x je m e đ u t i m

119

b r i ž n o raz l ikovao ta dva poretka, p o k a z u j u ć i u Uvodu iz 1857. da se ne može uspos t av i t i n i k a k v a b i u n i v o k n a k o r e l a c i j a iz-m e đ u t e r m i n a ko j i f i g u r i r a j u , s j e d n e s t r a n e , u s l i j edu poj-mova u d i s k u r s u z n a n s t v e n o g d o k a z i v a n j a i, s d r u g e s t r a n e , u g e n e t i č k o m p o r e t k u zb i l j ske pov i j e s t i . O v d j e Enge l s pos tu-l i ra tu n e m o g u ć u k o r e l a c i j u , bez o k l i j e v a n j a i den t i f i c i r a ju -ći »logički« r azvo j i »h i s to r i j sk i« r azvo j . I on n a m , s ve l ik im p o š t e n j e m , n a z n a č u j e u v j e t t e o r i j s k e m o g u ć n o s t i š to ga zah-t i j eva ta i d e n t i f i k a c i j a : t v r d n j a o i d e n t i t e t u p o r e t k a d v a j u r a z v o j a proiz lazi o t u d a š to su pojmovi nužni za s v a k u t e o r i j u u n j e z i n o j p o j m o v n o j s u p s t a n c i ob i l j ežen i svojstvima zbilj-skog p r e d m e t a . »Čim s tva r i . . . s h v a t i m o kao . . . p r o m j e n l j i -ve, n j i h o v i su d u h o v n i odraz i , pojmovi, također podvrgnuti varijaciji i promjeni«. Da b i se m o g a o iden t i f i c i r a t i r azvo j p o j m o v a i r azvo j zb i l j ske pov i j e s t i , t r eba lo j e d a k l e ident i f i -c i ra t i p r e d m e t s p o z n a j e sa z b i l j s k i m p r e d m e t o m , p o j m o v e podvrć i s t v a r n i m o d r e đ e n j i m a z b i l j s k e pov i j e s t i . T a k o En-gels u p o j m o v e t eo r i j e pov i j e s t i unos i koeficijent pokretljivo-sti, i z ravno p reuze t iz k o n k r e t n o g e m p i r i j s k o g p o r e t k a (iz ideo log i je povi jes t i ) , p r e t v a r a j u ć i t a k o z b i l j s k i - k o n k r e t n o u »miš l j eno -konkre tno« , a p o v i j e s n o k a o s t v a r n u p r o m j e n u u s a m p o j a m . U t a k v i m j e p r e t p o s t a v k a m a m i š l j e n j e do i s t a pri-s i l j eno da izvede z a k l j u č a k o n e z n a n s t v e n o m k a r a k t e r u sva-ke de f in i c i j e : » D e f i n i c i j e su bez vrijednosti za znanost« j e r »definicija je razvoj stvari same, ali taj razvoj nije više defini-cija«. I tu ope t zbiljska stvar z a m j e n j u j e po j a rn , dok razvo j zb i l j ske s tvar i ( t j . zb i l j ska pov i j e s t k o n k r e t n e geneze) z amje -n j u j e »razvoj oblika« za ko j i se u Uvodu kao i u Kapitalu eks-p l ic i tno i z j a v l j u j e da se i sk l j uč ivo zbiva u spozna j i , da se is-k l j uč ivo t iče nužnog p o r e t k a p o j a v l j i v a n j a i n e s t a j a n j a poj -m o v a u d i s k u r s u z n a n s t v e n o g i zvođen ja . T r e b a li pokaz iva t i k a k o se u Enge l sovo j i n t e r p r e t a c i j i iznova j a v l j a t e m a k o j u s m o već sreli u n j e g o v u o d g o v o r u C. S c h m i d t u : t e m a izvor-ne k r h k o s t i p o j m a ? Ako su »def in ic i j e bez v r i j e d n o s t i za znanos t« to se događa zbog toga š to su one »uvijek nedostat-ne«, d r u g i m r i j e č i m a zbog toga š to je p o j a m u bi t i nemo-ćan i š to on tu g re šku nosi u p i s a n u u s v o j o j p o j m o v n o j pri-rodi ; sv i jes t o t om izvornom g r i j e h u t j e r a ga cla o d u s t a n e ocl svake p r e t e n z i j e da definira zb i l ju , k o j a se s a m a »def in i ra« u h i s t o r i j s k o j p r o i z v o d n j i ob l ika svo je geneze. Polazeći od toga, pos t av i li se p i t a n j e s t a t u s a definicije, t j . p o j m a , prisi-l jeni s m o da m u p r i p i š e m o sasv im d r u g a č i j u u logu ocl n jego-ve t e o r i j s k e p r e t e n z i j e : »p rak t i čku« u logu, s a sv im d o b r u za »običnu u p o t r e b u « , u logu o p ć e n i t e oznake , bez ikakve teo-r i j s k e f u n k c i j e . P a r a d o k s a l n o , no n i j e bez i n t e r e sa n a p o m e n u -ti da Engels , koj i je započeo s u k r š t a n j e m u n j e g o v u pi ta-n j u imp l i c i r an ih t e r m i n a , u z a k l j u č k u dolazi do de f in i c i j e či-ji j e s m i s a o t a k o đ e r u k r š t e n , t j . p o m a k n u t u o d n o s u na pred-m e t na ko j i c i l ja , j e r u t o j č i s to p r a k t i č k o j (ob ičnoj ) defini-

120

cij i u loge z n a n s t v e n o g p o j m a on n a m , u s tvar i , p r u ž a moguć-nost da se začne t e o r i j a j e d n e od f u n k c i j a ideološkog p o j m a : n j egove f u n k c i j e p r a k t i č k o g u k a z i v a n j a i n a z n a k e .

Evo dak le do čega dovodi n e p o z n a v a n j e Marxovog t e m e l j n o g i j a s n o n a z n a č e n o g r a z l i k o v a n j a i zmeđu p r e d m e t a s p o z n a j e i zb i l j skog p r e d m e t a , i zmeđu »razvoja obl ika« poj-m a u s p o z n a j i i r a z v o j a s t v a r n i h k a t e g o r i j a u k o n k r e t n o j pov i j e s t i : do e m p i r i s t i č k e ideologi je s p o z n a j e i do identif i -k a c i j e logičkog i historijskog u Kapitalu. Da se tol iki inter-p r e t i v r t e u k r u g u u p i t a n j u p r i k a č e n o m za tu i d e n t i f i k a c i j u — u t o m e n e m a ničega š to bi moglo začudi t i , uko l i ko j e is-t ina da svi p r o b l e m i k o j i se tiču o d n o s a logičkog i h i s to r i j -skog u Kapitalu, p r e t p o s t a v l j a j u odnos koji ne postoji. Ako se t a j o d n o s z a m i š l j a kao o d n o s d o v o đ e n j a u direktnu biu-n i v o k n u vezu t e r m i n a d v a j u poredaka ko j i f i g u r i r a j u u dva r a z v o j a ( r azvo ju p o j m a ; r a z v o j u zb i l j ske povi jes t i ) ; ili ako se t a j ist i o d n o s z a m i š l j a kao o d n o s u s p o s t a v l j a n j a o b r n u t e ve-ze t e r m i n a d v a j u p o r e d a k a r a z v o j a (to je bit teze Della Vol-pea i P i e t r a n e r e k o j e ana l iz i ra Ranc ie re ) , ne izlazi se iz hi-po teze o o d r e đ e n o m o d n o s u tamo gdje ne postoji nikakav odnos. Iz tog se n e s p o r a z u m a m o g u izvući dva z a k l j u č k a . Pr-vi j e posve p r a k t i č k i : t e škoće k o j e se sus reću u r j e š a v a n j u tog p r o b l e m a , ozb i l j ne su teškoće , go tovo n e p r e m o s t i v e ; ne može li se u v i j e k r i j e š i t i nek i p o s t o j e ć i p r o b l e m , m o ž e m o bi-ti s igu rn i da se, u s v a k o m s l u č a j u , ne može r i ješ i t i problem koji i ne postoji.'' Drug i je t eo r i j sk i : on se sas to j i od toga da j e za i m a g i n a r n i p r o b l e m p o t r e b n o i m a g i n a r n o r j e š e n j e , i to ne bi lo k a k v o i m a g i n a r n o r j e š e n j e , već i m a g i n a r n o r j e š e n j e ko je z a h t i j e v a ( imag ina rno ) p o s t a v l j a n j e tog i m a g i n a r n o g p r o b l e m a . Svako ( ideološko) p o s t a v l j a n j e nekog p r o b l e m a (koj i t a k o đ e r m o ž e bi t i i m a g i n a r a n ) nosi z a p r a v o u sebi od-r e đ e n u p r o b l e m a t i k u k o j a d e f i n i r a i m o g u ć n o s t i f o r m u po-s t a v l j a n j a tog p r o b l e m a . Ta se p r o b l e m a t i k a i znova zrcal i u elanom r j e š e n j u tog p r o b l e m a , z a h v a l j u j u ć i og l eda lno j igri k o j a j e s v o j s t v e n a i deo lo škom i m a g i n a r n o m (usp. kn j iga I, pogl. I); iako se izravno, izr iči to ne nalazi u r e č e n o m r j e š e n j u , ona se p o j a v l j u j e d r u g d j e , r a z o t k r i v e n a lica, k a d j e ekspli-citno r i j eč o n j o j , u latentnoj »teoriji spoznaje« k o j a podupi -re identif ikaci ju povijesnog i logičkog: enipirističku ideologi-ju s p o z n a j e . N i j e dak le s l u č a j n o ako v id imo da Enge l sa nje-govo pitanje dos lovno g u r a u i s k u š e n j e tog e m p i r i z m a , niti ako, u drugom obliku, Della Volpe i n jegovi učenici brane

9 Da problemi koj i ne postoje mogu biti p redmetom golemih teori jskih napora i više ili man je stroge tvorbe r j e š en j a jednako fanatomskih kao i nj ihov predmet , to nas lućujemo u Kanta, čija filozofija veiikim dijelom može biti shvaćena kao teo-rija mogućnosti pos to jan ja bespredmetne »znanosti« (racionalne metafizike, kozmo-logije, psihologije) . Ako s luča jno nemate srca da čitate Kanta, možete izravno ispitati proizvođače bespredmetne »znanosti«: na p r imje r teologe, većinu psiho-sociologa ili stanovite »psihologe« itd. Inače doda jem da u određenim pri l ikama te »bespredmetne znanosti« mogu, zahval jujući teor i j skoj i ideološkoj konjuktu-ri, poprimit i ili proizvesti, u razradi teorije svog tobožnjeg »predmeta«, teori jske forme postojeće racionalnosti : npr . u s r edn jem je vijeku teologija bez ikakve sum-n je popr imala i razrađivala forme postojećeg teorijskog.

121

svo ju tezu u obrnutoj i den t i f i kac i j i p o v i j e s n o g i logičkog po-r e t k a u Kapitalu, to a r g u m e n t o m t e o r i j e »h i s to r i j ske ap-s t r akc i j e« k o j a je na jv i š i obl ik h i s to r i c i s t i čkog e m p i r i z m a .

V r a ć a m se Kapitalu. Z b r k a o i m a g i n a r n o m pos to-j a n j u j e d n o g n e p o s t o j e ć e g o d n o s a , na k o j u j e n e t o m ukaza-no, ima do i s ta za p o s l j e d i c u to da čini nev id l j iv im drugi od-nos — leg i t iman , jer pos to j i i i s p r a v n o j e u t e m e l j e n — dzmeđu t e o r i j e e k o n o m i j e i t e o r i j e pov i j e s t i . Ako je p rv i od-nos ( t eo r i j a e k o n o m i j e i k o n k r e t n a pov i j e s t ) b io i m a g i n a r a n , d rug i j e o d n o s ( t eor i j a e k o n o m i j e i t e o r i j a povi jes t i ) i s t inski teorijski. Zaš to n a m je on u t o j m j e r i os tao , a k o ne nevid l j iv , a ono b a r e m m r a č a n ? Za to š to j e prvi o d n o s i m a o za n j e g a h i t nos t »očiglednost i«, t j . e m p i r i s t i ć k i h i s k u š e n j a h i s t o r i č a r a koj i su se, č i t a j u ć i u Kapitalu s t r a n i c e »konkre tne« pov i jes t i ( b o r b a za s k r a ć i v a n j e r a d n o g dana , p r i j e l az s m a n u f a k t u r e na k r u p n u i n d u s t r i j u , p r v o b i t n a a k u m u l a c i j a itd.) tu na neki nač in našl i »kod kuće« i s toga pos t av l j a l i p r o b l e m ekonom-ske t eo r i j e u f u n k c i j i p o s t o j a n j a te »konkre tne« pov i jes t i , ne o s j e ć a j u ć i p o t r e b u da p o s t a v e p i t a n j e n j e z i n i h svo j s t ava . Oni su na e m p i r i s t i č k i nač in i n t e r p r e t i r a l i Mar. \ove anal ize ko j e su, d a l e k o od toga cla b u d u h i s t o r i j s k e anal ize u s t r o g o m smi-slu, t j . o s l o n j e n e na r azv i t ak p o j m a povi jes t i , više po ludo ra -đeni m a t e r i j a l i za jednu povijest (usp . u I I kn j iz i Ba l iba rov tekst ) nego i s t insko povijesno r a z m a t r a n j e t ih materijala. Oni su od p r i s u t n o s t i tih p o l u r a z r a đ e n i h m a t e r i j a l a načini l i ar-g u m e n t ideo loške k o n c e p c i j e pov i jes t i i t a d a p i t a n j e te ideo-logi je »konkre tne« povi jes t i pos tavi l i » a p s t r a k t n o j « t eo r i j i po-l i t ičke e k o n o m i j e : o t u d a i s t o v r e m e n o n j i h o v a o p č i n j e n o s t p r e d Kapitalom i n j i h o v a nezgoda p r e d t im d i s k u r s o m ko j i im je , ve l ik im d i j e lom, izgledao kao »speku la t ivan« . E k o n o m i -sti su imali p r i l i čno isti r e f l eks , r azape t i i zmeđu ( k o n k r e t n e ) e k o n o m s k e povi jes t i i ( a p s t r a k t n e ) e k o n o m s k e teor i j e . I jed-ni i d rug i su mislil i da su u Kapitalu našl i ono š to su tražil i , ali su u n j e m u p ronaš l i i ne š to d r u g o š to n isu »tražili« i š to su s toga pokušava l i reducirati p o s t a v l j a j u ć i i m a g i n a r n i prob-lem b i u n i v o k n i h ilj d rug ih o d n o s a i zmeđu a p s t r a k t n o g pore t -ka p o j m o v a i k o n k r e t n o g p o r e t k a pov i jes t i . Oni n isu vidjeli da ono š to t raže ne o d g o v a r a n j i h o v u p i t a n j u , već s a sv im dru-gom pitanju ko j e bi, n a r a \ n o , d e m a n t i r a l o ideo lošku i luz i ju p o j m a pov i j e s t i ko ju su nosili u sebi i p ro j i c i r a l i je na svo je č i t a n j e Kapitala. Oni n isu v id je l i da j e » a p s t r a k t n a « t e o r i j a političke e k o n o m i j e t e o r i j a j e d n e ob las t i k o j a k a o oblas t (ra-zina ili i n s t anca ) o r g a n s k i p r i p a d a p r e d m e t u t e o r i j e povi jes-ti. Oni nisu vidje l i da pov i j e s t u Kapitalu f i gu r i r a kao pred-met t e o r i j e a ne kao zb i l j sk i p r e d m e t , kao »aps t r ak tn i« (poj-movni) p r e d m e t a ne kao k o n k r e t n o - z b i l j s k i p r e d m e t , te da su pog lav l j a u k o j i m a Mar.\ p r i m j e n j u j e p rv i s t u p a n j histo-r i j s k o g p r i s t u p a , bi lo na b o r b e za s k r a ć e n j e r a d n o g dana , bi-lo na p r v o b i t n u kap i t a l i s t i čku a k u m u l a c i j u , u p u ć e n a , kao na

122

svoj p r i n c i p , na t e o r i j u pov i jes t i , na i z g r a d n j u pojma povije-sti i n j egov ih »razv i jen ih obl ika«, m e đ u k o j i m a e k o n o m s k a t eor i j a kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e tvori o d r e đ e n u »ob-last«.

Jo š j e d n a r i j e č o j e d n o j od a k t u a l n i h p o s l j e d i c a tog n e s p o r a z u m a . U n j e m u j e j e d a n od izvora i n t e r p r e t a c i j e Kapitala kao » t eo r i j skog modela« , f o r m u l e č i j a i n t e r v e n c i j a može uv i j ek bi t i a priori i s t a k n u t a , u s t rogo k l i n i čkom smis lu r i ječi , kao s i m p t o m e m p i i i s t i č k o g n e s p o r a z u m a o p r e d m e t u d a n e s p o z n a j e . Ta j e k o n c e p c i j a t eo r i j e kao »modela«, u stva-ri m o g u ć a s a m o p o d p r v i m , z a p r a v o ideo lošk im u v j e t o m , da se u s a m u t e o r i j u u v e d e r a z m a k ko j i je o d v a j a od e m p i r i j s k i k o n k r e t n o g ; i pod d r u g i m , t a k o đ e r ideo lošk im u v j e t o m , da se i s a m t a j r a z m a k misl i kao empirijski r a z m a k , dak le kao p r i p a d a n k o n k r e t n o m , za ko j i se t ada može uzet i pov las t i ca ( t j . b a n a l n o s t ) cla ga se d e f i n i r a kao ono š to je »uvijek-boga-t i je- i -ž ivotni jc-nego-teor i ja«. Da u to j p r o k l a m a c i j i i m a egzal-t i r an ih tonova o p r e o b i l j u »života« i »konkre tnog« , o super io r -nos t i i m a g i n a c i j e sv i j e t a i zelenila a k c i j e n a d s i r o m a š t v o m i s ivi lom teo r i j e , ozb i l j ne lekc i je o i n t e l e k t u a l n o j s k r o m n o s t i za onoga ( n a d u v e n k a i d o g m a t i ć a r a ) t ko d o b r o č u j e — u to n e m a n ikakve s u m n j e . Ali cla k o n k r e t n o i život m o g u bi t i iz-govor za u g o d n e b r b l j a r i j e ko je su u s t a n j u cla pos luže maski-r a n j u bi lo a p o l o g e t s k e n a m j e r e (bog, m a kakve god bile nje-gove kandže , uv i j ek sv i ja svo je gn i j ezdo u p e r j u p r eob i l j a , t j . » t r a n s c e n d e n c i j e « »konkre tnog« i »života«), bilo č is te i j e d n o s t a v n e i n t e l e k t u a l n e l i j enos t i — i na to s m o u n a p r i j e d p r i p r a v n i . Ono š to n a m je z n a č a j n o , u p r a v o je u p o t r e b a tih o p e t o v a n i h opć ih m j e s t a o temi viškova t r a n s c e n d e n t n o s t i k o n k r e t n o g . No u koncepc i j i s p o z n a j e kao »modela« v id imo cla zb i l j sko ili k o n k r e t n o i n t e r v e n i r a j u k a k o bi omoguć i l i cla se odnos , t j . distanca k o n k r e t n o g s p r a m teor i je , misli is tovre-m e n o n t eo r i j i s a m o j i u s a m o m z b i l j s k o m , ne u i z v a n j s k o m z b i l j s k o m s p r a m tog zb i l j skog p r e d m e t a o k o j e m u t eo r i j a d a j e s p o z n a j u , nego u samom tom zbiljskom predmetu, kao o d n o s dijela p r e m a cjelini, »parc i ja lnog« d i je la p r e m a preobil-noj c je l in i (usp. k n j i g a I, pogl. I, pa rag ra f 10). Ta o p e r a c i j a ima za ne i zb j ežnu p o s l j e d i c u to cla se t eo r i j a p o č i n j e misl i t i kao e m p i r i j s k i i n s t r u m e n t m e đ u os t a l ima , u k r a t k o da se sva t eo r i j a s p o z n a j e kao m o d e l a svodi na ono što ona j e s t : obl ik t e o r i j s k o g p r a g m a t i z m a .

Tu, dakle , sve do p o s l j e d n j e g u č i n k a n j e g o v a ne-p o z n a v a n j a , i m a m o j a sn i p r i nc ip r a z u m i j e v a n j a i k r i t ike : to je d o v o đ e n j e u o d n o s b i u n i v o k n e k o r e s p o n d e n c i j e u zb i l jnos t i p r e d m e t a , t e o r i j s k e c j e l ine ( t eo r i j e po l i t i čke e k o n o m i j e ) s em-p i r i j s k o m c j e l i n o m zbiljskog ( k o n k r e t n o m pov i j e šću) č i j a je p rva c j e l ina s p o z n a j e , a i izvor p r o t u s l o v l j a o p i t a n j u »oclno-

123

sa« »logike« i »povi jes t i« , u Kapitalu. N a j t e ž e j e od t ih pro-tus lov l j a n j i h o v z a s l j e p l j u j u ć i u č i n a k : to da je on p o n e k a d o n e m o g u ć i o da se uoči k a k o Kapital do i s t a sadrži o d r e đ e n u t e o r i j u pov i jes t i , n e o p h o d n u za r a z u m i j e v a n j e t e o r i j e ekono-mi j e .

124

V — MARKSIZAM NIJE HISTORICIZAM

Ali to nas suočava s p o s l j e d n j i m n e s p o r a z u m o m , ko j i j e i s te vrs te , ali bi inogao b i t i još teži j e r se odnos i ne s a m o na č i t a n j e Kapitala, ne s a m o n a mark -s i s t i čku f i lozof i ju , nego i na o d n o s ko j i p o s t o j i i z m e đ u Kapi-tala i m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e , d a k l e i z m e đ u h i s t o r i j s k o g mate -r i j a l i z m a i d i j a l e k t i č k o g m a t e r i j a l i z m a , t j . na s m i s a o Marko-va d j e l a p r o m a t r a n o g kao c je l ina , i, n a p o k o n , na o d n o s izme-đ u z b i l j s k e pov i j e s t i i m a r k s i s t i č k e t eo r i j e . T a j n e s p o r a z u m proiz lazi iz z a b l u d e š to u m a r k s i z m u vidi h i s t o r i c i zam, i to naj -r a d i k a l n i j i od svih, » a p s o l u t n i historicizam«. Ta t v r d n j a do-vodi na p o z o r n i c u , u o b l i č j u o d n o s a š to p o s t o j i i zmeđu mark -s is t ičke z n a n o s t i pov i j e s t i i m a r k s i s t i č k e f i lozof i je , odnos š to ga m a r k s i s t i č k a t e o r i j a u s p o s t a v l j a sa zbiljskom po-viješću.

H t i o b ih i s tać i da m a r k s i z a m , s t e o r i j s k o g s ta ja l i š -ta , n i j e više h i s t o r i c i z a m , kao š to n i j e ni h u m a n i z a m (usp. Za Marxa, s t r . 225), da u m n o g i m p r i l i k a m a i h u m a n i z a m i histo-r ic izam p o č i v a j u na i s t o j i deo loško j p r o b l e m a t i c i , te da je m a r k s i z a m , teorijski govoreći, na isti nač in i z a h v a l j u j u ć i j e d i n s t v e n o m e p i s t e m o l o š k o m r a s k i d u ko j i ga u t e m e l j u j e , a n t i h u m a n i z a m i a n t i h i s t o r i c i z a m . M o r a o b ih s p u n o m ozbilj-nošću reći a - h u m a n i z a m i a -h i s to r ic izam. U p o t r e b l j a v a m dak-le s v j e s n o — da b ih im dao svu tež inu o b j a v e r a s k i d a ko j i se ne r a z u m i j e po sebi već j e n a p r o t i v veoma t e g o b a n za izvo-đ e n j e — tu d v o s t r u k u negativnu f o r m u l u ( a n t i h u m a n i z a m , a n t i h i s t o r i c i z a m ) u m j e s t o j e d n o s t a v n e p r iva t i vne f o r m e , j e r n i j e suv i šan n j e z i n na log da se odbac i h u m a n i s t i č k i i h is tor i -e is t ićki n a p a d ko j i u s t a n o v i t i m s r e d i n a m a već č e t r d e s e t go-d ina ne p r e s t a j e ug rožava t i m a r k s i z a m .

Mi s a v r š e n o z n a m o u k o j i m j e o k o l n o s t i m a nasta-la ta h u m a n i s t i č k a i h i s t o r i c i s t i čka i n t e r p r e t a c i j a M a r s a i k o j e su j o j n o v i j e o k o l n o s t i iznova da le snagu . O n a j e na s t a l a iz v i t a lne r e a k c i j e p r o t i v m e h a n i c i z m a i e k o n o m i z m a Druge i n t e rnac iona l e , u r a z d o b l j u k o j e j e p r e t h o d i l o , a o sob i t o u g o d i n a m a š to su u s l i j ed i l e n a k o n r e v o l u c i j e 1917. Ona u t om smi s lu ima s t v a r n e h i s t o r i j s k e zas luge, kao š to s t a n o v i t e his-t o r i j s k e z n a č a j k e , i ako u p r i l i čno d r u g a č i j e m ob l iku , ima i nov i j a r e n e s a n s a te i n t e r p r e t a c i j e , n a k o n š to j e X X k o n g r e s

125

r a z o t k r i o zločine i d o g m a t s k e g r e š k e »kul ta l ičnost i«. I a k o je t a j nov i j i p rocva t s a m o p o n a v l j a n j e i, n a j če šće , p l e m e n i t o ili v j e š to , ali »desn iča rsko« s k r e t a n j e j e d n e h i s t o r i j s k e reak-c i je k o j a je t ada imala s n a g u p o b u n e r evo luc iona rnog , p r em-da »l jevičarskog« d u h a — on n a m ne bi m o g a o pos luž i t i kao n o r m a za p r o s u đ i v a n j e p o v i j e s n o g smis la n j e g o v a prvobi t -nog s t a n j a . Oko n j e m a č k e l jevice Rose L u . \ e m b u r g i Mehr in-ga p r i j e svega, za t im n a k o n revo luc i j e 1917. oko c i je log niza t eo r e t i č a r a od ko j i h su se nek i izgubili , kao K o r s c h , a d rug i odigra l i z n a č a j n u ulogu, kao Lukacs , o d n o s n o v e o m a znača j -nu , kao Gramsc i , bile su p o k r e n u t e t eme r e v o l u c i o n a r n o g h u m a n i z m a i h i s to r i c i zma . Z n a m o u k o j e m je smis lu L e n j i n oc i j en io t a j pok re t »1 j ev iča r ske« r e a k c i j e p r o t i v mehanic i s t i č -ke pov r šnos t i Druge i n t e r n a c i o n a l e : on je o suđ ivao n j ez ine t e o r i j s k e p r ipov i j e s t i , n j e z i n u po l i t i čku t a k t i k u (usp. Ljevi-čarstvo ili dječja bolest komunizma) ali je u m i o p r e p o z n a t i ono a u t e n t i č n o r e v o l u c i o n a r n o š to je p o k r e t t a d a s ad ržavao , np r . u Rose L u x e m b u r g i u G r a m s c i j a . J ednog će d a n a t reba-ti j a s n o rasv i j e t l i t i svu tu p ro š lo s t . Ta n a m je h i s t o r i j s k a i t e o r i j s k a s t u d i j a n e o p h o d n a da b i s m o i u n a š o j s a d a š n j o s t i d o b r o razl ikoval i s t v a r n e osobe od f a n t o m a , te da b i s m o na n e o s p o r n e t e m e l j e pos tavi l i r e z u l t a t e k r i t i ke k o j a je t a d a vo-đ e n a u m e t e ž u b i tke , kad je r e a k c i j a p r o t i v m e h a n i c i z m a i f a t a l i z m a Druge i n t e r n a c i o n a l e m o r a l a p o p r i m i t i obl ik ape la na sv i jes t i vo l ju l jud i k a k o bi n a p o k o n izveli r e v o l u c i j u ko-ju im je na laga la pov i j e s t . T a d a će m o ž d a bi t i r a z u m l j i v i j i p a r a d o k s p o z n a t o g nas lova u k o j e m u G r a m s c i veliča Revolu-ciju protiv Kapitala, g r u b o tv rdeć i da se a n t i k a p i t a l i s t i č k a r evo luc i j a iz 1917. m o r a l a izvesti protiv K a p i t a l a K. Marxa , d o b r o v o l j n o m i s v j e s n o m a k c i j o m l jud i , m a s a i bo l j š ev ika , a ne z a h v a l j u j u ć i j e d n o j kn j iz i u k o j o j j e I I i n t e r n a c i o n a l a k a o u Bibl i j i čitala n e u m i t n i n a d o l a z a k soc i ja l izma. ' '

Čeka juć i z n a n s t v e n u s t u d i j u o u v j e t i m a koj i su proizveli prvi , » l jevičarski« , obl ik tog h u m a n i z m a i to his to-r ic izma, u s t a n j u srno iden t i f i c i r a t i ono š to je u M a r x a t ada moglo d o p u s t i t i tu i n t e r p r e t a c i j u i ono što, oč igledno, ne p r o p u š t a o p r a v d a t i n j e g o v novi j i obl ik u o č i m a d a n a š n j i h Marxov ih č i ta laca . N e ć e m o bit i z ačuđen i ako o t k r i j e m o da su iste o n e dvosmis l enos t i f o r m u l a c i j a k o j e su m o g l e p o t h r a n j i -vati m e h a n i c i s t i č k o i evo luc ion i s t i čko č i t a n j e , t a k o đ e r dopus-tile h i s to r i c i s t i ćko č i t a n j e : L e n j i n n a m je dao d o s t a p r i m j e r a o z a j e d n i č k o m t e o r i j s k o m t e m e l j u o p o r t u n i z m a i l j ev iča r s tva da nas t a j p a r a d o k s a l n i s u s r e t ne zbun i .

P o d s j e ć a m na dvosmis l enos t f o r m u l a c i j a , f tu se s u d a r a m o s r ea lnošću č i je s m o p o s l j e d i c e već o d m j e r i l i : M a r a ,

:0 Gramsci: >.c. mehaničke sile nikad ne pob jeđu ju u povijesti: l judi , svijesti i duh su oni koji obl ikuju izvanjsku pojavnost i na k ra ju uvijek t r iumf i ra ju pr i rodna zakonitost , neumitni tok stvari pseudo/.nanstvenika, zamijenjeni su upornom vo-ljom čovjeka.« (Tekst objavl jen u Rinascit i , 1957, s t r . 149—I2S. Navedeno p rema Mariju T romi ju u Studi Gramsciani . Editori Riuniti , 1959, s tr 306)

126

koj i j e za i s ta u s v o m e d j e l u proizveo r az l iku š to ga di jel i od n jegov ih p r e t h o d n i k a , n i j e — i to j e z a j e d n i č k a s u d b i n a svih i z u m i t e l j a — s p u n o m ž e l j e n o m j a s n o ć o m domis l io pojam te raz l ike ; M a r x n i j e t eo r i j sk i , u a d e k v a t n o j i r a z v i j e n o j for-mi, domis l io t e o r i j s k e imp l ikac i j e svog t eo r i j skog revolucio-n a r n o g k o r a k a . P o n e k a d ga je , u n e d o s t a t k u bo l j ega , mis l io u d j e l o m i č n o p r e u z e t i m p o j m o v i m a , i to p r i j e svega u hege-lovsk im p o j m o v i m a — š to u s tvar i dovodi do r az i l a žen j a iz-m e đ u izvornog s e m a n t i č k o g po l j a , iz k o j e g su p reuze t i ti poj-movi , i p o l j a p o j m o v n i h p r e d m e t a na k o j e su p r i m i j e n j e n i . P o n e k a d j e p a k tu r az l iku mis l io s a m u za sebe, ali d je lomič-no, ili u skici n a z n a k e u u p o r n o m t r a ž e n j u ekviva lena ta , " ali ne. u s p i j e v a j u ć i o d m a h izrazit i , u adekvac i j i p o j m a , stro-gi o r ig ina ln i s m i s a o onoga š to je s tva rao . To raz i lažen je , ko j e može biti o t k r i v e n o i d o k u č e n o s a m o p u t e m k r i t i čkog č i t an j a , objektivno čini dio samog teksta Marsova diskursa.''2

To j e ono zbog čega su izvan svakog t endenc ioznog razloga toliki Marxovi na s l j edn i c i i p r i s ta l i ce mogl i r azv i j a t i ne točnos t i o n j e g o v o j misli , p r e t e n d i r a j u ć i pr i t om, s teksto-v ima u ruc i , cla o s t a n u v j e r n i njegovu slovu.

Ht io b ih o v d j e ući u p o n e k i d e t a l j k a k o b ih poka-zao na k o j i m se t e k s t o v i m a može t eme l j i t i historicističko či-t a n j e Marxa . Neću govor i t i o M a r x o v i m m l a d e n a č k i m teksto-v ima ili t e k s t o v i m a Reza (Za A iarxa, s t r . 26), j e r j e to na nji-ma lako pokaza t i . N e m a p o t r e b e da se vrši nas i l j e n a d teksto-v ima kao š to su Teze o Feuerbachu i Njemačka ideologija ko j i još o d z v a n j a j u d u b o k i m h u m a n i s t i č k i m i h i s t o r i c i s t i čk im od-j ec ima , k a k o bi ih se navelo cla izgovore r i ječ i ko j e se od n j ih o č e k u j u : oni ih i zgova ra ju p o t p u n o sami . Govori t ću s a m o o Kapitalu i Uvodu iz 1857.

Marxovi t eks tov i na ko j e se može os loni t i histori-c i s t i čko č i t a n j e Marxa , mogu se sv r s t a t i u dv i je g r u p e . Prvi se tiču de f in i c i j e u v j e t a u k o j i m a n a m je dan p r e d m e t svake h i s t o r i j s k e znanos t i .

U Uvodu iz 1851. Marx piše: ». . . u s v a k o j h i s t o r i j s k o j s o c i j a l n o j nauci , t ako i

pri i z l agan ju e k o n o m s k i h ka t ego r i j a , t r e b a uv i j ek ima t i na u m u da je subjekt, u našem slučaju •moderno burioasko druš-tvu, dat i u stvarnosti i u glavi, te da zbog loga k a t e g o r i j e iz-r a ž a v a j u ob l ike p o s t o j a n j a i o d r e d b e egzis tenci je , čes to s a m o p o j e d i n e s t r a n e ovog o d r e đ e n o g d r u š t v a , ovog s u b j e k t a . . . « (str . 235).

T a j se tekst može u s p o r e d i t i s j e d n i m o d l o m k o m iz Kapitala (I, 40):

11 U [om bi pogledu trebalo pos\e t i i i čitavu jednu s tudi ju nje-govim tipičnim me-taforama, nj ihovom množenju oko središta koje one žele omeđiti , bez mogućnosti da ga nazovu njegovim vlastitim imenom, imenom njegova poima.

Činjenica tog razilaženja, njegova nužnost , nisu svojstveni samo Marxu već svakom koraku znanstvenog utemel j ivanja i svakoj znanstvenoj proizvodnji uopće? njihovo je proučavanje zadatak teorije po\ i jes t i proizvodnje spoznaja i povijesti teorijskog čiju nužnost i ovdie os jećamo.

127

i

» R a z m i š l j a n j e o ob l i c ima l j u d s k o g života, pa dak-le i n j i h o v o n a u č n o ana l i z i r an j e , u o p č e u d a r a p u t e m k o j i j e s u p r o t a n n j i h o v o m s t v a r n o m r azv i t ku . Ono p o č i n j e pos t fes-t u m (naknadno ) , a o t u d a od gotovih rezultata procesa raz-vitka.«

Ovi teks tov i p o k a z u j u ne s a m o da je p r e d m e t sva-ke d r u š t v e n e i h i s t o r i j s k e z n a n o s t i na s t a l i p r e d m e t , r ezu l t a t , nego također ' da j e i d j e l a t n o s t s p o z n a j e k o j a se u s m j e r u j e na t a j p r e d m e t is to d e f i n i r a n a sadašnjošću te danos t i , ak tu-a l n i m m o m e n t o m danos t i . To je ono š to nek i t a l i j an sk i inter-p re t i m a r k s i z m a , p r e u z i m a j u ć i j e d a n Croceov izraz, n a z i v a j u k a t e g o r i j o m » suvremenos t i « »h i s to r i j ske s a d a š n j o s t i « , kate-g o r i j o m k o j a d e f i n i r a h i s t o r i j s k i , i d e f i n i r a kao h i s t o r i j s k e u v j e t e svake s p o z n a j e k o j a se o d n o s i na nek i h i s t o r i j s k i p red-me t . T a j t e r m i n s u v r e m e n o s t i može , kao š to s m o vid je l i , sa-d ržava t i s t a n o v i t u d v o s m i s l e n o s t .

I s a m M a r a , izgleda, p r i z n a j e u Uvodu t a j apso lu t -ni uv j e t , neko l i ko r e d a k a p r i j e n a v e d e n o g t e k s t a :

»Takozvani d r u š t v e n i r azv i t ak počiva u o p ć e na t o m e š to p o s l j e d n j i obl ik s m a t r a p ro š l e ob l ike kao s t epen ice ka s a m o m sebi , pa p o š t o je on r i j e t k o , i to pod sasvim odre-đenim uvjetima, sposoban kritizirati samog sebe . . . to ih on uv i j ek shvaća j e d n o s t r a n o . K r š ć a n s k a re l ig i ja b i la je sposob-na p r i d o n i j e t i o b j e k t i v n o m r a z u m i j e v a n j u r a n i j i h mi to log i j a , č im je n j e n a s a m o k r i t i k a do s t anov i tog s t u p n j a , t a k o reći dvnamei, gotova . Tako j e b u r ž o a s k a e k o n o m i j a doš la do ra-z u m i j e v a n j a f e u d a l n o g , a n t i č k o g i o r i j e n t a l n o g d r u š t v a č im je započe la s a m o k r i t i k a b u r ž o a s k o g druš tva .« (Uvod, s t r . 234).

U k r a t k o : svaka znanos t o n e k o m h i s t o r i j s k o m p r e d m e t u (posebno o p o l i t i č k o j e k o n o m i j i ) odnos i se na nek i dani , s a d a š n j i pov i j e sn i p r e d m e t , p r e d m e t ko j i j e p o s t a o re-z u l t a t o m p roš l e h i s t o r i j e . S v a k a o p e r a c i j a s p o z n a j e k o j a po-lazi od s a d a š n j o s t i i odnos i se na nas t a l i p r e d m e t , n i j e dak le n i š ta d r u g o do p r o j e k c i j a s a d a š n j o s t i na p roš lo s t tog pred-me ta . M a r a o v d j e dak le o p i s u j e r e t r o s p e k c i j u k o j u j e Hegel k r i t i z i rao u » r e f l e k t i r a j u ć o j « pov i j e s t i (Uvod u filozofiju po-vijesti). Ta je ne i zb j ežna r e t r o s p e k c i j a z n a n s t v e n a s a m o uko-liko s a d a š n j o s t d o p r e do znanos t i o sebi , do svo je s amokr i t i -ke, t j . uko l i ko je s a d a š n j o s t »bitni rez« ko j i bi t čini vidljivom.

Ali tu i n t e r v e n i r a d r u g a g r u p a t e k s t o v a : o d l u č n a točka g d j e bi se moglo govor i t i o M a r a o v u h i s t o r i c i z m u . Ta se točka tiče u p r a v o o n o g a š to M a r a u g o r n j e m t eks tu nazi-va »sasvim određenim uvjetima« sadašnjosti. To z a p r a v o zna-či: da bi r e t r o s p e k c i j a s a m o s v i j e s t i s a d a š n j o s t i p r e s t a l a bi t i s u b j e k t i v n o m , p o t r e b n o j e da ta s a d a š n j o s t b u d e s p o s o b n a za s a m o k r i t i k u k a k o bi d o p r l a do znanosti o sebi. No š to v id imo ako p r o m a t r a m o pov i j e s t po l i t i čke e k o n o m i j e ? Vidi-m o mis l ioce ko j i n isu rad i l i n i š t a d r u g o nego misli l i , za tvore-reni u granice svoje sadašnjosti i n e m o ć n i da p r e k o r a č e svo-je v r i j e m e . Ar is to te l : sav m u n j e g o v gen i j n i j e o m o g u ć i o

128

d r u g o nego da n a p i š e j e d n a d ž b u x p r e d m e t i A = y p r e d m e -ti B i da iz javi k a k o j e z a j e d n i č k a s u p s t a n c i j a te j e d n a k o s t i nemis l iva za to š to j e a p s u r d n a . T i m e je on dosegao g ran ice svoga v r e m e n a . Tko ga je sp r ečavao da ode da l j e?

»A da su u ob l iku r o b n i h v r i j e d n o s t i svi r adov i iz-raženi kao j e d n a k ljudski rad, pa t ime i kao r adov i jednake vrijednosti, Aristotel nije mogao pročitati (he raus lesen) iz s a m o g izraza v r i j e d n o s t i , j e r je g rčko d r u š t v o poč iva lo na robovskom radu, š to znači da m u je nejednakost ljudi i njihovih radnih snaga bila prirodna osnova«. (Kapital, I, 25).

S a d a š n j o s t k o j a je Ar i s to te lu d o p u š t a l a da d o đ e do te g e n i j a l n e i n t u i c i j e č i t a n j a , i s t o v r e m e n o ga je sprečava-la da odgovor i na p r o b l e m ko j i j e pos tav io ." I s t i je s l u č a j i sa sv im d r u g i m ve l ik im i z u m i t e l j i m a k las ične po l i t i čke eko-n o m i j e . M e r k a n t i l i s t i su s a m o odraz i l i s v o j u v las t i tu sadaš-n j o s t s t v a r a j u ć i m o n e t a r n u t e o r i j u od m o n e t a r n e po l i t ike svoga v r e m e n a . F iz iok ra t i su s a m o odrazi l i svo ju v l a s t i t u sa-d a š n j o s t s k i c i r a j u ć i g e n i j a l n u t e o r i j u viška v r i j e d n o s t i , ali p r i r o d n o g viška v r i j e d n o s t i , vrška v r i j e d n o s t i po l jop r iv red -nog r a d a , u č e m u se m o g a o promatrati r as t ži ta i od lazak n e u t r o š e n o g v iška p o l j o p r i v r e d n o g r a d n i k a p ro i zvođača ž i ta na t a v a n e g o s p o d a r a : n a t a j nač in oni n i su izrazili n i š t a dru-go nego samu bit svoje sadašnjosti, r azv i tak a g r a r n o g kapi-ta l izma u p l o d n i m r a v n i c a m a P a r i š k o g bazena , k o j e M a r x na-b r a j a , N o r m a n d i j i , P i ca rd i j i i L i l e de F r a n c e . Ni oni n i su mogli p r e k o r a č i t i svo j e v r i j e m e ; dosp je l i su do s p o z n a j a sa-m o u o n o j m j e r i u k o j o j im ih je n j i h o v o v r i j e m e p r u ž a l o u vidljivu ob l iku , pro izvelo za n j i h o v u sv i j e s t : oni su u g l a v n o m i opisal i ono š to su vidjeli. J e s u li S m i t h i R i c a r d o ot iš l i d a l j e i j e s u li oni opisal i ono š to nisu vidjeli? J e su li oni p r e k o r a -čili svo je v r i j e m e ? Ne. Ukol iko su dosp je l i do znanos t i k o j a je bila n e š t o d r u g o nego p u k a svijest o n j i h o v o j s a d a š n j o s t i , zbilo se to zbog toga š to j e n j i h o v a sv i jes t s ad ržava l a i s t i n sku samokritiku te s a d a š n j o s t i . K a k o je o n d a ta s a m o k r i t i k a bila m o g u ć a ? U logici te u b i t i hege lovske i n t e r p r e t a c i j e u isku-š e n j u s m o da k a ž e m o : oni su u sv i jes t i o svo jo j s a d a š n j o s t i dosegli s a m u z n a n o s t , j e r j e ta z n a n o s t , kao znanos t , bila svoja vlastita samokritika, dakle znanost o sebi.

D r u g i m r i j e č i m a : z n a č a j k a n j i h o v e žive i doživ-l j ene s a d a š n j o s t i , k o j a ju r a z l i k u j e od svih d r u g i h sadašnjo-sti (.prošlosti) j e s t to š to j e ta s a d a š n j o s t , po prvi pu t , u sebi pro izvela svoju vlastit u samokritiku, s to je dak le p o s j e d o v a l a tu h i s t o r i j s k u pr iv i l eg i ju cla p ro i zvede z n a n o s t o sebi ba š u ob l iku s a m o s v i j e s t i . Ali ona nosi j e d n o ime: to j e s a d a š n j o s t apsolutnog znanja g d j e sv i j es t i znanos t č ine j edno , g d j e z n a n o s t p o s t o j i u n e p o s r e d n o m ob l iku sv i jes t i i g d j e i s t ina može bi t i j a s n o otčitana u p o j a v a m a , ako ne izravno, a ono

13 To, doduše, ni je pogrešno ukoliko se ograničenje izvodi izravno iz -'povijesti«, zapada se u opasnost pukog ideološkog pojma povijesti.

9 Kako čitati Kapital 129

b a r e m s ma lo n a p o r a , je r su u p o j a v a m a , u z b i l j s k o j empi r i j -s k o j egzis tenci j i , r ea lno p r i s u t n e a p s t r a k c i j e na k o j i m a po-čiva sva p r o m a t r a n a c l ruš tveno-h i s to r i j ska z n a n o s t .

»Ta jna izraza v r i j e d n o s t i (kaže M a r x n e p o s r e d n o n a k o n š to je govor io o Ar i s to te lu) , jednakost i jednako va-ženje sviju radova, j e r su i u k o l i k o su ljudski rad uopće, ta se t a j n a može o d g o n e t n u t i tek k a d pojam jednakosti ljudi p o s t a n e č v r s t o m n a r o d n o m p r e d r a s u d o m . A ovo j e m o g u ć e tek u d r u š t v u u k o m e j e robni oblik opći obl ik p ro i zvoda ra-da, g d j e su, dakle , i u z a j a m n i odnos i l j u d i kao proizvođača roba v l a d a j u ć i d r u š t v e n i odnos i« . ( K a p i t a l , I, s t r . 25).

Ili p a k :

»Po t r ebno j e da se r o b n a p r o i z v o d n j a p o t p u n o razvi je , pa da iz s a m o g i s k u s t v a p o t e k n e n a u č n a s p o z n a j a da se p r i v a t n i radovi , vođeni nezav i sno j e d a n od d rugoga , ali ko j i su kao p ro i zvodn i č lanci d r u š t v e n e p o d j e l e r a d a u sve-s t r a n o j m e đ u s o b n o j zavisnos t i , n e p r e s t a n o svode na svo ju r a z m j e r n u d r u š t v e n u m j e r u . . . « ( K a p i t a l , I, s t r . 40).

». . . N a u č n o o t k r i ć e da su p ro izvod i l j u d s k o g ra-da, uko l iko su v r i j e d n o s t i , s a m o m a t e r i j a l n i izrazi l j u d s k o g r a d a u t r o š e n o g u n j i h o v u p r o i z v o d n j u , čini e p o h u u h i s t o r i j i r azv i tka č o v j e č a n s t v a . . .« (Kap i ta l , I, s t r . 39).

Ta h i s t o r i j s k a e p o h a u t e m e l j e n j a z n a n o s t i poli-t ičke e k o n o m i j e o v d j e je , izgleda, j a s n o d o v e d e n a u o d n o s e sa s a m i m i s k u s t v o m ( E r f a h r u n g ) , t j . o t v o r e n o č i t a n j e bi t i u po jav i ili, ako hoće te , č i t a n j e p r e s j e k a bi t i u o d s j e č k u sadaš-n j o s t i s b i t i j e d n e p o s e b n e e p o h e l j u d s k e pov i j e s t i , u k o j o j se p r o š i r e n j e r o b n e p r o i z v o d n j e , dak le k a t e g o r i j e robe , po-j a v l j u j e i s t o v r e m e n o kao a p s o l u t n i uv je t m o g u ć n o s t i i nepo-s r e d n a d a n o s t tog iz ravnog ć i tar r ja i skus tva . U s tvar i , i u Uvodu i u Kapitalu r e č e n o je da je ta r ea lnos t r a d a uopće , a p s t r a k t n o g r ada , p ro i zvedena kao p o j a v n a r e a l n o s t p u t e m kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e . Pov i j e s t bi na nek i nač in dosegla tu točku , proizvela tu i z n i m n u spec i f i čnu s a d a š n j o s t g d j e znanstvene apstrakcije postoje u stanju empirijskih realite-ta, g d j e znanos t , znans tven i p o j m o v i p o s t o j e u f o r m i vidlji-vog i skus tva kao r a z o t k r i v e n e istine.

Evo š to se kaže u uvodu: ». • . Ova apstrakcija rada uopće inje samo duhov-

ni rezultat n e k e k o n k r e t n e c j e l o k u p n o s t i r a d o v a . Ravnoduš -nost p r e m a o d r e đ e n o m r a d u o d g o v a r a ob l iku d r u š t v a u ko-me ind iv idue s l akoćom pre l aze s j e d n o g r a d a na d rug i , pa im j e o d r e đ e n a v rs ta r a d a s l u č a j n a i za to i n d i f e r e n t n a . Tu je r ad ne s a m o u ka t ego r i j i , nego i u s t v a r n o s t i p o s t a o sred-s t v o m za s t v a r a n j e b o g a t s t v a u o p ć e i p r e s t a o je da kao od-r e d b a b u d e s r a š t e n s i n d i v i d u a m a u n e k o j p o s r e d n o s t i . Tak-vo j e s t a n j e n a j r a z v i j e n i j e u n a j m o d e r n i j e m ob l iku pos to j a -n j a b u r ž o a s k i h d r u š t a v a — u S j e d i n j e n i m D r ž a v a m a . Tek tu

130

apstrakcija kategorija »rad«, »rad uopće«, red sans plirase, polazna točka moderne ekonomije, postaje praktički istinita. Pretila tome, najjednostavnija apstrakcija koju moderna eko-nomija stavlja na čelo i koja izražava prastari odnos koji važi za sve društvene oblike, pojavljuje se kao praktički isti-nita u toj apstrakciji ipak samo kao kategorija najmoderni-jeg društva.« (Uvod, s t r . 232—233).

Ako je s a d a š n j o s t kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e u svo-j o j v id l j ivo j r ea lnos t i (Wirk l i chke i t , E r s c h e i n u n g , E r f a h r u n g ) , u s v o j o j s a m o s v i j e s t i , p ro izvela s a m u z n a n s t v e n u is t inu , ako je ona dak le n j e z i n a s a m o s v i j e s t , n j e z i n a v las t i ta p o j a v n o s t , n j e z i n a v las t i ta d j e l a t n a s a m o k r i t i k a — sav r šeno je r azuml j i -vo da r e t r o s p e k c i j a s a d a š n j o s t i na p r o š l o s t n i j e više ideologi-j a već i s t i n ska s p o z n a j a , te se zahvaća leg i t imni epistemološki primat sadašnjosti nad prošlošću.

» B u r ž o a s k o j e d r u š t v o najrazvijenija i najraznoli-kija h i s t o r i j s k a o r g a n i z a c i j a p r o i z v o d n j e . S toga k a t e g o r i j e ko j e i z r ažava ju n j e g o v e odnose , r a z u m i j e v a n j e n j e g o v e s t ruk -tu re , daju u isto vrijeme uvid u strukturu i odnose proizvod-nje svih onih preživjelih društvenih oblika čijim se ruševi-nama i elementima ono izgradilo, od kojih se u njemu dje-lomično još povlače nesavlaclani ostaci, dok su se djelomično puki nagovještaji razvili i izrađena značenja itd: anatomija čovjeka ključ je za anatomiju majmuna. N a s u p r o t t ome , u n iž im ž i v o t i n j s k i m v r s t a m a m o g u se nagovještaji ka n e č e m v i šemu r a z u m j e t i s a m o ako je to više već p o z n a t o . T a k o b u r ž o a s k a e k o n o m i j a d a j e k l j u č za an t i čku itd.« (Uvod, s t r . 233—234).

Dovo l jno j e zakorač i t i još j e d n a k k o r a k u logici a p s o l u t n o g z n a n j a , p r o m i s l i t i r azv i t ak pov i j e s t i ko j i ku lmi-n i r a i i s p u n j u j e se u s a d a š n j o s t i sa z n a n o š ć u i d e n t i č n e svijes-ti, i t a j r ezu l t a t m i s a o n o p r o m o t r i t i u j e d n o j u t e m e l j e n o j r e t r o s p e k c i j i k a k o bi se sva e k o n o m s k a (ili d ruga ) pov i j e s t p o j m i l a kao razv i t ak , u hege lovskom smis lu , j e d n e j ednos t av -ne p r v o b i t n e izvorne f o r m e , n p r . u rob i n e p o s r e d n o p r i s u t n e v r i j ednos t i , da bi se Kapital p r o č i t a o kao log ičko-h i s to r i j ska d e d u k c i j a svih e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a polazeći od j e d n e iz-vo rne k a t e g o r i j e , k a t e g o r i j e v r i j e d n o s t i ili pak k a t e g o r i j e ra-da. Pod t im se u v j e t o m m e t o d a i z lagan ja Kap i t a l a m i j e š a sa s p e k u l a t i v n o m g e n e z o m p o j m a . Š to više, ta s p e k u l a t i v n a ge-neza p o j m a i d e n t i č n a je s genezom z b i l j s k i - k o n k r e t n o g sa-mog, to jest s p r o c e s o m e m p i r i j s k e povi jes t i . T a k o b i s m o se našl i p r e d d j e l o m hege lovske narav i . To j e ono zbog čega pi-t a n j e po laz i š t a ima t a k v u k r i t i č k u važnost , s o b z i r o m da se sve može od ig ra t i u k r i v o m č i t a n j u p rvog pog lav l j a P rve knj i -ge. T a k o đ e r zbog toga svako k r i t i č k o č i t an j e , kao š to su po-kazala p r e t h o d n a iz laganja , m o r a r az j a sn i t i s t a t u s p o j m o v a i ob l ika anal ize p r v o g pog lav l j a Prve kn j ige , k a k o se ne bi upa-lo u t a j n e s p o r a z u m .

131

T a j se oblik historicizma može p r o m a t r a t i kao granični oblik u p r a v o u o n o j m j e r i u k o j o j on k u l m i n i r a i p o n i š t a v a se u negac i j i a p s o l u t n o g z n a n j a . U t o m ga se po-g ledu inože s m a t r a t i z a j e d n i č k o m m a t r i c o m d rug ih , i n a n j e zav r šen ih i čes to m a n j e v id l j iv ih , iako p o n e k a d »radikalni -jih« ob l ika h i s to r i c i zma , j e r n a s on uvodi u n j i h o v o r azumi j e -van j e .

K a o dokaz za to m o g u s p o m e n u t i s u v r e m e n e obli-ke h i s t o r i c i z m a koj i , k a t k a d a s v j e s n o k a t k a d n e s v j e s n o , pro-ž i m a j u d j e l o s t anov i t i h i n t e r p r e t a t o r a m a r k s i z m a , p o s e b n o u I ta l i j i , k a o i u F r a n c u s k o j . U t a l i j a n s k o j m a r k s i s t i č k o j t r ad i c i j i i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a k a o »apso lu tnog his tor i -cizma« p o p r i m a n a j i z r i č i t i j e z n a č a j k e i n a j d o v r š e n i j e f o r m e : n e k a mi b u d e d o p u š t e n o da se na o v o m e z a d r ž i m neko l iko t r e n u t a k a .

Ta t r a d i c i j a p o t j e č e od G r a m s c i j a , k o j i j u je ve-l ik im d i j e l o m n a s l i j e d i o o d Lab r io l e i Crocea . T r e b a d a k l e da g o v o r i m o G r a m s c i j u . To ne č i n i m bez vr lo d u b o k e s k r u p u -le, b o j e č i se ne s a m o da n u ž n o s h e m a t s k i m o p a s k a m a izobli-č im d u h j e d n o g gen i j a lnog d j e l a , z a č u đ u j u ć e n i j a n s i r a n o g i sup t i lnog , nego t a k o đ e r da u s p r k o s sebi n a v e d e m č i t aoca da t e o r i j s k e rezerve , k o j e b ih h t io f o r m u l i r a t i u p o v o d u gramši -j evske i n t e r p r e t a c i j e dijalektičkog materijalizma, p r o t e g n e na p l o d o n o s n a g r a m š i j e v s k a o t k r i ć a u ob las t i historijskog materijalizma. T raž im d a k l e da se d o b r o pazi na tu d is t ink-c i ju , bez k o j e bi t a j p o k u š a j k r i t i čkog p r o m i š l j a n j a p r e m a š i o svo je g ran ice .

Žel im p o n a j p r i j e u p o z o r i t i na j e d n u e l e m e n t a r n u o b z i r n o s t : neću u s v a k o j pr i l ic i i u s v a k o m t e k s t u hva t a t i G r a m s c i j a za n j e g o v e v las t i t e r i j eč i ; te ću riječi p o n a v l j a t i s a m o kad b u d u igrale u t v r đ e n u f u n k c i j u »organsk ih« poj-mova ko j i do i s ta p r i p a d a j u n j e g o v o j n a j d u b l j o j f i l ozo f sko j p r o b l e m a t i c i , a ne k a d b u d u igrale j e d i n o u logu jez ika , zadu-ženog da p r e u z m e bilo p o l e m i č k u ulogu, b i lo f u n k c i j u »prak-tičkog« o z n a č a v a n j a (bilo o z n a č a v a n j a nekog postojećeg pro-b l e m a ili postojećeg p r e d m e t a , bilo p a k p o t r e b n o g s m j e r a k a k o bi se d o b r o pos t av io i r i j e š io nek i p r o b l e m ) . N a p r im-je r , bi lo bi za i s ta n e p r a v e d n o p r e m a G r a m s c i j u p rog lašava-li ga » h u m a n i s t o m « i » a p s o l u t n i m l u s t o r i c i s t o m « p r i p r v o m č i t a n j u j e d n o g po l emičkog t eks t a kao š to j e g lasovi ta b i l ješ -ka o Croceu ( H i s t o r i j s k i materijalizam i filozofija B. Crocea, Einaud i , s t r . 159):

»Sigurno j e da j e hegelizarrr r e l a t ivno n a j v a ž n i j i raz log f i l o z o f i r a n j a našeg a u t o r a , t a k o đ e r i pogo tovo zbog to-ga š to je hege l i zam p o k u š a o p r e v l a d a t i t r a d i c i o n a l n e koncep-c i je i dea l i zma i m a t e r i j a l i z m a u n o v o j s intezi k o j a j e bez ikakve s u m n j e ima la p o s e b n o z n a č e n j e i k o j a p r e d s t a v l j a s v j e t s k o h i s t o r i j s k i m o m e n t f i l o z o f s k o g i s t r a ž i v a n j a . T a k o se d o g a đ a da, kad su u Eseju (Croceovu) kaže da je t e r m i n

132

» imanenc i j a« u f i lozof i j i p r a k s e u p o t r i j e b l j e n u me ta fo r i č -k o m smis lu , ne kaže se z a p r a v o u o p ć e n iš ta ; u s tvar i , t e r m i n i m a n e n c i j a s t e k a o je p o s e b n o z n a č e n j e k o j e n i j e ono »pante-ista« i k o j e n e m a n i š t a od t r a d i c i o n a l n o g m e t a f i z i č k o g zna-č e n j a nego j e novo i m o r a bi t i u t v r đ e n o . U v e o m a uob iča je -n o m izrazu (h i s to r i j sk i m a t e r i j a l i z a m ) zaborav i lo se da na-g lasak t r e b a s tav i t i na prvi t e r m i n — »his tor i j sk i« — a ne na d rug i ko j i je m e t a f i z i č k o g p o r i j e k l a . Filozofija prakse je apsolutni »historicizam«, apsolutno posvjetovljenje i »ze-maljskost« mišljenja, apsolutni humanizam povijesti. U tom smjeru treba dubiti žilu nove koncepcije svijeta.«

Posve j e u s tva r i j a s n o da te »apsolu tne« »huma-nis t ičke« i »his tor ic is t ičke« G r a m s c i j e v e t v r d n j e i m a j u p r i j e svega k r i t i čk i i p o l e m i č k i smisao , da one, p r i j e svega, i m a j u za f u n k c i j u : 1) da o d b a c e svaku m e t a f i z i č k u i n t e r p r e t a c i j u m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e , 2) da naznače, k a o »prak t ičke« poj-m o v e , m j e s t o i s m j e r m j e s t a g d j e se m a r k s i s t i č k a koncep-c i ja m o r a u t e m e l j i t i k a k o bi r a s k i n u l a sve veze s p r e t h o d n i m m e t a f i z i k a m a : m j e s t o » imanenc i j e« , »ovdašn jos t i« k o j e je Marx već s u p r o t s t a v l j a o kao »diesseits« (naša ovdašnjosL) t r a n s c e n d e n c i j i , o n o s t r a n o s t i ( j ense i t s ) k las ičn ih f i lozofa . Ta d i s t i n k c i j a s a sv im j a s n o s to j i u j e d n o j od Teza o Feuerbachu (Teza b r . 2). Pa i p a k iz » ind ika t ivno-prak t i čke« p r i r o d e t ih d v a j u p o j m o v a , k o j e j e G r a m s c i s p a r i o u j e d n o j te i s to j funk-ci j i ( h u m a n i z a m , h i s to r i c i zam) , već m o ž e m o izvući prvi , do-d o d u š e r e s t r i k t i v a n ali t eo r i j sk i z n a č a j a n z a k l j u č a k : iako su ti p o j m o v i po lemičko- ind ika t ivn i , oni i n d i c i r a j u u p r a v o s m j e r k o j i m m o r a k r e n u t i n e k o i s t r až ivan je , t ip ob las t i u k o j o j mo-ra bi t i p o s t a v l j e n p r o b l e m i n t e r p r e t a c i j e m a r k s i z m a , ali ne d a j u pozitivan pojam te i n t e r p r e t a c i j e . Da b i s m o mogl i pro-sudi t i G r a m s c i j e v u i n t e r p r e t a c i j u , m o r a m o n a j p r i j e rasv je t -liti poz i t ivne p o j m o v e ko j i je i z r ažava ju . Š to d a k l e G r a m s c i r a z u m i j e p o d » a p s o l u t n i m l i i s to r i c i zmom«?

Ako n a d m a š i m o k r i t i čku i n t e n c i j u n j egov ih for-m u l a c i j a , do l az imo do p rvog pozitivnog smisla. P r i k a z u j u ć i m a r k s i z a m kao h i s to r i c i zam, G r a m s c i s t av l j a nag l a sak na jed-no u m a r k s i s t i č k o j t eor i j i b i t n o o d r e đ e n j e : n j e g o v u poli t ič-ku u logu u zbiljskoj povijesti. J e d n a od k o n s t a n t n i h Gramsci -j ev ih br iga odnos i se na p r a k t i č k o - h i s t o r i j s k u u logu onoga š to on, p r e u z i m a j u ć i k r o č e o v s k u k o n c e p c i j u re l ig i je , naziva velik im » k o n c e p c i j a m a svi je ta« ili » ideo los i j ama« : to su teo-r i j s k e t vo rbe s p o s o b n e da p r o d r u u pol i t ički život l jud i , dak-le da i n s p i r i r a j u i p o k r e n u c i j e lu h i s t o r i j s k u e p o h u , pruža-juć i l j u d i m a , ne s a m o » in te lek tua lc ima« nego t a k o đ e r i po-gotovo »običn ima«, u isti m a h opć i uv id u s v j e t s k i tok i istovremeno p rav i lo p r a k t i č k o g ponašanja . 1 3 U t o m pog ledu

M U smislu što je def iniran u Pour Marx, s t r . 254, »Ostanemo li kod Croceove definicije religije kao shvaćanja svijeta koje bi posta-

lo životnom normom, i ako životna norma ni je uzeta u kn j i škom smislu već kao

133

m a r k s i s t i č k i h i s to r i c i zam n i j e d r u g o do sv i jes t o t o j zadaći i o t o j nužnos t i : m a r k s i z a m m o ž e teži t i da b u d e t e o r i j a his to-r i j e s a m o ako, u samoj svojoj teoriji, p r o m i š l j a u v j e t e tog p r o d o r a u pov i j e s t , u sve s lo jeve d r u š t v a i sve do svakodnev-nog p o n a š a n j a l jud i . U to j se p e r s p e k t i v i može r a z u m j e t i sta-novi t b r o j G r a m s c i j e v i h f o r m u l a k o j e na p r i m j e r kažu da f i lozof i j a m o r a bit i k o n k r e t n o m , r e a l n o m , da m o r a b i t i his to-r i j s k o m , da r e a l n a f i lozof i j a n i j e n i š t a d r u g o nego po l i t ika , da su f i lozof i j a , po l i t ika i h i s t o r i j a n a k r a j u k r a j e v a j e d n a te is ta stvar. '" S tog se s t a j a l i š t a može r a z u m j e t i n j e g o v a t e o r i j a o i n t e l e k t u a l c i m a i ideologi j i , n j e g o v a d i s t i n k c i j a i z m e đ u in-d iv idua ln ih i n t e l e k t u a l a c a ko j i m o g u p r o d u c i r a t i više ili ma-n j e s u b j e k t i v n e i p ro i zvo l jne ideologi je , i »organskih« intelek-tua l aca ili »kolek t ivnog in t e l ek tua lca« (Par t i j e ) ko j i osigu-r a v a j u »hegemoni ju« v l a d a j u ć e klase , unoseć i n j e z i n o »shva-ć a n j e svi je ta« (ili o r g a n s k u ideo log i ju ) u s v a k i d a š n j i život svih l j ud i — shva t i t i , za t im, n j e g o v u i n t e r p r e t a c i j u m a k i j a -ve l i jevskog »Vladara«, od čega m o d e r n a k o m u n i s t i č k a par-t i ja p r e u z i m a n a s l j e đ e i td . U sv im t im s l u č a j e v i m a G r a m s c i s a m o izražava tu n u ž n o s t , ne s a m o p r a k t i č k i nego svjestio, teorijski i n h e r e n t n u m a r k s i z m u . M a r k s i s t i č k i je h i s t o r i c i z am t ada s a m o j e d a n od aspekata i posljedica n j e g o v e v las t i te d o b r o p o j m l j e n e t eor i j e , on je s a m o n j e g o v a v las t i t a seb i k o n z e k v e n t n a t e o r i j a : t e o r i j a zb i l j ske pov i j e s t i m o r a t a k o đ e r , kao š to su to nekoć uč in i la d r u g a » s h v a ć a n j a sv i je ta« , p r i j eć i u z b i l j s k u pov i j e s t . Ono š to je i s t ina za vel ike re l igi je , m o r a s j o š više raz loga b i t i i s t ina za s a m m a r k s i z a m , ne s a m o us-p r k o s , već u p r a v o zbog raz l ike š to p o s t o j i i z m e đ u n j e g a i t ih ideologi ja , zbog n j egove f i lozof ske novos t i , j e r n j e g o v a se

u p r a k t i č n o m životu ozb i l j ena n o r m a , većina l jud i su tada f i lozofi 11 o n o j m j e r i u ko jo j oni d j e l u j u p rak t i čk i i u k o j o j je , u n j i hov im p r a k t i č k i m d je l ima , sadr-žano odrečieno s h v a ć a n j e svi je ta , o d r e đ e n a filozofija*:. Gramsc i . M a t e r i a l i s m o Sto-

»Ali sada se pos tav l ja t emel jn i p r o b l e m svakog s h v a ć a n j a svi je ta , svake f i lozofi je Keia ie Dosiaia Kulturnim ooKre iom. r e u a i i o m 1 v i e r o m . .slucaicm KOH ie nroiz-

j u l i 1 1 to t ol u t i, 1 p 3 1 l ' t ) a 1 / n 10 U P I l I I i | n L i n i 1 o ' o 11 ko e m I 1 |a da e

upravo naiviM smisao shvaean ia svne i a s lo se impl ic i tno oc i tu ie u u m i e t n o s n . ti p ravu , u e k o n o m s k o j d j e l a tnos t i , u svim mani fes tac i jema ind iv idua lnog i kolek-t ivnoa z u o t a l 'Drugim r i j eč ima , p roblem koji se pos tav l ja jest da se s a č m a ideološko jedins tvo

u d r u š t v e n o m b loku , koji je c e m e n t i r a n i ' u j e d i n j e n up ravo tom ideologi jom . . -UIHU. s i r / . ! T reba n a p o m e n u t i da. je koncepc i ja ideologije ko ja se »implic i tno- oč i tu j e u u m j e t -nost i . p r avu , e k o n o m s k o j d j e l a tnos t i , »svirn m a n i f e s t a c i j a m a ind iv idua lnog i kolek-uu io i i zitota-; v n o blisKa heaelovsKOi koncenc i i i .

>• »Svi su l judi filozofi«; ( s t r , 3). »Budući da d je lova t i uvi jek znaci d je lovat i pol i t ički , ne može li se reći da je svači ja s t v a r n a f i lozof i ja u c i je lost i s ad ržana u n jegovoj pokl ic i? Fi lozofi ja se dak le ne može odva ja t i od pol i t ike a može se cak pokazat i da su izbor i k r i t ika nekog s h v a ć a n j a svi je ta t akođe r pol i t ička č injenica« ( s t r . 6,1.. »Ako je ist ina da je s \ a k a f i lozof i ja izraz nekog d r u š t v a , ona hi morala reagirat i na d r u š t \ o , odredi1 .a t i s t anov i t e uč inke , pozi t ivne i negat ivne; m j e r a u k o j o j ona d j e l u j e m j e r a je n jez ina h i s t o r i j s k o g d o m a š a j a , buduć i da ona n i j e ind iv idua lno t r a g a n j e već »h i s to r i j ska č injenica .« (S t r . 23—24)

»Identi tet h i s to r i j e i f i lozof i je i m a n e n t a n je m a t e r i j a l i z m u , . , S t a j a l i š t e da je n j e . mački p r o l e t a r i j a t nas l j edn ik klas ične n j e m a č k e f i lozof i je , sadrži u p r a v o ident i te t h i s to r i j e i f i lozof i je . .. ."« (S t r . 217 Usp . s t r an ice 232—234)"

134

novost s a s to j i u t o m e š to on u k l j u č u j e p r a k t i č k i s m i s a o sa-m e svo je teorije.1 '

I p a k va l j a n a p o m e n u t i , t a j p o s l j e d n j i s m i s a o »his-to r ic izma« ko j i na s u p u ć u j e na j e d n u t e m u u n u t r a š n j u m a r k -s i s t i čko j t eo r i j i , j o š j e većim d i j e l o m kritička indikacija na-m i j e n j e n a osud i svih »knj i šk ih« m a r k s i s t a , on ih ko j i marks i -zam hoće s roza t i na s u d b i n u » ind iv idua ln ih f i lozofa« bez u t j e -c a j a na zb i l ju — ili p a k svih ideologa koj i , p o p u t Crocea , po-n a v l j a j u n e s r e t n u t r a d i c i j u i n t e l e k t u a l a c a R e n e s a n s e , ko j i hoće p r o u č a v a t i l j u d s k i r o d »odozgo«, ne ulazeći u po l i t i čku a k c i j u i u z b i l j s k u pov i j e s t . H i s t o r i c i z a m što ga p r i h v a ć a G r a m s c i ima s m i s a o že s tokog p r o s v j e d a p ro t iv a r i s tokra t i z -ma t eo r i j e i n j egov ih »mislilaca«.15 Tu jo š o d z v a n j a s t a r i pro-test p ro t iv k n j i š k o g f a r i z e j s t v a I I i n t e r n a c i o n a l e (»Revolu-c i ja p ro t iv Kapitala«): to je d i r e k t n i poziv na »praksu« , poli-t ičku a k c i j u , » p r e o b r a ž a j sv i je ta« , bez čega m a r k s i z a m ne bi bio d r u g o do p l i j en b i b l i o t e k a r s k i h š t a k o r a ili pa s ivn ih poli-t ičkih f u n k c i o n e r a .

Nosi li t a j p r o t e s t u sebi nužno novu t e o r i j s k u in-t e r p r e t a c i j u m a r k s i s t i č k e t e o r i j e ? Ne nužno; j e r on može j e d n o s t a v n o u p r a k t i č k o m o b l i k u a p s o l u t n o g poziva razvit i j e d n u b i t n u t e m u M a r x o v e t eo r i j e : t e m u novog, od Marxa u samoj njegovoj teoriji u s p o s t a v l j e n o g o d n o s a i z m e đ u »teo-ri je« i »prakse« . Tu j e t e m u M a r x misl io na dva mjesta, s j edne s t r a n e u h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u (u t eo r i j i o ulozi ideo log i ja i o ulozi z n a n s t v e n e t eo r i j e u p r e o b r a ž a j u pos to je -ćih ideologi ja) i, s d r u g e s t r a n e , u d i j a l e k t i č k o m mate r i j a l i z -m u , u p o v o d u m a r k s i s t i č k e t eo r i j e o t eo r i j i i p r a k s i i n j i h o v u o d n o s u , u o n o m e š to se ob ičava nazivat i » m a t e r i j a l i s t i č k o m t e o r i j o m s p o z n a j e « . U oba s l uča j a , ovo š to Marx s n a ž n o na-g lašava i o n o o č e m u se r a d i u n a š e m p r o b l e m u , jes t m a r k -s is t ički materijalizam. N a g l a s a k š to ga j e Gramsc i s tav io na »his tor ic izam« m a r k s i z m a , u vr lo o d r e đ e n o m smi s lu ko j i s m o u p r a v o def in i ra l i , u k a z u j e u stvari na o d l u č n o materijalistič-ki k a r a k t e r Marxove k o n c e p c i j e ( i s t o v r e m e n o u h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u i u d i j a l e k t i č k o m m a t e r i j a l i z m u ) . N o ta nas realnost u p u ć u j e na j e d n u z b u n j u j u ć u p r i m j e d b u k o j a sadrž i iri u z n e m i r u j u ć a a s p e k t a . 1) I a k o se r ad i u p r a v o o di ja lekt ič-kom materi jal izmu, Gramsci iz javl juje da u Izrazu »historij-ski m a t e r i j a l i z a m « » t reba s tavi t i nag la sak na prvi termin; historijski, a ne na drugi, koja je kaže on, metafizičkog porijekla«, 2) I a k o se m a t e r i j a l i s t i č k i nag lasak t iče ne s a m o h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a nego i d i j a l e k t i č k o g m a t e r i j a l i z m a , Gramsc i govor i s a m o o h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u — što više, on s u g e r i r a da izraz »ma te r i j a l i zam« ne i zb j ežno unos i »metaf iz ičke« r e z o n a n c i j e ili m o ž d a više nego r ezonanc i j e .

,T Ono što prekriva pojam -'historicizma«. uzetog ti tom smislu, nosi u marksizmu precizno ime: to je problem jedinstva teorije i prakse, točnije problem jedin-stva marksis t ičke teori je i radničkog pokre ta .

Gramsci, MateriaUsmo Storico, str. S—9.

135

3) J a s n o j e da G r a m s c i d a j e iz razu »h i s to r i j sk i ma te r i j a l i -zam«, k o j i j ed in i označava z n a n s t v e n u t e o r i j u h i s t o r i j e , dvo-s t r u k i smi sao : on za n j e g a , u isto vrijeme, znači i h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m i m a r k s i s t i č k u f i l ozo f i j u ; G r a m s c i d a k l e teži da u samom historijskom materijalizmu p o m i j e š a i s t o d o b n o te-o r i j u h i s t o r i j e i d i j a l ek t i čk i m a t e r i j a l i z a m , k o j i su ipak dv i j e raz l ič i te d isc ip l ine . Da b ih izrazio te p r i m j e d b e i t a j pos l j ed-n j i z a k l j u č a k , oč ig ledno je da se ne poz ivam s a m o na rečeni-cu k o j u ana l i z i r am, već i na m n o g a d r u g a G r a m s c i j e v a izvođe-n j a " k o j a ga n e d v o s m i s l e n o p o t v r đ u j u , k o j a m u dak le d a j u p o j m o v n i smisao . V j e r u j e m da u p r a v o tu m o ž e m o o t k r i t i no-vi s m i s a o g r a m š i j e v s k o g »his tor ic izma«, ko j i se ovoga p u t a vi-še ne može svest i na l e g i t i m n u u p o t r e b u j e d n o g ind ika t ivnog , p o l e m i č k o g ili k r i t i čkog p o j m a , već ga t r e b a d o b r o r azmot r i -ti kao teorijsku interpretaciju š to se odnos i na s a m s a d r ž a j M a r x o v a m i š l j e n j a , pa s toga može p o s t a t i p r e d m e t o m naš ih rezervi i naš ih k r i t i ka .

Pos to j i , n a p o k o n , u G r a m s c i j a , o s im p o l e m i č k o g i p r a k t i č k o g smis la tog p o j m a , j e d n o do i s t a »his tor ic is t ičko« p o i m a n j e Marxa : »his tor ic is t ičko« p o i m a n j e t e o r i j e o odno-su Marxove teorije spram zbiljske povijesti. N i j e to p o t p u n o s l u č a j n o š to j e G r a m s c i s t a lno o p s j e d n u t k r o č e o v s k o m teori-j o m rel igi je , š to p r i h v a ć a n j e z i n e e l e m e n t e -i od s t v a r n i h je re l ig i ja p ro t eže na m a r k s i z a m kao novo » s h v a ć a n j e sv i je ta« , što u tom pogledu ne p r av i n i k a k v u raz l iku i z m e đ u re l ig i ja i m a r k s i z m a , š to i re l ig i ju i m a r k s i z a m s v r s t a v a pod isti po-j a m » s h v a ć a n j a svi je ta« ili » ideologi ja«, š to t a k o o lako ident i -f i c i ra re l ig i ju , ideo log i ju , f i l ozo f i j u i m a r k s i s t i č k u t e o r i j u , ne p o k a z u j u ć i da se m a r k s i z a m od tih ideo lošk ih »koncep-c i j a svi je ta« r a z l i k u j e m a n j e po t o j f o r m a l n o j ( z n a č a j n o j ) razlici d o k i d a n j a svake n a d z e m a l j s k e »onos t ranos t i« nego po d i s t i n k t i v n o m obliku te a p s o l u t n e i m a n e n c i j e (n jez ine »zemal j skos t i« ) : oblik u znanstvenosti. T a j »rez« i z m e đ u sta-r ih re l ig i ja ili čak s t a r i h »organskih« ideologi ja i m a r k s i z m a , koji je znanost, i ko j i m o r a p o s t a t i »o rganskom« ideo log i jom l j u d s k e pov i jes t i , p ro izvodeć i u m a s a m a novi obl ik ideolo-gi je ( ideologi ju k o j a se ovog p u t a o s l a n j a na znanos t — što

USU. liil plUlllCi. liW.L'!llc! /.Lli>»U plUl/.ia/.l li. llllai ICii L iM 1L..-S.C !-L(MI'-CL/-W! ie sr var nos U. ali u mje r i u koioi ie ova nosi iecima ociscena od svaKC sneKulat ivne

C \ I _ 1 1 C >_~1 E 1 U 1 Z. ~ I n o ia / m U H n t./ n i ^ i n <_ t i n)L/m i i | i . \ \ i

p o i m a n i c zbi l je , i to u onoi mie r i u k o j o j ie ono rus i o b j a š n j a v a j u ć i ic k a o hi-o ] L u n c i o n i I-. ")]t. \ i i T _ i J U M . 1 " 1 i i

s t v a r n u c in jen icu ko ja se oč i t u j e kao f enomen f i lozofske speku lac i j e i n a o r o s t o ie n rak t i ck i c in . f o r m a leđnog k o n k r e t n o g d r u š t v e n o g s a d r ž a j a i način da se d r u š t v e n a c je l ina dovede dot le da k o n s t i t u i r a m o r a l n o j ed ins tvo . . . »Mater ia l i smo Stor ico , str..' 191. Ili pak : »Nužno je , u v j e č n o m p r o t j e c a n j u d o g a đ a j a , u tv rd i t i po jmove bez koj ih s tva rnos t ne bi mogla bit i shvaćena; t reba t akođe r , i to je a p s o l u t n o n e o p h o d n o , u tv rd i t i i pods je t i t i da s tva rnos t u k r e t a n j u i p o j a m s tva rnos t i , uko l iko se oni mOiTU logički razl ikovat i , m o r a j u bi t i shvaćen i h i s t o r i j s k i kao n e d j e l j i v o jedinstvo..« ( I b i d , s t r . 216) U p r v o m su teks tu očigledni pr izvuci bogdanov l j evskog h i s to r ic izma; u d r u g o m f igur i r a empi r i s t i čko- speku la t ivna teza svakog h i s to r i c i zma; ident i te t p o j m a i s tva rnog (h i s to r i j skog ) p r e d m e t a .

136

se nikada još nije dogodilo) — t a j rez G r a m s c i do i s t a n i je p romis l io , a b u d u ć i da j e a p s o r b i r a n z a h t j e v o m i p rak t ič -k i m u v j e t i m a p r o d o r a »f i lozof i je p rakse« u z b i l j s k u pov i jes t , on z a n e m a r u j e t e o r i j s k o z n a č e n j e tog reza i n j e g o v e teor i j -ske i p r a k t i č k e k o n z e k v e n c i j e . On t a k o đ e r v e o m a čes to teži cla u istom izrazu ujedini z n a n s t v e n u t e o r i j u pov i j e s t i (histo-r i j sk i m a t e r i j a l i z a m ) i m a r k s i s t i č k u f i lozof i ju (d i ja lek t ičk i m a t e r i j a l i z a m ) , i cla to j e d i n s t v o p o j m i kao » shvaćan j e svi-je ta« ili kao »ideologi ju« na k r a j u k r a j e v a s l ičnu s t a r i m re-l i g i j ama . On is to t ako teži da o d n o s m a r k s i s t i č k e znanosti p r e m a z b i l j s k o j pov i j e s t i mis l i po m o d e l u o d n o s a j e d n e »or-ganske« (h i s to r i j sk i v l a d a j u ć e i d j e l a t n e ) ideologije p r e m a z b i l j s k o j pov i jes t i , i, n a p o k o n , da t a j o d n o s z n a n s t v e n e mark -s i s t i čke t e o r i j e p r e m a z b i l j s k o j pov i j e s t i misl i po mode lu o d n o s a direktnog izraza ko j i d a j e sasv im d o b a r uvid u od-nos o r g a n s k e ideo log i je p r e m a n j e z i n u v r e m e n u . Tu, čini mi se, leži s p o r n i p r i n c i p G r a m s c i j e v a h i s to r i c i zma . U t o m e on s p o n t a n o p r o n a l a z i s v a k o m »his tor ic izmu« n e o p h o d n i jezik i t e o r i j s k u p r o b l e m a t i k u .

Polazeći od t ih p r e m i s a može se f o r m u l a m a ko je satn naveo u p o č e t k u da t i t eo r i j sk i h i s to r i c i s t i čk i s m i s a o — jer, p o d u p r t e č i t av im k o n t e k s t o m ko j i s a m naznač io , one t a j s m i s a o p o p r i m a j u i u G r a m s c i j a ; i ako s a d a p o k u š a v a m da š to j e m o g u ć e s t r o ž i j e na t ako m a l o p r o s t o r a razv i jen i nji-hove imp l ikac i j e , to ne č in im to l iko zbog toga cla b i h zamje-r ao G r a m s c i j u (koj i j e h i s t o r i j s k i i t eo r i j sk i i suviše osjet-lj iv a da se od n j i h ne bi d i s t anc i r ao ) , kol iko zbog toga da b ih uč in io vidljivom l a t e n t n u logiku č i ja s p o z n a j a može uči-ni t i r a z u m l j i v i m a s t anov i t b r o j n j e z i n i h t e o r i j s k i h posl jedi -ca, s k o j i m a bi s u s r e t inače os t ao e n i g m a t i č a n , b i lo u Gram-sc i ja s amog , bi lo u n e k i h od onih ko j e on n a d a h n j u j e ili mu se m o g u p r id ruž i t i . I o v d j e ću dak le izložiti, kao š to s am to uč in io u p o v o d u »his tor ic is t ičkog« č i t a n j a nek ih t eks tova u Kapitalu, j e d n u graničnu situaciju i de f in i r a t i m a n j e ovu ili o n u i n t e r p r e t a c i j u (Gramsc i j evu , Della Volpeovu , Collet-t i j evu , S a r t r e o v u itd.) negoli polje t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e ko j a o p s j e d a n j i h o v e r e f l e k s i j e i k o j a , s v r e m e n a na v r i j eme , i s k r s a v a u n e k i m a od n j i h o v i h p o j m o v a , n j i h o v i h p r o b l e m a i n j i h o v i h r j e š e n j a .

U tu svrhu i uz te rezerve , ko j e nisu stilske, sada ću formulu: marksizam mora biti shvaćen kao »apsolutni hi-storicizam«, s m a t r a t i s i m p t o m a t i č k o m tezom k o j a će n a m omoguć i t i da se iznese na v id je lo c j e l o k u p n a j e d n a l a t en tna p r o b l e m a t i k a . K a k o iz naše s a d a š n j e p e r s p e k t i v e shva t i t i tu t v r d n j u ? Ako j e m a r k s i z a m a p s o l u t n i h i s to r i c i zam to je zbog toga š to on h i s t o r i z i r a čak i ono š to j e , u h e g e l o v s k o m histo-r ic izmu, u p r a v o t e o r i j s k a i p r a k t i č k a negac i j a pov i jes t i : nje-zin k r a j , n e p r e m o s t i v a s a d a š n j o s t a p s o l u t n o g z n a n j a . U apso-

137

l u t n o m h i s t o r i c i zmu n e m a više a p s o l u t n o g z n a n j a , dak le kra-ja pov i j e s t i .

N e m a više p r iv i l eg i rane s a d a š n j o s t i u k o j o j tota-litet p o s t a j e v idl j iv i č i t l j iv u »pre rezu bit i«, u k o j o j bi se sv i jes t i z n a n o s t p o d u d a r a l e . To da više n e m a a p s o l u t n o g z n a n j a — š to h i s to r i c i zam čini apsolutnim — znači da j e sa-mo a p s o l u t n o z n a n j e h i s t o r i z i r ano . Ako više n e m a privilegi-r ane s a d a š n j o s t i , t ada to na isti nač in p o s t a j u sve s a d a š n j o -sti. Proizlazi da h i s t o r i j s k o v r i j e m e , u s v a k o j od svo j ih hi-s t o r i j s k i h s a d a š n j o s t i , p o s j e d u j e t akvu s t r u k t u r u k o j a sva-ko j s a d a š n j o s t i d o p u š t a »rez bit i« s u v r e m e n o s t i . I p a k , k a k o m a r k s i s t i č k i to ta l i t e t n e m a is tu s t r u k t u r u kao hegelovski to-ta l i te t , i k a k o on os im toga sadrž i raz l ič i te r az ine ili i n s t ance ko j e se m e đ u s o b n o ne i z r a ž a v a j u iz ravno — p o t r e b n o je, da bi ga se učini lo p o d o b n i m za »rez bit i«, m e đ u s o b n o povezat i te razl ič i te raz ine na t a j nač in da se s a d a š n j o s t svakoga ocl n j ih p o d u d a r a sa svim s a d a š n j o s t i m a d rug ih , da oni dak le b u d u » is tovremeni« . N j i h o v t ako p r e u s t r o j e n i o d n o s iskl ju-čit će te pos l j ed i ce i zob l i čen ja i r a z m i m o i l a ž e n j a koj i , u au-t e n t i č n o j m a r k s i s t i č k o j koncepc i j i , p r o t u r j e č e ideo loškom č i t a n j u i s t ov remenos t i . Z a m i s a o da se m a r k s i z a m misl i kao (apso lu tn i ) h i s to r i c i zam, a u t o m a t s k i dak le izaziva l ančane po-s l j ed ice č i j a n e u m i t n a logika teži da m a r k s i s t i č k i to ta l i te t svede i snizi na v a r i j a n t u hege lovskog to ta l i t e t a , ko j a , čak i uz o b z i r n o s t v i še -man je r e t o r i č k i h de f in ic i j a , na k r a j u kra-jeva br i še , r e d u c i r a ili i s p u š t a zb i l j ske raz l ike ko j e razdva-j a j u raz ine .

S i m p t o m a t i č k u točku g d j e se ta r e d u k c i j a r az ina p o k a z u j e u svom golom ob l iku — t j . p r i k r i v a se pod p l a s t o m »očiglednost i« ko j a j e i zda je (u o b a smis la r i ječ i ) — m o ž e m o točno označi t i : ona j e u s t a t u s u z n a n s t v e n e i f i lozofske spo-znaje. Vid je l i s m o da G r a m s c i do te m j e r e inz is t i ra na prak-t i čkom jed ins tvu s h v a ć a n j a sv i j e t a i pov i jes t i , da z a n e m a r u -je istaći ono š to m a r k s i s t i č k u t e o r i j u r a z l i k u j e od svake pre t -h o d n e o r g a n s k e ideologi je : n j ez in k a r a k t e r znanstvene spo-zna je . M a r k s i s t i č k a f i lozof i j a , k o j u on ne r a z l i k u j e j a s n o od t eo r i j e pov i jes t i , dož iv l java is tu s u d b i n u : G r a m s c i j e s t av l j a u izravni i z raža jn i o d n o s sa s a d a š n j o m h i s t o r i j o m : f i lozof i ja je s toga, kao š to je to h t io Hegel (či ju je k o n c e p c i j u p r e u z e o Croce) »povi jes t f i lozofi je« i na k r a j u k r a j e v a povijest. Bu-dući cla su svaka znanos t i svaka f i lozof i j a u svom s t v a r n o m t e m e l j u zb i l j ska pov i jes t , i s a m a se zb i l j ska povi jes t može nazvat i f i l o z o f i j o m ili z n a n o š ć u .

Ali kako se, u m a r k s i s t i č k o j t eor i j i , može misl i t i ta d v o s t r u k a r a d i k a l n a t v r d n j a , s tvor i t i t eo r i j sk i uv je t i ko j i d o p u š t a j u da se ona f o r m u l i r a ? Či tav im n i zom p o j m o v n i h p o m a k a ko j i i m a j u za p o s l j e d i c u u p r a v o smanjivanje r azma-ka i zmeđu raz ina ko j e je raz l ikovao Marx . Svaki je od t ih p o m a k a u to l i ko m a n j e z a m j e t l j i v , uko l iko se ne o b r a ć a po-

138

zo rnos t na t e o r i j s k e d i s t i n k c i j e š to su u s a đ e n e u p rec i znos t M a r x o v i h p o j m o v a .

Tako G r a m s c i s t a lno i z j a v l j u j e da je n e k a znan-s tvena t eo r i j a , ova ili ona uz znanos t vezana k a t e g o r i j a , »nad-gradnja«2° ili » h i s t o r i j s k a ka tegor i j a« k o j u on i z j e d n a č u j e s » l j u d s k i m odnosom«. 3 ' To z a p r a v o znači p r ip i sa t i p o j m u »nad-g r a d n j e « opseg ko j i m u Marx odr iče ; b u d u ć i da p o d t a j po-jam s v r s t a v a s a m o 1) p ravno-po l i t i čku n a d g r a d n j u i 2) ideo-lošku n a d g r a d n j u ( o d g o v a r a j u ć e »oblike d r u š t v e n e svi jest i«) , Marx u njega nikada ne uključuje, o s im u Ranim radovima (posebno u Rukopisima iz 7844.) znanstvenu s p o z n a j u . Kao ni jezik za ko j i je S t a l j i n d o k a z a o da m u izmiče, t ako ni znanos t ne može bi t i s v r s t a n a pod k a t e g o r i j u » n a d g r a d n j e « . Pravi t i od znanos t i n a d g r a d n j u , znači shvaća t i je kao j e d n u od »organskih« ideo log i ja ko j e č ine »blok« sa s t r u k t u r o m i i m a j u i s tu »povi jes t« kao i ona . Ali čak i u m a r k s i s t i č k o j t eor i j i č i t a m o da ideo log i j e mogu nadž iv j e t i s t r u k t u r u ko j a ih je s tvor i la (to je s l u č a j s n j i h o v i m n a j v e ć i m d i j e l o m , np r . s r e l i g i jom, m o r a l o m ili i deo loškom f i lozof i jom) , kao i sta-novi t i e l emen t i p ravno-po l i t i čke n a d g r a d n j e ( r imsko pravo!) . Š to se tiče znanos t i , i ona može n a s t a t i iz ideologi je , odvoj i t i se od svog p o l j a da bi se k o n s t i t u i r a l a u znanos t , ali u p r a v o to o d v a j a n j e , t a j »rez« uvode novi obl ik h i s t o r i j s k o g posto-j a n j a i t e m p o r a l n o s t i ko j i znanos t i p o m a ž u ( b a r e m u s tano-vi t im h i s t o r i j s k i m u v j e t i m a ko j i o s i g u r a v a j u s tva rn i konti-nu i t e t n j e z i n e v las t i t e pov i j e s t i — što n i j e uv i j ek bio s luča j ) da i zb jegne z a j e d n i č k u s u d b i n u j e d n e j e d i n s t v e n e povi jes t i : one » h i s t o r i j s k o g b loka« j e d i n s t v a s t r u k t u r e i n a d g r a d n j e . I d e a l i z a m ideološki p o s t a v l j a znanos t i svo j s t venu t empora l -nos t , n j ez in r azvo jn i r i t a m , n jez in t ip k o n t i n u i t e t a i n jez ine f a k t o r e ko j i j o j izgleda o m o g u ć u j u da izb jegne m i j e n a m a po l i t i čke i e k o n o m s k e pov i j e s t i u ob l iku neh i s to r i čnos t i , ne-t e m p o r a l n o s t i : on t ako h ipos t az i r a j e d a n zbi l j sk i f e n o m e n koj i ima p o t r e b u za sasv im d r u g i m k a t e g o r i j a m a da bi bio mi š l j en , ali koj i mora biti mišljen, r az l iku juć i r e l a t ivno auto-n o m n u i z n a n s t v e n o j s p o z n a j i svo j s t venu pov i j e s t od drugih ob l ika p o v i j e s n e egz i s t enc i j e (obl ika ideoloških , pravno-poli-i ićkih s u p e r s t r u k t u r a , kao i ob l ika e k o n o m s k e s t r u k t u r e ) .

Reducirati i identificirat i znanos t i s v o j s t v e n u po-v i jes t na p o v i j e s t o r g a n s k e ideologi je i na ekonomsko-poi i -t ičku pov i jes t , znači na k r a j u k r a j e v a r educ i r a t i z n a n o s t na pov i jes t kao na s v o j u »bit«. Pad znanos t i u povi jes t o v d j e je s a m o znak j e d n o g t e o r i j s k o g p a d a : p a d a koj i t eo r i j u povije-sti t j e r a u zbiljsku pov i j e s t ; ( t eor i j sk i ) p r e d m e t znanos t i po-v i jes t i svodi na zb i l j sku pov i j e s t ; m i j e š a dakle p r e d m e t spo-

:n Usp. začuđujuće Gramsc i ie \e s tranice u /,nano.->ti. Materialismo SLorico, vLr 54—57.

>'U stvari i znanost je nadgradn ja , ideologija.« (Str 56) Usp također s t r . 162 ;1 Material ismo SLorico, sir . 160

139

z n a j e sa z b i l j s k i m p r e d m e t o m . T a j p a d n i j e n i š t a d r u g o do p a d u e m p i r i s t i č k u i d e o l o g i j u , r e ž i j a p o u l o g a m a k o j e o v d j e d r ž e f i l o z o f i j a i z b i l j s k a p o v i j e s t . M a k a k o g o d z a d i v l j u j u ć i b io n j e g o v h i s t o r i j s k i i p o l i t i č k i g e n i j e , G r a m s c i n i j e i z b j e g a o t o m e m p i r i s t i č k o m i s k u š e n j u k a d j e žel io o d r e d i t i s t a t u s zna-nos t i , a p o g o t o v o ( j e r on j e m a l o z a o k u p l j e n z n a n o š ć u ) filo-z o f i j e . On j e s t a l n o u i s k u š e n j u d a o d n o s i z m e đ u z b i l j s k e po-v i j e s t i i f i l o z o f i j e mis l i k a o o d n o s i z r a ž a j n o g j e d i n s t v a , m a k a k v a god b i la p o s r e d o v a n j a k o j i m a j e s t a v l j e n o u z a d a ć u cla o s i g u r a j u t a j o d n o s " . V i d j e l i s m o d a j e za n j e g a f i lozof , u k r a j n j o j l in i j i , »po l i t i ča r« ; za n j e g a j e f i l o z o f i j a i z r avn i p ro-izvod (uz r e z e r v u svih » n u ž n i h p o s r e d o v a n j a « ) d j e l a t n o s t i i i s k u s t v a m a s a , e k o n o m s k o - p o l n i č k e p r a k s e : t o j f i l ozo f i j i »zd rava r a z u m a « k o j a j e već g o t o v a i zvan n j i h i k o j a govor i u h i s t o r i j s k o j p r a k s i , f i l ozof i od z a n a t a s a m o d a j u s v o j g las i o b l i k e svoga d i s k u r s a — b e z m o g u ć n o s t i d a i z m i j e n e n jez i -n u s u p s t a n c i j u . G r a m s c i s p o n t a n o p r o n a l a z i , k a o n e i z b j e ž n u p r o t i v n o s t i z r a z u svoga m i š l j e n j a , f o r m u l e s a m o g F e u e r b a -c h a k o j i , u g l a s o v i t o m t e k s t u iz 1839, z b i l j s k o m h i s t o r i j o m p r o i z v e d e n u f i l o z o f i j u s u p r o t s t a v l j a f i l ozo f i j i p r o i z v e d e n o j od f i l ozo fa — f o r m u l e k o j e p r a k s u s u p r o t s t a v l j a j u s p e k u l a -c i j i . I u p r a v o u t e r m i n i m a f o j e r b a h o v s k o g » o b r a t a « s p e k u l a -c i j e n a » k o n k r e t n u « f i l o z o f i j u , on o d k r o č e o v s k o g h i s to r i c i -z m a s m j e r a p r e u z e t i o n o š t o j e d o b r o : » p r e o k r e n u t i « s p e k u -la t ivn i C r o c e o v h i s t o r i c i z a m , p o s t a v i t i ga na n o g e d a b i od n j e g a n a p r a v i o m a r k s i s t i č k i h i s t o r i c i z a m — i t a k o d o š a o d o z b i l j s k e p o v i j e s t i , » k o n k r e t n e « f i l ozo f i j e . Ako j e i s t i na d a » p r e o k r e t « j e d n e p r o b l e m a t i k e č u v a s t r u k t u r u te p r o b l e m a -t ike , n e ć e n a s z a č u d i t i a k o se o d n o s i z r a v n o g i z raza (sa s v i m » n u ž n i m « p o s r e d o v a n j i m a ) š t o su ga H e g e l ili C r o c e s t a v l j a l i i z m e đ u z b i l j s k e p o v i j e s t i i f i l ozo f i j e , i znova n a đ e u p r e o k r e -n u t o j t e o r i j i : t o č n i j e , u o d n o s u i z r a v n o g iz raza š t o ga G r a m -sci u s p o s t a v l j a i z m e đ u p o l i t i k e ( z b i l j s k e p o v i j e s t i ) i f i l o z o f i j e .

Ali n i j e d o v o l j n o d a se n a m i n i m u m s m a n j i raz-m a k k o j i u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i d i j e l i s p e c i f i č n o m j e s t o teo-r i j s k i h , f i l o z o f s k i h ili z n a n s t v e n i h t v o r b i o d p o l i t i č k e p r a k s e , d a k l e m j e s t o t e o r i j s k e p r a k s e od m j e s t a p o l i t i č k e p r a k s e ; p o t r e b n a j e o p e t j e d n a k o n c e p c i j a teorijske prakse k o j a ilu-s t r i r a i p o s v e ć u j e p r o k l a m i r a n i i d e n t i t e t i z m e đ u f i l o z o f i j e i po l i t i ke . T a j l a t e n t n i z a h t j e v o b j a š n j a v a n o v e p o j m o v n e po-m a k e č i j a j e p o s l j e d i c a iznova to cla reduciraju r a z l i k u iz-m e đ u n ivoa .

U t o j i n t e r p r e t a c i j i t e o r i j s k a p r a k s a teži d a izgu-bi s v a k u s p e c i f i č n o s t k a k o bi b i l a s v e d e n a n a povijesnu prak-su u o p ć e , k a t e g o r i j u u k o j o j su m i š l j e n i t a k o raz l i č i t i ob l i c i p r o i z v o d n j e k a o š t o su e k o n o m s k a p r a k s a , p o l i t i č k a p r a k s a , i d e o l o š k a p r a k s a i z n a n s t v e n a p r a k s a . T o i z j e d n a č a v a n j e i p a k p o s t a v l j a d e l i k a t n e p r o b l e m e : i s a m j e G r a m s c i p r i z n a v a o

- O pojmu posredovanja usp. Knjigu I, poglavlje I, stavku 1S.

140

d a a p s o l u t n i h i s t o r i c i z a m r i s k i r a d a se s p o t a k n e o t e o r i j u i d e o l o g i j a . M e đ u t i m , o n j e s a m , p r i b l i ž u j u ć i Teze o Feuer-bachu j e d n o j E n g e l s o v o j r ečen i c i ( pov i j e s t j e » i n d u s t r i j a i e k s p e r i m e n t i r a n j e « ) d a o a r g u m e n t za j e d n o r j e š e n j e , p r ed lo -živši m o d e l p r a k s e s p o s o b n e d a p o d s v o j i m p o j m o m s j e d i n i sve te r az l i č i t e p r a k s e . P r o b l e m a t i k a a p s o l u t n o g h i s t o r i c i z m a zahtijevala j e d a se t a j p r o b l e m r i j e š i : n i j e s l u č a j n o š t o o n a teži d a za t a j e m p i r i s t i č k i p r o b l e m p r e d l o ž i r j e š e n j e e m p i r i -s t i č k o g d u h a . T a j m o d e l m o ž e n p r . b i t i o n a j eksperimentalne prakse p r e u z e t n e t o l i ko iz r e a l n o s t i m o d e r n e z n a n o s t i , koli-ko iz o d r e đ e n e i d e o l o g i j e m o d e r n e z n a n o s t i . Co l le t t i j e pre-u z e o t u G r a m s c i j e v u n a z n a k u i p r i h v a t i o d a p o v i j e s t k a o i s a m a z b i l j a p o s j e d u j e » e k s p e r i m e n t a l n u strukturu«, da j e o n a d a k l e u b i t i s t r u k t u r i r a n a k a o e k s p e r i m e n t i r a n j e . Bu-d u č i cla j e t a k o z b i l j s k a p o v i j e s t p r o g l a š e n a » i n d u s t r i j o m i e k s p e r i m e n t i r a n j e m « , te b u d u ć i cla j e c j e l o k u p n a z n a n s t v e -n a p r a k s a d e f i n i r a n a k a o e k s p e r i m e n t a l n a p r a k s a , p o v i j e s n a p r a k s a i t e o r i j s k a p r a k s a i m a j u s t o g a j e d n u te i s tu s t r u k -t u r u . Col le t t i t u u s p o r e d b u t j e r a d o k r a j n o s t i t v r d e ć i da po-v i j es t u b i t i , j e d n a k o k a o i z n a n o s t , u k l j u č u j e m o m e n t h ipo-teze n e o p h o d a n za u s p o s t a v l j a n j e s t r u k t u r e e k s p e r i m e n t i r a -n j a , p r e m a s h e m a m a C l a u d e a B e r n a r d a . P o v i j e s t k o j a , u ži-vo j p o l i t i č k o j a k c i j i , ne p r e s t a j e a n t i c i p i r a t i o seb i ( p r o j e k -c i j a m a n a b u d u ć n o s t n e o p h o d n i m s v a k o j a k c i j i ) b i la bi n a t a j n a č i n h i p o t e z a i v e r i f i k a c i j a n a d j e l u , j e d n a k o k a o p r a k s a e k s p e r i m e n t a l n e z n a n o s t i . T i m i d e n t i t e t o m b i t n e s t r u k t u r e t e o r i j s k a p r a k s a m o ž e bi t i izravno, neposredno i a d e k v a t n o a s i m i l i r a n a s p o v i j e s n o m p r a k s o m , d o k se r e d u k c i j a m j e s t a t e o r i j s k e p r a k s e n a m j e s t o p o l i t i č k e ili d r u š t v e n e p r a k s e ta-d a m o ž e u t e m e l j i t i n a r e d u k c i j i p r a k s a s j e d i n s t v e n o m s t r u k -t u r o m .

S p o m e n u o s a m p r i m j e r G r a m s c i j a i o n a j Collet-t i j a n e z b o g toga š t o bi on i bi l i j e d i n i m o g u ć i p r i m j e r i teo-r i j s k i h varijacija j e d n e te i s t e t e o r i j s k e i n v a r i j a n t e : p rob le -m a t i k e h i s t o r i c i z m a . N e k a p r o b l e m a t i k a n i p o š t o ne n a l a ž e a p s o l u t n o i d e n t i č n e v a r i j a c i j e m i s l i m a k o j e p r e s i j e c a j u n je -z ino p o l j e : j e d n o se p o l j e m o ž e p r i j e ć i v e o m a r a z l i č i t i m pu-t o v i m a , j e r m u se m o ž e p r i s t u p i t i iz r az l i č i t i h ug lova . Ali su-s r e t s n j i m i m p l i c i r a p o d r e đ i v a n j e n j e g o v u z a k o n u k o j i p ro -izvodi t o l i k o r az l i č i t i h p o s l j e d i c a k a o š t o su r az l i č i t e mis l i k o j e ga s u s r e ć u ; m e đ u t i m , sv im t i m p o s l j e d i c a m a z a j e d n i č k e su s t a n o v i t e i d e n t i č n e c r t e z b o g toga š t o su p o s l j e d i c e jeclne te i s t e s t r u k t u r e , s t r u k t u r e d o t i č n e ( s u s r e t n u t e ) p r o b l e m a t i -ke . Da b i s m o za io da l i j e d a n p a r a d o k s a l a n p r i m j e r , navod i -m o S a r t r e o v u m i s a o za k o j u s v a t k o zna d a ni n a k a k a v na-čin ne p o t j e č e iz G r a m s c i j e v e i n t e r p r e t a c i j e m a r k s i z m a : o n a i m a s a s v i m d r u g e izvore . M e đ u t i m k a d je s u s r e o m a r k s i z a m , S a r t r e m u je , iz s eb i s v o j s t v e n i h r az loga , d a o h i s t o r i c i s t i č k u i n t e r p r e t a c i j u ( k o j u on bez s u m n j e ne b i k r s t i o t a k v o m ) , iz-

141

j a v l j u j u ć i da su vel ike f i lozof i je (on navod i M a r x o v u filozo-f i j u n a k o n on ih Locka i Kan t -Hege la ) » n e o p h o d n e sve dotle dok se ne prevlada povijesni trenutak kojega su one izraz« (Kritika dijalektičkog uma, Gallimard, s t r . 17). Tu ć e m o naći , u S a r t r e u p r i m j e r e n o m ob l iku , s t r u k t u r e s u v r e m e n o s t i , izra-za i nep rev lad ivog (Hegelovo: »Ni tko ne može p r e k o r a č i t i svo je v r i j eme«) š to za n j e g a p r e d s t a v l j a j u spec i f i kac i j e nje-gova n a j v a ž n i j e g p o j m a : toializacije — ali i pak , u ob l i c ima spec i f i kac i j e tog p o j m a ko j i m u je svo j s tven , o s t v a r u j u nuž-ne p o j m o v n e u č i n k e n j e g o v a s u s r e t a sa s t r u k t u r o m his tor i -c i s t i čke p r o b l e m a t i k e . Ti uč inc i n i su j ed in i : neće bi t i začu-dno v id j e t i da S a r t r e v l a s t i t im s r e d s t v i m a p r o n a l a z i t e o r i j u »ideologija« ( Ibid 17—18) k o j e u n o v č u j u i k o m e n t i r a j u jed-nu vel iku f i lozof i ju i p r e n o s e j e u p r a k t i č k i život l jud i , k o j a je u m n o g o č e m u b l i ska g r a m š i j e v s k o j t eo r i j i o r g a n s k i h in-te lektualaca 2 ' ; j o š će m a n j e bi t i z a č u d n o v id j e t i da se u Sar -t rea zbiva is ta nužna redukcija raz l ič i t ih p r a k s a (po j ed in ih u M a r x a r az l ikovan ih raz ina) na j e d n u j e d i n s t v e n u p r a k s u : u n j ega , iz raz loga koj i p ro iz laze u p r a v o iz n j e g o v i h v las t i t ih f i lozofsk ih izvora, n i je p o j a m e k s p e r i m e n t a l n e p r a k s e već po-j a m »praxisa« tou t c o u r t o n a j k o j e m u je z a d a ć a da, uz cije-nu b r o j n i h »pos redovan j a« ( S a r t r e j e filozof p o s r e d o v a n j a p a r excel lence: n j i h o v a je f u n k c i j a u p r a v o to da p r e u z m u je-d ins tvo u negac i j i raz l ika) p r e u z m u j e d i n s t v o t a k o razl ič i t ih p r a k s a kao š to su z n a n s t v e n a p r a k s a i e k o n o m s k a ili politi-čka p r a k s a .

Ne m o g u d a l j e r azv i j a t i ove v e o m a s h e m a t i č k e o p a s k e . One, m e đ u t i m , m o g u da t i i d e j u o i m p l i k a c i j a m a nuž-no s a d r ž a n i m u s v a k o j h i s t o r i c i s t i č k o j i n t e r p r e t a c i j i marks i -zma, kao i o p o s e b n i m p o j m o v i m a ko j e ta i n t e r p r e t a c i j a mora p ro izves t i da bi odgovor i l a na p r o b l e m e š to ih s a m a sebi p o s t a v l j a — b a r e m o n d a kad ona , kao u s l u č a j e v i m a Granr sc i j a , Col le t t i j a ili S a r t r e a , želi b i t i t eo r i j sk i u v j e r l j i v a i s t roga . S a m a se ta i n t e r p r e t a c i j a može misl i t i j e d i n o pod u v j e t o m ci je log niza r e d u k c i j a k o j e su, u p o r e t k u proizvod-n j e p o j m o v a , p o s l j e d i c a e m p i r i j s k o g k a r a k t e r a n j e z i n a pro-jekta . T a k o np r . pod u v j e t o m da se sva p r a k s a r e d u c i r a na e k s p e r i m e n t a l n u p r a k s u ili na »praxis« općen i to , z a t i m da se la izvorna p r a k s a as imi l i r a s p o l i t i č k o m p r a k s o m , sve p r a k s e mogu biti m i š l j e n e kao da p o t j e č u iz »zbil jske« pov i j e sne p r a k s e , da f i lozof i ja , čak i z n a n o s t , pa dak le i m a r k s i z a m mogu biti mi š l j en i kao »izraz« zb i l j ske pov i j e s t i . Na t a j se način dolazi do toga da se z n a n s t v e n a s p o z n a j a , ili f i lozof i j a , a s v a k a k o i m a r k s i s t i č k a t e o r i j a u n i z u j u na j e d i n s t v o eko-nonrsko-pol i t ićke p r a k s e , na srž »povi jesne« p r a k s e , na. »zbilj-sku« povijest. Tako se dolazi do r ezu l t a t a š to ga t raži svaka h i s to r i c i s t i čka i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a kao s am svoj teor i j -

U Gramsci ja se Cak izričito nalazi (Materlalisino Storico, str . 197) sar t rovska dist inkcija filozofije i ideologije.

142

ski u v j e t : do p r e t v a r a n j a m a r k s i s t i č k o g to t a l i t e t a u var i jaci-ju hege lovskog t o t a l i t e t a .

H i s t o r i c i s t i č k a i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a može do-vest i i do ove k r a j n j e pos l j ed ice : do p r a k t i č k e negac i j e razli-ke i z m e đ u znanos t i pov i j e s t i ( h i s t o r i j skog m a t e r i j a l i z m a ) i m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e (d i j a l ek t i čkog m a t e r i j a l i z m a ) . U to j p o s l j e d n j o j r e d u k c i j i m a r k s i s t i č k a f i lozof i j a p r a k t i č n o gubi svoj r a i son d ' e t r e , a u kor i s t t eo r i j e pov i jes t i : d i j a l ek t i čk i m a t e r i j a l i z a m iščezava u h i s t o r i j s k o m m a t e r i j a l i z m u / 4 To je j a s n o vid l j ivo u G r a m s c i j a i već ine n j egov ih s l j e d b e n i k a : ne s a m o riječ d i j a l ek t i čk i m a t e r i j a l i z a m nego i pojam s vo j im v las t i t im p r e d m e t o m d e f i n i r a n e m a r k s i s t i č k e f i lozof i je , iza-z iva ju u n j i h n a j r j e č i t i j e rezerve . Oni s m a t r a j u da p u k a i de j a t e o r i j s k i a u t o n o m n e f i lozof i j e (po svom p r e d m e t u , s v o j o j teo-r i j i , s v o j o j me tod i ) , dak le razl ič i te od znanos t i o p r i rod i , od-vodi m a r k s i z a m u m e t a f i z i k u , u o b n o v u f i lozof i j e p r i r o d e , u k o j o j bi tobože pravi m a j s t o r bio Engels25. B u d u ć i cla je sva-ka f i lozof i j a pov i j e s t , »f i lozof i ja praxisa« kao f i lozo f i j a ne može bi t i d r u g o do f i lozo f i j a i den t i t e t a , f i lozof i j a -pov i jes t ili znanos t -pov i j e s t . A b u d u ć i da više n e m a v las t i tog p r e d m e t a , m a r k s i s t i č k a f i l ozo f i j a gubi svoj s t a t u s a u t o n o m n e discipli-ne i svodi se, s l i jedeć i G r a m s c i j e v od Crocea p reuze t i izraz, na j e d n o s t a v n u » h i s t o r i j s k u metodologiju«, t j . na j ednos tav -nu s a m o s v i j e s t p o v j e s n o s t i pov i jes t i , na r e f l e k s i j u o sada-š n j o s t i zb i l j ske pov i j e s t i u svim n j e z i n i m o č i t o v a n j i m a :

»Odvo jena od t eo r i j e pov i j e s t i i pol i t ike , filozofi-j a može bi t i s a m o m e t a f i z i k a , a vel iko je d o s t i g n u ć e povije-sti m o d e r n o g m i š l j e n j a š to ga p r e d s t a v l j a f i lozof i j a p r akse , u p r a v o konkretna historizacija f i lozof i j e i n j e z i n a ident i f ika-c i j a s pov i ješću« . (Gramsc i , Materialismo Storico, s t r . 133).

Ta h i s t o r i z a c i j a f i lozof i je svodi f i lozof i ju na sta-tus h i s t o r i j s k e m e t o d o l o g i j e :

» S m a t r a t i n e k u f i l ozo f sku t v r d n j u i s t i n i t om u od-r e đ e n o m r a z d o b l j u pov i jes t i , t j . n u ž n i m i n e r a z d v o j n i m iz-l a z o m o d r e đ e n e p o v i j e s n e akc i je , o d r e đ e n e p r a k s e , ali pre-v l adane i smis la »lišene« u s l i j edećem r a z d o b l j u , a da se ne z a p a d n e u s k e p t i c i z a m i u m o r a l n i i ideološki re la t iv izam, š to znači pojmiti filozofiju kao historičnost, teška je duhov-na o p e r a c i j a . . . A u t o r (Buha r in ) ne u sp i j eva r az rad i t i p o j a m f i lozof i je p r a k s e k a o »historijsku metodologiju«, nit i ovu po-s l j e d n j u kao f i lozof i ju , kao j ed inu konkretnu filozofiju, š to znači da on ne u s p i j e v a pos tav i t i i r i ješ i t i , sa s t a j a l i š t a stvar-ne dijalektike, problem šio ga je Croce postavio i pokušao riješiti sa spekulativnog stajališta.«

24 Može se zapazili, iz istih s t ruk tura ln ih razloga, obrnut i učinak: u Sar t rea se isto tako može reći da marksis t ička znanost povijesti pos ta je fi lozofijom.

Usp Gramsci ja u njegovoj kritici Buharinova pr i ručnika; Colletti (pass ini ) .

143

Te n a s p o s l j e d n j e r i j e č i o p e t evo v r a ć a j u i z v o r i m a : h e g e l o v s k o m h i s t o r i c i z m u » r a d i k a l i z i r a n o m « o d C r o c e a , ko-j e g a b i b i lo d o v o l j n o » p r e o k r e n u t i « d a b i se iz s p e k u l a t i v n e f i l o z o f i j e p r e š l o n a » k o n k r e t n u « f i l o z o f i j u , od s p e k u l a t i v n e d i j a l e k t i k e n a s t v a r n u d i j a l e k t i k u i td . T e o r i j s k i p o t h v a t in-t e r p r e t a c i j e m a r k s i z m a k a o h i s t o r i c i z m a n e izlazi iz apsolut-nih granica u k o j i m a se o d F e u e r b a c h a zb iva to » p r e o k r e t a -n j e« s p e k u l a c i j e u p r a x i s , a p s t r a k c i j e u » k o n k r e t n o « : te su g r a n i c e d e f i n i r a n e e m p i r i s t i č k o m p r o b l e m a t i k o m s u b l i m i r a -n o m u h e g e l o v s k o j s p e k u l a c i j i i o d n j e n a s n e m o ž e os lobo-di t i n i k a k v o » p r e o k r e t a n j e « / '

O č i g l e d n o j e d a k l e cla se u r a z n i m h i s t o r i c i s t i č k o j i n t e r p r e t a c i j i M a r x a n e o p h o d n i m t e o r i j s k i m r e d u k c i j a m a , i u n j i h o v i m p o s l j e d i c a m a , o č i t u j e t e m e l j n a s t r u k t u r a s v a k o g h i s t o r i c i z m a : i s t o v r e m e n o s t k o j a d o p u š t a č i t a n j e u r e z u b i t i . T a k o đ e r j e v id l j i vo , j e r j e to n j e z i n t e o r i j s k i u v j e t , d a se t a s t r u k t u r a h t j e l i - n e h t j e l i n a m e ć e s t r u k t u r i m a r k s i s t i č k o g to-t a l i t e t a , d a j e p r e o b r a ž a v a i r e d u c i r a s t v a r n u d i s t a n c u k o j a o d v a j a p o j e d i n e n j e z i n e r a z i n e . M a r k s i s t i č k a p o v i j e s t »izno-va z a p a d a « u i deo lošk i p o j a m h i s t o r i j e , k a t e g o r i j u t e m p o r a l -ne p r i s u t n o s t i i t e m p o r a l n o g k o n t i n u i t e t a , u e k o n o m s k o - p o -l i t i čku p r a k s u z b i l j s k e p o v i j e s t i p u t e m s r o z a v a n j a z n a n o s t i , f i l o z o f i j e i i d e o l o g i j e n a j e d i n s t v o o d n o s a p r o i z v o d n j e i p ro-i z v o d n i h s n a g a , t j . u s t v a r i n a infrastrukturu. K o l i k o god b i o p a r a d o k s a l a n t a j z a k l j u č a k , č i j e će rni se i z r i c a n j e b e z s u m n j e p r i p i s a t i u g r i j e h , n a š a j e s t v a r n a o b a v e z a cla ga i z v u č e m o : Sa s t a j a l i š t a s v o j e teorijske problematike, a ne s v o j i h in t en -c i j a i p o l i t i č k o g n a g l a s k a , t a j h u m a n i s t i č k i i h i s t o r i c i s t i č k i m a t e r i j a l i z a m p r o n a l a z i b a z i č n e t e o r i j s k e p r i n c i p e u e k o n o -m i s t i č k o j i m e h a n i c i s t i č k o j i n t e r p r e t a c i j i D r u g e i n t e r n a c i o -na le . Ako ta i s t a t e o r i j s k a p r o b l e m a t i k a m o ž e p o s l u ž i t i k a o o s l o n a c p o l i t i k a m a r a z l i č i t e i n s p i r a c i j e , j e d n o m f a t a l i s t i č k e a clrugi p u t v o l u n t a r i s t i č k e , j e d n o m p a s i v n e a d r u g i p u t sv je-sne i d j e l a t n e , to p ro iz l az i iz i zvo ra t e o r i j s k e »igre« k o j u , k a o s v a k a i d e o l o g i j a , s a d r ž i i ta i d e o l o š k a t e o r i j s k a p r o b l e m a t i -ka . Z a p r a v o , p r i p i s u j u ć i i n f r a s t r u k t u r i n a j d j e l a t n i j e a t r i b u -te p o l i t i č k e i i d e o l o š k e n a d g r a d n j e , t a k a v se h i s t o r i c i z a m mo-že po l i t i čk i s u p r o t s t a v i t i t e z a m a D r u g e i n t e r n a c i o n a l e . T a se o p e r a c i j a p r i j e n o s a a t r i b u t a m o ž e izvodi t i u r a z n i m o b l i c i m a : u n o s e ć i n p r . u p o l i t i č k u p r a k s u a t r i b u t e f i l o z o f i j e i t e o r i j e ( s p o n t a n e i z a m ) , o b d a r u j u ć i e k o n o m s k i »prax is« s v i m d j e l a t -n im , o d n o s n o e k s p l o z i v n i m v r l i n a m a p o l i t i k e ( a n a r h o s i n d i -

- Malopri je sam govorio o izvorima Sartreove filozofije. Sar t re misli kroz Des-cartesa, Kanui, Husserla i Hegela, ali njegova n a j d u b l j a misao bez s u m n j e potiče od Poritzera i (kako god paradoksa lnom mogla izgledati ta bl iskost) kasni je iz Berg-sona. A Politzer je Feuerbach modernih vremena: njegova je Kri t ika temelja psiho-logije kri t ika spekulat ivne psihologije u ime konkre tne psihologije. Poliizerove su teme od S a n r e a mogle biti t re t i rane kao »filozofemi«: on ni je napust io svoju in-spiraci ju: kad sar t rovski historicizam obara »totalitet" aps t rakc i je dogmatskog marksizma u teoriji konkretnog subjekt ivi te ta , on također obnavlja na drugim mjes t ima i o drugim predmet ima , jedan »obrat« koji od Feuerbacha do mladoga Mar.\a i Poliizera samo zadržava, pod pr ividom svoje kri t ike, jednu te istu problemat iku .

144

kal izam) ili p o v j e r a v a j u ć i po l i t i čko j sv i jes t i i p o l i t i č k o m od-r e đ e n j u e k o n o m s k i d e t e r m i n i z a m (vo lun ta r i zam) . J e d n o m ri-j e č j u , a k o p o s t o j e dva razl ič i ta nač ina da se n a d g r a d n j a iden-t i f ic i ra s i n f r a s t r u k t u r o m ili sv i j e s t s e k o n o m i j o m — j e d a n ko j i u sv i jes t i i pol i t ic i vidi s a m o e k o n o m i j u , d o k d r u g i ispu-n j u j e e k o n o m i j u p o l i t i k o m i sv i ješću — uv i j ek p o s t o j i s a m o j e d n a struktura i d e n t i f i k a c i j e k o j a je na d j e lu , s t r u k t u r a pro-b l e m a t i k e k o j a teorijski i den t i f i c i r a , svodeći j e d n u na d rugu , p r i s u t n e raz ine . Ta z a j e d n i č k a s t r u k t u r a t e o r i j s k e p r o b l e m a -tike p o s t a j e v id l j i vom kad se a n a l i z i r a j u ne t e o r i j s k e ili poli-t ičke intencije m e h a n i c i z m a - e k o n o m i z m a , s j e d n e s t r a n e , i h u m a n i z m a - h i s t o r i c i z m a , s d r u g e s t r ane , nego u n u t r a š n j a lo-gika n j i h o v a p o j m o v n o g m e h a n i z m a .

N e k a mi b u d e d o p u š t e n a još j e d n a p r i m j e d b a o o d n o s u h u m a n i z m a i h i s to r i c i zma . Posve j e j a s n o da je mo-guće zamis l i t i neh i s to r i c i s t i čk i h u m a n i z a m j e d n a k o kao ni n e h u m a n i s t i č k i h i s t o r i c i z a m . N a r a v n o , o v d j e uv i j ek govor im s a m o o teorijskom h u m a n i z m u i h i s to r i c i zmu , p r o m a t r a n i m u n j i h o v o j f u n k c i j i teorijskog utemeljivanja znanos t i i ma rk -s i s t ičke f i lozof i je . D o v o l j n o je ž ivje t i u m o r a l u ili re l igi j i , ili u o n o j m o r a l n o - p o l i t i č k o j ideologi j i ko j a se naziva soci ja lde-m o k r a c i j o m da bi se us t anov i l a humanistička ili nehistorici-stička i n t e r p r e t a c i j a M a r x a : t r eba s a m o p roč i t a t i M a r x a u »svjet lu« t e o r i j e o » l j u d s k o j p r i rod i« , bila ona re l ig i j ska , eti-čka ili a n t r o p o l o š k a (usp. Calveza i Bigoa, kao i M. Rube la , n a k o n s o c i j a l d e m o k r a t a L a n d s h u t a i Mayera , p rv ih izdavača Mar.vovih Ranih radova). Svest i Kapital n a e t i čku i n s p i r a c i j u d j e č j a je igra, m a k a k o se m a l o o s l a n j a l o na r a d i k a l n u an t ro -po log i ju Rukopisa iz 1844. Ali može se i o b r n u t o : zamisl i t i m o g u ć n o s t lustoricističkog nehumanističkog č i t a n j a M a r x a — baš u t o m s m j e r u , u k o l i k o ga d o b r o r a z u m i j e m , teže glav-ni Col le t t i jev i n a p o r i . Da bi se d o p u s t i l o to h i s to r i c i s t i čko ne-h u m a n i s t i č k o č i t a n j e M a r x a p o t r e b n o je, u p r a v o kao š to to čini Collet t i , odbac i t i da se j e d i n s t v o p r o i z v o d n e snage /od-nosi p r o i z v o d n j e , k o j e tvori bit povi jes t i , svodi na j ednos tav -nu p o j a v n o s t l j u d s k e , m a k a r i h i s to r i z i r ane p r i r o d e . Ali osta-v imo po s t r a n i te dv i j e mogućnos t i .

J e d i n s t v o h u m a n i z m a i h i s t o r i c i zma p r e d s t a v l j a , to t r e b a j a s n o reći, n a j o z b i l j n i j e i skušen j e , jer b a r e m privi-dno p r i s k r b l j u j e n a j v e ć e t e o r i j s k e p r e d n o s t i . U s v o đ e n j e cje-l o k u p n e s p o z n a j e na d r u š t v e n o - h i s t o r i j s k e o d n o s e može se p o t a j n o uvest i d r u g a j edna r e d u k c i j a ko j a odnose proizvod-nje p r o m a t r a n a p r o s t o kao l j u d s k e odnose : 7 . Ta d r u g a reduk-c i ja poč iva na j e d n o j »očiglednost i« : n i je li pov i jes t sasvim »l judski« f e n o m e n i ne i z j a v l j u j e li Marx , navodeć i Vicoa, da j e l j ud i m o g u spozna t i za to š to su j e oni svu »stvorili«? Ta »očiglednost« poč iva m e đ u t i m na o s o b i t o j p r e t p o s t a v c i : da su »akter i« pov i j e s t i a u t o r i svoga t eks ta , s u b j e k t i svo j e pro-

21 Ta je obmana uobičajena u svim humanis t ičkim interpretaci jama marks izma.

j y Kako čitati kap i t a i 145

i z v o d n j e . Ali i ta p r e t p o s t a v k a i m a svu s n a g u »oč ig lednos t i« ; p r o t i v n o o n o m e š to n a m s u g e r i r a t e a t a r , k o n k r e t n i su l j u d i u p o v i j e s t i a k t e r i u loga č i j i su o n i a u t o r i . D o v o l j n o je zane-m a r i t i režisera p a d a g l u m a c - p i s a c liči p o p u t b r a t a s t a r o m A r i s t o t e l o v u s n u : l i j e čn iku -ko j i - s e - sam- l i j e č i ; i d a se odnosi proizvodnje, k o j i su i p a k d o i s t a r ež i se r i p o v i j e s t i , s v e d u n a j e d n o s t a v n e ljudske odnose. N e o b i l u j e li Njemačka ideolo-gija f o r m u l a m a o t i m » s t v a r n i m l j u d i m a « , o t im » k o n k r e t n i m i n d i v i d u a m a « k o j e su , »čv r s to u s i d r e n e n o g a m a na zeml j i « , i s t i n sk i s u b j e k t i p o v i j e s t i ? N e i z j a v l j u j u li Teze o Feuerbachu d a j e o b j e k t i v n o s t p o s v e l j u d s k i r e z u l t a t » p r a k t i č k o - o s j e t i l -ne« d j e l a t n o s t i s u b j e k a t a ? D o v o l j n o j e d a se t o j l j u d s k o j p r i -r o d i p r i d a j u a t r i b u t i » k o n k r e t n e « h i s t o r i č n o s t i , k a k o bi se i zb j eg l a a p s t r a k c i j a i f i k s i z a m t e o l o š k i h ili m o r a l n i h a n t r o p o -log i ja , p a d a se xMar.\a d o s e g n e u s a m o j s rž i n j e g o v e p o s t o j -b i n e : h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a . T a će se l j u d s k a p r i r o d a d a k l e s h v a t i t i k a o p r o i z v o d p o v i j e s t i , k a o n e š t o š to se za je -d n o s n j o m e m i j e n j a , j e r č o v j e k se, s m a t r a l i su to već f i lo-zof i P r o s v j e t i t e l j s t v a , m i j e n j a s r e v o l u c i j a m a s v o j e p o v i j e s t i , i d o n a j i n t i m n i j i h j e s v o j i h s p o s o b n o s t i (vida, s l u h a , p a m -ć e n j a , r a z u m a i tcl , š to su već t v rd i l i H e l v e t i u s i R o u s s e a u p r o t i v D i d e r o t a , č e m u j e i F e u e r b a c h p o s v e t i o z n a č a j a n d io s v o j e f i l ozo f i j e , a n a č e m u se d a n a s i s k u š a v a g o m i l a k u l t u r a -l i s t i čk ih a n t r o p o l o g a ) p o d l o ž a n u t j e c a j u d r u š t v e n i h p ro izvo-d a s v o j e o b j e k t i v n e p o v i j e s t i . P o v i j e s t s t o g a p o s t a j e p r e o b r a -ž a v a n j e l j u d s k e p r i r o d e , k o j a o s t a j e i s t i n s k i s u b j e k t pov i j e -st i k o j a j u p r e o b r a ž a v a . N a t a j će se n a č i n p o v i j e s t uves t i u l j u d s k u p r i r o d u d a bi se s u v r e m e n e l j u d e u č i n i l o h i s t o r i j -s k i m u č i n c i m a č i j i su on i s u b j e k t i ali — i u p r a v o se tu sve o d l u č u j e — o d n o s e p r o i z v o d n j e i d r u š t v e n o - p o l i t i č k e i ideo-lo ške o d n o s e sves t će se n a h i s t o r i z i r a n e »ljudske odnose«, to j e s t na m e đ u l j u d s k e , i n t e r s u b j e k t i v n e o d n o s e . T a k a v j e iza-b r a n i t e r e n h i s t o r i c i s t i č k o g h u m a n i z m a . T a k v a j e n j e g o v a ve l ika p r e d n o s t : v r a t i t i Mar . \ a u s t r u j u j e d n e n j e m u p r e t -h o d n e i deo log i j e , r o đ e n e u X V I I I s t o l j e ć u , o d u z e t i m u zaslu-gu za o r i g i n a l n o s t r e v o l u c i o n a r n o g t e o r i j s k o g r a s k i d a i č e s t o ga č a k u č i n i t i p r i h v a t l j i v i m za m o d e r n e o b l i k e » k u l t u r n e « i d r u g e a n t r o p o l o g i j e . T k o sve u n a š e v r i j e m e n e zaziva t a j h i s t o r i c i s t i ć k i h u m a n i z a m , v j e r u j u ć i p r i t o m d a se d o i s t a po-ziva na M a r x a , p r e m d a n a s t a k v a i d e o l o g i j a u d a l j u j e od Mar . \ a?

M e đ u t i 111, n i j e s t i m u v i j e k b i lo t ako , b a r e m poli-lićki govoreći. R e k a o s a m z a š t o j e i k a k o h i s t o r i c i s t i ć k o - h u -m a n i s t i č k a i n t e r p r e t a c i j a m a r k s i z m a n a s t a l a u s l u t n j a m a i na t r a g u R e v o l u c i j e 1917. O n a j e t a d a i m a l a s m i s a o ž e s t o k e p o b u n e p r o t i v m e h a n i c i z m a i o p o r t u n i z m a D r u g e i n t e r n a c i o -na le . O n a j e i z r a v n o p o z i v a l a n a s v i j e s t i v o l j u ljudi k a k o bi o d b a c i l a r a t , s r u š i l a k a p i t a l i z a m i p r o v e l a r e v o l u c i j u . O n a j e b e z o b z i r n o o d b a c i v a l a sve š to je , u samoj teoriji, m o g l o od lo-

146

žiti ili p r iguš i t i t a j u r g e n t n i poziv na h i s t o r i j s k u o d g o v o r n o s t zb i l j sk ih l j ud i b a č e n i h u r evo luc i ju . Ona je, na isti nač in , za-h t i j e v a l a teoriju svoje volje. Zbog toga j e o n a p r o k l a m i r a l a r a d i k a l n i p o v r a t a k Hege lu (mladi Lukacs , K o r s c h ) i razra-dila t e o r i j u k o j a Marxovo u č e n j e s t av l j a u o d n o s d i r e k t n o g izraza s r a d n i č k o m k l a s o m . Iz toga v r e m e n a d a t i r a p o z n a t a o p r e k a i z m e đ u »bu ržoaske znanos t i« i »p ro l e t e r ske znanos t i« , u k o j o j t r i u m f i r a idea l i s t i čka i v o l u n t a r i s t i č k a i n t e p r e t a c i j a m a r k s i z m a kao izraza i i sk l juč ivog p ro izvoda p r o l e t e r s k e p r a k s e . T a j j e » l jevičarski« h u m a n i z a m označavao p ro le ta r i -j a t kao m j e s t o i m i s i o n a r a l j u d s k e bi t i . Ukol iko je n j e m u bi la d o d i j e l j e n a h i s t o r i j s k a u loga da č o v j e k a os lobod i njego-va » o t u đ e n j a « , to j e t r eba lo izvršit i p u t e m negac i j e l j u d s k e bi t i k o j e j e on b io a p s o l u t n a ž r tva . Savez f i lozof i j e i prole-t a r i j a t a , n a g o v i j e š t e n Mar . \ovim m l a d e n a č k i m t eks tov ima , p r e s t a o je b i t i s avezom i z m e đ u d v a j u m e đ u s o b n o i zvan j sk ih d i je lova . P r o l e t a r i j a t , p ro t iv svo je r a d i k a l n e negac i j e pobu-n j e n a l j u d s k a bi t , p o s t a o je r e v o l u c i o n a r n o m p o t v r d o m l jud-ske b i t i : p r o l e t a r i j a t je t ako bio filozofija na cijelu, a n j egova p r a k s a f i lozof i j a s a m a . Mar . \ova se uloga t a k o svela na to da to j d j e l a t n o j i ž iv l j eno j f i lozof i j i na n j e n o m r o d n o m m j e -s tu p r ip i š e j e d n o s t a v n i obl ik samosvijesti. Zbog toga se m a r k -s izam p rog la s io p r o l e t e r s k o m »znanošću« ili » f i lozof i jom«, i z ravn im iz razom, i z ravn im p r o i z v o d o m l j u d s k e b i t i od nje-zinog j e d i n o g h i s t o r i j s k o g tvorca , p r o l e t a r i j a t a . Kauck i jev-ska i l e n j i n i s t i č k a teza da j e m a r k s i s t i č k a t e o r i j a pro izvod spec i f i čne t e o r i j s k e p r a k s e izvan p r o l e t a r i j a t a , te o »unoše-nju« m a r k s i s t i č k e t e o r i j e u r a d n i č k i p o k r e t , bezobz i rno j e bi la o d b a č e n a i sve su t e m e s p o n t a n e i z m a poh i t a l e u mark -s izam kroz tu o t v o r e n u b r e š u : h u m a n i s t i č k i un ive rza l i zam p r o l e t a r i j a t a . Teorijski, t a j r evo luc iona rn i »human izam« i »his tor ic izam« u isti su se m a h pozivali na Hegela i na t ada d o s t u p n e Marxove m l a d e n a č k e t eks tove . Pre laz im na njego-ve po l i t i čke p o s l j e d i c e : s t anov i t e teze Rose L u x e m b u r g o im-p e r i j a l i z m u i n e s t a j a n j u z a k o n a »poli t ičke e k o n o m i j e « u so-c i j a l i s t i č k o m p o r e t k u , p r o l e t k u l t , k o n c e p c i j e » r adn i čke opo-zicije« itd. i u o p ć e »vo lun ta r izam« ko j i je d u b o k o , sve do pa-r a d o k s a l n i h ob l ika s t a l j i n i s t i čkog d o g m a t i z m a označio raz-d o b l j e d i k t a t u r e p r o l e t a r i j a t a u SSSR-u. Još i d a n a s t a j »hu-m a n i z a m « i t a j »his tor ic izam« p o b u đ u j u do i s t a revoluc ionar -ne o d j e k e u po l i t i čk im b o r b a m a š to ih vode n a r o d i t rećeg sv i j e t a k a k o bi post ig l i i ob ran i l i svo ju po l i t i čku nezavisnos t i k r enu l i s o c i j a l i s t i č k i m p u t e m . Ali s a m e te ideo loške i poli-t i čke p r e d n o s t i , kao š to j e s j a j n o p o k a z a o L e n j i n , n a p l a ć u j u se s t a n o v i t i m p o s l j e d i c a m a logike k o j u u p o t r e b l j a v a j u , a ko-j e ne i zb j ežno u d a n o m t r e n u t k u p ro izvode idea l i s t i čka i vo-l u n t a r i s t i č k a i s k u š e n j a u s h v a ć a n j u e k o n o m s k e i po l i t i čke p r a k s e — uko l iko ne izazovu, z a h v a l j u j u ć i p o g o d n i m okolno-s t i m a p o s r e d s t v o m nekog p a r a d o k s a l n o g , ali t a k o đ e r nužnog

147

o b r a t a , k o n c e p c i j e o b o j e n e r e f o r m i z m o m i o p o r t u n i z m o m , ili n a p r o s t o rev iz ion is t ičke .

To je u s tvar i s v o j s t v o svake ideološke koncepc i j e , pogo tovo a k o ona sebi p o d r e đ u j e j e d n u z n a n s t v e n u koncep-c i ju , o d v r a ć a j u ć i je od n j e z i n a smis l a k a k o bi je s tavi la p o d vlast » interesa« i zvan j sk ih n u ž n o s t i s p o z n a j e . U t o m smis lu , t j . pod u v j e t o m cla j o j se d a d e p r e d m e t o k o j e m u govori i ne z n a j u ć i to, h i s to r i c i zam n i j e bez t e o r i j s k e v r i j e d n o s t i : on pri-l ično d o b r o o p i s u j e j e d a n b i tn i a s p e k t svake ideologije k o j a svo j s m i s a o zadob iva od aktualnih i n t e r e s a s lužbi k o j i m a je p o d r e đ e n a . Ako ideologija ne iz ražava t o t a l n u o b j e k t i v n u bit svoga v r e m e n a (bit h i s t o r i j s k e s a d a š n j o s t i ) ona b a r e m m o ž e d j e l o v a n j e m lagan ih p o m a k a u n u t r a š n j i h n a g l a s a k a p r i l i čno d o b r o izrazi t i a k t u a l n e p r o m j e n e p o v i j e s n e s i t uac i j e , u s to je za raz l iku ocl z n a n o s t i i s t o v r e m e n o t eo r i j sk i z a t v o r e n a i poli-t ički sav i t l j iva i p r i l agod l j iva . Ona se dov i j a p r e m a po t re -b a m a v r e m e n a , ali bez p r i v i d n o g k r e t a n j a , z a d o v o l j a v a j u ć i se da s t a n o v i t o m n e o s j e t n o m i z m j e n o m vlas t i t ih u n u t r a š n j i h o d n o s a odrazi h i s t o r i j s k e p r o m j e n e k o j e m o r a a s imi l i r a t i i vodi l i . Dvoznačn i p r i m j e r »agg io rnamen ta« V a t i k a n a II b io bi d o v o l j a n da n a m za to d a d e e k l a t a n t a n dokaz : p o s l j e d i c a i znak j e d n e n e p o b i t n e evo luc i je , ali i s t o v r e m e n o v j e š t o preu-z i m a n j e pov i j e s t i u r u k e , z a h v a l j u j u ć i p r o n i c l j i v o i skor iš te-no j k o n j u k t u r i . I d e o l o g i j a se d a k l e m i j e n j a , ali n e o s j e t n o , č u v a j u ć i svoj ob l ik ideologi je ; ona se k reće , ali n e p o k r e t n i m p o k r e t o m koj i je o s t a v l j a na mjestu, na n j e z i n u p o p r i š t u i u n j e z i n o j ulozi ideologi je . Ona j e n e p o k r e t n o k r e t a n j e k o j e o d r a ž a v a i izražava, kao š to bi Hege l r e k a o za s a m u f i lozof i ju — ono š to se dešava u pov i j e s t i n i k a d ne p r e k o r a č u j u ć i svo je v r i j e m e — je r ona j e to v r i j e m e s a m o uzeto u z a r o b l j e n o s t i z r ca lnog od raza , u p r a v o za to da bi se tu l jud i uhvatili ^bog tog b i t nog razloga r e v o l u c i o n a r n i h u m a n i z a m o d j e k a revolu-c i je iz 1917. može d a n a s pos luž i t i kao ideološki o d r a z za ra-zličite po l i t i čke i t e o r i j s k e p r e o k u p a c i j e , j e d n e jo š s rodne , d r u g e v i še -man je t u đ e s v o j i m izvor ima .

T a j h i s to r i c i s t i čk i h u m a n i z a m može n p r . pos luži t i kao t e o r i j s k o j a m s t v o i n t e l e k t u a l c i m a b u r ž o a s k o g ili s i tno-b u r ž o a s k o g p o r i j e k l a ko j i sebi p o s t a v l j a j u , k a t k a d u auten-t ično d r a m a t i č n i m t e r m i n i m a , p i t a n j e o t o m e j e su li oni s p u n i m p r a v o m d j e l a t n i č lanovi j e d n e po n j i h o v u m i š l j e n j u ili b o j a z n i izvan n j i h z b i v a j u ć e pov i j e s t i . To je m o ž d a n a j d u -b l j e S a r t r e o v o p i t a n j e . Ono j e u p o t p u n o s t i s a d r ž a n o u dvo-s t r u k o j tezi cla je m a r k s i z a m » n e n a d m a š i v a f i lozof i j a našega v remena« a da ni j e d n o k n j i ž e v n o ili f i l ozof sko d j e l o ne vri-jed i ni t r e n u t k a t r u d a p r e d p a t n j o m b i j e d n i k a k o j e g impe-r i j a l i s t i čka e k s p l o a t a c i j a p r i m o r a v a na glad i a g o n i j u . Uzet u to j d v o s t r u k o j ob jav i v j e r n o s t i , ide j i m a r k s i z m a s j e d n e s t r a n e , s tvar i svih p o t l a č e n i h s d ruge , S a r t r e v j e r u j e da doi-s ta može igra t i neku ulogu s onu s t r a n u »Riječi« k o j e s tva ra

148

i drž i s m i j e š n i m a , u n e l j u d s k o j pov i j e s t i našega v r e m e n a , uz p o m o ć t e o r i j e »d i ja lek t ičkog« u m a ko j i c j e l o k u p n o j ( teori j -sko j ) r a c i o n a l n o s t i k a o i s v a k o j ( r evo luc iona rno j ) d i j a l ek t i c i p r i p i s u j e j e d i n s t v e n i t r a n s c e n d e n t a l n i izvor l j u d s k o g »pro-j ek t a« . H i s to r i c i s t i čk i h u m a n i z a m p o p r i m a t ako u S a r t r e a obl ik egza l t ac i j e za l j u d s k o m s l o b o d o m , u k o j o j , s l o b o d n o se a n g a ž i r a j u ć i u bo rb i , on s t u p a u z a j e d n i š t v o sa s l o b o d o m svih p o t l a č e n i h ko j i se, počevši od duge z a b o r a v l j e n e noći j o b o v s k i h p o b u n a , v j e č i t o b o r e za ma lo l j u d s k e sv je t los t i .

I s t i h u m a n i z a m , ko l iko se god u n j e m u p o m j e r a o nek i nag lasak , može pos luži t i za d r u g e s tvar i , p r e m a okolno-s t i m a i p o t r e b a m a : np r . p r o s v j e d p r o t i v g r e šaka i z ločina r a z d o b l j a »kul ta l ičnost i«, n e s t r p l j e n j e da ih se kazni , n a d a u i s t i n s k u soc i j a l i s t i čku d e m o k r a c i j u i td . K a d ti pol i t ički o s j e ć a j i žele sebi da t i t eo r i j sk i t e m e l j , oni ga uv i j ek t raže u i s t im t e k s t o v i m a i u i s t im p o j m o v i m a : u o v o m ili o n o m t e o r e t i č a r u p r o i z a š l o m iz vel ikog p e r i o d a n a k o n 1917. (i otu-da ta i z d a n j a m l a d o g a L u k a c s a i K o r c h a i ta s t r a s t za s tano-v i t im d v o s m i s l e n i m G r a m s c i j e v i m f o r m u l a m a ) , ili u Marxo-vim h u m a n i s t i č k i m t e k s t o v i m a — n j e g o v i m Ranim radovi-ma, u » s t v a r n o m h u m a n i z m u « , u »o tuđen ju« , u »konkre t -nom«, u » k o n k r e t n o j « pov i jes t i , f i lozof i j i ili psihologiji"5 .

S a m o k r i t i čko č i t a n j e Marxov ih Ranih radova i p r o d u b l j e n i s t u d i j Kapitala m o g u n a m r a z j a s n i t i s m i s a o i pog ibe l j i teorijskog h u m a n i z m a i h i s to r i c i zma ko j i su tuđi M a r x o v o j p r o b l e m a t i c i .

P r i s j e ć a m o se možcla po laz i š t a k o j e nas j e dovelo da se p r i h v a t i m o te anal ize n e s p o r a z u m a o povi jes t i . Nago-v i jes t io s a m da j e nač in na ko j i je M a r x misl io s a m o g sebe mogao proizići iz s u d o v a u k o j i m a on o d m j e r a v a zas luge i g r e š k e svo j ih p r e d h o d n i k a . I s t o v r e m e n o sam naglas io da Marxov teks t m o r a m o podvrć i ne n e p o s r e d n o m č i t a n j u već »simptomalnom« čitanju k a k o bi se tu, u p r i v i d n o m konti-n u i t e t u d i s k u r s a , raz luči le p u k o t i n e , p r azn ine i neusp j e s i s t rogos t i , m j e s t a g d j e je Marxov d i s k u r s s a m o ne- izrečeno n j egove š u t n j e š to i zb i ja u s a m o m n j e g o v o m d i s k u r s u . Is ta-kao s a m j e d a n od tih t e o r i j s k i h s i m p t o m a u oc j en i š to ju je Marx dao o o d s u t n o s t i p o j m a u n j egov ih p r e t h o d n i k a , od-s u t n o s t i pojma v iška v r i j e d n o s t i k o j u j e Marx »vel ikodušno« (kao š to kaže Engels ) p r o m a t r a o kao da se rad i o o d s u t n o s t i r i ječ i . U p r a v o s m o v id je l i š to se dešava s j e d n o m d r u g o m riječi, r i j eč i pov i j e s t , k a d se ona po jav i u k r i t i č k o m d i s k u r s u š to ga M a r x u p u ć u j e s v o j i m p r e t h o d n i c i m a . Ta r i j e č k o j a se čini p u n o m r i j e č j u u s tva r i je t eo r i j sk i p razna r i j eč , u nepo-s r e d n o s t i svo je oč ig lednos t i — ili, r a d i j e , o n a je p u n a ideolo-gije3'' k o j a tvori p o v r š i n u u to j p u k o t i n i s t rogos t i . O n a j tko

25 Usp. La Nouvelle Crit ique, s i r . 164 i sl i jedeće.

-< Ta j se s laća j , analogno, može usporediti sa s imptomom, lapsusom i snom koji je p rema Freudu »punina žudnje«.

149

či ta Kapital ne p o s t a v l j a j u ć i sebi k r i t i čko p i t a n j e n j egova p r e d m e t a , ne vidi u t o j r i j eč i k o j a m u »govori« n i k a k v u zlo-b u : on s l i j ed i posve p r o s t o d u š n o d i s k u r s k o j e m u ta r i j e č može bi t i p r v a r i j eč , ideološki d i s k u r s o pov i j e s t i , za t im hi-s to r ic i s t i čk i d i s k u r s . T e o r i j s k e i p r a k t i č k e k o n z e k v e n c i j e , kao š to s m o v id je l i i k a o š to j e r a z u m l j i v o , n e m a j u tu nev inos t . U j e d n o m e p i s t e m o l o š k o m i k r i t i č k o m č i t a n j u , n a p r o t i v , ne m o ž e m o a da pod t om i zgovo renom r i j e č j u ne z a p a z i m o šut-n j u k o j u ona p rek r iva , da ne v i d i m o p r a z n i n u o d u z e t e s t ro-gosti , b a r e m u d j e l i ću v r e m e n a , u m r a k u t eks t a ; u s k l a d u s t im ne m o ž e m o a da p o d t im d i s k u r s o m , p r i v i d n o k o n t i n u i r a -n i m ali z a p r a v o i s p r e k i d a n i m i p o d j a r m l j e n i m p r i j e t e ć o m p r o v a l o m j e d n o g o d b i j a j u ć e g d i s k u r s a , ne z a p a z i m o t ihi glas i s t i n skog d i s k u r s a , ne m o ž e m o a da ne o b n o v i m o n j egov teks t , k a k o b i s m o iznova uspos tav i l i n j egov d u b o k i kon t inu i -te t . To j e ono u č e m u u t v r đ i v a n j e k o n k r e t n i h t o č a k a izosta le Mar. \ove s t rogos t i tvor i j e d i n s t v o s p r i z n a n j e m te s t rogos t i ; n j e g o v a j e s t rogos t ono š to n a m o z n a č u j e n j e g o v e p r o p u s t e ; i u o d l e đ e n o m t r e n u t k u n j egove p r i v r e m e n e š u t n j e mi ne či-n i m o n i š t a d r u g o nego m u v r a ć a m o n j e g o v u r i j eč .

150

VI — EPISTEMOLOŠKE POSTAVKE »KAPITALA« (Mar.x, Engels )

N a k o n ove duže d i g r e s i j e rezimi-r a j m o n a š u ana l izu . Mi t r a ž i m o p rav i Marxov p r e d m e t .

Mi s m o ponajprije i spi ta l i t eks tove u k o j i m a Marx n a z n a č a v a svoje vlastito otkriće, i izdvoji l i p o j m o v e vr i jed-nos t i i v i ška v r i j e d n o s t i kao nos ioce toga o tk r i ća . Mora l i s m o ipak p r i m i j e t i t i da su u p r a v o ti p o j m o v i bili u z r o k o m nespo-r a z u m a , ne s a m o e k o n o m i s t a , nego i m a r k s i s t a , i to u pogle-du p r e d m e t a m a r k s i s t i č k e t eo r i j e po l i t i čke e k o n o m i j e .

Tek s m o kasnije ispi t ival i M a r x a kroz o c j e n u k o j u je on don io o s v o j i m p r e t h o d n i c i m a , o sn ivač ima k las ične po-l i t ičke e k o n o m i j e , n a d a j u ć i se cla će na t a j nač in ovu b o l j e r a z u m j e t i p u t e m o c j e n e n j e n e z n a n s t v e n e p r e t h i s t o r i j e . Tu s m o t a k o đ e r r a s p r a v l j a l i o n e j a s n i m ili n e s i g u r n i m definici-j a m a . Vid je l i s m o da A'larx n i j e došao do p r a v e s p o z n a j e poj-m a raz l ike k o j a ga o d v a j a od k las ične e k o n o m i j e , te da nas j e Marx , mis leć i ovu p o j m o v i m a k o n t i n u i t e t a s a d r ž a j a , bac io ili u o b i č n u raz l iku ob l ika , d i j a l e k t i k u , ili u o snov icu te he-gelovske d i j a l ek t i ke , o d r e đ e n o ideo loško s h v a ć a n j e pov i jes t i . Odred i l i s m o t e o r i j s k e i p r a k t i č k e p o s l j e d i c e tih dvosmisle-nost i , v id je l i da se ta n e j a s n o s t odnos i ne s a m o na defini-c i ju spec i f i čnog p r e d m e t a Kapitala, nego i s t o v r e m e n o i na d e f i n i c i j u p r a k t i č k o g i t e o r i j s k o g u Marxa , o d n o s a n jegove t eo r i j e s p r e t h o d n i m a — u k r a t k o na t e o r i j u z n a n o s t i i teo-r i j u pov i j e s t i znanos t i . Tu više n e m a m o posla s a m o s teori-j o m po l i t i čke e k o n o m i j e i povi jes t i , ili h i s t o r i j s k i m mater i -j a l i z m o m , već s t e o r i j o m znanos t i i s pov i j e šću znanos t i , ili d i j a l e k t i č k i m m a t e r i j a l i z m o m . I vidimo, ako to n i j e krivo, da p o s t o j i b i t a n o d n o s i z m e đ u onog š to Marx p o k a z u j e u t eo r i j i p o v i j e s t i i o n o g a š to on p o k a z u j e u f i lozof i j i . Mi to vidimo b a r e m u s l i j e d e ć e m : p o t r e b n a je s a m o o b i č n a praz-n ina u s i s t e m u p o j m o v a h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a , pa da se o d m a h u s p o s t a v i p u n i n a j edne f i lozofske ideologi je , empi-r i s i i čka ideologi ja . Tu p r a z n i n u m o ž e m o uoči t i s a m o a k o je oč i s t imo od e v i d e n t n o s t i ideo loške f i lozof i j e š to je i s p u n j a . M o ž e m o s t r o g o o d r e d i t i n e k e z n a n s t v e n e p o j m o v e ko j i su M a r x u jo š n e d o s t a j a l i , s a m o p o d a p s o l u t n i m u v j e t o m cla upo-z n a m o ideološki k a r a k t e r f i lozofsk ih p o j m o v a ko j i su se na-

si lno uvukl i ; u k r a t k o , pod a p s o l u t n i m u v j e t o m da se otpo-čnu i s t o d o b n o de f in i r a t i p o j m o v i m a r k s i s t i č k e f i lozof i j e ko j i su u s t a n j u u p o z n a t i i p r e p o z n a t i i deo lošk im f i lozof ske poj-move ko j i n a m p r i k r i v a j u s l abos t z n a n s t v e n i h p o j m o v a . I evo nas s t iže t e o r i j s k a s u d b a : n e m o g u č e j e n a i m e čitati Mar-xov z n a n s t v e n i govor a da se i s t o v r e m e n o ne p iše , s l u ša juć i n j egov vlas t i t i d ik t a t , t eks t j e d n o g d r u g o g govora , ko j i je n e r a z d v o j a n od p rvoga , ali i od n j ega o d i j e l j e n : govor o Mar-xovoj filozofiji.

D o t a k n i m o s a d a treći moment tog p i t a n j a . Kapi-tal, Engelsovi p redgovor i , n e k a p i s m a i b i l j e š k e o W a g n e r u s a d r ž e ono š to nas vodi p l o d o n o s n o m p u t u . To š to s m o do s a d a de f in i ra l i kao nega t i vno u Marxa , sad ć e m o o tk r iva t i kao pozi t ivno .

Z a d r ž i m o se p o n a j p r i j e n a o b i č n i m p r i m j e d b a m a o terminologiji. Pozna to n a m je da je M a r x u p u t i o p r igovor Smi t l ru i R i c a r d u zbog n j i h o v a n e p r e k i d n o g miješanja v iška v r i j e d n o s t i s ob l i c ima n j e g o v a n a s t a n k a : p r o f i t o m , r e n t o m i k a m a t a m a . Ana l izama vel ikih e k o n o m i s t a n e d o s t a j e dak le j e d n a riječ. K a d ih M a r x či ta , on uvod i tu r i j e č k o j a n j i h o v u t e k s t u n e d o s t a j e , 3. tO jC višak v r i j e d n o s t i . T a j p r i v i d n o bez-n a č a j a n čin u v o đ e n j a j e d n e o d s u t n e riječi nos i u sebi ipak z n a č a j n e t e o r i j s k e pos l j ed i ce : ta r i j e č od i s t a i n i j e r i j eč nego pojam, j e d a n t eo r i j sk i p o j a m ko j i je o v d j e predstavnik no-vog p o j m o v n o g sus t ava k o j e m o d g o v a r a p o j a v a j e d n o g no-vog p r e d m e t a . Svaka je r i j eč p o j a m , ali svaki p o j a m n i j e t eo r i j sk i p o j a m , i svaki t eo r i j sk i p o j a m ne p r e d s t a v l j a novi p r e d m e t . Ako j e r i j e č v išak v r i j e d n o s t i u t o m pog l edu zna-č a j n a , do tog dolazi za to š to ona i z ravno p o g a đ a s t r u k t u r u p r e d m e t a č i ja se s u d b i n a dak le igra u t o m nazivu. Malo je važno š to sav t a j p o s l j e d a k u o p ć e n i j e p r i s u t a n d u h u i p e r u Marxovu kad on p r e k o r a v a S m i t h a i R i c a r d a da su tu riječ preskoči l i . Marx , kao i svako drug i , ne može sve reći od jed -n o m : važno je da on drugdje kaže ono š to ne kaže govoreći to tu. Ni je dak le m o g u ć e p o s u m n j a t i u to da Marx n i j e osje-tio kao t eo r i j sk i z a h t j e v p rvoga r e d a n e o p h o d n o s t s t v a r a n j a a d e k v a t n e z n a n s t v e n e terminologije, t j . k o h e r e n t n o g su s t ava o d r e đ e n o g nazivl ja , u k o j e m u ne s a m o da bi u p o t r e b l j e n e r i j eč i bi le p o j m o v i , nego bi nove r i ječ i pos t a l e p o j m o v i m a š to bi određ iva l i novi p r e d m e t . P ro t iv W a g n e r a ko j i m i j e š a upo-t r e b n u v r i j e d n o s t s v r i j e d n o š ć u , M a r x piše ( I I I , 249—250):

»Jedina jasna s t va r k o j u na l az imo u to j n j e m a č k o j zbrc i r i j eč i j e s t u t o m da, ako j e p r o m a t r a m o u doslovnom smislu, riječ v r i j e d n o s t (Wert , Wirrđe) n a j p r i j e se odnos i l a na s a m e ko r i sne p r e d m e t e ko j i su p o s t o j a l i odavna , čak kao »proizvodi rada« , p r i j e nego su pos ta l i r o b o m . Ali to j e u o d n o s u s naučnom definicijom »v r i j ednos t - roba« , pa se t ako r i j e č sol u s t a r ih n a r o d a p o n a j p r i j e odnos i l a n a d o m a ć u , je-s t ivu sol, i da j e t ako p r e m a t o m e šećer, i td . n a k o n P l in i j a s m a t r a n a vrstom soli, itd.« (250) i m a l o d a l j e :

152

»To nas s j e ć a s t a r i h a l k e m i č a r a p r i j e r a đ a n j a ke-m i j e kao n a u k e : kako j e d o m a ć i mas l ac ko j i se u svakodnev-n o m ž ivo tu k r a t k o zove m a s l a c e m ( p r e m a n o r d i j s k o m obi-č a j u ) m e k , oni su ga nazval i mas lo , k lora t i , c inkov mas lac , a n t i m o n o v m a s l a c itd.« (249)

T a j je t eks t p o t p u n o j a s a n , j e r on r a z l i k u j e »do-slovni smisao« r i j eč i od n j e n o g n a u č n o g z n a č e n j a , po jmov-nog, na osnovic i t e o r i j s k e r e v o l u c i j e p r e d m e t a n a u k e (kemi-ja) . Ako Mar.\ p red laže novi predmet, on n u ž n o m o r a dat i i o d g o v a r a j u ć u n o v u p o j m o v n u terminologiju5 '1 .

To j e n a r o č i t o d o b r o vidio Enge ls u j e d n o m dije-lu svog p r e d g o v o r a e n g l e s k o m i z d a n j u Kapitala (1886) (I, 35—36^:

» Ipak o s t a j e t eškoća k o j u n i s m o mogl i č i taocu p r i š t e d j e t i , to je n a i m e u p o r a b a o d r e đ e n i h izraza u smis lu koj i se ne r a z l i k u j e s a m o od u p o r a b e u ob ičnu govoru , nego i od jezika obične političke ekonomije. Ali to je bilo neiz-bježno.

Svako novo s h v a ć a n j e neke znanos t i donos i revo-luc i ju u s t r u č n i m iz raz ima (Fachausclr i icken) te znanos t i . Ovo n a j b o l j e p o t v r đ u j e k e m i j a , u k o j o j se c j e l o k u p n a t e rmino lo-g i ja (Terminolog ie ) r a d i k a l n o m i j e n j a gotovo svak ih dvade-set g o d i n a i u k o j o j će se t e ško naći nek i o r g a n s k i s p o j ko-ji n i j e prež iv io niz raz l ič i t ih imena . Pol i t ička e k o n o m i j a za-dovo l j ava la se u g l a v n o m t i m e da p r e u z i m a izraze t rgovačkog i i n d u s t r i j s k o g života o n a k o kao ih j e za t ica la te cla s n j i m a o p e r i r a , p r e v i đ a j u ć i da se na taj način zatvorila u uski krug ideja koje su tim riječima bile izražavane.

T a k o ni k las ična po l i t i čka e k o n o m i j a , p r e m d a pot-p u n o s v j e s n a cla su i r e n t a i p r o f i t s a m o p o d o d j e l j c i , k o m a d i onog n e p l a ć e n o g d i j e l a p ro i zvoda k o j i r a d n i k m o r a dava t i p o d u z e t n i k u (p rvom, p r e m d a ne i p o s l j e d n j e m i sk l j uč ivom p r i s v a j a č u pro izvoda 1 , ipak nije nikad izišla iz uobičajenih pojmova (iibliche Begrifje) profita i rente, nije nikada ovaj neplaćeni dio proizvoda (koj i Marx naziva v i škom v r i j ednos t i ) ispitala u njegovoj ukupnosti kao cjelinu. S toga n i j e n i k a d a došla do jasnoga razumijevanja n j e g o v a p o d r i j e t l a i n j egove p r i r o d e , kao ni z a k o n a ko j i r e g u l i r a j u n a k n a d n u r a s p o d j e l u n j e g o v e v r i j e d n o s t i . S l ično se i c i je la i n d u s t r i j a , uko l iko n i j e p o l j o p r i v r e d a ili obr t, bez raz l ike o b u h v a ć a i z r azom m a n u f a k -tura , č ime se b r i še r az l ika i z m e đ u dva vel ika i b i t n o razli-či ta r a z d o b l j a e k o n o m s k e h i s t o r i j e : r a z d o b l j a p r a v e m a n u f a k -tu re k o j a j e poč iva la na p o d j e l i r u č n o g r ada , te r a z d o b l j a m o d e r n e i n d u s t r i j e k o j a počiva na s t r o j e v i m a . M e đ u t i m po sebi j e r a z u m l j i v o cla teorija koja modernu kapitalističku proizvodnju smatra samo prolaznim stadijem u ekonomskoj povijesti čovječanstva, mora upotrebljavati drugačije izraze

Kapital I, predgovor, p. 17, Mar.\ tu govori o .-.stvaranju nove terminologije«.

153

od onih na koje su navikli pisci koji taj oblik proizvodnje smatraju neprolaznim i konačnim'1

Z a u s t a v i m o se na g l avn im t v r d n j a m a ovoga t eks t a : 1. svaka r e v o l u c i j a u p r e d m e t u uvlači n u ž n u revo-

luc i ju u n j e n o j t e r m i n o l o g i j i (novi a s p e k t znanos t i ) ; 2. svaka j e t e r m i n o l o g i j a vezana uz o d r e đ e n i k r u g

ide ja , š to m o ž e m o p reves t i govoreć i : svaka je t e r m i n o l o g i j a f u n k c i j a t e o r i j s k o g su s t ava ko j i ovo j služi kao osnovica , sva-ka t e r m i n o l o g i j a s o b o m nosi o d r e đ e n i o s t a n i c e n t eo r i j sk i s i s t em;

3. k las ična po l i t i čka e k o n o m i j a bi la je z a t v o r e n a u o d r e đ e n k r u g j e r j e po i s tov j eć iva l a svo j s i s t em ide j a i svo-ju t e r m i n o l o g i j u ;

4. r e v o l u c i o n i r a j u ć i k las ičnu t e o r i j u e k o n o m i j e , Marx j e n u ž n o m o r a o r evo luc ion i r a t i i n j e n u t e r m i n o l o g i j u ;

5. o s j e t l j i va j e točka te r e v o l u c i j e u p r a v o višak vri-jednosti; k a k o j e n isu misl i l i kao r i j e č k o j a bi bila p o j a m p r e d m e t a , k las ični su e k o n o m i s t i os ta l i u m r a k u , za točenic i r i ječ i k o j e su bile tek ideološki ili e m p i r i j s k i p o j m o v i eko-n o m s k e p r a k s e ;

6. u d r u g o m d i j e lu Enge l s p o k a z u j e r az l iku u ter-minolog i j i k o j a pos to j i i z m e đ u k las ične po l i t i čke e k o n o m i j e i Marxa , kao raz l iku u s h v a ć a n j u p r e d m e t a ko jeg su klasici s m a t r a l i v j e č n i m , a M a r x p r o l a z n i m . Mi z n a d e m o š to va l j a misl i t i o t o m u .

I p o r e d te z a d n j e s labos t i , ova j j e teks t vr lo zna-č a j a n , j e r u k a z u j e na b l i sku zav isnos t i zmeđu predmeta odre-đene n a u č n e disc ip l ine , s j e d n e s t r a n e , i s i s t e m a n j e n e ter-mino log i j e i s i s t e m a n j e n i h ide ja s d r u g e s t r a n e . On d a k l e is t iče b l i sk i o d n o s i z m e đ u p r e d m e t a , t e r m i n o l o g i j e i p o j m o v -nog s u s t a v a ko j i o v o m u odgova ra , o d n o s ko j i — b u d u ć i cla je p r e d m e t j e d n o m i z m i j e n j e n (kad j e dob io svo je »nove vido-ve«) — m o r a nužno izazvati o d g o v a r a j u ć u p r o m j e n u u siste-m u ide ja i p o j m o v n o m naz iv l ju .

K a ž i m o dak le cla Enge l s p o s t a v l j a p o s t o j a n j e jed-nog n u ž n o g f u n k c i o n a l n o g o d n o s a i zmeđu prirode predmeta, prirode teorijske problematike i prirode pojmovnog nazivlja.

T a j se o d n o s još b o l j e p o k a z u j e u j e d n o m d r u g o m E n g e l s o v o m teks tu , u p r e d g o v o r u d r u g o j knj iz i Kapitala, š t o se može iz ravno povezat i s M a r x o v o m ana l i zom z a b l u d e kla-s ičnih e k o n o m i s t a o plaći (1 1.206).

U tom t eks tu Enge l s j a s n o p o s t a v l j a p i t a n j e : »Više je s t o l j e ća već p r o š l o o t k a k o k a p i t a l i s t i č k o

d r u š t v o pro izvodi višak v r i j e d n o s t i , pa se p o m a l o dolazi do toga da se po razmis l i o n j e g o v u p o s t a n k u . Prvo glediš te bi-lo je o n a k v o kakvo je p ro izaš lo iz n e p o s r e d n e t rgov inske

Taj je tekst vrlo značajan i gotovo p r imje ran On nam daje posve drugu koncepciju o Engelsovoj izvanrednoj epis temološkoj osjetl j ivosti od one koju u drugim okolnost ima imamo Bit ćemo u mogućnosti upozorit i na Engelsovu teor i jsku genijalnost koja je daleko od s ta ja l iš ta da je on bio samo tumač drugo-razredne važnosti u odnosu na MarNa,

154

p r a k s e : v išak v r i j e d n o s t i p o s t a j e iz p o d i z a n j a v r i j e d n o s t i pro-izvoda. To j e bilo m i š l j e n j e m e r k a n t i l i s t a , ali je već J a m e s S t u a r t u v i đ a o da u t o m s l u č a j u ono š to j e d a n dobiva , d rug i m o r a n u ž n o gubi t i . To se g lediš te j o š dugo održa lo , poseb ice u soc i j a l i s t a ; A. S m i t h ga i s t j e r u j e iz k las ične ekonomi j e .« (IV, 15)

Enge l s p o k a z u j e da su S m i t h i R i c a r d o poznaval i p o r i j e k l o kap i t a l i s t i čkog viška v r i j e d n o s t i . P r e m d a oni nisu odvajali višak vrijednosti kao takav, kao posebnu kategori-ju od pojedinačnih oblika koje ovaj uzima u profitu i zemljiš-noj renti« (IV, 16) oni su ipak »stvorili« t e m e l j n o nače lo m a r k s i s t i č k e t e o r i j e Kapitala, v i ška v r i j e d n o s t i .

Odavde proiz lazi p i t a n j e e p i s t e m o l o š k o g k a r a k : t e ra :

Š to je novog r e k a o Marx o v i šku v r i j e d n o s t i ? K a k o to da je m a r k s i s t i č k a t e o r i j a v iška v r i j edno-

st i o d j e k n u l a p o p u t g r o m a iz v e d r a neba , i to u sv im civili-z i r a n i m z e m l j a m a , d o k su se t eo r i j e n j egov ih soc i j a l i s t i čk ih p re t eča , pa i R o d b e r t u s a , i spuca le n a p r a z n o ?

Enge l sova t v r d n j a o č u d e s n o m d j e l o v a n j u j e d n e nove t eo r i j e , »uda r g r o m a iz ved ra neba« , z a n i m a nas kao g r u b i p o k a z a t e l j novuma u Marxa . O v d j e više n i su u p i t a n j u ekv ivokne raz l ike (čvrst i e t e r n i t a r i z a m , pov i j e s t u k r e t a n j u ) ko j ima je M a r x h t io izrazit i svoj o d n o s p r e m a e k o n o m i s t i m a . Enge l s ne ok l i j eva : on izravno p o s t a v l j a p r av i p r o b l e m Marxo-va e p i s t e m o l o š k o g raskida s k l a s i č n o m e k o n o m i j o m ; on ga p o s t a v l j a na n a j z g o d n i j e m j e s t o , i s t o v r e m e n o n a j p a r a d o k s a l -n i je , a to j e višak vrijednosti. Višak v r i j e d n o s t i i n i j e nov, j e r ga j e već »iznašla« k l a s i čna e k o n o m i j a . Enge l s dak le posta-vl ja p i t a n j e novog u M a r x a p o v o d o m j e d n e r ea lnos t i k o j a , u n jega , ruje nova! U p o s e b n o m s h v a ć a n j u tog pitanja izbi ja Enge l sov gen i j e : on izlaže p i t a n j e u n j egovu z a d n j e m upo-r i š tu , ne uzmičuć i ; on ga izlaže i t a m o g d j e se p i t a n j e javi lo u ob l iku v las t i t a odgovora; t a m o g d j e je, š toviše, odgovor oči-g ledno p r i j e č i o p o s t a v l j a n j e m a i n a j m a n j e g p i t a n j a ! On ima h r a b r o s t i pos tav i t i p i t a n j e novos t i ne-novog j e d n e r ea lnos t i ko j a se p r e d s t a v l j a u dva različita govora, t j . p i t a n j e o teo-rijskom modalitetu te »realnost i« u p i s a n e u dva t e o r i j s k a go-vora . D o v o l j n o je p roč i t a t i n j egov odgovor da se shva t i kako on n i j e p i t ao iz zlobe, ili s l u č a j e m , nego u p o d r u č j u j e d n e teori-je z n a n o s t i k o j a se zasn iva na teor i j i pov i jes t i znanos t i . Us-p o r e d b a s p o v i j e ć u k e m i j e jes t 10 š to m u o m o g u ć a v a fo rmu-lirat i p i t a n j e i da t i odgovor .

Š to je d a k l e novoc r e k a o Marx o v išku v r i j ednos -ti?

To n a m na j e d n o m p r i m j e r u može pokaza t i povi-j e s t k e m i j e .

K r a j e m p roš log s to l j eća još je v ladala , kao š to svak znade , f log i s t i čka t e o r i j a k o j a j e p o j a š n j a v a l a p r i r o d u

155

svakog s a g o r i j e v a n j a , govoreći cla se p r i s a g o r i j e v a n j u j e d n o g t i je la o s l o b a đ a d r u g o h i p o t e t i č k o t i je lo, a p s o l u t n o gorivo, ko-j e m u se d a j e ime f log i s ton . T o m se t e o r i j o m mogla ob jas -ni t i već ina t a d a p o z n a t i h k e m i j s k i h p o j a v a , p r e m d a se u odre-đ e n i m s l u č a j e v i m a ipak vrš i lo n a s i l j e n a d č i n j e n i c a m a .

I evo, Pr ies t l ev j e 1774. p o k a z a o j e d n u v r s t u z r a k a ko j i je b io » tako čis t ili t a k o s l o b o d a n o d f log i s tona , da j e o b i č a n z r a k u u s p o r e d b i s n j i m izgledao već pokva ren« . On ga je nazvao »def logis t iz i rani z rak«. Malo za t im, Scheele je u Š v e d s k o j p o k a z a o is tu v r s t u z r a k a i d o k a z a o n j e g o v o pos to-j a n j e u a t m o s f e r i , š t ov i še , on j e u s t v r d i o da t a j pl in n e s t a j e kad u n j e m u izgara t i je lo , ili kad izgara n e k o t i je lo u obič-n o m z r a k u , te ga je nazvao » v a t r e n i m z r a k o m « . . .

P r ies t l ey i Schee le su o b o j i c a p r ikaza l i kis ik, ali ne znajući š to č ine. Oni se »nisu mogli osloboditi kategorija 'flogistona' kakve su zatekli«. E l e m e n a t k o j i će izvrgnuti cje-lokupan f l og i s tonsk i p o j a m (die ganze ph log i s t i s che Anschau-u n g u m s t o s s e n ) i revolucionirati kemiju, o s t a o je u n j i h o v i m r u k a m a n e p l o d a n .

Ali P r ies t l ev j e o d m a h p r iopć io svo je o t k r i ć e La-vois ieru u Par izu , a o v a j je, polazeći od te nove č i n j e n i c e (Tat-sache) p o d v r g a o i sp i t i van ju cjelokupnu flogistonsku kemiju. On je prvi o t k r i o cla je nova v r s t a z r a k a novi k e m i j s k i e leme-nat , te da u p rocesu i z g a r a n j a ne nestaje m i s t e r iozn i flogis-ton, nego se novi e l emen t miješa s tijelom, te je t a k o prvi ke-miju postavio na njene noge, jer j e ona u svom flogistonskom obliku hodala na. glavi (s tel l te so die ganze Chernie, die in i h r e r ph log i s t i s chen F o r m auf d e m Kopf g e s t a n d e n , e rs t auf die Fiisse). I p r e m d a on n i je , s u p r o t n o od onoga š to jes t , isto-v r e m e n o kad i Pr ies t lev i Schee le i neov i sno o n j i m a d o k a z a o i p r i k a z a o kisik, ipak o s t a j e p rav i p r o n a l a z a č (der e igen t l i che E n t d c c k t e r ) k i s ika u o d n o s u na onu dvo j i cu ko j i su ga samo pr ikaza l i (darges te l l t ) , ni ne s lu teć i š to (was) su pr ikaza l i .

O n a k o kao se Lavois ie r odnos i p r e m a P r i e s t l e v j u i Schee lu , t ako se i M a r a odnos i p r e m a s v o j i m p r e t h o d n i c i m a u teor i j i o v i šku v r i j e d n o s t i . Davno p r i j e M a r x a uspos t av l j e -no j e postojanje (Exis tenz) onog d i je la v r i j e d n o s t i p ro izvoda š to ga mi s a d a n a z i v a m o (nehnen) v i škom v r i j e d n o s t i ; jedna-ko se t ako više ili m a n j e j a sno izlagalo odak le on proizlazi , t j . iz p ro i zvoda r a d a ko j i sebi kap i t a l i s t p r i s v a j a ne p l aća ju -ći za n j i s t om v r i j e d n o š ć u . Ali, d a l j e se n i j e o t i š lo (we i te r a b c r k a m m a n nicht ) . J e d n i su, k las ičn i b u r ž o a s k i e k o n o m i s t i , p roučava l i o d n o s vel ičina p r e m a k o j e m u se p ro izvod r a d a di-jeli i z m e đ u r a d n i k a i v lasn ika s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , dok su d rug i , soc i ja l i s t i , tu p o d j e l u s m a t r a l i n e p r a v e d n o m i tra-žili u t o p i j s k a s r e d s t v a da un i š t e tu n e p r a v d u . I j e d n i i d rug i ostal i su u e k o n o m s k i m k a t e g o r i j a m a (befangen) kakve su za-tekli (\vie sie sie v o r g e f u n d e n h a t t e n ) .

T a d a je d o š a o M a r a , kao izravni protivnik svih svo-jih prethodnika (in d i r e k t e n Gegensa tz zu al len se inen Vor-

156

ganger ) . T a m o g d j e su oni v id je l i rješenje (Losung) , on j e vi-dio tek problem (P rob lem) . On j e vidio cla p o s r i j e d i n i j e ni de f log i s ton iz i r an i n i v a t r e n i z rak , nego kis ik , da se, da l j e , ne r ad i o o b i č n o j k o n s t a t a c i j i j e d n e e k o n o m s k e č i n j e n i c e (Tai-sache) , ni o s u k o b u te č i n j e n i c e s v j e č n o m p r a v d o m i p r a v i m m o r a l o m , nego o č in j en i c i (Ta tsache) p o z v a n o j cla o b r n e (um-\valzen) c j e l o k u p n u e k o n o m i j u , a k o j a če, s p o r a z u m n o sa c j e l i n o m (gesamten) kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e da t i k l j učeve o n o m u ko j i će se zna t i n j i m a pos luži t i . Polazeći od te č in jen i -ce, on j e i sp i t ao ( u n t e r s u c h t ) s k u p k a t e g o r i j a ko j e je za t ekao , baš kao i Lavois ier ko j i je , polazeći ocl k is ika , p o d v r g a o is-p i t i v a n j u za t ečene k a t e g o r i j e f log is t i čke k e m i j e . Da bi znao š to j e višak v r i j e d n o s t i , t r eba lo je sazna t i š to j e v r i j e d n o s t . P r i j e svega, va l ja lo j e d a k l e podvrć i kr i t ic i Ricarclovu t e o r i j u v r i j e d n o s t i . Marx je d a k l e p r o u č a v a o r a d koj i čini v r i j e d n o s t i po prv i p u t i znašao koji to r a d čini v r i j e d n o s t , zaš to i k a k o je s tva ra ; d o k a z a o j e os im toga da j e v r i j ednos t — u k r a t k o — r a d ko j i t a j ob l ik čini, š to R o d b e r t u s n i k a k o n i j e m o g a o shva t i t i . M a r x je p o t o m p r o u č a v a o o d n o s r o b e i novca i po-kazao k a k o i za š to roba , s o b z i r o m na svo j u n u t r a š n j i kvali-tet v r i j e d n o s t i , te r o b n a r a z m j e n a , s t v a r a j u s u p r o t n o s t izme-đu r o b e i novca; n j e g o v a je t e o r i j a novca p rva i p o t p u n a ( e r s c h o p f e n d e ) i n j u d a n a s p r e š u t n o p r ihvaća č i tav sv i je t . On je p r o u č i o p r e t v a r a n j e novca u kap i t a l i d o k a z a o cla je osnovica toga k u p o p r o d a j a r a d n e snage . Postavivš i (an die Stel le . . . se tzen) o v d j e r a d n u snagu , t j . s p o s o b n o s t s t v a r a n j a v r i j e d n o s t i u m j e s t o r ada , on je j e d n i m u d a r c e m r i j e š io (loste er mi t e i n e m Schlag) p o t e š k o ć u u k o j u j e u t o n u l a R ica rdova škola , n a i m e m o g u ć n o s t da se u z a j a m n a r a z m j e n a k a p i t a l a i r a d a d o v e d e u sklacl s R i c a r d o v i m z a k o n o m da se r a d o m od-r e đ u j u v r i j e d n o s t i . U t v r đ u j u ć i r az l iku i z m e đ u p o s t o j a n o g i p r o m j e n l j i v o g kap i t a l a , u s p i o je u n j e g o v u s t v a r n o m k r e t a n j u i u n a j s i l n i j i m p o j e d i n o s t i m a p r i k a z a t i (darzus te l len) i po jas -niti ( e rk la ren ) p r o c e s f o r m i r a n j a v r i j e d n o s t i , š to nisu mogli n jegovi p r e t h o d n i c i ; on je dak le u n u t a r s a m o g a kap i t a l a utvr-dio raz l iku k o j u nisu mogl i u tv rd i t i ni R o d b e r t u s a niti gra-đansk i e k o n o m i s t i , a bi la je k l j u č za r j e š e n j e s ložen i j ih eko-n o m s k i h p r o b l e m a , kao š to to iznova jo š uoč l j iv i j e p o k a z u j e I I kn j i ga , i j o š više, v id j e t ćemo , I I I . Marx je o t i šao d a l j e u i s p i t i v a n j u viška v r i j e d n o s t i i p r o n a š a o dva n j e g o v a obl ika , a p s o l u t a n i r e l a t ivan višak v r i j e d n o s t i , i p o k a z a o n j i h o v u raz-ličitu, ali o d l u č n u u logu k o j u su odigra l i u p o v i j e s n o m razvit-ku kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e . Polazeći ocl v i ška v r i j e d n o s t i Marx j e razvio p r v u n a c i o n a l n u t eo r i j u n a j a m n i n e k o j u pos je -d u j e m o i prvi p ruž io o s n o v n a o b i l j e ž j a pov i j e s t i kapi ta l i s t ič -ke a k u m u l a c i j e kao i p r i k a z n j e n e p o v i j e s n e t e n d e n c i j e .

A R o d b e r t u s ? Poš to j e Marx sve to p r o č i t a o , utvr-dio je k a k o je već on s aže t i j e i j a s n i j e r e k a o o d a k l e proiz lazi višak v r i j e d n o s t i ; M a r x n a p o k o n nalazi cla sve to n e s u m n j i v o

157

p r i p a d a » d a n a š n j e m ob l iku kap i t a la« , t j . kap i t a lu , t a k v o m kakav on pov i j e sno p o s t o j i , ali ne i » p o j m u kap i ta la« , t j . u to-p i j s k o j ide j i k o j u o k a p i t a l u i m a R o d b e r t u s , b a š kao i s t a r i Pr ies t ley ko j i se sve do s m r t i kleo f l o g i s t o n o m i n i š ta n i j e h t io znat i o k is iku , ali s t om r a z l i k o m da j e P r i e s t l ev s t v a r n o bio prv i ko j i je p r i k a z a o kis ik, d o k j e R o d b e r t u s u svom višku v r i j e d n o s t i , ili bo l je , u s v o j o j »renti« n a p r o s t o iznova o t k r i o opću ide ju , dok Marx , p r o t i v n o Lavo is ie rovu s t a j a l i š t u , n i j e p r i z n a v a o da je on s a m b io prvi k o j i j e o t k r i o č i n j e n i c u (Tat-sache) p o s t o j a n j a viška v r i j e d n o s t i (IV, 20—22).

P o n o v i m o p o s t a v k e ovog p o z n a t o g t e k s t a : 1. U r a z d o b l j u v l adav ine f l og i s tonske t eo r i j e , Pri-

es t lev i Schee le su pokaza l i (s tel len da r ) j e d a n neob i čan pl in, koj i j e p rv i nazvao de f log i s t i z i r an i z r ak , a d rug i , va t r en i z r ak . To j e b io plin ko j i će k a s n i j e bi t i p r o z v a n k i s ikom. I p a k su ga oni, bi l ježi Engels , »jednostavno otkrdi i ne znajući što su otkrili«, t j . ne s t a v l j a j u ć i pojam toga p l ina . Za to j e »ele-menat koji će obrnuti flogistonsko stajalište i revolucionirati kemiju, u njihovim rukama ostao jalov«. Zaš to j a lov i s l i j ep? J e r »bijahu nesposobni da se oslobode »flogistonskih« kate-gorija, takvih kakve su zatekli«. Oni su u k i s iku v id je l i tek » r j e šen j e« , a ne p r o b l e m .

2. Lavois ier je uč in io s u p r o t n o : »polazeći od te nove stvarnosti, on je podvrgao ispitivanju cjelokupnu flogi-stonsku kemiju« i postavio na noge kemiju koja je u svom jlogistonskom obliku hodala na glavi«. T a m o g d j e su d rug i v id je l i r j e š e n j e , on je v idio p r o b l e m . I zato , ako se može reći da su p r v a dvo j i ca »stvorila« kis ik, s a m o j e Lavois ie r b io t a j koj i ga je otkrio, s t v a r a j u ć i n j e g o v p o j a m .

To is to v r i j ed i i za M a r x a , za n j egov o d n o s p r e m a S m i t h u i R i c a r d u , kao i za Lavois ie ra i n j egov o d n o s p r e m a P r i e s t i ev ju i Schee lu : u i s t i n u j e on otkrio v i šak v r i j e d n o s t i , dok su ga n jegovi p r e t h o d n i c i s a m o proizveli.

Ta ob ična u s p o r e d b a i naz iv l je k o j e j u izražava, o t v a r a j u n a m š i roke p e r s p e k t i v e o M a r x o v u d j e l u i Engelso-vu e p i s t e m o l o š k o m r a s p r a v l j a n j u . Da b i s m o mogl i r a z u m j e t i Marxa , m o r a m o ga s m a t r a t i z n a n s t v e n i k o m i na n j egovo na-učno d j e l o p r i m i j e n i t i one iste e p i s t o m o l o š k e i p o v i j e s n e poj-move k o j e mi p r i m j e n j u j e m o na d ruge , k o n k r e t n o na Lavoi-s iera . Marx se t ako j a v l j a k a o u t e m e l j i t e l j znanos t i , s l ično kao Gal i le j i Lavois ier . š t o v i š e , da b i s m o mogli shva t i t i od-nos i zmeđu Marxovoga d j e l a i cijela n j e g o v i h p r e t h o d n i k a , da b i s m o r a z u m j e l i p r i r o d u loma ili promjene k o j a n j ega raz-l i k u j e od ovih p r i j a š n j i h , m o r a m o isp i ta t i cijelo d r u g i h ute-m e l j i t e l j a ko j i su i s ami r a sk ida l i sa svo j im p r e t h o d n i c i m a . M a r x o v o p o i m a n j e m e h a n i z m a v las t i tog o tk r i ća , p r i r o d e epi-s t e m o l o š k o g r a s c j e p a ko j i n a j a v l j u j e n j e g o v a z n a n s t v e n a os-novica , u p u ć u j e nas d a k l e k o n c e p c i j a m a j e d n e opće t e o r i j e pov i j e s t i znanos t i k o j a je s p o s o b n a misl i t i bi t t ih teorijskih ishoda. J e d n o je š to ta opća t e o r i j a p o s t o j i s a m o kao p r o j e k t ,

158

ili se tek d j e l o m i c e os tvar i l a , a d r u g o š to je ta t e o r i j a apso-lutno nezavisna o Marxovu proučavanju. Pu t k o j i n a m poka -z u j e Enge l s , pu t j e k o j i m pod svaku c i j e n u va l j a p ros l i j ed i t i , a to j e p u t f i lozof i j e koj i Mar, \ zasniva u s a m o m č inu zasni-v a n j a znanos t i pov i j e s t i .

Enge l sov tekst ide m n o g o da l j e . On n a m i s t im ri-j e č i m a d a j e p r v u t e o r i j s k u sk icu p o j m a rascjepa, p r o m j e n e k o j o m se nova z n a n o s t zasniva na n o v o j p r o b l e m a t i c i , za raz-l iku od s t a r e ideo loške p r o b l e m a t i k e . Evo m j e s t a k o j e na j -više i z n e n a đ u j e : tu t e o r i j u p r o m j e n e p r o b l e m a t i k e , dak le ras-cjepa, Enge l s misl i p o j m o v i m a »obrata« k o j i postavlja na no-ge« n a u k u k o j a j e »hodala po glavi«. Tu se s u s r e ć e m o sa sta-r o m s p o z n a j o m , 5 pojmovima kojima je Marx u p o g o v o r u I I n j e m a č k o m i z d a n j u Kapitala, odredio postupak koji nameće hegelovskoj dijalektici, kako bi je iz. idealističkoga stajališta odveo u materijalističko. Mi se tu s u s r e ć e m o sa s a m i m poj-m o v i m a k o j i m a j e Mar.\ , f o r m u l o m k o j a snažno te re t i marks i -zam, o d r e d i o svo j o d n o s p r e m a Hegelu . Ali kakve li raz l ike! U m j e s t o M a r x o v e en ignra t i čne f o r m u l e , r a s p o l a ž e m o sa s j a j -n o m E n g e l s o v o m f o r m u l o m — a u Enge l sovo j f o r m u l i mi n a p o k o n jasno, po prv i p u t , a m o ž d a jedini put u sv im kla-s ičn im t e k s t o v i m a n a l a z i m o p o j a š n j e n j e Marxove f o r m u l e . »Postaviti na noge kemiju koja je hodala na glavi«, u Engel-sovu t e k s t u n e d v o s m i s l e n o znači promijeniti t e o r i j s k u osno-vicu, promijeniti t e o r i j s k u p r o b l e m a t i k u k e m i j e , s t a r u proble-m a t k u n a d o m j e s t i t i n o v o m . Evo z n a č e n j a p o z n a t o g »obrata«: u to j slici k o j a j e s a m o sl ika, i k o j a dak le n e m a ni smis la ni ozb i l jnos t i p o j m a , M a r x je j e d n o s t a v n o h t io pokaza t i posto-janje p r o m j e n e p r o b l e m a t i k e k o j u n a j a v l j u j e svako znans tve-no u t e m e l j e n j e .

3. Enge l s n a m od i s t a o p i s u j e j e d a n od f o r m a l n i h u v j e t a č i n j e n i c e t e o r i j s k e povi jes t i , n a i m e , teorijsku revolu-ciju. Vid je l i s m o da j e p o t r e b n o izgradi t i p o j m o v e činjenice, ili t e o r i j s k o g događaja, t e o r i j s k e revo luc i j e ko j a ulazi u po-v i jes t s p o z n a j e , k a k o bi se mogla izgradi t i pov i j e s t s p o z n a j e — na isti nač in k o j i m j e p o t r e b n o sag rad i t i i obraz lož i t i poj-move č in jen ice , p o v i j e s n o g d o g a đ a j a , r evo luc i j e i td, k a k o bi se mogla misl i t i po l i t i čka ili e k o n o m s k a povi jes t . S M a r x o m mi se na l az imo u h i s t o r i j s k o m r a s c j e p u od p r v o r a z r e d n e važ-nost i , ne s a m o u pov i j e s t i znanos t i o povi jes t i , nego i u po-vi jes t i f i lozof i je , t o č n i j e u pov i j e s t i Teorijskog: t a j r a s c j e p (koj i n a m t ako o m o g u ć a v a r a z r i j e š e n p r o b l e m pe r iod i zac i j e pov i j e s t i z n a n j a ) p o d u d a r a se s teorijskim događajem ko j i je r evo luc i j a p r o b l e m a t i k e k o j u Marx zasniva u n a u c i o po-v i jes t i i u f i lozof i j i . Malo j e važno š to je c j e l ina ili d io tog d o g a đ a j a p r o š a o nezapažen , š to j e t r e b a l o vremena da ta teo-r i j s k a r e v o l u c i j a p o č n e d j e lova t i , da p r e t r p i n e v j e r o j a t n o od-b i j a n j e u pov i j e s t i i de j a : d o g a đ a j se zbio, r a s c j e p se dogod io i pov i j e s t k o j a se iz n j e g rodi la traži sebi p o d z e m n i pu t i spod

159

s lužbene pov i jes t i : » d u b o k o r u j , s t a r a kr t ice!« J e d n o g a će d a n a o k a s n i t i s lužbena pov i j e s t i de j a , i k a d j e ova ug leda bit će to za n j u p r e k a s n o , u k o l i k o neće da p o s j e d u j e teor i j -sku s p o z n a j u o tom d o g a đ a j u , te iz toga izvući pos l j ed ice .

Enge ls n a m u p r a v o p o k a z u j e d r u g u s t r a n u te re-vo luc i j e : ža r da je poreknu oni ko j i j e žive: »Flogis ton je mu-čio s t a r o g P r i e s t l ey j a sve do n j e g o v e s m r t i , i on n i j e h t io n i š t a znat i o k is iku« — on je , kao i S m i t h i R ica rdo , ovisio o siste-mu postojećih ideja, ne i s p i t u j u ć i t e o r i j s k u p r o b l e m a t i k u s k o j o m će r a s k i n u t i novo o tk r i će . " Žel im li p o s p j e š i t i t a j naziv teorijske problematike, da t ću m u ime (a to j e p o j a m ) k o j e n a m priopćava Enge l s : Enge l s u k r a t k o kr i t i čk i p r e i s p i t u j e s t a r u t e o r i j u i i z g r a d n j u nove, postavljajući kao problem ono š to j e n e k a d a bi lo d a n o kao rješenje. A to is to čini i M a r x o v a k o n c e p c i j a u č u v e n o m p o g l a v l j u o n a j a m n i n i (II , 206). Ispi-t u j u ć i ono š to j e omoguć i l o da k las ična po l i t i čka e k o n o m i j a od red i n a j a m n i n u s p o m o ć u v r i j e d n o s t i n e o p h o d n i h s reds ta -va za život, dak le da nađe , p ro i zvede p r av i r ezu l t a t , M a r x pi-še: »Ona j e tako, svo j evo l jno , promijenila teren, z a m j e n j u j u -ći v r i j e d n o š ć u r ada , d o t a d a p r i v i d a n p r e d m e t n j egov ih is tra-ž ivan ja , s v r i j e d n o š ć u p r o i z v o d n e snage . Rezu l t a t anal ize b io je dak le ne riješiti problem kako se on na početku javio, 'ne-go promijeniti njegove pojmove«. Tu v id imo ko j i je s a d r ž a j »obra ta« , » p r o m j e n e te rena« k o j a se p o i s t o v j e ć u j e s »p romje -n o m p o j m o v a « , dak le t e o r i j s k o m osnov icom, o d a k l e se jav-l j a j u pitanja i p o s t a v l j a j u problemi. Tu još v i d i m o da j e isto »obrnu t i« , »postavi t i na noge ono š to j e h o d a l o na glavi«, » p r o m i j e n i t i teren« i » p r o m i j e n i t i o d n o s e p r o b l e m a « : to je j e d n a te ista p r o m j e n a š to zahvaća s a m u s t r u k t u r u o snovne teor i je , na osnovu k o j e se svaki p r o b l e m p o s t a v l j a p u t e m poj -mova i u p o d r u č j u nove t eo r i j e . I z m j e n a t e o r i j s k e baze izmje-na j e dak le teorijske problematike, ako je i s t ina da t e o r i j a znanos t i u j e d n o m o d r e đ e n o m t r e n u t k u n j e n e pov i j e s t i n i j e n iš ta d r u g o nego teorijski mode! tipa pitanja ko j i n a u k u po-s t av l j a svom p r e d m e t u — ako j e i s t ina da se s n o v o m temel j -n o m t e o r i j o m u sv i j e tu z n a n j a j a v l j a novi o r g a n s k i nač in po-s t a v l j a n j a p i t a n j a o p r e d m e t u , p a s t a v l j a n j a p r o b l e m a , i pre-ma t o m u , s t v a r a n j a novih odgovora . Govoreći o S m i t h o v u i R i c a r d o v u pitanju o n a j a m n i n i , Enge l s piše: »Postavljeno u tom obliku, pitanje (die Frage) je nerješivo (unloslic'n). Marx ga je postavio pravilno (richtig) i zato je na nj odgovorio.« (ib. p. 23). T a j pravilno postavljen p r o b l e m n i j e pos l j ed i ca s l uča j a , nego je, n a p r o t i v , posljedica jedne nove teorije, k o j a j e s t s i s t e m p o s t a v l j a n j a p r o b l e m a u p r a v o m ob l iku — pos l je -dica nove p r o b l e m a t i k e . S v a k a j e t eo r i j a d a k l e u s v o j o j b i t i p r o b l e m a t i č n a , t j . t e o r i j s k o - s u s t a v n i m o d e l p o s t a v l j a n j a sva-kog p r o b l e m a koj i se odnos i na p r e d m e t t eo r i j e .

Jednako je u povijesti znanja kao i u druš tvenoj povijesti: »postoje l judi koji nisu ništa naučili niti su što zaboravi l r , naročito ako .su prizor gledali iz prvih loža..

160

E

4. N o Enge l sov teks t p o s j e d u j e i n e š t o više. On s a d r ž i s h v a ć a n j e da se s t v a r n o s t , nova č in j en i ca (Ta t sache) , kao v r s t a p o s t o j a n j a v i ška v r i j e d n o s t i , ne svodi na »obično utvrđivanje ekonomske činjenice«, nego — s u p r o t n o — činje-nica o d r e đ e n a da p o t r e s e c j e l o k u p n u e k o n o m i j u , te da osmis l i » s v e u k u p n o s t kapitalističke proizvodnje«. Marxovo o tk r i će n i j e dak le s u b j e k t i v n a p r o b l e m a t i k a (običan nač in p r e i s p i t i v a n j a p o s t o j e ć e s t va rnos t i , p r o m j e n a č i s to s u b j e k -t ivnog »gledišta«); o d g o v a r a j u ć i p r o m j e n i t e o r i j s k o g m o d e l a p o s t a v l j a n j a p r o b l e m a ko j i se odnos i na p r e d m e t , ono se od-nosi na predmet, na njegovo objektivno određenje. Preispi t i -vat i o d r e đ e n j e p r e d m e t a znači pos tav i t i p i t a n j e d i f e renc i j a l -nog o d r e đ e n j a novosti predmeta k o j u p o t v r đ u j e nova teor i j -ska p r o b l e m a t i k a . U pov i j e s t i r e v o l u c i j a j e d n e znanos t i , sva-k o m p o t r e s a n j u t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e odgova ra p r o m j e n a o d r e đ e n j a p r e d m e t a , dak le raz l ike n a z n a č e n e u s a m o m predmetu t eo r i j e .

N i s a m li, izvukavši t a j p o s l j e d n j i z a k l j u č a k , o t i šao d a l j e od E n g e l s a ? Da i ne. Ne, j e r je Enge ls m n o g o d ržao ne s a m o do s i s t e m a f l o g i s t o n s k i h i d e j a š to je , p r i j e Lavoisie-ra- p o s t a v l j a o p i t a n j a s v a k o m p r o b l e m u , pa dak le i o zna-č e n j u o d g o v a r a j u ć i h r j e š e n j a ; kao š to j e d ržao m n o g o do s i s t e m a ide ja u R i c a r d a , k a d u p o z o r a v a na p o s l j e d n j u nuž-nos t , k o j o j se M a r x p ro t iv io , da se »podvrgne kritici sama teorija vrijednosti u Ricarda« (ib. 21). Da, možda , a k o je is t ina da Engels , t ako o š t a r u analizi tog t eo r i j skog d o g a đ a j a ko j i j e s t z n a n s t v e n a r evo luc i j a , n i j e b io isto to l iko s m i o n kako bi mis l io o p o s l j e d i c a m a te r evo luc i j e u predmetu teori-je . U t o m s m o mogli p r i m i j e t i t i dvosmis l enos t i n j e g o v e kon-cepc i j e : sve se one m o g u svest i na e m p i r i s t i č k u z b r k u izme-đu p r e d m e t a s p o z n a j e i r e a lnog p r e d m e t a . Enge l s se oči-g ledno p r i b o j a v a o , s m j e l o , izvan ( imag ina rn ih ) s igu rnos t i e m p i i i s t i č k e teze, da ne izgubi j a m s t v a k o j a m u je pr ibav-l j ao realno o b j a v l j e n iden t i t e t i zmeđu p r e d m e t a s p o z n a j e i r ea lnog p r e d m e t a . N j e m u je t e ško p o j m i t i ono š to on ipak kaže u bi t i , i š to m u p o v i j e s t znanos t i na s v a k o m k o r a k u po-kazu je , n a i m e da p r o c e s s t v a r a n j a s p o z n a j e ide n u ž n o uspo-r e d n o sa s t a l n o m p r o m j e n o m n j e n a p r e d m e t a (po jmovnog) , da ta promjena što cim jedno s }3ovijesću spoznaje ima za ci l j u p r a v o s t v a r a n j e te nove s p o z n a j e (novi p r e d m e t spoz-na je ) k o j a se u v i j e k t iče realnog predmeta č i j a se s p o z n a j a p r o d u b l j u j e u p r a v o p r e r a d b o m predmeta s p o z n a j e . Kao što M a r x t e m e l j i t o kaže, realni p r e d m e t , č i ju s p o z n a j u t r e b a steći ili p r o d u b i t i , ostaje ono što jest, p r i j e kao i pos l i j e p roce sa s p o z n a j e (Uvod iz 1857); ako j e dak le a p s o l u t n a toč-ka u p u ć i v a n j a p r o c e s a s p o z n a j e k o j a ga do t i če — p r o d u b l j i -v a n j e s p o z n a j e tog r ea lnog p r e d m e t a vrš i se radom teorijske promjene ko j i n u ž n o zahvaća predmet spoznaje, b u d u ć i da se on odnos i na n j . L e n j i n je s a v r š e n o shva t io t a j n u ž a n u v j e t

U Kako čitati Kapital 161

z n a n s t v e n e p r a k s e i to j e j e d n a od ve l ik ih t e m a Materijalizma i empiriokriticizma, tema neprekidnog produbljivanja spozna-je realnog predmeta neprekidnom preradbom spoznaje. Ta p r e o b r a z b a p r e d m e t a s p o z n a j e m o ž e p o p r i m i t i raz l ič i te obli-ke: može b i t i n e p r e k i d n a , n e o s j e t n a , ili n a p r o t i v i s p r e k i d a n a i n e o b i č n a . K a d se j e d n a već u s p o s t a v l j e n a z n a n o s t r azv i j a bez nag log k r e t a n j a , p r e o b r a z b a p r e d m e t a ( spozna je ) p r ip re -m a n e p r e k i d a n , n a p r e d u j u ć i obl ik ; t r a n s f o r m a c i j a p r e d m e t a p o k a z u j e u p r e d m e t u »nove vidove« k o j i p r i j e toga nisu bili vidljivi, pa se s p r e d m e t o m d o g a đ a ono š to i sa zeml jop i s -n im k a r t a m a još s labo p o z n a t i h k r a j e v a , ali ko j i se is t ražu-ju : u n u t r a š n j e b j e l i n e i s p u n j a v a j u se p o j e d i n o s t i m a i nov im p o d a c i m a , a da se ne m i j e n j a već pozna t opći ob r i s k r a j a . T a k o mi m o ž e m o n a k o n M a r x a p r o s l i j e d i t i n p r . s u s t a v n o i sp i t i van je p r e d m e t a koj i je M a r x od red io , pa ćerno zaci je lo iznaći nove p o j e d i n o s t i , »vidjet i« ono š to d o t a d n i s m o mog-li v id j e t i — ali u n u t a r p r e d m e t a č i ju će s t r u k t u r u naš i rezul ta-ti više p o k a z a t i nego p r o m i j e n i t i . Posve j e d r u g a č i j a s i t u a c i j a u kritičkim r a z d o b l j i m a r a z v i t k a n e k e znanos t i k a d se upli-ću p r a v e promjene t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e : t a d a se i u pred-metu t e o r i j e d o g a đ a o d g o v a r a j u ć a p r o m j e n a , k o j a se, t a j pu t , ne zbiva s a m o u »vidovima« p r e d m e t a , u p o j e d i n o s t i m a nje-gove s t r u k t u r e , nego u s a m o j n j e g o v o j s t r u k t u r i . P o s t a j e vid-l j iva nova s t r u k t u r a p r e d m e t a , čes to to l iko raz l ič i ta od s t a re , da je m o g u ć e o p r a v d a n o govor i t i o novom predmetu: povi-jes t m a t e m a t i k e od p o č e t k a 19. s t o l j e ća sve do n a š i h elana, ili pov i j e s t m o d e r n e f izike b o g a t e su t o m v r s t o m p r o m j e n a . I s to j e kad se r a đ a nova z n a n o s t — k a d se ona o s l o b a đ a ideo-logi je s k o j o m kida cla bi se rod i l a : to t e o r i j s k o »oslobađa-nje« uv i j ek ne i zb j ežno izaziva r e v o l u c i o n a r n u p r o m j e n u teo-r i j s k e p r o b l e m a t i k e i is io i ako r a d i k a l n u i z m j e n u predmeta t eor i je . U tom s l u č a j u m o g u ć e j e govor i t i o revoluciji, o kva-l i t a t i vnom skoku , o p r o m j e n i unutar same strukture pred-meta." Novi p r e d m e t može jo š sačuva t i n e k u vezu sa s t a r i m ideo lošk im p r e d m e t o m , u n j e m u se m o g u p r o n a ć i elementi koj i p r i p a d a j u t a k o đ e r i s t a r o m p r e d m e t u , ali se z n a č e n j e tih e l e m e n a t a m i j e n j a s n o v o m strukturom k o j a ov ima d a j e n j i h o v o z n a č e n j e . Te p r iv idne s l ičnos t i m e đ u i z d v o j e n i m e l e m e n t i m a mogu zavest i pr i p o v r š n o m pog ledu ko j i zapos-tav l ja f u n k c i j u s t r u k t u r e u g r a d n j i z n a č e n j a e l e m e n a t a jed-nog p r e d m e t a , kao š to n e k e t e h n i č k e s l ičnos t i i z m e đ u izdvo-j e n i h e l e m e n a t a mogu zavest i t u m a č e ko j i u i s tu k a t e g o r i j u ( i n d u s t r i j s k i h d ruš t ava« ) s v r s t a v a j u t a k o raz l ič i te s t r u k t u r e kao š to su s u v r e m e n i k a p i t a l i z a m i soc i j a l i zam. Ta t e o r i j s k a

Evo jednog odgovarajućeg p r imje ra : Freudov je »predmet« posve nov predmet u odnosu na -predmet« psihološke ili filozofske ideologije njegovih prethodnika, Freudov ie predmet nesvjesno koje nema ništa zajedničko s pred-metima mnogih podvrsta moderne ps ihologi je , ' ma koliko ih mnogo bilo. Može se čak smatra l i da je zadatak b ro j 1 svake nove nauke u tom da proučava spe-cifičnu razliku novog predmeta koji otkriva, da ga oš t ro raz l ikuje od starog predmeta te da stvori pojmove kojim će ga proučavati . U tom bi tnom teor i jskom radu nova znanost silom osvaja svoje pravo na samostalnost

162

r evo luc i j a , v id l j iva u r a s c j e p u ko j i n o v u n a u k u d i je l i od ideo-logi je iz k o j e se r a đ a , o b r a z u j e se od i s t a u p r e d m e t u t eo r i j e , ko j i je i s a m , i s tog t r e n u t k a , povod r e v o l u c i j e — te p o s t a j e u p r a v o novi predmet. Ta p r o m j e n a u predmetu, kao p r o m j e -na u o d g o v a r a j u ć o j p r o b l e m a t i c i , može p o s t a t i p r e d m e t o m o z b i l j n a e p i s t e m o l o š k o g p r o u č a v a n j a , I k a o š to se j e d n i m te i s t im z b i v a n j e m g r a d e i nova p r o b l e m a t i k a i novi p r e d m e t , p r o u č a v a n j e te d v o s t r u k e p r o m j e n e j e d n o j e te i s to p rouča -v a n j e k o j e proiz laz i iz n a u k e š to p r o u č a v a p o v i j e s t ob l ika z n a n j a i m e h a n i z a m n j i h o v e p r o i z v o d n j e , n a i m e iz f i lozof i je .

N a t a j s m o se nač in pr ibl iž i l i n a š e m u p i t a n j u : ko j i j e pravi predmet e k o n o m s k e t e o r i j e k o j u j e z a snovao M a r x u s v o m Kapitalu, ko j i j e p r e d m e t Kapitala? K o j a spe-c i f ična raz l ika di je l i M a r x o v p r e d m e t od p r e d m e t a n j egov ih p r e t h o d n i k a ?

163

V I I — PREDMET POLITIČKE EKONOMIJE

Da b i s m o odgovor i l i na to pi ta-n j e , mi p o s e ž e m o za doslovnim p o d n a s l o v o m Kapitala: »Kriti-ka po l i t i čke e k o n o m i j e « . Ako j e i s p r a v n o s t a n o v i š t e k o j e za-s t u p a m o , »kri t iz i ra t i« po l i t i čku e k o n o m i j u ne znači krit izi-ra t i ili i sp rav i t i n e k u n e t o č n o s t ili p o j e d i n o s t u n e k o j određe -n o j d isc ipl in i , kao ni i s p u n i t i n j e n e p r a z n i n e , b je l ine , nas tav-l j a j u ć i i s t r až ivan j e . »Kr i t ika po l i t i čke e k o n o m i j e « znači suprotstaviti j o j n o v u p r o b l e m a t i k u i novi p r e d m e t , d a k l e s tavi t i u p i t a n j e s a m p r e d m e t po l i t i čke e k o n o m i j e . Ali k a k o se po l i t i čka e k o n o m i j a o d r e đ u j e kao po l i t i čka e k o n o m i j a , p r e m a svom p r e d m e t u , k r i t i k a k o j a j o j se u p u ć u j e polazeći od novog p r e d m e t a ko j i j o j se s u p r o t s t a v l j a , m o ž e pogodi t i po l i t i čku e k o n o m i j u u s a m o j n j e n o j b i t i . I od i s t a , M a r x o v a k r i t i k a po l i t i čke e k o n o m i j e ne m o ž e s u m n j a t i u svo j p red-m e t a da i s t o d o b n o ne s tavi u p i t a n j e s a m u po l i t i čku ekono-m i j u u n j e n i m t e o r i j s k i m p r e t e n z i j a m a na a u t o n o m i j u , u »lomu« ko j i ova čini u d r u š t v e n o j r ea lnos t i k a k o bi p o s t a l a n j e g o v a t e o r i j a . Marxova je k r i t i k a p o l i t i č k e e k o n o m i j e dak-le vr lo r a d i k a l n a , ona s t a v l j a u p i t a n j e ne s a m o p r e d m e t po-l i t ičke e k o n o m i j e , nego i samu političku ekonomiju kao pred-met. Da b i s m o pr iznal i r a d i k a l n o s t t o j tezi, k a ž i m o da po-l i t ička e k o n o m i j a , u s v o j e m h t i j e n j u , za M a r x a n e m a n i k a k v a p r a v a na p o s t o j a n j e , pa a k o t a k o shvaćena po l i t i čka ekonomi -ja ne može p o s t o j a t i , to je s pravnog, a ne sa č i n j e n i č n o g raz-loga.

Ako je od i s t a tako, u o č a v a m o koj i to nesporazu-m a k dijel i M a r x a ne s a m o od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a , ili od n j egov ih k r i t i k a , ili od n e k i h n j egov ih pr i s ta l i ca , nego i od »ekonomis ta« koj i su došl i ka sn i j e . T a j je n e s p o r a z u m a k obi-čan ali i s t o v r e m e n o i p a r a d o k s a l a n . J e d n o s t a v a n je, b u d u ć i da e k o n o m i s t i žive od že l je po l i t i čke e k o n o m i j e da pos to j i , i š to ta že l ja ovo j o d u z i m a svako p r a v o egz i s t i r an j a . Para-doksa lno , j e r je z a k l j u č a k koj i j e izveo M a r x iz n e - p o s t o j a n j a p r a v a po l i t i čke e k o n o m i j e ova vel ika K n j i g a š to se zove Ka-pital, a ko j a , čini se, od p o č e t k a do k r a j a govor i samo o po-l i t i čkoj e k o n o m i j i .

V a l j a d a k l e ući u p o j e d i n o s t i n e o p h o d n i h određe-n j a i o tk r i t i ma lo -poma lo n j i h o v o d n o s ko j i ih z d r u ž u j e . Za-

164

h t j e v po l i t i čke e k o n o m i j e za p o s t o j a n j e m jes t f u n k c i j a pri-rode , d a k l e određenje njena predmeta. P r e d m e t su po l i t i čke e k o n o m i j e » e k o n o m s k e č in jen ice« k o j e p o s j e d u j u oč ig lednos t činjenica, n a i m e a p s o l u t n i h da to s t i k o j e ova u z i m a k a k o su »dani«, p i t a j u ć i o n j i m a . Marxov opoziv z a h t j e v a pol i t ičke e k o n o m i j e opoziv j e oč ig lednos t te »datost i« k o j a »se da je« p r o i z v o l j n o za p r e d m e t , z a h t i j e v a j u ć i da joj taj predmet bu-de dan. Sav se M a r x o v p r i j e p o r odnos i na t a j p r e d m e t , ria n j e g o v o p o s t o j a n j e k a o »danog« p r e d m e t a , b u d u ć i da z a h t j e v po l i t i čke e k o n o m i j e jes t s a m o o d r a z z a h t j e v a n j e n o g a pred-m e t a da j o j b u d e dan. P o s t a v l j a j u ć i p i t a n j e »datost i« , Marx p o s t a v l j a p i t a n j e o p r e d m e t u s a m o m , n j e g o v o j p r i r o d i i n je-govim g r a n i c a m a , dak le o n j e g o v o m p o s t o j a n j u , b u d u ć i da se način na ko j i j e d n a t e o r i j a misl i svo j p r e d m e t odnos i ne s a m o na p r i r o d u toga p r e d m e t a , nego i na s i t u a c i j u i m j e s t o n j e g o v a p o s t o j a n j a . U p o v o d u toga p o d s j e t i m o na p o z n a t u S p i n o z i n u tezu; mi m o ž e m o b a r e m za poče t ak , pokaza t i da ne p o s t o j i po l i t i čka e k o n o m i j a , ako n e pos to j i z n a n o s t o »za-k l j u č c i m a « kao t akva : znanos t o »zak l jučc ima« n i j e znanos t , b u d u ć i da je o n a s t v a r n o n e p r i z n a v a n j e n j e n i h »premisa« — ona j e t ek p o m i š l j e n a u č inu (»prva vrs ta«) . N a u k a o zak l juč-c ima u bi t i j e p ro i zvod n a u k e o p r e m i s a m a , no p re tpos t av i -m o li tu n a u k u o p r e m i s a m a , takozvana n a u k a o z a k l j u č c i m a (»prva vrs ta«) p o z n a t a j e kao z a m i š l j e n a i k a o z a m i š l j e n a u č inu; č im j e s p o z n a m o , ona n e s t a j e , gubeć i svo j z a h t j e v i svoj p r e d m e t . I s to , u grubim crtama, v r i j ed i i za M a r x a . Ako po l i t i čka e k o n o m i j a ne može p o s t o j a t i s a m a o sebi , znači da n j e n p r e d m e t n e p o s t o j i s a m za sebe , da n i j e p r e d m e t vlasti-tog p o j m a , ili da j e n j egov p o j a m , p o j a m j e d n o g neadekva t -nog p r e d m e t a . Po l i t i čka e k o n o m i j a može p o s t o j a t i pod uvje-tom da n a j p r i j e p o s t o j i znanos t o n j e n i m p r e m i s a m a , ili, ako se hoće , t e o r i j a n j e n a p o j m a — ali č im p o s t o j i ta t eo r i j a , z a h t j e v za p o l i t i č k o m e k o n o m i j o m n e s t a j e u o n o m što ova jes t , u i m a g i n a r n o m z a h t j e v u . Iz ovih vrlo s h e m a t s k i h napu-t a k a mi m o ž e m o izvući dva u v j e t n a z a k l j u č k a . Ako »Kri t ika po l i t i čke e k o n o m i j e »odis ta p o s j e d u j e to z n a č e n j e k o j e j o j mi p r i d a j e m o , ona i s t o v r e m e n o m o r a bi t i s t v a r a n j e istinskog pojma o predmetu k o j e m u po l i t i čka e k o n o m i j a svo j im ima-ginarnim zahtjevom teži — stvaranje koje će proizvesti po-j am novog p r e d m e t a ko j i Marx s u p r o t s t a v l j a po l i t i čko j eko-nomiji. Ako je svu značenje Kapitala u k l o n j e n o u kor i s t s t v a r a n j a p o j m a novog p r e d m e t a , oni ko j i mogu čitati Kapi-tal ne t ražeći u n j e m u t a j p o j a m , s r l j a j u u n e s p o r a z u m e ili u n e j a s n o ć e , b u d u ć i da žive s a m o u »pos l j ed icama« nevidlj i -vih uz roka , u n e s t v a r a n j u j e d n e e k o n o m i j e i s to im tol iko blize kao i s u n c e d v j e s t a k o r a k a u d a l j e n o od »prve v r s t e spo-z n a v a n j a « — u p r a v o to l iko blize da je ona od n j i h beskonač-no u d a l j e n a .

Ta j e b i l j e š k a d o s t a t n a da o t p o č n e m o našu anali-zu. Evo k a k o ć e m o je vodi t i : d a b i s m o došli do de f in i c i j e

165

M a r x o v a p r e d m e t a , p o n a j p r i j e ć e m o poći od anal ize p r e d m e -ta po l i t i čke e k o n o m i j e , k o j a će n a m s v o j i m s t r u k t u r a l n i m o b i l j e ž j i m a pokaza t i v r s t u p r e d m e t a k o j e M a r x o d b i j a da bi s tvor io svo j (A). K r i t i k a k a t e g o r i j a toga p r e d m e t a o d r e d i t će n a m , u M a r x o v o j t e o r i j s k o j p r a k s i , poz i t ivne k o n s t i t u t i v n e p o j m o v e M a r x o v a p r e d m e t a (B). T a d ć e m o ga moć i o d r e d i t i i iz n j e g o v e d e f i n i c i j e izvući n e k e z n a č a j n e z a k l j u č k e .

A. S T R U K T U R A P R E D M E T A P O L I T I Č K E E K O N O M I J E

Tu neće b i t i z a h t j e v a da se p r i s t u p i d e t a l j n o m is-p i t i v a n j u k las i čn ih t e o r i j a kao ni m o d e r n i h t e o r i j a po l i t i čke e k o n o m i j e , k a k o b i se iz t oga izvukla d e f i n i c i j a predmeta 11a ko j i se one u s v o j o j t e o r i j s k o j p r a k s i odnose , čak i o n d a k a d i ne r a z m i š l j a j u o t o m predmetu . 3 4 J a že l im s a m o pos tav i t i na m j e s t o n a j o p ć e n i t i j e p o j m o v e ko j i s a č i n j a v a j u teorijsku strukturu p r e d m e t a po l i t i čke e k o n o m i j e : ta se ana l iza u os-novi odnos i n a p r e d m e t po l i t i čke e k o n o m i j e , i to k l a s i čne (Sin i th , R ica rdo) , ali se o n a ne o g r a n i č a v a n a k l a s i čne obl ike po l i t i čke e k o n o m i j e , b u d u ć i da i s te t e m e l j n e teorijske kate-go r i j e još i d a n a s is t iču r adov i m n o g i h e k o n o m i s t a . U t o m d u h u j a v j e r u j e m da ću k a o o snovn i t e o r i j s k i vod ič moć i uzet i L a l a n d o v Fi lozofsk i r j e č n i k . N i s u b e s k o r i s n e n j e g o v e v a r i j a c i j e , n j e g o v e n j i h o v e o c j e n e , t j . n j e g o v e »pl i tkost« , i one m o g u b i t i p o k a z a t e l j i n e s a m o z a j e d n i č k o g t e o r i j s k o g t e m e l j a , nego i n j i h o v i h m o g u ć n o s t i o d j e k a i p r o m j e n e zna-č e n j a .

L a l a n d o v R j e č n i k ovako o d r e đ u j e po l i t i čku eko-n o m i j u : »Znanost koja za svoj predmet ima spoznaju feno-mena, i (ako je priroda tih fenomena sadrži) određenje zako-na koji se odnose na podjelu bogatstava, kao i njihovu pro-izvodnju i potrošnju, dok su ti fenomeni vezani uz podjelu. Bogatstvom, u tehničkom značenju te riječi, nazivamo sve što se može koristiti« (I, 187).

Definici je koje predlaže Lalande, navodeći Gida, S i m i a n d a , K a r m i n a i td, u prv i p l an s t a v l j a j u p o j a m podjele. Def in i c i ju p r o t e z a n j a po l i t i čke e k o n o m i j e na tri p o d r u č j a pro-izvodnje , p o d j e l e i p o t r o š n j e , p reuze l i su klasici , poseb ice de Sav. Govoreći o p r o i z v o d n j i i o p o t r o š n j i , L a l a n d e piše da su ove »samo s određene strane ekonomske. Uzete u cjelini, one sadrže velik broj pojmova stranih političkoj ekonomiji, poj-mova koji su proizvodnji p o z a j m l j e n e od t ehno log i j e , e tno-g r a f i j e i n a u k e o o b i č a j i m a . Politička ekonomija raspravlja

O modern im teor i jama korisno je proči ta t i članak M. Godeliera: »Objet et methodes de l 'anthropologie economique«. L 'homme, oct. 1965.

166

0 proizvodnji i potrošnji, ali samo u njihovim odnosima pre-ma raspodjeli, kao o uzroku ili o posljedici«.

U z m i m o tu s h e m a t s k u de f in i c i j u kao na jopćen i t i -ju o snov icu po l i t i čke e k o n o m i j e , i p o g l e d a j m o š to ona pre t -pos t av l j a , s teorijskog gledišta, s o b z i r o m na strukturu svog p r e d m e t a .

a) Ona p o n a j p r i j e u k l j u č u j e p o s t o j a n j e »ekonom-skih« č i n j e n i c a i f e n o m e n a r a z d i j e l j e n i h u n u t a r o d r e đ e n o g p o d r u č j a , k o j e ima to svo j s tvo cla je homogeno područje. P o d r u č j e i f e n o m e n i ko j i ga i s p u n j a j u j e su dani, t j . p r i s tup -ni pog ledu i i z r a v n o m p r o m a t r a n j u , pa n j i h o v o r azumi jeva -n j e ne zavisi o p r e t h o d n o m t e o r i j s k o m s t v a r a n j u n j i h o v a p o j m a . To je h o m o g e n o p o d r u č j e o d r e đ e n i p r o s t o r , č i j a se razl ič i ta o d r e đ e n j a , e k o n o m s k e č i n j e n i c e ili f e n o m e n i , na os-novi h o m o g e n o s t i p o l j a n j i h o v a p o s t o j a n j a m o g u mjeriti, us-po ređ iva t i , d a k l e količinski m j e r i t i . S v a k a se dak le ekonom-ska č i n j e n i c a u osnovi d a d e i zmje r i t i . To je bio već i veliki p r i n c i p k las ične e k o n o m i j e , točn i je , p rva z n a č a j n a t o č k a na k o j u j e u s m j e r e n a Marxova k r i t i ka . Smi t l i -R ica rdova vel ika p o g r e š k a je , za Marxa , u t o m e š to su anal izu o obl iku-vr i jed-nos t i ž r tvoval i s a m o r a z m a t r a n j u o količini v r i j e d n o s t i : »nji-hovu pažnju privlači vrijednost kao količina« (I, 83, b i l j . 1). U t om su pog ledu , s o b z i r o m na razl ič i ta s h v a ć a n j a , mode rn i e k o n o m i s t i na s t r a n i k l a s ika — kad M a r x u p r i p i s u j u da je u s v o j o j t eo r i j i s tvor io »ne-operat ivne« p o j m o v e , t j . iskl ju-čivši vel ič inu n j i h o v a p r e d m e t a , np r . višak v r i j e d n o s t i . Ali t a j se p r i g o v o r o k r e ć e p r o t i v v las t i t ih a u t o r a , b u d u ć i cla M a r x p r i h v a ć a i ko r i s t i ko l i č inu u »razv i jen ih oblika« v iška vr i jed-nos t i (p ro f i t , r e n t a , g lavnica) . Ako se višak v r i j e d n o s t i ne može m j e r i t i , to j e za to š to je on pojam t ih ob l ika ko j i se sami m o g u m j e r i t i . To ob ično r a z l i k o v a n j e n a r a v n o m i j e n j a sve, pa t a k o h o m o g e n o p o d r u č j e i p lan f e n o m e n a po l i t i čke e k o n o m i j e više n i j e o b i č n a datost, b u d u ć i da on p o s t a j e po-jam, t j . d e f i n i c i j a u v j e t a i g ran ica š to o m o g u ć a v a j u pos to j a -n j e h o m o g e n i h dak le m j e r i v i h f e n o m e n a . P r i b i l j e ž i m o s a m o tu raz l iku — ne z a b o r a v l j a j u ć i m e đ u t i m p r i t o m cla moder -na po l i t i čka e k o n o m i j a o s t a j e v j e r n a e m p i r i s t i č k o j »kvanti-tativnoj« t r ad ic i j i k l a s ika , ako j e is t ina , da se pos luž imo A. Marchalovim ri ječima, da je ona poznavala samo činjenico ko je se d a d u » izmjer i t i« .

b) I p a k ta empi r i s t i čko-poz i t iv i s t i ćka k o n c e p c i j a e k o n o m s k i h č i n j e n i c a i n i j e t ako »plitka« k a k o se može či-niti . J a o v d j e govor im o »pl i tkost i« u ravni tih f e n o m e n a . Ako ta j h o m o g e n i p r o s t o r ne u p u ć u j e na d u b i n u p o j m a , on ipak u p u ć u j e na o d r e đ e n sv i je t koj i j e izvan n jegove v las t i te rav-ni, i o s igu rava teorijsku u logu k o j o m ga zasn iva i drži na ž ivotu. H o m o g e n i p r o s t o r e k o n o m s k i h f e n o m e n a u k l j u č u j e o d n o s p r e m a s v i j e t u ljudi ko j i p ro izvode , d i je le , p r i p r e m a j u 1 t roše . To je d r u g a t e o r i j s k a i m p l i k a c i j a p r e d m e t a po l i t i čke

167

e k o n o m i j e , k o j a n i j e u v i j e k t a k o v id l j iva kao u S m i t h a i Ri-c a r d a ; o n a može os ta t i p r i t a j e n a , i ne m o r a p o s t a t i i z ravno p r e d m e t e k o n o m i j e . Ona j e i s to to l iko z n a č a j n a i za s t r u k t u -ru n j e n a p r e d m e t a . Po l i t i čka e k o n o m i j a svodi e k o n o m s k e či-n j e n i c e na potrebe (ili na »kor i snos t«) l j u d i kao na n j i h o v o p o d r i j e t l o . Ona d a k l e v r i j e d n o s t i r a z m j e n e hoće svest i na u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , a ove p o s l j e d n j e (»bogats tva«, da se p o s l u ž i m o iz razom k las ične e k o n o m i j e ) , na l j u d s k e p o t r e b e . I s t o to kaže i F. S i m i a n d (ko jeg navod i La lande ) : »Po čemu je neki fenomen ekonomski? Umjesto da se taj fenomen defi-nira bogatstvima (klasični izraz u francuskoj tradiciji, ali on nije bolji), više volim slijediti novije ekonomiste čiji je sre-dišnji pojam zadovoljenje materijalnih dobara« (Lalande , I , 188). S i m i a n d j e p o g r e š n o p o k a z a o svoj ci l j kao novos t , i n je-gova de f in i c i j a s a m o p o n a v l j a k l a s i čnu de f in i c i j u , pos t av l j a -juć i iz l j u d i i iza n j i h o v i h p o t r e b a teorijsku funkciju sadrža-ja e k o n o m s k i h f e n o m e n a .

To znač j da k l a s i čna e k o n o m i j a može p r i m o r a t i e k o n o m s k e č i n j e n i c e kao da p r i p a d a j u h o m o g e n o m p r o s t o r u n j i h o v a poz i t iv i t e ta i n j i h o v e m j e r l j i v o s t i , s a m o iz a s p e k t a j e d n e »naivne« antropologije, k o j a u s v o j i m e k o n o m s k i m sa-d r ž a j i m a i n j i h o v i m p o t r e b a m a t e m e l j i sve č ine k o j i m a se p ro izvode , d i je le , p r i m a j u i t r o š e e k o n o m s k i p r e d m e t i . Hegel j e iznio f i lozofsk i p o j a m jedinstva te »naivne« a n t r o p o l o g i j e i e k o n o m s k i h f e n o m e n a p o z n a t i m i z razom »sfere potreba« ili » g r a đ a n s k o g društva«3 5 k o j e se r a z l i k u j e od g r a đ a n s k o g a druš-tva. P o j m o m s f e r e p o t r e b a , e k o n o m s k e se č i n j e n i c e p r o m a t r a -j u u n j i h o v o j e k o n o m s k o j n a r a v i kao da su z a s n o v a n e u l ju-d i m a kao p l i j e n u »po t reba« : u homo aeconomicusu ko j i je i s a m da to s t (vidl j iva, d a d e se p r o m a t r a t i ) . H o m o g e n o poziti-v i s t i čko p o d r u č j e e k o n o m s k i h č i n j e n i c a k o j e se d a d u mje r i -ti, zasniva se dak le na s v i j e t u p o j e d i n a c a , č i j a d j e l a t n o s t pro-izvođačk ih s u b j e k a t a u p o d j e l i r a d a i m a za ci l j i p o s l j e d i c u p r o i z v o d n j u p r e d m e t a p o t r o š n j e ko j i će zadovo l j i t i te i s te nos ioce p o t r e b a . S u b j e k t i , kao nos ioc i p o t r e b a , d j e l a t n i su dak le kao p ro izvođač i u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i , kao oni ko j i r o b u r a z m j e n j u j u i kao p o t r o š a č i u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i . P o d r u č j e e k o n o m s k i h f e n o m e n a j e t ako zasnovano , na svom početku kao i na svome kra ju , na cjelini l judskih jedinki, a n j i h o v e ih p o t r e b e o d r e đ u j u k a o e k o n o m s k e s u b j e k t e . Teorijska struktura političke ekonomije u neposrednom je i izravnom, odnosu s homogenim prostorom danih fenomena i s ideološkom antropologijom, što u čovjeku kao nosiocu po-treba (datost homo oeconomicusa) utemeljuju ekonomski ka-rakter fenomena njegova prostora.

35 Pojam »građanskog društva« u tekstovima zrelog Marxa, koji nepres tano preuzima Gramsci kako bi n j ime obilježio .sferu ekonomske egzistencije, mora biti izbačen iz teori jskog marksis t ičkog r ječnika — ne kako bi se n j ime odredila ekonomija supro ts tav l jena politici, nego »privatno« s u p r o s t a v l j e n o jav-nom, t j , posl jedica koja proizlazi iz prava i juridičko-poti t ičke ideologije ekono-mije .

168

P o g l e d a j m o to ma lo pobl iže . Govoril i s m o o homo-g e n o m p r o s t o r u č i n j e n i c a ili ekonomskih datih f e n o m e n a . I evo k a k o mi iza tog d a n o g o t k r i v a m o svi je t p o s t o j e ć i h l jud-sk ih s u b j e k a t a ko j i o m o g u ć a v a j u egz i s t enc i ju do t i čnog svije-ta. P rva j e d a t o s t lažna, ili bo l j e , o n a j e n a p r o s t o da to s t d a n a s a m o m t o m a n t r o p o l o g i j o m k o j a j e i s a m a dana . Ona, i s a m o ona od i s t a o m o g u ć a v a da se nazovu ekonomskim f e n o m e n i g r u p i r a n i u po l i t i čko j e k o n o m i j i ; oni su e k o n o m s k i kao pos-l j ed ica (više m a n j e izravni ili »posredovni«) potreba l j u d s k i h s u b j e k a t a , u k r a t k o ono š to čov j eka , p o r e d n jegove r a z u m s k e p r i r o d e ( an ima l r a t iona le ) , g o v o r n e ( an ima l loquax) , k o j a se s m i j e ( r idens) , po l i t i čke (pol i t icum) , m o r a l n e i re l igiozne, či-ni s u b j e k t o m potreba ( h o m o oeconomicus ) . P o t r e b a ( l j u d s k o g s u b j e k t a ) j es t to š to o d r e đ u j e ekonomičnost e k o n o m i j e . Da-tost h o m o g e n o g p o l j a e k o n o m s k i h f e n o m e n a d a n a n a m je dak le t o m p r e š u t n o m a n t r o p o l o g i j o m kao ekonomska. Ali, g l e d a j u ć i j e izbliza, ta j e »dana« a n t r o p o l o g i j a u p r a v o m smi s lu a p s o l u t n a d a t o s t — da nas se b a r ne u p u ć u j e Bogu da j e u s t anov i , t j . Da tos t i k o j a d a j e s a m u sebe, causa sui, Bog-Datos t . O s t a v i m o po s t r an i tu t o č k u u k o j o j d o b r o vidi-m o da d a t o s t i n i k a d n e m a p r e d oč ig lednošću , nego je d a j e ideo log i ja k o j a s to j i iza, k o j u mi n e m a m o š to p i t a t i i ko j a n a m d a j e ono š to orra hoće . Ne p o g l e d a m o li iza zas to ra , n e ć e m o v id j e t i n j e z i n »dar«, j e r on iščezava u d a t o m , kao svako d j e l o u sebi s a m o m u . Mi s m o n j e n i p r o m a t r a č i , t j . nje-ni p rosc i .

To n i j e sve: i s ta a n t r o p o l o g i j a k o j a t a k o podrža-va p r o s t o r e k o n o m s k i h f e n o m e n a o m o g u ć u j u ć i da se o n j i m a govori kao o e k o n o m s k i m , izbi ja u n j i m a u d r u g i m k a s n i j i m ob l i c ima od ko j i h su nek i pozna t i . Ako se k las ična po l i t i čka e k o n o m i j a mog la p r e d s t a v i t i kao s r e t a n p o r e d a k pos la t od p r o v i d n o s t i , kao e k o n o m s k i sk lad (od f i z i o k r a t a do Saya p r e k o S m i t h a ) , to se zbilo zbog i z ravne p r o j e k c i j e m o r a l n i h ili re l ig ioznih svo j s t ava p r i k r i v e n e a n t r o p o l o g i j e u p r o s t o r u e k o n o m s k i h f e n o m e n a . To j e i s ta v r s t a i n t e r v e n c i j e š t o je na d j e l u u g r a đ a n s k o m l i b e r a l n o m o p t i m i z m u , ili u mora l -n o m p r i g o v o r u soc i j a l i s t i čk ih t u m a č a Ricarcla s k o j i m se Marx n e p r e k i d n o prepire: s a d r ž a j a n t r o p o l o g i j e se m i j e n j a , ali antropologija ostaje, kao i njena ulosa i nrostor njena d j e l o v a n j a . To je j o š u v i j e k is ta p r i k r i v e n a a n t r o p o l o g i j a š to izbija u n e k i m m i t o v i m a m o d e r n i h po l i t i čk ih e k o n o m i s t a , npr. u t ako d v o s m i s l e n i m p o j m o v i m a kao š to j e e k o n o m s k i »rac iona l izam«, » o p t i m u m « , »puna kor is t« , ili e k o n o m i j a po-t r eba , » l judska« e k o n o m i j a i td. IsLa a n t r o p o l o g i j a ko j a slu-ži kao p r v o b i t a n t e m e l j e k o n o m s k i h f e n o m e n a , p r i s u t n a je č im t r e b a o d r e d i t i n j i h o v o značen j e , t j . n j i h o v cilj. Dani ho-mogen i p r o s t o r e k o n o m s k i h f e n o m e n a t a k o je d v o s t r u k o dan p o s r e d s t v o m a n t r o p o l o g i j e k o j a ga s teže u k l i j e š t a p o č e t k a i k r a j e v a .

169

I ako se čini da je ta a n t r o p o l o g i j a odsutna iz ne-p o s r e d n o g rea l i t e t a f e n o m e n a , to se zbiva u m e đ u p r o s t o r u p o č e t a k a i k r a j e v a i na osnovi v las t i t e u n i v e r z a l n o s t i k o j a je s a m o p o n a v l j a n j e . B u d u ć i da su svi s u b j e k t i j e d n a k o s u b j e k -ti p o t r e b a , o n j i h o v i m se d j e l i m a može r a s p r a v l j a t i izuzima-juć i n j i h o v u s v e u k u p n o s t . N j i h o v a se un ive rza lnos t o d r a z u j e t ada u un ive rza lnos t i z a k o n a n j i h o v i h p o t r e b a , š to po l i t i čku e k o n o m i j u p r i r o d n o u s m j e r a v a da e k o n o m s k e f e n o m e n e tre-t i ra u n u t a r a p s o l u t a , za sve ob l ike p roš l ih , s a d a š n j i h i b u d u -ćih d r u š t a v a . Ta p o t r e b a za l a ž n o m v j e č n o š ć u k o j u je M a r x našao u k las ika , može proiz laz i t i politički iz n j i h o v e že l je da o v j e k o v j e č e nač in g r a đ a n s k e p r o i z v o d n j e , j to je u nek ih vrlo očito, kao u S m i t h a , S a v j a i d r u g i h . Ali to m o ž e pro izać i i iz d r u g o g razloga, s t a r i j e g nego š to j e g r a đ a n s t v o , b u d u ć i da oni žive u v r e m e n u j e d n e d r u g a č i j e pov i jes t i , ne iz poli-t ičkog, nego teorijskih r az loga — iz t e o r i j s k o g razloga k o j e uvodi ova š u t l j i v a a n t r o p o l o g i j a š to peča t i s t r u k t u r u pred-m e t a po l i t i čke e k o n o m i j e . To j e n e s u m n j i v o s l u č a j R i c a r d a koj i j e vr lo d o b r o znao da će j e d n o g a d a n a g r a đ a n s t v u do-ći k r a j , i ko j i j e tu s u d b i n u već č i t ao u m e h a n i z m u ekonomi -je, a ipak j e g lasno zbor io o v j ečnos t i .

T r e b a li u anal izi s t r u k t u r e p r e d m e t a po l i t i čke e k o n o m i j e ići d a l j e od tog f u n k c i o n a l n o g j e d i n s t v a homoge-nog p o l j a da t ih e k o n o m s k i h f e n o m e n a i j e d n e p r i k r i v e n e a n t r o p o l o g i j e , te p r edoč i t i p r e t p o s t a v k e , t e o r i j s k e p o j m o v e ( f i lozofske) koj i u svo j im s p e c i f i č n i m o d n o s i m a to j e d i n s t v o p o d r ž a v a j u ? T a d a bi se našl i p r e d t a k o t e m e l j n i m filozof-sk im p o j m o v i m a kao š to su : s t v a r n o s t , s u b j e k t , počelo , k r a j , p o r e d a k , kao i p r e d o d n o s i m a kao š to je to o n a j l i n e a r n e i l e leo loške kauza lnos t i , j e d n a k o i p r e d p o j m o v i m a koj i bi za-h t i j eva l i m i n u c i o z n u anal izu ne bi li se pokaza lo k a k v u igru oni m o r a j u igrat i na pozorn ic i po l i t i čke e k o n o m i j e . Ali to bi nas odvelo isuviše da leko , a p o r e d toga, mi ć e m o ih iznova su-s res t i kad b u d e m o r a z m a t r a l i k a k o se M a r x ili n j i h oslobo-dio ili im dao sasv im d r u g a č i j e uloge.

170

V I I I — MARKOVA KRITIKA

M a r x i s t o v r e m e n o k r i t i z i r a pozi-t ivnu k o n c e p c i j u o h o m o g e n o m p o l j u d a t i h e k o n o m s k i h feno-m e n a i i deo lošku a n t r o p o l o g i j u h o m o o e c o n o m i c u s a k o j a ovu p o d r ž a v a . T o m j e d i n s t v e n o š ć u on d a k l e por iče s t r u k t u r u p r e d m e t a po l i t i čke e k o n o m i j e .

P o g l e d a j m o p o n a j p r i j e k a k o je sa s u d b i n o m kla-sične antropologije u M a r x o v u d j e l u . Na k r a j u ć e m o u k r a t k o p r i j e ć i ve l ika p o d r u č j a e k o n o m s k o g »pros to ra« : p o t r o š n j u , r a s p o d j e l u , p r o i z v o d n j u , k a k o b i s m o vidje l i k o j e teorijsko m j e s t o u t o m u m o g u ima t i a n t r o p o l o š k i po jmov i .

A. — Potrošnja

M o ž e m o poče t i od potrošnje ko ja , čini se, an t ro-po log i ju z a n i m a n e p o s r e d n o , b u d u ć i da s t av l j a u p i t a n j e po-j a m l j u d s k i h »potreba«. U Uvodu iz 1857. M a r x p o k a z u j e ka-ko n i j e m o g u ć e j e d n o z n a č n o o d r e d i t i e k o n o m s k e p o t r e b e p r i p i s u j u ć i ih » l j u d s k o j p r i rod i« e k o n o m s k i h s u b j e k a t a . Po-trošnja j e od i s t a dvostruka. Ona p o d r a z u m i j e v a individual-nu potrošnju l j ud i d a n o g d r u š t v a , ali i p r o i z v o d n u p o t r o š n j u k o j u bi, da se s ačuva un ive rza lna u p o t r e b a p o j m a p o t r e b e , va l ja lo d e f i n i r a t i kao p o t r o š n j u k o j a zadovo l j ava p o t r e b e p r o i z v o d n j e . Ta p o s l j e d n j a p o t r o š n j a p o d r a z u m i j e v a »pred-mete« proizvodnje (sirovinu ili prvu materi ju, rezultat oreo-b r a ž a v a l a č k o g r a d a s i rove m a t e r i j e ) te s r e d s t a v a proizvod-n j e ( s t ro jev i , alat i itd.) n e o p h o d n a za p r o i z v o d n j u . Čitav dio potrošnje odnos i se dak le izravno i isključivo na proizvodnju. Ćitav j e d a n dio p r o i z v o d n j e n a m i j e n j e n je dak le ne zadovo-l j e n j u p o t r e b a p o j e d i n a c a , nego o m o g u ć a v a n j u bilo jedno-s tavnog, bi lo p r o š i r e n o g o b n a v l j a n j a u v j e t a p r o i z v o d n j e . Iz te č in j en ice , k o j u je u s tv rd io , M a r x j e p o v u k a o dv i j e apso lu t -no b i t n e r az l ike k o j e n e d o s t a j u k l a s i čno j po l i t i čko j ekono-mi j i , r az l iku i z m e đ u konstantnog i promjenjivog kap i t a la , te r az l iku i z m e đ u dv i j e r az l ike p r o i z v o d n j e , Sektor I ko j i služi

171

za o b n a v l j a n j e u v j e t a p r o i z v o d n j e na j e d n o s t a v n o j ili slože-n o j osnovi , te Sektor II, o d r e đ e n za p r o i z v o d n j u p r e d m e t a i nd iv idua lne p o t r o š n j e . R a z m j e r ta dva s e k t o r a u v j e t o v a n j e strukturom p r o i z v o d n j e k o j a i z r avno p r ido laz i k a k o bi odre-dila p r i r o d u i ko l ič inu č i tavog j e d n o g d i je la u p o t r e b n i h vri-j e d n o s t i ko j i ne ulaze n i k a d u p o t r o š n j u p o t r e b a , nego s a m o u p r o i z v o d n j u s a m u . To o t k r i ć e igra z n a č a j n u u logu u teo-r i j i ostvarenja v r i j e d n o s t i u p r o c e s u k a p i t a l i s t i č k e a k u m u -lac i j e i u sv im z a k o n i m a š to iz n j e pro iz laze . O t o m e vodi b e s k o n a č n a p o l e m i k a M a r x a sa S m i t h o m i ona se više p u t a p o n a v l j a u I I i I I I kn j iz i , a n j e n i se o d j e c i na l aze u k r i t i k a m a k o j e L e n j i n u p u ć u j e p o p u l i s t i m a i n j i h o v o m vođi , » roman-t ičkom« e k o n o m i s t u Sismondi ju . 3 6

To r a z l i k o v a n j e ipak ne r j e š a v a sva p i t a n j a . Ako je i s t ina da » po t r ebe« p r o i z v o d n j e i zmiču s v a k o m an t ropo loš -k o m o d r e đ e n j u , p r e o s t a j e da j e d a n dio p r o i z v o d a t r o š e poje-d inc i ko j i u n j e m u z a d o v o l j a v a j u svo j e »pot rebe« . Ali i t u v id imo k a k o j e M a r x o v o m a n a l i z o m p o k o l e b a n a an t ropo lo -g i ja u n j e n i m t e o r i j s k i m n a m j e r a m a . Ne s a m o da j e M a r x »pot rebe« i z r i j e k o m d e f i n i r a o kao »h i s to r i j ske« a ne kao a p s o l u t n o d a n e ( B i j e d a filozofije. E . S. pp . 52—53. Kapital I, 174, 228; V I I I 235, itd.), nego se one r a z m a t r a j u u n j i h o v i m e k o n o m s k i m f u n k c i j a m a p o t r e b a , p o d u v j e t o m da su »solven-tne« (VI, 196, 207). J e d i n e su p o t r e b e š to i g r a j u e k o n o m s k u u logu p o t r e b e k o j e m o g u b i t i e k o n o m s k i z adovo l j ene : n j i h ne o d r e đ u j e l j u d s k a p r i r o d a općen i to , nego so lven tnos t , t j . r az ina p r i h o d a k o j i m p o j e d i n c i r a s p o l a ž u — i priroda r aspo-loživih p r o i z v o d a ko j i su, u d a n o m času , r e z u l t a t t e h n i č k i h s p o s o b n o s t i p r o i z v o d n j e . O d r e đ e n j e p o t r e b a p o j e d i n a c a ob-l ic ima p r o i z v o d n j e ide m n o g o da l j e , j e r se p r o i z v o d n j o m ne p ro i zvode s a m o s r e d s t v a p o t r o š n j e ( u p o t r e b n e v r i j ednos t i ) nego i n j i h o v način potrošnje, sve do že l j e za t im p r o i z v o d i m a (Uvod iz 1857, p. 157). D r u g a č i j e rečeno , i nd iv idua lna po t roš -n j a k o j a s t a v l j a u p r i v i d n o n e p o s r e d a n o d n o s u p o t r e b n e vri-j e d n o s t i i p o t r e b e (pa se dak le čini da proiz laz i r avno iz a n t r o p o l o g i j e , pa bi la ona i h i s t o r i z i r ana ) vodi nas s j e d n e s t r a n e t e h n i č k i m m o g u ć n o s t i m a p r o i z v o d n j e (na razini pro-izvodnih snaga), a s d r u g e s t r a n e društvenim odnosima pro-izvodnje ko j i o d r e đ u j u p o d j e l u p r i h o d a (oblici r a s p o d j e l e v iška v r i j e d n o s t i i p r i hoda ) . Ovim z a d n j i m dovedeni s m o do

Ističem da bi bilo uzbudljivo — što ja ovdje ne mogu učiniti — istra-živati te duge Mar.\ove krit ike kako bi se vidjelu u čemu se Mar.\, u toj znača jno j točki, raz l iku je od Smi tha , a s d ruge s t rane, kako bi se vidjelo kako i gdje on smješ ta svoju temeljnu razliku zat im, kako po jašn java »omašku«, -za-s l i jepl jenosU, »nesporazum«, zaborav-- u Smitha što s to je na početku »apsurdne dogme« koja vlada čitavom modernom ekonomi jom, te da b ismo naposLjetku vi-djel i o tkuda Marsu potreba da četiri do pet puta otpočinje tu kr i t iku. Među drugim zakl jučcima koji proizlaze iz epistemološkog stanovišta, otkri lo bi se da j e ogromna »Smithova pogreška« izravno povezana s razmiš l j an jem o individual-nom kapital is t i , dakle s ekonomskim sub jek t ima p roma t ran im izvan svega, kao pos l jedn j im s u b j e k t i m a globalnog procesa . Drugim r i ječima, pronašli bi, u obliku njene izravne koristi , određenu pr isutnost ant ropološke ideologije (Kapital , IV. 175—210, V, 15—85. VII I , 210—228. Doktr ine , I, 197—218, i td . ) .

172

p o d j e l e l j u d i u društvene klase k o j i t a d a p o s t a j u »pravi sub-jekt i« ( m a k a k o da se u p o t r i j e b i t a j naziv) p r o c e s a proizvod-n je . T a k a v i z ravan o d n o s »pot reba« i a n t r o p o l o š k e osnove p o s t a j e t a d a č i s to mi t sk i , ili bo l j e , va l j a p r o m i j e n i t i r e d stva-ri i reći da k o n c e p c i j a a n t r o p o l o g i j e , ako j e t akva m o g u ć a , polazi od p r o u č a v a n j a e k o n o m s k e de f in i c i j e (ne an t ropo loš -ke) »po t reba« . Te su p o t r e b e p o d r e đ e n e d v o s t r u k o m struk-turalnom o d r e đ e n j u , a ne više a n t r o p o l o š k o m , n a i m e o n o m ko j i p r o i z v o d e d i je l i na S e k t o r I i na S e k t o r I I , te o n o m k o j i p o t r e b a m a d a j e n j i h o v s a d r ž a j i z n a č e n j e ( s t r u k t u r a o d n o s a p ro i zvodn ih snaga i p r o i z v o d n i h odnosa ) . Ta k o n c e p c i j a dak-le od r i če k l a s i čno j a n t r o p o l o g i j i n j e n u ulogu u t e m e l j i t e l j a e k o n o m i j e .

B. — Raspodjela

B u d u ć i da se uz p r o i z v o d n j u i r a s p o d j e l a j a v l j a kao b i t a n f a k t o r p r i o d r e đ i v a n j u p o t r e b a , p o g l e d a j m o k a k o s to j i s t o m n o v o m k a t e g o r i j o m . R a s p o d j e l a se t a k o đ e r jav-l ja u d v o s t r u k o m vidu . O n a n i j e s a m o p o d j e l a p r i h o d a (ko ja u p u ć u j e na p r o i z v o d n e odnose ) nego i r a s p o d j e l a u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i u s l i j edu p r o i z v o d n j e . Mi dak le z n a m o da u t im u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a dolaze p ro izvod i S e k t o r a I, ili s r e d s t v a p r o i z v o d n j e , te p ro izvodi S e k t o r a I I , ili s r e d s t v a p o t r o š n j e . Pro izvodi S e k t o r a I I r a z m j e n j u j u se s p r i h o d i m a p o j e d i n a c a , d a k l e ov i sno o n j i h o v i m p r i h o d i m a , o n j i h o v o j p o d j e l i , o p r v o j r a s p o d j e l i . S o b z i r o m na p ro i zvode S e k t o r a I, s r e d s t v a p r o i z v o d n j e , k o j a r e p r o d u c i r a j u u v j e t e proizvod-n j e , on i se n e i z m j e n j u j u s p r i h o d i m a , već se i z ravno r a z m j e -n j u j u m e đ u v l a sn i c ima s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u (to j e re-zu l ta t s h e m e I I kn j ige ) , n a i m e č l a n o v i m a k a p i t a l i s t i č k e kla-se k o j i d rže m o n o p o l n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u . Iza r a s p o d j e l e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i o c r t a v a se j e d n a d r u g a ras-p o d j e l a — r a s p o d j e l a l j u d i na d r u š t v e n e k lase ko j i su uk l ju -čeni u p r o c e s p r o i z v o d n j e .

»U n j e n o m n a j o p ć e n i t i j e m s h v a ć a n j u , p o d j e l a se j av l j a kao r a s p o d j e l a p ro izvoda , na t a j nač in m n o g o d a l j e od p r o i z v o d n j e , i t a k o reći neovisna o n j o j . Ali, p r i j e nego š to p o s t a n e p o d j e l a p ro izvoda , ona j e : 1. p o d j e l a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i 2. ono što je drugo određenje istoga odnosa, p o d j e l a č l anova d r u š t v a na razl ič i te v r s t e p r o i z v o d n j e (pod-r e đ e n o s t p o j e d i n a c a o d r e đ e n i m o d n o s i m a p ro i zvodn je ) . Po-d j e l a p ro i zvoda s a m o j e r ezu l t a t te r a s p o d j e l e k o j a je uk l ju -čena u s a m p r o c e s i o d r e đ u j e s t r u k t u r u p ro i zvodn je« . (Mar.\, Uvod iz 1857. E. S., 161).

U oba s m o s l u č a j a r a s p o d j e l o m d o h o t k a i raspo-d j e l o m n a č i n a p o t r o š n j e i p r o i z v o d n i h s r e d s t a v a kao poka-

173

z a t e l j e m p o d j e l e č l anova d r u š t v a u p o s e b n e klase , p r i v r e d n i dak le odnosima p r o i z v o d n j e i s a m o j p r o i z v o d n j i .

P r o u č a v a n j e k a t e g o r i j a — k o j e su, čini lo se na prv i pogled , z ah t i j eva l e t e o r i j s k u i n t e r v e n c i j u a n t r o p o l o g i j e h o m o o e c o n o m i c u s a , te su m u s toga mog le da t i p r iv id teme-lja — ima d v o s t r u k r e z u l t a t : 1. N e s t a n a k a n t r o p o l o g i j e k o j a više ne igra ulogu baze ( o d r e đ e n j e e k o n o m i j e kao takve , od-r e đ e n j e » sub j eka t a« e k o n o m i j e ) . »Ravnina« e k o n o m s k i h fe-n o m e n a više n i j e u d v o s t r u č e n a a n t r o p o l o š k i m p r o s t o r o m po-s t o j a n j a l j ud i kao s u b j e k a t a . 2. N u ž n o v r a ć a n j e , u k l j u č e n o 11 ana l i zu p o t r o š n j e i r a s p o d j e l e , u m j e s t o proizvodnje kao pra-vog o d r e đ e n j a e k o n o m i j e . Na isti n a m se nač in to t e o r i j s k o p r o d u b l j a v a n j e j a v l j a kao t r a n s f o r m a c i j a p o d r u č j a e k o n o m -sk ih f e n o m e n a : u m j e s t o n j i h o v e s t a r e h o m o g e n e »ravni« do-lazi novi obl ik kad e k o n o m s k i » fenomeni« ovise o »proizvod-nim odnosima« ko j i ove o d r e đ u j u .

U ovom z a d n j e m o tk r i t ć e m o t e m e l j n u tezu Mar.x-ovu: proizvodnja je ta k o j a u v j e t u j e p o t r o š n j u i r a s p o d j e l u , a ne o b r n u t o . Često m o ž e m o v i d j e t i k a k o se c j e l o k u p n o Marxovo o t k r i ć e svodi na ovu o s n o v n u p o s t a v k u i na n j e n e pos l j ed i ce .

To se »svođenje« i p a k s u k o b l j u j e s j e d n o m teš-k o ć o m : o t k r i ć e o t p o č i n j e već s f i z i o k r a t i m a i R i c a r d o m , eko-n o m i s t o m »pro izvodn je p a r excel lence« (Marx) koji mu je dao sustavni oblik. R i c a r d o je , od i s ta , ob j av io p r i m a t p r o i z v o d n j e nad r a s p o d j e l o m i p o t r o š n j o m . I p a k va l j a ići d a l j e i uv id j e t i , kao š to j e to uč in io M a r x u svom Uvodu iz 1857, da j e R ica rdo , k a d j e u s t v r d i o da j e r a s p o d j e l a p r av i p r e d m e t po-l i t ičke e k o n o m i j e , s m j e r a o o n o m e š to se u r a s p o d j e l i odnos i na p o d j e l u p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e u d r u š t v e n i m k l a s a m a (Uvod iz 1857. E. S. pp . 160—161). Mi ipak tu m o r a m o p r i m i j e -ni t i na R i c a r d a ono š to M a r x o n j e m u kaže u p o v o d u v iška v r i j e d n o s t i . R i c a r d o je v i šku v r i j e d n o s t i p r i z n a v a o sva iz-v a n j s k a ob i l j ež j a , ali j e o n j e m u govor io n e p r e k i d n o u v idu p r o f i t a , r e n t e i k a m a t a , t j . o d r u g i m p o j m o v i m a nego š to j e n jegov . J e d n a k o tako , R i c a r d o p r i z n a j e sva i z v a n j s k a obil jež-ja o d n o s i m a p r o i z v o d n j e , ali o n j i m a govori kao o v r s t a m a iedine r a s p o d j e l e p r i h o d a i p ro izvoda , ne s t v a r a j u ć i dak le n j i hov pojam. Malo je važno, k a d se r ad i o u t v r đ i v a n j u postojanja s tva rnos t i , š to su s a m o t a d a r i j eč i k o j i m a se ova o d r e đ u j e , n e p r i m j e r e n i p o j m o v i . To je ono š to p r i n e p o s r e d n u č i t a n j u o m o g u ć u j e M a r x u da p r e v e d e jezik svog p r e t h o d n i k a i u p o t r i j e b i r i j e č višak vrijednosti t a m o g d j e R i c a r d o upo-t r e b l j a v a r i j eč p ro f i t , ili r i j eč proizvodni odnosi t a m o g d j e R i c a r d o u p o t r e b l j a v a r i j e č r a s p o d j e l a p r i h o d a . Sve j e d o b r o t ako dugo dok ne t r e b a o d r e d i t i p o s t o j a n j e : d o s t a j e i sp rav i t i r i j e č k a k o bi se s t va r mogla nazva t i n j e n i m p r a v i m i m e n o m . Ali k a d j e r i j eč o t e o r i j s k i m p o s l j e d i c a m a š to pro iz laze iz te p r i j e t v o r b e , posao p o s t a j e ozb i l j n im , b u d u ć i da t a d a ta r i j e č

174

S

igra u logu p o j m a , a n j e n a n e p r i m j e r e n o s t ili o d s u t n o s t iza-z iva ju o z b i l j n e t e o r i j s k e pos l j ed ice , bi lo da ih a u t o r uviđa ili ne (kao p o s l j e d i c e o ko j e se spo t i če R ica rdo) . T a d a se p r i m j e ć u j e da j e ono š to se s m a t r a p r i j e t v o r b o m s tva rnos t i zbog n e p r i m j e r e n o s t i r i ječ i , p r i j e t v o r b a d r u g e p r i j e t v o r b e , n a i m e p r i j e t v o r b a k o j a n a s t a j e u s l i j ed toga š to r i j eč ima teo-r i j s k u u logu p o j m a . Pod t im u v j e t o m , p r o m j e n e naz iv l j a mo-gu bi t i s t v a r n i p o k a z a t e l j p r o m j e n e u p r o b l e m a t i c i i r i ječi . I p a k sve se odv i j a t ako kao cla je Mar.\ svo j v las t i t i posao razd i je l io . On se s j e d n e s t r a n e zadovo l j ava č i t a n j e m svo j ih p r e t h o d n i k a , i to je o n d a z n a k »plemeni tos t i« (Engels) , za svo je d r u g o v e drž i da su veliki, dok »proizvođače« p rak t i č -no t r e t i r a kao »otkr ivače«. Ali s d r u g e s t r a n e , M a r x nemilo-s r d n o povlač i t e o r i j s k e p o s l j e d i c e iz z a s l i j ep l j enos t i svo j ih p r e t h o d n i k a s o b z i r o m na p o j m o v n a z n a č e n j a s t v a r n o s t i ko-j a su ovi pos tav i l i . K a d Marx , k r a j n j o m s t rogošću kr i t i z i ra S m i t h a ili R i c a r d a zbog toga š to n i su u m j e l i v išak v r i j e d n o s t i raz l ikova t i od n j e g o v i h obl ika p o s t o j a n j a , on im p r i g o v a r a š to pojam ko j i su mogl i »stvorit i« n i su p r ida l i s t va rnos t i . V i d i m o d a k l e j a s n o k a k o je ob ično » i spuš tan je« j e d n e r i ječ i u s t v a r n o s t i o d s u t n o s t pojma, b u d u ć i da p r i s u t n o s t ili od-s u t n o s t j e d n o g a p o j m a vodi n izu t e o r i j s k i h pos l j ed i ca . Evo š to n a s p o u č a v a o p o s l j e d i c a m a š to ih ima r i j eč u t eor i j i ko-j a »sadrži« tu o d s u t n o s t : o d s u t n o s t j e d n e »riječi« tu je pri-s u t n o s t j e d n o g drugog p o j m a . D r u g a č i j e rečeno , o n a j tko misli cla j e s a m o s tavio j e d n u o d s u t n u »riječ« u R ica rdov govor , izlaže se o p a s n o s t i da se p r e v a r i u pojmovnom sadr-ž a j u te o d s u t n o s t i , on s a m e R i c a r d o v e p o j m o v e svodi na ob ične »ri ječi«. U t o m k r i ž a n j u lažnih p o i s t o v j e ć e n j a (vjero-v a n j e da se g r ad i r i j eč k a d se g rad i p o j a m = v j e r o v a n j e cla su Ricarclovi p o j m o v i s a m o r i ječ i ) va l j a t raži t i raz log zaš to Marx može i s t o v r e m e n o veličat i o t k r i ć a svo j ih p r e t h o d n i k a — p r e m d a su oni čes to »stvarali« ne »otkr iva juć i« — i o š t ro kr i t iz i ra l i n j i h o v e t e o r i j s k e z a k l j u č k e k o j e su iz toga jedno-s t avno izvukli . M o r a m ma lo više rasv i je t l i t i tu p o j e d i n o s t , kako b ih o b j a s n i o z n a č e n j e ovog Marxovoga s u d a :

»Ricardo , ko j i j e želio p o j m i t i m o d e r n u proizvod-n j u u n j e n o j o d r e đ e n o j d r u š t v e n o j s t r u k t u r i , i ko j i j e ekono-mist p r o i z v o d n j e p a r excel lence. tvrd i s toga da p rav i sub-j e k t m o d e r n e po l i t i čke e k o n o m i j e n i j e p r o i z v o d n j a , već ras-pod je la« .

(Uvod iz 1857. E. S,, p. 161). »Stoga« znači :

».. , on j e instinktivno u ob l i c ima r a s p o d j e l e vidio na jć i šć i izraz stalnih odnosa pokretača proizvodnje u danom društvu.« (ib. 160)

Ti »stalni odnos i p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e u d a n o m d ruš tvu« u p r a v o su proizvodni odnosi ko j i u M a r x o v u raz-m a t r a n j u , ne u o b l i k u »instinktivne« s l u t n j e , t j . kao »nezna-

175

nje« , nego u ob l iku pojma i n j egov ih p o s l j e d i c a , p o t r e s a j u p r e d m e t k las ične e k o n o m i j e , i z a j e d n o s n j e n i m p r e d m e t o m i s a m u znanos t po l i t i čke e k o n o m i j e kao t akvu .

M a r x o v a zas luga od i s t a n i j e u t o m u š to j e us tvr -dio, k a o ni u t o m u š to j e p o k a z a o p r i m a t p r o i z v o d n j e (to je na svoj n a č i n uč in io već i R ica rdo ) , nego š to j e i zmi j en io pojam proizvodnje, p r i p i s u j u ć i m u posve d rug i p r e d m e t nego š to j e to p r e d m e t ko j i d a j e s t a r i p o j a m .

C. — Proizvodnja

C j e l o k u p n u p r o i z v o d n j u , p r e m a t ome , o d r e đ u j u dva n e r a z d r u ž i v a e l e m e n t a : proces rada u k o j e m u č o v j e k p r e o b r a ž a v a p r i r o d u k a k o bi iz n j e s tvor io u p o t r e b n e vr i jed-nos t i , te društveni odnosi proizvodnje k o j i m a se vrš i t a j pro-ces r a d a . Mi ć e m o ta dva m o m e n t a i sp i t iva t i p o s t u p n o : pro-ces r a d a (a) i p r o i z v o d n e o d n o s e (b).

a) Proces rada

Analiza p r o c e s a r a d a o d v i j a se oko materijalnih i t ehn i čk ih uvjeta p r o i z v o d n j e .

»Proces r a d a . . . s v r s i s h o d n a j e d j e l a t n o s t r a d i iz-r a đ i v a n j a u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i r a d i p r i s v a j a n j a p r i r o d n i h s tva r i za l j u d s k e p o t r e b e , opć i u v j e t za r a z m j e n u i z m e đ u čo-v j e k a i p r i r o d e , v ječ i t i p r i r o d n i u v j e t za l j u d s k i život , s a m i m t im nezav isan od svih n j e g o v i h d r u š t v e n i h ob l ika , tili p a k jed-n a k o s v o j s t v e n sv im d r u š t v e n i m obl ic ima.« (I, 186).

T a j se p r o c e s svodi na k o m b i n a c i j u t r i j u j edno-s t avn ih e l e m e n a t a : k o j i h j e t r i : » . . . 1. o s o b n a č o v j e k o v a d je-l a tnos t , ili r a d ; 2. p r e d m e t na ko j i se r a d o m d j e l u j e ; 3. sred-stvo k o j i m se d j e l u j e « (I, 181). P r i l i k o m p r o c e s a r a d a t roš i se dak le snaga l j u d s k o g r a d a ko j i rn l j u d i p r i m j e r e n i m tehnič-k i m p r a v i l i m a ko r i s t e s r e d s t v a r a d a i na t a j nač in p r e o b r a -ž a v a j u predmet r a d a (bilo s i rovu m a t e r i j u , bi lo već obra-đ e n u ili p r v u m a t e r i j u ) u n e k i k o r i s t a n p ro izvod .

Ta anal iza p o k a z u j e dva bitna obilježja k o j a će-m o p o s t u p n o ispi t iva t i : materijalnu p r i r o d u u v j e t a p r o c e s a r ada ; p r e v l a d a v a j u ć u u logu proizvodnih sredstava u p rocesu rada .

Prvo obilježje. Svako t r o š e n j e r a d n e snage prili-k o m p r o i z v o d n j e p r e t p o s t a v l j a materijalne u v j e t e ko j i se svo-de n a p o s t o j a n j e p r i r o d e , bi lo k a o s i rov ine bi lo p r e o b r a ž e n e l j u d s k o m d j e l a t n o š ć u . K a d M a r x p i še da je »rad p r i j e svega p r o c e s ko j i se o d v i j a i z m e đ u p r i r o d e i čov j eka , p r o c e s u ko-j e m u č o v j e k u s p o s t a v l j a , u p r a v l j a i n a d g l e d a s v o j o m d je la t -

176

nošću i z m j e n u m a t e r i j e i p r i r o d e . . . on, u o d n o s u na pr i ro-du igra u logu p r i r o d n e sile«, on tv rd i da j e p r e o b r a ž a v a n j e m a t e r i j a l n e p r i r o d e u pro izvode , dak le p r o c e s r a d a kao ma-t e r i j a ln i m e h a n i z a m , u p r a v l j a n f iz ičk im z a k o n i m a p r i r o d e i t ehno log i j e . R a d n a snaga u k l j u č u j e se u t a j m e h a n i z a m . To o d r e đ e n j e procesa r a d a m a t e r i j a l n i m u v j e t i m a sp rečava sva-ku » h u m a n i s t i č k u « k o n c e p c i j u l j u d s k o g r a d a kao č is tog stva-r a n j a . Pozna to je da t a j idea l i zam n i j e p o s t o j a o u m i t s k o m r a z d o b l j u , nego je v ladao u s a m o j po l i t i čko j e k o n o m i j i i pu-tem n j e u e k o n o m s k i m u t o p i j a m a vu lga rnog soc i j a l i zma , n p r . u P r o u d h o n a (zamisao o n a r o d n o j banci) , G r a v j a (» radna dobra«) , n a p o k o n u G o t s k o m p r o g r a m u ko j i je u p r v o m re-du o b j a v l j i v a o :

»rad je izvor svakog boga t sva i svake ku l tu re« na š to M a r x o d g o v a r a :

»Rad n i j e izvor sveg boga t s tva . I p a k je p r i r o d a izvor u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i (ko je su s t v a r n e v r i j ednos t i ) kao i r a d ko j i j e i s a m izraz p r i r o d n e sile, sile č o v j e k o v a r a d a . Tu o t r c a n u f r a z u na l az imo u sv im p o č e t n i c a m a i ona j e i s t i n ska j e d i n o pod u v j e t o m p r e š u t n o g p o d r a z u m i j e v a n j a p r v o t n o s t i r a d a sa sv im p r e d m e t i m a i p o s t u p c i m a ko j i ga p r a t e . Ali soc i j a l i s t i čk i p r o g r a m ne može dozvol i t i t o j g rađan-sko j f r azeo log i j i da p r o đ e i spod š u t n j e uvjeta ko j i j ed in i mo-gu ovo j da t i smi sao . G r a đ a n i p o s j e d u j u izvrsne raz loge da r a d u p r i d a j u tu nadnaravnu moć stvaranja.« (Kr i t i ka Go t skog p r o g r a m a , E. S., pp . 17—18)

T a j isti u t o p i z a m bio j e raz log š to su S m i t h i svi u top i s t i p r o p u s t i l i u e k o n o m s k i m p o j m o v i m a formalnu pred-stavu nužnosti proizvodnje materijalnih uvjeta procesa ra-da, b i t n u za t a j p roces , dak le da a p s t r a h i r a j u od stvarne m a t e r i j a l n o s t i p r o i z v o d n i h snaga ( p r e d m e t r a d a , m a t e r i j a l n a s r e d s t v a r a d a ) k o j e p o s t o j e u s v a k o m p r o c e s u p r o i z v o d n j e ( S m i t h o v o j p o l i t i č k o j e k o n o m i j i n e d o s t a j e t eo r i j a proizvod-nje, n e o p h o d n e u s v a k o j t eor i j i p ro i zvodn je ) . I s t i t a j ideali-z am r a d a o m o g u ć a v a M a r x u da u Rukopisima iz 1844. S m i t h a nazove » L u t e r o m m o d e r n e po l i t i čke e k o n o m i j e « , b u d u ć i da je znao sves t i svo b o g a t s t v o (svaku u p o t r e b n u v r i j e d n o s t ) , na l j u d s k i rad, te da potvrdi t e o r i j s k o j e d i n s t v o S m i t h a i He-gela: prvog što je svu političku ekonomiju sveo na subjektiv-n o s t r ada , d rugog , š to je »rad s m a t r a o č o v j e k o v o m biti«. M a r x u Kapitalu k ida s t im i d e a l i z m o m rada , mis leć i p r i t o m pojam materi jalnih uvjeta svakog procesa rada i stvarajući p o j a m ekonomskih oblika postojanja t ih m a t e r i j a l n i h uvje-ta: za nač in k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e , raz l ike k o n s t a n t n o g i p r o m j e n l j i v o g k a p i t a l a s j e d n e s t r a n e , S e k t o r a I i S e k t o r a I I p r o i z v o d n j e , s d r u g e s t r a n e .

Na t o m se j e d n o s t a v n o m p r i m j e r u m o g u razmiš-l j a n j e m o pojmu njena predmeta p r o c i j e n i t i t e o r i j s k e i prak-t ičke p o s l j e d i c e na p o l j u e k o n o m s k e anal ize . P r i s t a j u ć i uz

12 Kako č i i au Kapital 177

p o j a m p r o i z v o d n j e , M a r x misl i s t v a r n o s t m a t e r i j a l n i h uvje-ta p r o i z v o d n j e , k a k o bi na p o d r u č j u e k o n o m s k e anal ize stvo-rio e k o n o m s k i »opera t ivne« p o j m o v e ( p o s t o j a n i i p r i m j e n j i -vi kap i ta l , S e k t o r I, S e k t o r II) ko j i m i j e n j a j u n j i h o v s m j e r i p r i r o d u . P o j a m n j egova p r e d m e t a n i j e p a r a e k o n o m s k i po-j a m , to j e p o j a m s t v a r a n j a e k o n o m s k i h p o j m o v a n e o p h o d n i h za r a z u m i j e v a n j e p r i r o d e e k o n o m s k o g p r e d m e t a . E k o n o m s k i p o j m o v i k o n s t a n t n o g i p r o m j e n j i v o g kap i t a l a , S e k t o r a I i S e k t o r a I I e k o n o m s k a su o d r e đ e n j a na s a m o m p o l j u e k o n o m -ske anal ize, p o j a m materijalnih uvjeta procesa rada. P o j a m p r e d m e t a t ada p o s t o j i n e p o s r e d n o u ob l iku »opera t ivnih« eko-n o m s k i h p o j m o v a . Ali bez p o j m a p r e d m e t a , ti se p o j m o v i ne bi mogl i izgradi t i , i mi b i s m o os ta l i u S m i t h o v o m ekonom-s k o m idea l i zmu, izloženi sv im i s k u š e n j i m a ideologi je .

To j e s r e d i š n j e m j e s t o j e r n a m p o k a z u j e k a k o n i j e dovo l jno , da bi se d e k l a r i r a l o k a o m a r k s i s t , s m a t r a t i da e k o n o m i j a i u e k o n o m i j i , p r o i z v o d n j a u p r a v l j a j u svim d r u g i m s f e r a m a d r u š t v e n o g a života . Moguće j e ob j av i t i tu tezu a ipak , u ist i m a h , r azv i j a t i i dea l i s t i čku k o n c e p c i j u e k o n o m i j e i p r o i z v o d n j e , tv rdeć i da j e r a d u j e d n o »bit čo-vjeka« i bi t po l i t i čke e k o n o m i j e , u k r a t k o , r azv i j a t i an t ropo -lošku i deo log i j u r ada , »civil izacije r ada« i td. M a r x o v m a t e r i j a -l izam n a p r o t i v p r e t p o s t a v l j a m a t e r i j a l i s t i č k u k o n c e p c i j u eko-

: n o m s k e p r o i z v o d n j e , t j . i z m e đ u os ta l ih u v j e t a , p o k a z i v a n j e : m a t e r i j a l n i h u v j e t a nesvodiv ih na p r o c e s r a d a . To j e j e d n a

od iz ravn ih p r i m j e n a Marxovog s tava , s a d r ž a n o g u p i s m u Enge l su , ko j i s a m naveo, i u k o j e m u M a r x točno kaže da je »kategoriji upotrebne vrijednosti« »p r idao posve d r u g o z n a č e n j e nego n jegovi p re thodn ic i .« O to se p i t a n j e spo t i ču sva t u m a č e n j a m a r k s i z m a kao »f i lozof i je r ada« , bi la ona e t ička , p e r s o n a l i s t i č k a ili egz i s t enc i j a l i s t i čka , kao s a r t r o v s k a t eo r i j a , p r a k t i č n o — i n e r t n a , j e r j o j n e d o s t a j e p o j a m mate-r i j a ln ih u v j e t a p roce sa r a d a . Već j e S m i t h dovod io u vezu ak-tua lne m a t e r i j a l n e u v j e t e p r o c e s a r a d a i r a d u p roš los t i , i na t a j nač in v r a ć a n j e m u b e s k o n a č n o s t r i j e š io aktualnost m a t e r i j a l n i h u v j e t a dan ih u o d r e đ e n o m t r e n u t k u kroz p r o c e s rada , u neaktualtiosi p r e t h o d n i h radova, u n j i h o v o s j e ć a n j e (Hegel j e tu k o n c e p c i j u m o r a o p o t v r d i t i u s v o j o j t eo r i j i » E r r i n n e r u n g a « ) , J e d n a k o j u je r az r i j e š io S a r t r e u fi lozof-skom s j e ć a n j u j e d n e p r i j a š n j e p r a k s e , d r u g o t n e u o d n o s u na neku d r u g u ili na d r u g e p r a k s e ko j e su j o j p r e t h o d i l e , i t ako r e d o m sve do p r a k s e p r v o b i t n o g s u b j e k t a , aktualne mate r i -jalne u v j e t e č i ja s t r u k t u r a l n a s loženos t v lada s v a k i m r a d o m , svak im a k t u a l n i m p r e o b r a ž a j e m s i rov ine u k o r i s t a n proiz-vod. U e k o n o m i s t e S m i t h a to idea lno r a s i p a n j e izaziva zna-č a j n e t e o r i j s k e p o s l j e d i c e na p o d r u č j u s a m e e k o n o m i j e . U S a r t r a ona je n e p o s r e d n o s u b l i m i r a n a u svo ju f i lozof sku »is-t inu«; a n t r o p o l o g i j a s u b j e k t a , p r i k r i v e n a u S m i t h a , u S a r t r a p o p r i m a o t v o r e n obl ik f i lozof i j e s lobode .

178

Drugo obilježje. I s t a ana l iza p r o c e s a r a d a u k a z u j e na znača j -nu u logu » s reds tava za rad«.

» U p o t r e b a i s t v a r a n j e s r e d s t a v a za r a d . . . d a j u spec i f i čno o b i l j e ž j e p r o c e s u ljudskog rada i za to F r a n k l i n od-r e đ u j e č o v j e k a kao ž i v o t i n j u k o j a p ro izvod i o r u đ a ( toolma-king an ima l ) . Os tac i s r e d s t a v a za r a d i m a j u , u i s t r a ž i v a n j u iščezl ih d r u š t v e n i h f o r m a c i j a i s to z n a č e n j e k o j u ima i g r a đ a fos i ln ih k o s t u r a za u p o z n a v a n j e i z u m r l i h ž ivo t i n j sk ih v r s t a . Ono š io j e d n o e k o n o m s k o r a z d o b l j e r a z l i k u j e od d rugog , ni-je ono š to se p r av i (mach t ) , nego kako (wie) se pro izvodi , ko-j im s r e d s t v i m a za r a d . S r e d s t v a za r a d n i su s a m o p o k a z a t e l j i l j u d s k i h p r o i z v o d n i h snaga , nego i pokaza t e l j i (Anzeiger) d r u š t v e n i h o d n o s a u k o j i m a se proizvodi .« (Kapital, I, 182— —83)

I z m e đ u tr i k o n s t i t u t i v n a e l e m e n t a p r o c e s a r a d a ( p r e d m e t , s r e d s t a v a za r ad , r a d n a snaga) p o s t o j i dak le j e d a n p r e m o ć a n , i to su sredstva za rad. O v a j p o s l j e d n j i e l e m e n a t j e t a j ko j i , u p r o c e s u r a d a ko j i j e z a j e d n i č k i sv im e k o n o m -s k i m r a z d o b l j i m a , o m o g u ć a v a o d r e đ e n j e i spec i f i čne raz l ike tih b i t n i h ob l ika . »Sreds tva za rad« o d r e đ u j u t ip ičan obl ik p r o c e s a r a d a ; o d r e đ u j u ć i »način n a p a d a « i zvan j ske oko l ine k o j a j e p o d r e đ e n a p r e o b r a ž a j u u p r o c e s u e k o n o m s k e proiz-v o d n j e , ona o d r e đ u j u način proizvodnje, f u n d a m e n t a l n u ka-t ego r i j u m a r k s i s t i č k e anal ize( k a k o u e k o n o m i j i t a k o i u pov i j e s t i ) ona i s t o v r e m e n o o d r e đ u j u i s t u p a n j proizvodnosti pro i zvedenog r a d a . P o j a m raz l ika k o j e se m o g u p r o m a t r a t i u r a z n i m p r o c e s i m a r a d a , p o j a m ko j i o m o g u ć a v a ne s a m o »per iodizac i ju« pov i j e s t i , nego p r i j e svega t v o r b u p o j m a po-vi jes t i : p o j a m načina proizvodnje je , k a k o ga mi tu r a z m a t -r a m o u t e m e l j e n u kva l i t a t i vn im r a z l i k a m a nač ina r a d a , t j . u n j i h o v o j p r o d u k t i v n o s t i . Je li još p o t r e b n o i s t a k n u t i da pos-to j i i z ravan o d n o s i z m e đ u k o n c e p c i j e o p r i m a r n o j ulozi na-čina r a d a i e k o n o m s k i »opera t ivnog« p o j m a p r o d u k t i v n o s t i ? T r e b a li j o š p r i m i j e t i t i da k las ična e k o n o m i j a , k a k o j o j spo-č i tava Marx, n i k a d n i j e znala izdvoj i t i i u tv rd i t i t a j p o j a m p r o d u k t i v n o s t i — te da j e n j e n o n e p r i z n a v a n j e pov i j e s t i po-vezano s o d s u s t v o m p o j m a načina proizvodnje?"

Stvor ivš i p o j a m - k l j u č nač ina p r o i z v o d n j e , M a r x od i s ta može izrazi t i s t u p a n j m a t e r i j a l n o g n a p a d a p r i r o d e p r o c e s o m p r o i z v o d n j e , način j e d i n s t v a koj i p o s t o j i i zmeđu »čovjeka i p r i rode« i s t u p n j e v e raz l ika tog j ed in s tva . Ali isto-d o b n o s n j e g o v i m o t k r i ć e m t e o r i j s k o g z n a č a j a r a z m a t r a n j a materi jalnih uvjeta p r o i z v o d n j e , p o j a m nač ina p r o i z v o d n j e o tk r iva n a m t a k o đ e r i j e d n u d r u g u s tva rnos t k o j a odgova ra s t u p n j u raz l ike u j e d i n s t v u »čovjek-pr i roda« — proizvodne odnose:

"" O svim pi tan j ima koja su u ovom poglavlju samo naznačena, vidi tekst Balibara, posebiče njegovu značajnu analizu po jma proizvodnih snaga.

179

»načini r a d a n i su s a m o p o k a z a t e l j i s t u p n j a razvit-ka l j u d s k e r a d n e snage, nego i p o k a z a t e l j i (Anzeiger) d ruš t -venih o d n o s a u k o j i m a se p ro izvod i . ..«

Z a h v a l j u j u ć i t o m e o t k r i v a m o da je j e d i n s t v o čo-v j ek -p r i roda , i z raženo s t u p n j e m raz l ike toga j e d i n s t v a , isto-d o b n o i j e d i n s t v o o d n o s a č o v j e k - p r i r o d a i društvenih odno-sa u k o j i m a se p ro izvodi . P o j a m n a č i n a p r o i z v o d n j e sad rž i d a k l e p o j a m j e d i n s t v a tog d v o s t r u k o g j e d i n s t v a .

b) Odnosi proizvodnje

Mi se t ako na l az imo p r e d j e d n i m novini uvjetom p r o c e s a p ro i zvodn j e . N a k o n m a t e r i j a l n i h u v j e t a p r o c e s a pro-i zvodn je u k o j i m a j e i z ražena spec i f i čna p r i r o d a o d n o s a čovje-ka i p r i r o d e , s a d a ć e m o i sp i t a t i društvene u v j e t e p r o c e s a pro-i zvodn je : društvene proizvodne odnose. Ti novi uv j e t i o d n o s e se na p o s e b n u v r s t u o d n o s a i z m e đ u pokretača proizvodnje na osnovi o d n o s a ko j i p o s t o j e i z m e đ u p o k r e t a č a , s j e d n e s t r a n e , te materijalnih mogućnosti p r o i z v o d n j e s d r u g e s t ra-ne. To j e s r e d i š n j e o d r e đ e n j e : j e r društveni se odnosi proiz-vodnje ne mogu svesti na jednostavne odnose medu ljudi-ma, na odnose koji bi umiješali u spor samo ljude, dakle na razlike unutar jednog univerzalnog modela, intersubjektivi-teta (pres t iž , b o r b a , v l a d a n j e , r o p s t v o itd.). D r u š t v e n i proiz-vodni odnos i kod M a r x a ne o d n o s e se s a m o na l j ude , nego i, u p o s e b n i m s l u č a j e v i m a , na pokretače p r o c e s a p r o i z v o d n j e i materijalne uvjete p r o c e s a p r o i z v o d n j e . J a n a s t o j i m n a to-m u , s raz loga ko j i p r ib l i žava ana l i zu k o j u j e R a n c i e r e izvršio o n e k i m M a r x o v i m p o s t a v k a m a , g d j e bi se u t e r m i n o l o g i j i k o j a se povodi za n j e g o v o m a n t r o p o l o š k o m f i l o z o f i j o m u mlados t i , mogli dos lovce u z a j a m n i o d n o s i l j u d i sup ro t s t av i -ti u z a j m n i m o d n o s i m a s tvar i . U proizvodnim odnosima u k l j u -čeni su i odnos i m e đ u l j u d i m a i s t v a r i m a , t ako da su među-sobn i odnos i l j ud i o d r e đ e n i o d n o s i m a ko j i p o s t o j e i z m e đ u l jud i i m a t e r i j a l n i h e l e m e n a t a p r o c e s a p r o i z v o d n j e .

Š to M a r x kaže o t im o d n o s i m a ? On s p o m i n j e da su oni » raspod je la« ili »kombinac i j a« (Ve rb indung ) . Govore-ći o r a s p o d j e l i u Uvodu (p. 161), M a r x piše:

»U n j e n o m n a j o b i č n i j e m s h v a ć a n j u , r a s p o d j e l a se j a v l j a kao r a s p o d j e l a p ro i zvoda , pa j e t a k o ona p o d a l j e od p r o i z v o d n j e i t ako reći neov i sna o ovoj . Ali, p r i j e nego š to b u d e r a s p o d j e l a p ro izvoda , ona je : i . r a s p o d j e l a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i 2. š to je d r u g o o d r e đ e n j e is toga o d n o s a , ras-p o d j e l a č lanova d r u š t v a n a razl ič i te v r s t e p r o i z v o d n j e (ovis-nos t p o j e d i n a c a o p r o i z v o d n i m o d n o s i m a ) . R a s p o d j e l a pro-izvoda p o s l j e d i c a je te r a s p o d j e l e k o j a j e u k l j u č e n a u pro-ces s a m e p r o i z v o d n j e , te o d r e đ u j e strukturu proizvodnje (GHederung) . P r o u č a v a t i p r o i z v o d n j u , a ne vodi t i r a č u n a o to j r a s p o d j e l i k o j a j e u n j u u k l j u č e n a , oč ig ledno j e p r a z n a

180

a p s t r a k c i j a , dok je n a s u p r o t r a s p o d j e l a p ro izvoda uv je tova-na t o m r a s p o d j e l o m k o j a p r v o b i t n o j e s t m o m e n t proizvod-n j e (Momen t ) . . . p r o i z v o d n j a ima n e m i n o v n o svo je i shod i š t e u o d r e đ e n o j r a s p o d j e l i p ro i zvodn ih s r e d s t a v a . . . «

Ta se r a s p o d j e l a s a s to j i dak le od davanja proiz-vodn ih s r e d s t a v a p o k r e t a č i m a p r o i z v o d n j e u o k v i r u određe-nog o d n o s a ko j i se u s p o s t a v l j a i z m e đ u p ro i zvodn ih s reds ta -va, s j e d n e s t r a n e , i p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e , s d r u g e s t r ane . R a s p o d j e l a - d a v a n j e može se f o r m a l n o shva t i t i kao spoj (Ver-b i n d u n g ) o d r e đ e n o g b r o j a e l e m e n a t a ko j i p r i p a d a j u bi lo s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u , bi lo p o k r e t a č i m a p r o i z v o d n j e , s p o j ko j i n a s t a j e p r e m a o d r e đ e n i m obl ic ima.

M a r x to k a z u j e ovako : »Ma kakv i da su d r u š t v e n i oblici p r o i z v o d n j e , nje-

ni f a k t o r i o s t a j u u v i j e k r adn ic i i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . Ali jedni i d rug i na laze se u s t a n j u v i r tue lnos t i uko l i ko su od-vojeni . Za p r o i z v o d n j u p o t r e b a n je s p o j . Na poseban se na-čin (die besondere Art und Weise) pos t iže t a j s p o j ko j i raz-l i k u j e raz l ič i te e k o n o m s k e e p o h e k roz ko j e j e p roš l a d ruš t -vena s t r u k t u r a « ( G e s e l l s c h a f t s s t r u k t u r ) . (Kapital, IV, 38)

U j e d n o m d r u g o m t eks tu , n e s u m n j i v o n a j z n a č a j -n i j e m (Kapital, V I I I , 170—173), govoreći o nač inu f e u d a l n e p r o i z v o d n j e . M a r x p iše :

»Poseban e k o n o m s k i obl ik u k o j e m je nep laćen višak r a d a i znuđen od n e p o s r e d n i h p ro izvođača , o d r e đ u j e od-nos v l a d a n j a i r o p s t v a , k a k a v on n e p o s r e d n o proiz lazi iz sa-m e p r o i z v o d n j e , te na n j u d j e l u j e . Na t o m u se zasn iva s t ruk -t u r a (Ges ta l tung) e k o n o m s k e z a j e d n i c e k o j a proizlazi iz sa-mih p r o i z v o d n i h o d n o s a , a k roz to i n j e n a spec i f ična pol i t i čka s t r u k t u r a (Gesta l t ) . T a k o mi svaki pu t u n e p o s r e d n o m odno-su v lasn ika p r o i z v o d n j e s n e p o s r e d n i m p r o i z v o đ a č i m a — od-nos u k o j e m u svaki obl ik odgovora , uv i j ek p r i m j e r e n o svo-j o j p r i rod i , s t u p n j u r azv i t ka o d r e đ e n o m n a č i n u r a d a (Art u n d Wiese) , pa dak le o d r e đ e n o m s t u p n j u razv i tka d r u š t v e n o p ro i zvodne snage — o t k r i v a m o n a j i n t i m n i j u t a j n u ( inners te G c h c i m m s ) , sk r iven i t e m e l j (Grund lage) sk r iven u cjelo-k u p a n d r u š t v e n i sk lop ( K o n s t r u k t i o n ) , i pol i t ički obl ik samo-s ta lnos t i i o d n o s a ovisnos t i , u k r a t k o , svakog ob l ika p o j e d i n e države.«

K r o z dva e l e m e n t a (pokre t ač i p r o i z v o d n j e i sred-s tava za p r o i z v o d n j u ) o v a j tekst p o k a z u j e glavne z n a č a j k e . Uz s r e d s t v a p r o i z v o d n j e m i v id imo k a k o se j av l j a već poz-n a t a raz l ika i z m e đ u p r e d m e t a p r o i z v o d n j e , n p r . z e m l j e (ko-j a j e izravno imala g lavnu ulogu u svim ob l i c ima proizvod-n j e ko j i su p r e thod i l i kap i t a l i zmu) te s r e d s t a v a za proizvod-n j u . P o r e d pokretača p r o i z v o d n j e v i d i m o k a k o se j av l j a , uz raz l iku r a d n i k a i r a d n e snage, o s n o v n a razl ika i z m e đ u nepo-

181

sredmh pokretača (Marxov izraz) č i j a j e r a d n a snaga na d j e l u u p r o i z v o d n j i , i d r u g i h l j u d i ko j i i m a j u z n a č a j n u u logu u o p ć e m p r o c e s u p r o i z v o d n j e kao v lasnic i s r e d s t a v a za proiz-v o d n j u , ali ne kao r adn i c i ili n e p o s r e d n i p o k r e t a č i , j e r n j i -hova r a d n a snaga n i j e u k l j u č e n a u p roces p r o i z v o d n j e . Kom-b i n i r a j u ć i i s t a v l j a j u ć i u odnos te razl ič i te e l e m e n t e , r a d n u snagu , n e p o s r e d n e r a d n i k e , v lasn ike , n e n e p o s r e d n e r a d n i k e , p r e d m e t p r o i z v o d n j e , s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u itd. , m i mo-žemo o d r e d i t i razl ič i ta s r e d s t v a proizvodnje ko j a su pos to-j a l a i k o j a m o g u p o s t o j a t i u l j u d s k o j pov i j e s t i . T a j pos tu -p a k povez ivan j a o d r e đ e n i h e l e m e n a t a silio bi n a s da misli-m o na kombinatoriku, k a d p o s e b n a p r i r o d a o d n o s a u tim raz l ič i t im k o m b i n a c i j a m a ne bi ove o d r e đ i v a l a i u s k o ograni-čavala p o d r u č j e . Da bi se dobi l i razl ič i t i nač in i p r o i z v o d n j e , va l j a k o m b i n i r a t i raz l ič i te e l e m e n t e , ali s lužeći se oblicima kombinacija, p o s e b n i m »Verbindungen«, ko j i p o p r i m a j u zna-č e n j e s a m o u k a r a k t e r u rezultata k o m b i n a t o r i k e (buduć i da je t a j r ezu l t a t s t v a r n a p r o i z v o d n j a ) a oni su : svojina, posje-dovanje, vlast, posjed, zajedništvo itd. P r i m j e n a p o s e b n i h o d n o s a na razl ič i te r a s p o d j e l e e l e m e n a t a p ro izvod i o d r e đ e n b r o j t vo rb i k o j e u s p o s t a v l j a j u odnos i p r o i z v o d n j e o d r e đ e n i h nač ina p r o i z v o d n j e . Ti p ro i zvodn i odnos i o d r e đ u j u veze ko-je raz l ič i te g r u p e p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e u s p o s t a v l j a j u s pre-d m e t i m a i s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u , i iz te č i n j e n i c e pro-izlaze p o k r e t a č i p r o i z v o d n j e u f u n k c i o n a l n i m g r u p a m a , zau-z i m a j u ć i o d r e đ e n o m j e s t o u p r o c e s u p r o i z v o d n j e . U z a j a m n i odnos i p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e p ro iz laze dak le iz t ip ičn ih od-nosa k o j e ovi u s p o s t a v l j a j u sa s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ( p r e d m e t , s reds tva ) , te iz n j i h o v e p o d j e l e u o d r e đ e n e g r u p e i f u n k c i o n a l n o s m j e š t e n e u n u t a r o d n o s a p r e m a p r o i z v o d n i m s r e d s t v i m a s t r u k t u r o m p r o i z v o d n j e .

J a tu ne m o g u ulazi t i u t e o r i j s k u anal izu p o j m a »kombinac i j e« i n j e n i h raz l ič i t ih ob l ika : v r a ć a m se na Bali-b a r o v o iz laganje . P r e m d a t e o r i j s k a p r i r o d a p o j m a »kombina-cija« može u t e m e l j i t i t v r d n j u , k o j a se p r e t h o d n o javi la u kritičkom ob l iku , j a s n o je da m a r k s i z a m nije historicizam, b u d u ć i da se m a r k s i s t i č k i p o j a m pov i j e s t i zasniva na nače lu p r o m j e n e obl ika te »kombinac i j e« . Želim s a m o u s t r a j a t i na p o s e b n o j p r i rod i t ih p r o i z v o d n i h o d n o s a ko j i su z n a č a j n i zbog dva razloga.

U t eks tu ko j i s am naveo v id je l i s m o k a k o j e Ivlarx p o k a z a o da t a k a v oblik k o m b i n a c i j e e l e m e n a t a n u ž n o zaht i -jeva o d r e đ e n oblik v l a d a n j a i p o k o r a v a n j a , n e o p h o d a n da bi na s t a l a t akva k o m b i n a c i j a , t j . o d r e đ e n politički obl ik (Ge-s t a l tung) d r u š t v a . U p r a v o v id imo g d j e se zasniva n u ž n o s t i obl ik po l i t i čke » f o r m a c i j e « : to je r a z ina Verbindunga k o j e o m o g u ć a v a j u odnos i i zmeđu p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e i proiz-vodn ih s r eds t ava , r az ina o d n o s a svoj ine , p o s j e d o v a n j a , ra-

182

s p o l a g a n j a i td ." Te v r s t e odnosa , već p r e m a p o s t o j a n o s t i ili p r o m j e n l j i v o s t i p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e u n e p o s r e d n e r a d n i k e i u p r a v l j a č e , č ine nužnim (k lasna d r u š t v a ) ili suvišnim (bes-k l a s n a d r u š t v a ) p o s t o j a n j e po l i t i čke o rgan izac i j e k o j a ima z a d a t a k da p o s t a v l j a i od ržava te v r s t e o d n o s a s p o m o ć u m a t e r i j a l n e (države) i m o r a l n e ( ideologi je) sile. T a k o v id imo da o d r e đ e n i odnos i p r o i z v o d n j e , kao u v j e t v l a s t i t e egzisten-ci je , p r e t p o s t a v l j a j u p o s t o j a n j e p ravno-po l i t i čke i ideo loške nadgradnje, te zaš to j e ta n a d g r a d n j a nužno specifična (bu-dući da je f u n k c i j a spec i f i čn ih p ro i zvodn ih o d n o s a ko j i j e z a h t i j e v a j u ) . V i d i m o t a k o đ e r da nek i d rug i p ro i zvodn i od-nosi ne z a h t i j e v a j u po l i t i čku n a d g r a d n j u , nego s a m o ideolo-šku n a d g r a d n j u ( b e s k l a s n a d ruš tva ) . V i d i m o n a p o s l j e t k u da p r i r o d a r a z m a t r a n i h p r o i z v o d n i h o d n o s a ne s a m o traži ili ne t raž i tu i tu f o r m u n a d g r a d n j e , nego ona j e d n a k o u tv r -đ u j e stupanj djelotvornosti na t o j i to j razini d r u š t v e n o g to-ta l i t e ta . Ma k a k v e bi le pos l j ed ice , mi iz tog m o ž e m o izvesti z a k l j u č a k ko j i se t iče p ro i zvodn ih o d n o s a : o n j u p u ć u j u na ob l ike n a d g r a d n j e k o j e t raže , kao i na u v j e t e v las t i t a pos to-j a n j a . P ro i zvodne o d n o s e n i j e d a k l e m o g u ć e mis l i t i k roz nj i-hov p o j a m , a p s t r a h i r a j u ć i od n j i h o v i h u v j e t a p o s t o j a n j a kao p o s e b n i h n a d g r a d n j i . Da se p o s l u ž i m o s a m o j e d n i m p r i m j e -r o m : v id imo d o b r o da anal iza p r o d a j e i k u p o v i n e r a d n e sna-ge t a m o g d j e postoje odnos i kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e (po-d j e l a na v l a sn ike p r o i z v o d n i h s r e d s t a v a , s j e d n e s t r a n e , i na p l aćene r a d n i k e , s d r u g e s t r ane ) p r e t p o s t a v l j a i z ravno p rou-č a v a n j e formalno-praviuh odnosa, š to s u b j e k t i m a d a j u p r a v o da k u p u j u (kap i ta l i s t ) kao i da p r o d a j u (p laćeni r a d n i k ) r a d n u s n a g u — kao i s v e u k u p n e po l i t i čke i i deo loške nad-g r a d n j e k o j a s t v a r a i čuva e k o n o m s k e p o k r e t a č e u p o d j e l i uloga, š to m a n j i n u e k s p l o a t a t o r a s t v a r a v l a sn ic ima s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , a već inu n a r o d a p r o i z v o đ a č i m a viška vri-j ednos t i . Či tava n a d g r a d n j a p r o m a t r a n o g d r u š t v a t a k o je n a p o s e b a n nač in u k l j u č e n a i p r i s u t n a u p r o i z v o d n i m odnosi-ma, t j . u s t r u k t u r i r a s p o d j e l e p ro i zvodn ih o d n o s a i ekonom-ske f u n k c i j e o d r e đ e n i h k a t e g o r i j a p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e . Va l j a reći, ako s t r u k t u r a p ro i zvodn ih o d n o s a o d r e đ u j e eko-n o m s k o kao takvo, o n d a de f in i c i j a p o j m a p r o i z v o d n i h od-nosa jednog nač ina o d r e đ e n e p r o i z v o d n j e polazi nužno od de f in i c i j e p o j m a to ta l i t e t a razl ič i t ih raz ina d r u š t v a , te iz v r s t a n j i h o v i h veza ( t j . d j e lo tvo rnos t i ) .

T u se ni u k o m s l u č a j u ne radi o f o r m a l n o m za-h t j e v u , nego o a p s o l u t n o t e o r i j s k o m u v j e i u ko j i čini p o j a m ekonomskog. V a l j a se pozva t i na m n o g e p r o b l e m e k o j e ta de f in i c i j a p o s t a v l j a k a d se r a d i o n a č i n i m a p r o i z v o d n j e ko j i se r a z l i k u j u ocl kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e , kako bi-

To je značajna odredba Pojam -vlasništva.; u Marva navješćuje da su proizvodni odnosi is tovjetni s pravnim odnosima. Pravo dakle nisu proizvodni odnosi Oni posl jednj i p r ipada ju nadgradn j i , pravo u nadgradn ju .

183

s m o mogl i u v i d j e t i n j i h o v u važnos t , p o p u t onog š to je , k a k o to čes to k a z u j e Mara , s k r i v e n o u k a p i t a l i s t i č k o m d r u š t v u , a p o s t a j e v id l j ivo u f e u d a l n o m d r u š t v u ili u p r v o b i t n o j za-jedn ic i ; t ako i mi u ovim p o s l j e d n j i m d r u š t v i m a j a s n o vi-d i m o k a k o se ekonomija ne da jasno vidjeti, kao i to da mi u t im i s t im d r u š t v i m a jasno vidimo da s t u p a n j d j e l o t v o r n o s t i razl ič i t ih raz ina d r u š t v e n e s t r u k t u r e nije moguće jasno vi-djeti! An t ropo loz i i e tnolozi »znaju« čega se va l j a d rža t i , pa , t ražeći e k o n o m s k o , u p a d a j u u o d n o s e s r o d s t v a , ili u religio-zne ili d r u g e in s t i t uc i j e ; s t r u č n j a c i za s r e d n j o v j e k o v n u po-vi jes t »znaju« čega se v a l j a d rža t i , pa t ražeći u »ekonomi j i« g lavno o d r e đ e n j e pov i jes t i , na laze je . . . u pol i t ic i ili religiji."' U sv im t im s l u č a j e v i m a ne p o s t o j i neposredno r a z u m i j e v a n j e e k o n o m s k o g , n e m a s i rove e k o n o m s k e »datos t i« , kao ni ne-p o s r e d n o »dane« d j e l o t v o r n o s t i na t o j i t o j raz ini . U sv im t im s l u č a j e v i m a o d r e đ e n j e e k o n o m i j s k o g polazi od stvara-nja vlastitoga pojma, ko j i , da bi b io s tvo ren , p r e t p o s t a v l j a d e f i n i c i j u p o s t o j a n j a i spec i f i čnog o d n o s a raz l ič i t ih raz ina s t r u k t u r e svega, k a k o su one u v j e t o v a n e n u ž n o s t r u k t u r o m nač ina p r o i z v o d n j e . S tvor i t i p o j a m e k o n o m s k o g znači odre-di t i ga s t r o g o kao raz inu , i n s t a n c i j u ili p o d r u č j e s t r u k t u r e n a č i n a p r o i z v o d n j e , n a i m e o d r e d i t i n j e g o v o mjesto, širinu i granice u t o j s t r u k t u r i , to znači , p o s l u ž i m o li se s t a r o m pla-t o n i č k o m s l ikom, »odsjeći« p o d r u č j e e k o n o m s k o g u s t ruk-t u r i c je l ine , p r e m a n j e g o v o j v l a s t i t o j »ar t iku lac i j i« , ne zava-ravajući se njome. »Odrezanos t« od »danog« ili e m p i r i s t i č k i lom, uv i j ek se va ra u a r t i k u l a c i j i , j e r na »realno« p r o j i c i r a a r t i k u l a c i j e i p r o i z v o l j n o o d v a j a n j e ideo log i je k o j a ga podr-žava. P r a v o o d v a j a n j e i a r t i k u l a c i j a p o s t o j e d a k l e s a m o pod u v j e t o m da i m a d e m o , d a k l e izgradimo n j e n p o j a m . D r u g i m r i j eč ima , n e m o g u ć e je u p r i m i t i v n i m d r u š t v i m a p r o m a t r a t i tu i tu činjenicu, tu i tu praksu, p r i v i d n o bez o d n o s a p r e m a »ekonomi j i« (kao o b i č a j e s r o d s t v a ili re l ig iozne r i t ua l e ili g r u p n e odnose) , kao strogo ekonomske, bez p r e t h o d n o stvo-renog p o j m a o d v a j a n j a s t r u k t u r e od svega d r u š t v e n o g a u t im raz l i č i t im d j e l a t n o s t i m a ili r a z i n a m a , ne otkrivši n j i h o v p rav i s m i s a o u s t r u k t u r i c je l ine , ne našavš i , u r a z l i k a m a tih d j e l a t n o s t i , regiju e k o n o m s k e p r a k s e , n j e n obl ik i njene mo-da l i t e te . V j e r o j a t n o velik dio poteškoća etnologije i suvre-mene a n t r o p o l o g i j e o s t a j u pr i »č in j en icama« , »da tos t ima« (deskr ip t ivne) e t n o g r a f i j e bez t e o r i j s k e o p r e z n o s t i u izgrad-n j i p o j m a n j i h o v a p r e d m e t a : te iako u e t n o g r a f i j u u n o s e ka-t egor i j e k o j e za n j i h p r a k t i č k i o d r e đ u j u e k o n o m s k o , t j . ka-t egor i j e k o j e su čes to e m p i r i j s k e , iz e k o n o m i j e s u v r e m e n i h d r u š t a v a . To uvećava a p o r i j e . S l i j e d i m o li i d a l j e M a r a a , mi z a o k r e ć e m o u p r v o b i t n a i d r u g a d r u š t v a za to da b i s m o vi-d je l i j a s n o ono što n a m naše v las t i to d r u š t v o k r i j e : k a k o

" Godeljerov članak: »Predmet i metode ekonomske antropologije« (Objet et metho-des de i 'anthropologie economiques). L 'Honime, X. 1965.

184

b i s m o jasno vidjeli da se e k o n o m s k o , više od bi lo k o j e d r u g e s t va rnos t i (pol i t ičke, ideo loške itd.) nikad ne vidi jasno i ne o d g o v a r a »da tom«. To je »očiti je« u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e o k o j e m u z n a d e m o da je nač in p r o i z v o d n j e g d j e fetišizam do t i če p o d r u č j e e k o n o m s k o g . U s p r k o s »očigledno-s t ima« e k o n o m s k e »datost i« u sv i j e tu 'kap i ta l i s t i čke proiz-v o d n j e i u p r a v o p o v o d o m »jakog« o b i l j e ž j a t ih f e t i š i z i r an ih »eviclentnosti«, b i t i e k o n o m s k o g m o g u ć e je p r i s t u p i t i t ek iz-g r a d n j o m n j e n a p o j m a , t j . u t v r đ i v a n j e m mjesta e k o n o m s k o g u c j e l o k u p n o j s t r u k t u r i , dak le u k a z i v a n j e m na vezu k o j a po-s to j i i z m e đ u tog p o d r u č j a i d r u g i h (p ravno-pol i t i čke i ideo-loške n a d g r a d n j e ) , s t u p n j e m prisutnosti (ili d j e l o t v o r n o s t i ) d r u g i h p o d r u č j a u p o d r u č j u s a m o g e k o n o m s k o g . T a j se za-h t j e v m o ž e iz ravno s m a t r a t i t eo r i j sk i poz i t ivn im z a h t j e v o m , i on se može i izostavi t i ali se on t a d a o č i t u j e kroz svo je po-s l jedice , bi lo t e o r i j s k e ( k o n t r a d i k c i j e , p ragov i u p o j a š n j e n j u ) , bi lo p r a k t i č k e (npr . p o t e š k o ć e u tehnic i p l an i f i kac i j e , soci-j a l i s t i čke ili čak kap i t a l i s t i čke ) . To je, p r i k a z a n vr lo shema t -ski, p rv i z a k l j u č a k ko j i s m o mogli izvući iz M a r x o v a određe-n j a e k o n o m i j e kroz proizvodne odnose.

Niš ta m a n j e z n a č a j a n n i j e ni d rug i z a k l j u č a k . Ako n a m se o d s a d p ro i zvodn i odnos i j a v l j a j u kao r eg iona lna struktura u p i s a n a u s t r u k t u r u d r u š t v e n o g a to ta l i t e t a , ona nas z a n i m a i kao struktura. Tu v i d i m o k a k o se gubi v a r k a t e o r i j s k e a n t r o p o l o g i j e , i s t o v r e m e n o k a d i v a r k a h o m o g e n o g p r o s t o r a e k o n o m s k i danih f e n o m e n a . Ne s a m o da je eko-n o m s k o neka s t r u k t u r i r a n a ob las t ko j i i m a v las t i to m j e s t o u g l o b a l n o j s t r u k t u r i d r u š t v e n e c je l ine , nego ono funkc ion i -ra i u s a m o m s v o j e m m j e s t u , u s v o j o j r e g i o n a l n o j (relativ-no) a u t o n o m i j i kao r e g i o n a l n a struktura i kao t akvo odre-đ u j e svo je e l emen te . Mi se tu s u s r e ć e m o s r e z u l t a t i m a dru-gih i s t r a ž i v a n j a toga d j e l a : n a i m e da s t r u k t u r a o d n o s a i pro-i zvodn je o d r e đ u j e m j e s t a i f u n k c i j e p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e koj i uv i j ek s a m o z a p r e m a j u ta m j e s t a , u to l iko , uko l iko su »nosioci« (Trager) tih f u n k c i j a . P rav i »subjek t i« (kao no-sioci p o s t u p k a ) n i su ti p o s j e d n i c i ni t i ti f u n k c i o n a r i , n i su dakle , p r o t i v svih p r iv idnos t i , »ev-identnosti«, »datost i« naiv-ne a n t r o p o l o g i j e , » k o n k r e t n i po jed inc i« , »s tvarni l jud i« , ne-go određenje i podjela tih mjesta i tih funkcija. Pravi »su-bjekti« dakle su određivači i raspodjeljivači: proizvodni od-nosi (i pol i t ički i ideološki d r u š t v e n i odnosi ) . Ali k a k o se radi o »odnos ima« , oni se ne m o g u obuhva t i t i k a t e g o r i j o m subjekta. I ako s l u č a j n o t e p r o i z v o d n e o d n o s e h o ć e m o sve-sti na o d n o s e m e đ u l j u d i m a , t j . na »ljudske odnose«, n a n i j e t ć emo n e p r a v d u M a r x o v o j misl i , ko j a , p o d u v j e t o m da se kri-tički č i t a j u n e k e od n j egov ih n e o b i č n o dvosmis l en ih tv rdn j i , p o k a z u j e k a k o se p ro i zvodn i odnosi (kao i d r u š t v e n o pol i t ičk i i ideološki odnos i ) ne m o g u svest i na a n t r o p o l o š k u in tersu-b j e k t i v n o s t , b u d u ć i cla oni p o k r e t a č e i p r e d m e t e p o v e z u j u

185

s a m o u spec i f i čno j s t r u k t u r i r a s p o d j e l e o d n o s a , m j e s t a i f u n k c i j a č i j i su nosioci p r e d m e t i i p o k r e t a č i p r o i z v o d n j e .

Jo š j e d n o m m o ž e m o d a k l e shva t i t i u č e m u pojam n j e g o v a p r e d m e t a r a d i k a l n o r a z d v a j a M a r x a od n j egov ih p r e t h o d n i k a j zaš to su ga n j egove k r i t i k e s ruš i le . Misl i t i po-j a m p r o i z v o d n j e znači mis l i t i p o j a m j e d i n s t v a n j egov ih uv-je ta , t j . nač in p r o i z v o d n j e . Misl i t i nač in p r o i z v o d n j e znači mis l i t i ne s a m o m a t e r i j a l n e u v j e t e , nego i d r u š t v e n e u v j e t e p r o i z v o d n j e . U s v a k o m s l u č a j u to znači s tvor i t i p o j a m ko j i nalaže o d r e đ e n j e e k o n o m s k i »opera t ivn ih« p o j m o v a (upot re -b l j a v a m n a m j e r i c e t a j naziv ko j i j e u s t a l n o j u p o t r e b i eko-nomis t a ) , polazeći od p o j m a n j i h o v a p r e d m e t a . P o z n a t o n a m je ko j i p o j a m u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e izraža-va u s a m o j e k o n o m s k o j s t v a r n o s t i č i n j e n i c u kap i t a l i s t i čk ih p ro i zvodn ih o d n o s a : to je pojam viška vrijednosti. J e d i n s t v o m a t e r i j a l n i h i d r u š t v e n i h u v j e t a k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e iz raženo j e i z ravn im o d n o s o m i z m e đ u kap i t a l a ko j i se mi-j e n j a i p r o i z v o d n j e v iška v r i j e d n o s t i . To š to v išak v r i j edno-sti n i j e s t v a r n o s t k o j a se d a d e m j e r i t i , p o t v r đ u j e č i n j e n i c a da on n i j e s tvar , nego p o j a m o d n o s a , p o j a m d r u š t v e n e s t ruk -tu re p r o i z v o d n j e , j ednog p o s t o j a n j a v id l j ivog i m j e r l j i v o g samo kroz. njegove »posljedice« z n a č e n j e čega ć e m o d o s k o r a od red i t i . To š to on p o s t o j i s a m o kao pos l j ed i ca , ne znači da ga se može p o t p u n o spozna t i u j e d n o j o d r e đ e n o j pos l jed ic i , jer bi on za to t r e b a o da b u d e potpuno prisutan, p r e m d a j e kao s t r u k t u r a p o t p u n o p r i s u t a n tek u s v o j o j određenoj pri-su tnos t i . On j e p r i s u t a n s a m o u to t a l i t e tu , u t o t a l n o m kre-t a n j u svo j ih pos l j ed i ca , u o n o m š to M a r x naziva » to t a l i t e tom koj i n a s t a j e iz svo j ih ob l ika p o s t o j a n j a « , s raz loga ko j i se odnos i na s a m u n j egovu bi t , da j e s t p ro izvodn i o d n o s koj i pos to j i i zmeđu p o k r e t a č a p r o c e s a p r o i z v o d n j e i nač ina pro-izvodnje , t j . s a m e s t r u k t u r e k o j a v lada p r o c e s o m u sveukup-nos t i n j e g o v a r azvo ja i n j e g o v a p o s t o j a n j a . Predmet proiz-v o d n j e : z eml j a , m ine ra l , ug l j en , p a m u k , sredstva proizvod-nje: a la t , s t r o j i td, sve su to »stvari« ili vidl j ivi , o d r e d i j i vi, m j e r l j i v i rea l i te t i , a n isu strukture. P ro izvodni odnos i j esu s t r u k t u r e — i ob ičan e k o n o m i s t uza lud i s t r a ž u j e e k o n o m s k e »činjenice«, c i jene , r a z m j e n u , plaće, p ro f i t , r e n t u i td, sve te »mjer l j ive« č in jen ice , i uopće neće »vidjet i« strukturu, kao š to f izičar p r i j e Mev.'tona n i j e m o g a o »vidjet i« zakon sile teže pr i p a d u t i je la ili k e m i č a r p r i j e Lavois ie ra kis ik u »def-log is i iz i ranom« z r a k u . K a o š to se i p r i j e Nevvtona »vidjelo« da t i je lo pada , »vidje lo se« i p r i j e M a r x a k a k o m a n j i n a »ugnje tava« većinu. M e đ u t i m , p o j a m e k o n o m s k i h »oblika« tog u g n j e t a v a n j a , p o j a m e k o n o m s k o g p o s t o j a n j a proizvod-nih odnosa , d o m i n a c i j e i strukturalno o d r e đ e n j e č i t ave s f e r e po l i t i čke e k o n o m i j e , u to d o b a n i su t eo r i j sk i pos to j a l i . P r em-da su S m i t h i R i c a r d o u »činjenici« r e n t e i p r o f i t a , »stvorili« »č in jenicu« v iška v r i j e d n o s t i , on i su i p a k os ta l i u m r a k u , ne

186

z n a j u ć i za ono š to su »stvoril i«, b u d u ć i da n isu dal i n j egov p o j a m , ni t i iz toga izveli t e o r i j s k e z a k l j u č k e . Oni su bili j a k o da l eko od toga da ga m o g u misliti, b u d u ć i da n i k a d a nisu shvat i l i , kao ni sva k u l t u r a n j i h o v a doba , k a k o n e k a »činje-nica« m o ž e b i t i p o s t o j a n j e odnosa »kombinac i j e« , o d n o s a s loženos t i , k o n s u p s t a n c i j a l n o g n a č i n u c j e l o k u p n e proizvod-n j e ko j i g o s p o d a r i s v o j o m p r i s u t n o š ć u , svo j im k r i z a m a , svo-jom b u d u ć n o š ć u , p o s t a v l j a j u ć i kao zakon svoje s t r u k t u r e c j e l o k u p n u e k o n o m s k u s t v a r n o s t , sve d o v id l j ive p o j e d i n o s t i e m p i r i j s k i h f e n o m e n a — o s t a j u ć i pr i svemu tomu nevidljiv čak i u n j i h o v o j z a s l j c p l j u j u ć o j j a snoć i .

187

I X — MARKOVA VELIKA TEORIJSKA REVOLUCIJA

S a d a se m o ž e m o o k r e n u t i pro-šlost i ne b i s m o li zahvat i l i m j e r u u d a l j e n o s t i k o j a di je l i Mar-sa od n j e g o v i h p r e t h o d n i k a — i n j e g o v predmet od n j i hova .

Mi o d s a d m o ž e m o n a p u s t i t i p r e d m e t an t ropo lo -gi je š to j e u p o l i t i č k o j e k o n o m i j i ima la z a d a t a k da is todo-bno z a s n u j e ekonomsku p r i r o d u e k o n o m s k i h f e n o m e n a (teo-r i j o m h o m o o e c o n o m i c u s a ) i n j i h o v o p o s t o j a n j e u homoge-nom prostoru podatka. Oduzevš i »poda tak« a n t r o p o l o g i j i , p r e o s t a j e t a j p r o s t o r k o j i na s u p r a v o z a n i m a . Š to se zbiva s n j i m e k a d se više ne može zasn iva t i na a n t r o p o l o g i j i , i k o j e su p o s l j e d i c e te l i šenos t i?

Po l i t i čka e k o n o m i j a p r o m a t r a l a j e e k o n o m s k e fe-n o m e n e š to p ro iz laze iz r a v n o g p l a n a u k o j e m u je v lada la m e h a n i č k a kauza lnos t , t a k o da j e o d r e đ e n a p o s l j e d i c a mo-gla bi t i s v e d e n a na u z r o k - p r e d m e t , d r u g i f e n o m e n ; da se n je -gova i m a n e n t n a n u ž n o s t mogla r a z u m j e t i p o t p u n o u nizu p o d a t a k a . H o m o g e n o s t tog p r o s t o r a , n j e g o v o p lošno obil je-ž je , n j e g o v k a r a k t e r p o d a t k a , n j e g o v a v r s t a l i n e a r n o g kauza-l i te ta , k a o i t e o r i j s k a o d r e đ e n j a k o j a u svom s i s t e m u g r a d e s t r u k t u r u t e o r i j s k e p r o b l e m a t i k e , t j . o d r e đ e n o g n a č i n a ko-j i m p r o m a t r a j u svoj p r e d m e t , i s t o v r e m e n o m u p o s t a v l j a j u o d r e đ e n a p i t a n j a ( s a m o m tom p r o b l e m a t i k o m ) o n j e g o v u bi-ću, p r e t p o s t a v l j a j u ć i obl ik n j i h o v i h odgovora ( shema m j e r e ) : u k r a t k o e m p i r i č k u p r o b l e m a t i k u . M a r x o v a se t eo r i j a radikal -no s u p r o t s t a v l j a t o m s h v a ć a n j u . To ne znači da j e ona nje-govo »ob r t an j e« , ona j e d r u g a č i j a , t e o r i j s k i ne odnoseć i se t e o r i j s k i p r e m a ovoj , dak le r a s k i d a j u ć i s n j o m . B u d u ć i da e k o n o m s k o o d r e đ u j e n j e g o v i m pojmom, M a r x n a m pr ika-zu je , že l imo li n j egovo m i š l j e n j e z o r n o p r i k a z a t i p r o s t o r n o m m e t a f o r o m , e k o n o m s k e f e n o m e n e ne kroz b e s k o n a č n o s t jed-nog h o m o g e n o g p r o s t o r a , nego u n u t a r područja k o j e j e odre-đ e n o r e g i o n a l n o m s t r u k t u r o m k o j a je i s a m a u p i s a n a u glo-b a l n u s t r u k t u r u : d a k l e kao d u b o k i s ložen p r o s t o r ko j i j e i s a m u k l j u č e n u j e d a n d r u g i s loženi i d u b o k i p r o s t o r . Ali osta-v imo t u p r o s t o r n u m e t a f o r u , b u d u ć i cla se n j e n e moć i iscr-p l j u j u u t o j p r v o j s u p r o t n o s t i , i sve od i s ta zavisi o p r i r o d i te dub ine , ili, govoreć i s t rože , o t o j složenosti. Odred i t i eko-

188

n o m s k e f e n o m e n e n j i h o v i m p o j m o m , znači o d r e d i t i ih po-m o ć u p o j m a te s loženos t i , t j . p o j m o m (globalne) strukture nač ina p r o i z v o d n j e , uko l i ko ova o d r e đ u j e ( reg iona lnu) s t ruk-t u r u k o j u s t v a r a k a o e k o n o m s k e p r e d m e t e , i o d r e đ u j e feno-m e n e te reg i je , s m j e š t e n e u o d r e đ e n o m m j e s t u s t r u k t u r e c je l ine . Na e k o n o m s k o j razini , t očn i j e rečeno , s t r u k t u r a ko j a s t va r a i o d r e đ u j e e k o n o m s k e p r e d m e t e j e s t slijedeća struk-tura: j e d i n s t v o p r o i z v o d n i h snaga i p ro i zvodn ih o d n o s a . Po-j a m te p o s l j e d n j e strukture ne može bi t i o d r e đ e n izvan poj-m a g loba lne s t r u k t u r e n a č i n a p r o i z v o d n j e .

Ovo j e d n o s t a v n o r a s v j e t l j a v a n j e t e o r i j s k i funda -m e n t a l n i h Marxov ih p o j m o v a , n j i h o v o p o s t a v l j a n j e u jedin-s tvo t e o r i j s k o g a govora , p r u ž a o t p r v e s t anov i t b r o j znača j -nih p o s l j e d i c a .

Prvo: E k o n o m s k o ne može ima t i kva l i t e tu podat-ka ( n e p o s r e d n o v id l j ivog, k o j e se m o ž e p r o m a t r a t i i td.), bu-dući da n j e g o v o p r e p o z n a v a n j e z a h t i j e v a p o j a m e k o n o m s k e s t r u k t u r e , k o j a ope t sa svo j e s t r a n e z a h t i j e v a p o j a m s t ruk-t u r e n a č i n a p r o i z v o d n j e ( n j e n e raz l ič i te r az ine i spec i f i čne odnose ) — za t im, n j e g o v o p r e p o z n a v a n j e p r e t p o s t a v l j a dak le s t v a r a n j e n j egova pojma. P o j a m e k o n o m s k o g m o r a bi t i dan za svaki način proizvodnje, k a o p o j a m svake d r u g e »razine« k o j a se odnos i na nač in p r o i z v o d n j e , k a o š to j e pol i t ička , ideo loška i td. S v e u k u p n a e k o n o m s k a znanos t odnos i se kao i s v a k a d r u g a z n a n o s t na p o j a m svog p r e d m e t a . Pod t im u v j e t o m ne p o s t o j i r az l ika i z m e đ u t e o r i j e e k o n o m i j e i teo-r i j e pov i j e s t i , n a s u p r o t , t e o r i j a e k o n o m i j e p o d r e đ e n a j e teo-r i j i pov i j e s t i , n a r a v n o ne u h i s t o r i c i s t i č k o m , kao n i empi r i j -s k o m z n a č e n j u , k o j i m s m o mogl i z a c r t a t i t e o r i j u his tor i je . ' 0

N a is t i nač in , k a o š to s v a k a »povi jes t« k o j a ne i z r a đ u j e po-j a m svoga p r e d m e t a , nego ga h o ć e o d m a h »proči ta t i« u vid-l j ivu »pol ju« p o v i j e s n i h f e n o m e n a , o s t a j e , h t j e l a to ona ili ne, o k a l j a n a e m p i r i z m o m , t ako i c j e l o k u p n a »pol i t ička eko-n o m i j a « k o j a ide » p r e m a s t v a r i m a s amim« , t j . p r e m a »kon-k r e t n o m « , »danom«, ne s t v a r a j u ć i p o j a m svog p r e d m e t a , osta-je , h t j e l a to ona ili ne, z ahvaćena u m r e ž e e m p i r i j s k e ideolo-gije, p o d s t a l n o m p r i j e t n j o m i z b i j a n j a p r a v i h n j e n i h »pred-me ta« , t j . c i l jeva (bio to ideal k l a s i čnog l ibe ra l i zma ili čak » h u m a n i z m a « r a d a , čak i soc i ja l i s t i čkog) .

Drugo: Ako »polje« e k o n o m s k i h f e n o m e n a više n e m a homogenosti j e d n e b e s k o n a č n e ravn i , n j egov i p r e d m e -ti više n i su , s p u n i m p r a v o m , p o s v u d a m e đ u s o b n o h o m o g e n i , dak le j e d n a k o m j e r n o s p o s o b n i za u s p o r e đ e n j a i za mjeru. M o g u ć n o s t m j e r e n j a , i n t e r v e n c i j e m a t e m a t s k o g p o m a g a l a , njenih m o d a l i t e t a i td, i p a k n i j e i s k l j u č e n a iz e k o n o m i j e , ali j e o d s a d p o d r e đ e n a p redv id l j i vos t i p o j m o v n o g o d r e đ e n j a m j e s t a i g r an i ca m j e r l j i v o g , kao m j e s t a i g r an i ca n a k o j a se m o g u p r i m i j e n i t i d r u g i izvori m a t e m a t s k e z n a n o s t i (npr .

40 Vidi poglavlje 3.

189

p o m a g a l a e k o n o m e t r i j e , ili d r u g i h p o s t u p a k a f o r m a l i z a c i j e ) . M a t e m a t s k a f o r m a l i z a c i j a može bi t i s a m o p o d r e đ e n a p o j m o v -n o j fo rma l i zac i j i . Tu g r an i ca k o j a d i je l i po l i t i čku e k o n o m i j u od e m p i r i z m a , i s a m a f o r m a l i s t i č k a , polazi od g ran ice k o j a di je l i p o j a m p r e d m e t a ( t eo r i j skog) od »konkre tnog« pred-m e t a i ocl čak m a t e m a t i č k i h p rav i l a n j e g o v a m a n i p u l i r a n j a .

P r a k t i č k e su p o s l j e d i c e toga nače la oč i te n p r . u r j e š e n j u » tehničkih« p r o b l e m a p l a n i f i k a c i j e , k a d se kao pra-vi »tehnički« p r o b l e m i r a d o u z i m a j u »problemi« ko j i nas ta -j u n a p r o s t o iz o d s u t n o g p o j m a p r e d m e t a , t j . iz e k o n o m s k o g e m p i r i z m a . I n t e l e k t u a l n a » t e h n o k r a c i j a « h r a n i se t o m v r s t o m n e j a s n o ć a , a n i š ta se ne r j e š a v a duže od p r o b l e m a koj i ne pos to j i ili j e loše p o s t a v l j e n .

Treće: Ako p o d r u č j e e k o n o m s k i h f e n o m e n a više n i j e l a j p r o s t o r , već d u b o k i i s ložen p r o s t o r , a k o su e k o n o m -ski f e n o m e n i o d r e đ e n i n j i h o v o m složenošću ( t j . n j i h o v o m s t r u k t u r o m ) , na n j i h se više ne može , kao n e k a d , p r imi j e -niti p o j a m l inea rnog kauza l i t e t a . P o t r e b a n je j e d a n d r u g i p o j a m da bi se p o k a z a o nov obl ik k a u z a l i t e t a ko j i t raž i novo o d r e đ e n j e p r e d m e t a po l i t i čke e k o n o m i j e , n j egova »složenost«, t j . n j e g o v o p r a v o o d r e đ e n j e : određenje koje daje struktura.

Ta t r eća p o s l j e d i c a z a s l u ž u j e svu našu p a ž n j u , j e r nas uvodi u a p s o l u t n o novo t e o r i j s k o p o d r u č j e . Da se pred-m e t ne može od red i t i po n j e g o v o j n e p o s r e d n o v id l j ivo j ili o s j e t n o j po jav i , da je p o t r e b a n p o j a m k a k o bi ga se n j i m e moglo s p o z n a t i (begre i fen : o b u h v a t i t i ; Beg r i f f : p o j a m ) , to je p o s t a v k a k o j a u n a š i m u š i m a zvoni kao n e š t o već pozna to , i to j e b a r p o u k a c j e l o k u p n e pov i j e s t i m o d e r n e znanos t i , o k o j o j v i še -man je p r o m i š l j a i k l a s i čna f i lozof i j a , p r e m d a se to r a z m i š l j a n j e odv i j a lo u e l e m e n t u t r anscenc len tnog empi-r i zma (kao u Desca r t e sa ) , ili t r a n s c e n d e n t a l n o g (Kan t i Hus -serl) ili idea l i s t i čko-ob jek t ivnog« (Hegel) . I s t ina , bil i su po-t r ebn i veliki t eo r i j sk i n a p o r i k a k o bi se p r e k i n u l o sa sv im ob l i c ima tog e m p i r i z m a s u b l i m i r a n o g u »teor i j i spozna j e« ko-j a v lada u f i lozof i j i Zapada , k a k o bi se r a s k i n u l o s proble-m a t i k o m s u b j e k t a (cogito) i o b j e k t a — i svim n j i h o v i m va-r i j a c i j a m a . Ali sve te f i lozofske ideo log i je b a r e m » s m j e r a j u « j e d n o j s t v a r n o j , n a m e t n u t o j nuždi p ro t iv tog e m p i r i z m a , teo-r i j s k o m p r a k s o m k o n k r e t n i h n a u k a , n a i m e t ime da s p o z n a j a jednog s t v a r n o g p r e d m e t a ne polazi od n e p o s r e d n o g d o d i r a s » k o n k r e t n i m « , nego od s t v a r a n j a pojma tog p r e d m e t a (u z n a č e n j u p r e d m e t a spozna j e ) , kao n j e g o v i m u v j e t o m apso-lu tne teorijske mogućnos t i . Z a d a t a k ko j i n a m p o s t a v l j a Marx , kad nas sili cla s t v o r i m o p o j a m e k o n o m s k o g k a k o b i s m o mogli izgradi t i t e o r i j u po l i t i čke e k o n o m i j e , k a d nas sili da o d r e d i m o p o d r u č j e , g ran ice i u v j e t e v a l j a n o s t i m a t e m a t i z a -c i je p r e d m e t a njegovim pojmom, ako ona k ida sa svom idea l i s t i čko -empi r i s t i čkom t r a d i c i j o m k r i t i č k e f i lozof i j e Za-pada , t a j z a d a t a k formalno n i k a k o ne k ida sa s t v a r n o m znan-

190

s tvent rn p r a k s o m . S u p r o t n o , Marxovi zah t j ev i na nov nač in iznova p r e u z i m a j u z a h t j e v e š to se već duže v r i j e m e postav-l j a j u p r e d p r a k s u z n a n o s t i ko j e su pos t ig le s v o j u au tono-m i j u . Ako se ti z a h t j e v i če s to s u k o b l j u j u s p r a k s o m empir i -s t i čke ideologi je , k o j a je v lada la i još uv i j ek v lada u ekonom-s k o j znanos t i , t o m u j e n e s u m n j i v o razlog u m l a d o s t i te »zna-nosti«, kao i to š to je » e k o n o m s k a znanos t« n a r o č i t o izlože-na p r i t i s k u ideo log i je : z n a n o s t i o d r u š t v u n e m a j u s p o k o j s t v o m a t e m a t s k i h znanos t i . H o b b e s je već r e k a o cla g e o m e t r i j a u j e d i n j u j e l j ude , a d r u š t v e n e znanos t i d i je le . » E k o n o m s k a znanos t« p o z o r n i c a je i ulog vel ik ih po l i t i čk ih b i t a k a povi-jes t i .

D r u g a č i j e j e s n a š i m t r eć im z a k l j u č k o m i zah t j e -vom za r a z m a t r a n j e e k o n o m s k i h f e n o m e n a što su određeni strukturom ( r eg iona lnom) k o j a je i s a m a o d r e đ e n a struktu-rom (g loba lnom) n a č i n a p r o i z v o d n j e . T a j z a h t j e v p o s t a v l j a p r e d M a r x a p r o b l e m ko j i n i j e s a m o znanstven, t j . o n a j ko j i proizlazi iz t e o r i j s k e p r a k s e o d r e đ e n e znanos t i (pol i t ička eko-n o m i j a ili pov i j e s t ) , nego je i t eo r i j sk i ili f i lozofsk i p r o b l e m j e r se vr lo o d r e đ e n o odnos i p r e m a s t v a r a n j u p o j m a ili cje-line p o j m o v a š to n u ž n o zahvaća s a m e obl ike z n a n s t v e n o s t i ili p o s t o j e ć e r a c i o n a l n o s t i ( t eo r i j ske ) , ob l ike ko j i u određe -n o m t r e n u t k u o d r e đ u j u teorijsko k a o t akvo , t j . p r e d m e t fi-lozofi je" . T a j se p r o b l e m odnos i na s t v a r a n j e t e o r i j s k o g (fi-lozofskog) p o j m a , a p s o l u t n o n e o p h o d n o g za o s n i v a n j e s t ro-goga govora t e o r i j e pov i j e s t i i t eo r i j e po l i t i čke e k o n o m i j e : za s t v a r a n j e j e d n o g f i lozofski n e o p h o d n o g p o j m a koji ne po-stoji u obliku pojma.

Možda je p r e r a n o reći d a s t v a r a n j e svake nove znanos t i ne i zb j ežno p o s t a v l j a t e o r i j s k e (f i lozofske) p r o b l e m e te v r s te : Enge l s j e t a k o misl io, a mi svi m o ž e m o u to vje-rovat i , ako p r o u č a v a m o ono š to j e s t v o r e n o od n a s t a n k a ma-t e m a t i k e u G r č k o j , od p o j a v e ga l i l e j ske f izike, in f in i t ez imal -nog r a č u n a , r o đ e n j a k e m i j e , b io logi je i td . U većini t ih pret-pos t avk i mi s m o suočen i sa z n a č a j n i m f e n o m e n o m , »obno-vom« z n a n s t v e n o g o t k r i ć a f u n d a m e n t a l n o g za m i š l j e n j e filo-zof i je , i s t v a r a n j e , s p o m o ć u f i lozof i je , j e d n o g oblika nove racionalnost i (P la ton n a k o n o t k r i ć a m a t e m a t i č a r a IV i V sto-l jeća, D e s c a r t e s n a k o n Gal i le ja , Leibniz s i n f i n i t e z ima ln im r a č u n o m itd.). To f i l ozo f sko » p r e u z i m a n j e « , 10 s t v a r a n j e s p o m o ć u f i lozof i j e novih t e o r i j s k i h p r o b l e m a koj i r j e š a v a j u teorijske probleme, ako ne p o s t a v l j e n e eksp l i c i tno , a ono bar »prakt ičk i« s a d r ž a n e u vel ikim z n a n s t v e n i m o t k r i ć i m a , ob i l j ežava veliki r a s c j e p pov i jes t i t eo r i j skog , t j . pov i j e s t i fi-lozofi je . I p a k se čini da se n e k e n a u č n e d isc ip l ine m o g u za-snivat i , ili čak smatrati z a s n o v a n i m , o b i č n i m p o v e ć a n j e m jed-nog ob l ika p o s t o j e ć e r a c i o n a l n o s t i (psiho-f iz iologi ja , psiholo-gi ja , itd.) š to hoće reći cla r evo luc i ju u t e o r i j s k o m ipso facto

S\ I, pogl. I, odje l jak 14

191

ne izaziva bilo koja z n a n s t v e n a osnova , nego se b a r e m može p r e t p o s t a v i t i z n a n s t v e n a osnova k o j a hoće praktički p re ra -diti p r o b l e m a t i k u k o j a p o s t o j i u t e o r i j s k o m k a k o bi mogla mis l i t i svo j p r e d m e t : f i l ozo f i j a k o j a može mis l i t i u n u t a r teo-r i j skog , p o s t a v l j a j u ć i nov obl ik r a c i o n a l n o s t i ( naučnos t , apo-d ik t i čnos t i td.); t a j o b r a t izazvan p o j a v o m j e d n e t akve zna-nos t i , s tvor i t će r e v o l u c i j u u pov i j e s t i t eo r i j skog .

Žel imo li se d rža t i onoga š to s m o bili rekl i jed-n o m d r u g o m p r i l i k o m o o k a š n j e n j u f i lozofskog s t v a r a n j a te nove r ac iona lnos t i , t j . p o v i j e s n i h v r a ć a n j a či j i p r e d m e t m o g u bi t i neke t e o r i j s k e r evo luc i j e , čini se da n a m Marx p r u ž a u p r a v o p r i m j e r toga z n a č a j a . E p i s t e m o l o š k i p r o b l e m ko j i po-s t av l j a r a d i k a l n a p r e o b r a z b a p r e d m e t a po l i t i čke e k o n o m i j e , u M a r x a može bi t i ovako f o r m u l i r a n a : Kojim se pojmom može misliti vrsta novog određenja koje će postati određenje fenomena jednog područja koji omogućuje struktura toga područja? Općen i t i j e , kojim se pojmom, ili kojom skupinom pojmova može obuhvatiti određenje elemenata jedne struk-ture, i strukturalni odnosi koji postoje između tih elemenata kao i posljedice tih odnosa, djelotvornošću te strukture? I, a fortiori, kojim se pojmom, ili kojom skupinom pojmova mo-že obuhvatiti određenje podređene i nadređene strukture? Drugačije rečeno, kako odrediti pojam strukturalne kauzal-nosti?

To j e d n o s t a v n o t e o r i j s k o p i t a n j e u sebi sadrž i Marxovo z n a č a j n o z n a n s t v e n o o t k r i ć e t e o r i j e pov i j e s t i i poli-t ičke e k o n o m i j e , Kapitala. Ali ono ga sadrž i kao značajno teo-r i j s k o p i t a n j e »prakt ički« s a d r ž a n o u M a r x o v u z n a n s t v e n o m o t k r i ć u , p i t a n j e k o j e j e M a r x »pr imi jen io« u svom d je lu , ko-j e m j e kao odgovor dao s a m o svo j e n a u č n o d je lo , ne s tvara -juć i n j egov pojam u f i l o z o f s k o m d j e l u is tog s a v r š j a .

To je j e d n o s t a v n o p i t a n j e bilo do te m j e r e novo i n e p r e d v i đ e n o , da su iz n j e g a proiz iš le sve k las ične t e o r i j e kauza l i t e t a — ili os ta le n e p o z n a t e , p ro š l e n e z a m j e t l j i v e i po-k o p a n e čak i p r i j e v las t i t a r o đ e n j a .

Može se vr lo s h e m a t s k i reći da je k l a s i čna filozo-f i j a ( t eo r i j sko ) u c je l in i r a s p o l a g a l a s dva s i s t e m a p o j m o -va u r a z m a t r a n j u d j e l o t v o r n o s t i . Mehan ic i s t i čk i sus t av kar-t e z i j a n s k o g p o d r i j e t l a , ko j i j e kauza l i t e t svodio na prenosivu i a n a l i t i č k u d j e l o t v o r n o s t : ona j e s a m o p r e k o d e f o r m a c i j a mogla mis l i t i (kao š to se to vidi u D e s c a r t e s o v o j »psihologij i« ili b iologi j i ) d j e l o v a n j e c je l ine n a d n j e n i m e l e m e n t i m a . Po-s t o j a o j e m e đ u t i m i j e d a n d rug i s u s t a v k o j i m se mogla za-hva t i t i d j e l o t v o r n o s t c je l ine nad n j e n i m e l e m e n t i m a — Leib-nizov p o j a m izraza. T a j m o d e l nosi c i je lo Hegelovo m i š l j e n j e . Ali on p r e t p o s t a v l j a da j e c j e l ina , o k o j o j j e r i ječ , svod l j iva na nače lo j e d i n s t v e n e u n u t r a š n j o s t i , t j . na unutrašnju bit, a e l e m e n t i te c je l ine oblici su f e n o m e n o l o š k o g izraza, dok j e u n u t r a š n j i p r i nc ip bi t i p r i s u t a n u s v a k o m d i j e lu c je l ine , pa

192

se svakoga časa može n a p i s a t i o d m a h p r i m j e r e n a j e d n a d ž b a : element je ( e k o n o m s k i , pol i t ički , p ravn i , kn j i ževn i , rel igiozni i td . u Hegela) unutrašnja bit cjeline. T im se m o d e l o m mog la mis l i t i d j e l o t v o r n o s t c j e l ine nad s v a k i m n j e n i m e l e m e n t o m , ali ta k a t e g o r i j a : u n u t r a š n j a bit — v a n j s k i f e n o m e n , da bi bila na sv im m j e s t i m a i u v i j e k p r i m j e n j i v a na sve f e n o m e n e proiz lazeći iz to t a l i t e t a u p i t a n j u , pretpostavljala je određe-nu prirodu cjeline, upravo onu prirodu jedne »duhovne« cje-line u kojoj svaki element izražava cjelokupni totalitet, kao »pars totalis«. D r u g i m r i j e č i m a , u Leibniza i Hegela nailazi-m o na k a t e g o r i j u d j e l o t v o r n o s t i c je l ine n a d e l e m e n t i m a ili n j e g o v i m d i j e lov ima , ali p o d a p s o l u t n i m u v j e t o m da c je l ina n i j e s t r u k t u r a .

Ako je c j e l ina p o s t a v l j e n a strukturirano, t j . kao ono š to p o s j e d u j e j e d n u v r s t u j e d i n s t v a posve raz l ič i tog od v r s t e d u h o v n o g a j e d i n s t v a , to više n i j e is to; p o s t a j e nemo-guće ne s a m o od red i t i e l e m e n t e p r e m a n j i h o v o j s t r u k t u r i ili k a t e g o r i j o m ana l i t i čkog i p r enos ivog kauza l i t e t a , nego i mi-sliti ih kategorijom globalnog izražajnog kauzaliteta jedne unutrašnje univokne biti imanentne njegovim fenomenima. N a k a n i t i p r o m i š l j a t i o o d r e đ e n j u e l e m e n a t a c j e l ine kroz s t r u k t u r u c je l ine , znač i lo j e p o s t a v l j a t i sebi a p s o l u t n o nov p r o b l e m u n a j v e ć o j t e o r i j s k o j z abun i , b u d u ć i da se n i j e ra-spolaga lo n i j e d n i m i z r a đ e n i m f i l ozo f sk im p o j m o m k o j i m bi se t a j p r o b l e m m o g a o r i j eš i t i . J ed in i t eo re t i k ko j i j e b io to-l iko odvažan cla j e p o s t a v i o t a j p r o b l e m i naznač io p r v o r je-šen je , b i j a š e Sp inoza . Ali pov i j e s t ga je, kao š to z n a m o , po-kopa la u g u s t o j t ami . S a m o kroz Marxa , ko j i ga j e ipak s l abo poznavao , mi p o č i n j e m o tek j e d v a naz i r a t i t ragove tog išče-zlog lica.

J a o v d j e u n a j o p ć e n i t i j e m ob l iku p o n o v o postav-l j a m t e m e l j n i i d r a m a t s k i t eo r i j sk i p r o b l e m o k o j e m su n a m p r i j a š n j a i z l agan ja p ruž i l a j a s n u i de ju . K a ž e m da je to osnov-ni p r o b l e m , j e r je j a s n o cla se na d r u g i nač in s u v r e m e n a teo-r i j a u ps ihoana l i z i kao i u l ingvist ici i u d r u g i m discipl ina-ma, kao u b io logi j i p a č a k m o ž d a i fizici, s n j i m e sukobi la , ne s u m n j a j u ć i u to da j u j e Mare , m n o g o p r i j e , u p r a v o m smis lu »stvorio«. K a ž e m cla je to dramatski t eo r i j sk i p r o b l e m , jer ga Marx , koji ga je »stvorio«, nije postavio kao problem, nego ga je, i z v a n r e d n o m ingen ioznošću ne p o s j e d u j u ć i nje-gov p o j a m , želio p r a k t i č k i r i ješ i t i , ali j e p r i t o m ipak u p a o u s t a r e s h e m e k o j e su n u ž n o bile n e a d e k v a t n e p o l o ž a j u i r je-š e n j u tog p r o b l e m a . O t o m p r o b l e m u M a r x hoće r a z m a t r a t i u s v o j i m t v r d n j a m a k o j e se m o g u p roč i t a t i u Uvodu:

»U svim d r u š t v e n i m ob l i c ima o d r e đ e n a proizvod-n j a i odnos i koj i iz ove proiz laze j e s u ti koj i sv im d r u g i m p r o i z v o d n j a m a i n j i h o v i m o d n o s i m a o d r e đ u j u n j i h o v o mje -s to i z n a č a j . To j e opće r a s v j e t l j e n j e (Be leuch tung) u ko j e su u r o n j e n e sve b o j e i k o j e m i j e n j a n j i h o v e p o j e d i n a č n e tona-

l i te te . P o s e b n i m se e t e r o m o d r e đ u j e spec i f i čna težina svih ob l ika ko j i iz ovog proizlaze.« (170—71)

U t o m se t e k s t u r ad i o o d r e đ i v a n j u o d r e đ e n i h s t r u k t u r a p r o i z v o d n j e k o j a j e p o d r e đ e n a o n o j višoj , dak le o o d r e đ i v a n j u j e d n e s t r u k t u r e s p o m o ć u d ruge , i e l e m e n a t a j e d n e s t r u k t u r e k o j o m u p r a v l j a viša, dak le ona k o j a odre-đ u j e . M a l o p r i j e s a m govor io o t o m f e n o m e n u k roz p o j a m naddeterminacije, ko j i s a m p o s u d i o od ps ihoana l i ze , pa se može p r e t p o s t a v i t i k a k o t a j p r i j e l a z j e d n o g ana l i t i čkog poj-m a p r e m a m a r k s i s t i č k o j t eo r i j i n i j e bio p ro i zvo l j an , već nu-žan, jer je u oba slučaja u pitanju sam teorijski problem, naime, kojim pojmom valja razmatrati određenje kako ele-menta, tako i strukture pomoću strukture? I s t i t a j p r o b l e m r a z m a t r a M a r x i k u š a ga r i j e š i t i uvodeć i m e t a f o r u p r o m j e n e općeg osvjetljenja, etera u k o j e m se k u p a j u t i je la , te nak-n a d e p r e i n a k e k o j e p o j e d i n a s t r u k t u r a vrši na m j e s t o , f u n k -c i j u i o d n o s e (to su n jegov i izrazi : odnos i , n j i h o v o m j e s t o i n j i h o v o značen je ) , na p r v o b i t n u b o j u i spec i f i čnu tež inu pred-m e t a . T a j p r o b l e m , p o d r o b n o m a n a l i z o m svo j ih izraza i obli-ka r a s u đ i v a n j a n e p r e s t a n o p r i s u t n i h u Marxa , k o j i se d a d u sažet i u p o j m u »Dars te i lung«, p o k a z a o n a m je p r e t h o d n o e p i s t e m o l o š k i p o j a m - k l j u č c j e l o k u p n e m a r k s i s t i č k e t e o r i j e v r i j e d n o s t i č i j i je ci l j o d r e d i t i nač in postojanja s t r u k t u r e u n j e n i m učincima, d a k l e s a m u s t r u k t u r a l n u kauza lnos t .

T a j p o j a m »Dars te l lunga« n i j e j ed in i k o j i m se slu-ži M a r x u r a z m a t r a n j u d j e l o t v o r n o s t i s t r u k t u r e ; d o s t a je pro-č i ta t i t r i dese t p r v i h s t r a n i c a Kapitala da b i s m o v id je l i k a k o on u p o t r e b l j a v a d v a n a e s t a k izraza raz l ič i tog m e t a f o r i č k o g k a r a k t e r a e da bi p o k a z a o tu spec i f i čnu s t v a r n o s t o k o j o j se do njega nije razmišljalo. Mi s m o ga zadrža l i za to š to j e t a j p o j a m i s t o d o b n o n a j m a n j e m e t a f o r i č k i i na jb l i ž i p o j a m ko-j e m je težio M a r x k a d je h t io o d r e d i t i p r i s u t n o s t i o d s u t n o s t i s t odobno , t j . postojanje strukture u njenim učincima.

To je k r a j n j e važno k a k o ne b i s m o n e o p r e z n o upa-li u z a s t r a n j e n j a klasične koncepcije ekonomskog predmeta, k a k o ne b i s m o us tv rd i l i da će m a r k s i s t i č k a k o n c e p c i j a p red-m e t a e k o n o m i j e u M a r x a bi t i o d r e đ e n a izvana, jednom ne--ekonomskom strukturom. S t r u k t u r a n i j e bi t izvanjska eko-n o m s k i m f e n o m e n i m a k o j a će p r o m i j e n i t i n j i h o v lik i ob l ike i odnose , te na n j i h d j e lova t i kao o d s u t a n uz rok , odsutan, budući je njima stran. Odsutnost uzroka u »metonimijskom kauzalitetustrukture, s obzirom na njene posljedice, nije rezultat izvanjskosti strukture u odnosu na ekonomske feno-mene; nego je to naprotiv oblik unutarnjosti strukture kao strukture, u njenim posljedicama. To d a k l e znač i da pos l je -dice n isu izvan s t r u k t u r e , n isu p r e d m e t ili e l e m e n a t , j e d a n p r o s t o r ko j i p o s t o j i p r i j e i na ko j i b i s t r u k t u r a utisnula svoj

Milierov termin za određivanje oblika s t ruk tura lnog kauzaliteta koji Lacan otkriva u Freuda

194

pečat, s u p r o t n o , to znači da j e s t r u k t u r a i m a n e n t n a svo j im p o s l j e d i c a m a u s p i n o z i s t i č k o m z n a č e n j u tog t e r m i n a , da j e sav smisao strukture u njenini posljedicama, u k r a t k o , da j e s t r u k t u r a s a m o p o s e b n a k o m b i n a c i j a n j e n i h v las t i t ih eleme-n a t a i n i j e n i š t a i zvan svo j ih p o j a v a .

To je o d r e đ e n j e vr lo z n a č a j n o p r i r a z m a t r a n j u k a t k a d č u d n o g a ob l ika koj i , i u Marxa , p o p r i m a o t k r i ć e i t r a g a n j e za i z r a ž a v a n j e m te s t va rnos t i . Da b i s m o shvat i l i t a j n e o b i č a n obl ik , va l j a p r i m i j e t i t i da i zvan j skos t s t r u k t u r e u o d n o s u na n j e n e r e z u l t a t e može bi t i shvaćena bilo kao č i s ta i zvan j skos t , bi lo kao unutarnjost, pod j ed in im u v j e t o m da ta i z v a n j s k o s t ili ta u n u t a r n j o s t b u d u p o s t a v l j e n e neovisno o njihovim posljedicama. To o d v a j a n j e u Marxa čes to ima kla-s ičan obl ik d i s t i n k c i j e n a i z v a n j s k o i u n u t r a š n j e , na »unu-t r a š n j u bit« s t va r i i n j i h o v o f e n o m e n a l n o »površ je« , na »unu-t r a š n j e « o d n o s e , » u n u t r a š n j u vezu« s tvar i , i na o d n o s e i veze k o j e s t o j e izvan t ih s tvar i s a m i h . P o z n a t o je d a k l e da to su-p r o t s t a v l j a n j e , k o j e se u nače lu v raća k l a s i čnom o b i l j e ž j u b i t i i f e n o m e n a , t j . razl ici k o j a u sam bitak, u samu realnost postavlja unutrašnji prostor svog pojma, d a k l e razlici »po-vrš ja« s t v a r n i h p r iv ida ; k o j e d a k l e r az l iku š to ne p r i p a d a t om s t v a r n o m p r e d m e t u p r e m j e š t a kao raz l iku u raz ini ili r a z i n u d i j e lova u sam stvarni predmet, b u d u ć i da se rad i o razl ici k o j a o d v a j a p o j a m ili s p o z n a j u te s t v a r n o s t i kao po-s to j ećeg p r e d m e t a ; — p o z n a t o j e cla ta s u p r o t n o s t u M a r x a m o ž e rod i t i r a z o r u ž a v a j u ć u i s t inu : kad se bit ne bi razliko-vala od fenomena, kad bitna unutrašnjost ne bi bila različita od nebitne ili fenomenalne izvanjskosti, znanost ne bi bila potrebna1'. J e d n a k o je p o z n a t o da se ta n e o b i č n a iz java može p r i m i j e n i t i na sve M a r x o v e iz jave ko j e n a m r a z v o j p o j m a p r i k a z u j u kao p r i j e l a z 5 apstraktnog na konkretno, dak le kao prijelaz s bitne unutrašnjosti, apstraktne u svom principu, prema konkretnim izvanjskim određenjima što se mogu vi-djeti ili osjetiti, p r i j e l a z ko j i bi značio p r i j e l az s I kn j ige na t r eću . S v a k a d v o s m i s l e n a t v r d n j a poč iva još j e d a n p u t na mi-j e š a n j u k o n k r e t u m a m i š l j e n j a , k o j a je m e đ u t i m Marx u Uvo-du s t v a r n o izdvoj io , te tog is tog s t v a r n o g k o n k r e t u m a — d o k je u s tvar i k o n k r e t u m t r eće kn j ige , t j . spoznaja z e m l j i š n e r en te , p r o f i t a i k a m a t a , kao svaka s p o z n a j a , ne empirijski konkretum, nego pojam, dak le još i svagda a p s t r a k c i j a : ono š to s a m m o g a o i t r e b a o da nazovem »Općenitosti lll« k a k o b ih p o k a z a o cla je to još b io p ro izvod m i š l j e n j a , spoznaja em-p i r i j s k o g p o s t o j a n j a a ne s a m o to e m p i r i j s k a spoznaja. Iz toga t r e b a izvući z a k l j u č a k i reći cla prijelaz s prve knjige Kapitala na treću nema ništa zajed>iičkog s prijelazom ap-straktnog mišljenja na konkretno-realno, s prijelazom ap-

Kapital , VIII , 196. »Svaka znanost bit će površna, budu li se miješali privid stvari i n jena bit«. To je odjek starog sna koji muči c je lokupno kiasično poli-tičko miš l jenje : svaka bi politika bila površna kad bi se os jeća j i razum ljudi miješati,

195

štraktnog mišljenja na konkretno empirijsko. Od p rve do t reće k n j i g e mi n i k a d ne iz lazimo iz a p s t r a k c i j e , t j . iz spo-zna j e , » rezu l t a t a m i š l j e n j a i s p o z n a j e « : mi nikad ne izlazimo iz pojma. Mi s a m o , u n u t a r a p s t r a k t n e s p o z n a j e , p r e l a z i m o s p o j m a s t r u k t u r e i n a j o p ć e n i t i j i h p o s l j e d i c a s t r u k t u r e , p r e m a p o j m o v i m a p o s e b n i h u č i n a k a s t r u k t u r e — mi n i k a d , n i jed-nog t r e n u t k a n e ć e m o p r i j e ć i a p s o l u t n o n e p r i j e l a z n u g r a n i c u k o j a d i je l i »razvi tak«, ili p o d r o b n i j e o d r e đ e n j e p o j m a , od razv i tka i p o s e b n o s t i s tva r i — i to s ovog raz loga: ta je gra-nica nepremostiva jer ona nije granica ničega, jer ona ne može biti granica, jer ne postoji zajednički homogeni prostor (duh ili stvarnost) između apstraktnog pojma jedne stvari i empirijske konkretnosti te stvari koji bi mogao omogućiti uporabu pojma granice.

Ako j a u s t r a j e m na t o j dvosmis l enos t i , č in im to s toga da b ih b o l j e p o k a z a o p r e d k a k v o m se t e š k o ć o m n a š a o Marx k a d j e m o r a o do i s t a r a z u m s k i m p o j m o m p r o m i s l i t i o e p i s t e m o l o š k o m p r o b l e m u k o j e g j e ipak pronašao: kako teo-rijski spoznati premoć strukture nad njenim elementima? Ta teškoća n i j e bi la bez p o s l j e d i c a . N a z n a č i o s a m da j e teo-r i j s k o m i š l j e n j e k o j e je p r e t h o d i l o M a r x u p r i b a v i l o u s v e m u i za sve dva m o d e l a d j e l o t v o r n o g m i š l j e n j a , m o d e l kauzal i te-ta ga l i l e j evskog i d e k a r t o v s k o g p o d r i j e t l a , i m o d e l ekspres iv-noga kauza l i t e t a l a j b n i c o v s k o g p o d r i j e t l a ko j i j e p r e u z e o He-gel. I p a k su ta dva m o d e l a d o s t a l ako mogla , i g r a juć i se s dvosmislenostima dva pojma, o t k r i t i z a j e d n i č k u o s n o v u u k l a s i čno j o p o r b i p a r a bit-jenomen. Dvosmis l enos t t ih p o j m o -va od i s t a je oč ig ledna : bit u p u ć u j e p r e m a f e n o m e n u , ali isto-v r e m e n o , k r i o m i c e i nebitnom. F e n o m e n od i s t a u p u ć u j e pre-m a bit i , č i j i izraz i m a n i f e s t a c i j a m o ž e bit i , ali i s t o v r e m e n o i k r i omice u p u ć u j e i p r e m a o n o m š to se j a v l j a k o n k r e t n o m s u b j e k t u , o p a ž a n j u , dak le e m p i r i j i k o n k r e t n o g p o j e d i n c a . J e d n o s t a v n o je dak le u s a m o j r ea lnos t i p r i k u p i t i ta dvosmi-s lena o d r e đ e n j a i u samu stvarnost s m j e s t i t i r a z l i ku k o j a do-biva s m i s a o s a m o na osnovi raz l ike k o j a j e izvan realnog, bu-dući da u k a z u j e na raz l iku i zmeđu r ea lnog i s p o z n a j e real-nog. T r a g a j u ć i za p o j m o m p o j m a k o j i m bi p r o u č a v a o pose-b n u r ea lnos t v l a d a n j a j edne s t r u k t u r e n a d n j e n i m e lement i -ma, M a r x se čes to o k r e t a o u p o r a b i , i s t inu govoreć i s k o r o ne i zb j ežno j , klasičnog para bit-fenomen, p r e u z i m a j u ć i s i lom a ne s v o j e v o l j n o n j e g o v e d v o s m i s l e n o s t i i p r e n o s e ć i u real-nos t , kao » u n u t r a š n j o s t i izvanjskost« s t v a r n o g »rea lnog i pri-v idnog k r e t a n j a « , »unutrašnje biti« i k o n k r e t n i h o d r e đ e n j a , f e n o m e n a l n i h , k o j e s u b j e k t i m o g u z a m i j e t i t i i n j i m a ruko-vati , p renoseć i dak le u r e a l n o s t epistemološku razliku između spoznaje jedne stvarnosti i stvarnost samu. To je z a s i g u r n o imalo p o s l j e d i c a za s h v a ć a n j e n a u k e , k a o š to se to moglo v id je t i kad se za Marxa r ad i lo o t o m da n a đ e p o j a m za ono

196

š to su n j e g o v i p r e t h o d n i c i bil i već naš l i , ili ne — ili p o j a m raz l ike k o j i ga j e od n j i h raz l ikovao .

Ali ta je d v o s m i s l e n o s t u t j e c a l a i na t u m a č e n j e f e n o m e n a »fet iš izma«. Pokaza lo se da fe t i š i zam n i j e bio sub-j e k t i v n i f e n o m e n k o j i b i se d r ž a o i luz i ja ili o p a ž a n j a pokre -tača e k o n o m s k o g p rocesa , da ga se dak le n i j e mog lo sves t i na s u b j e k t i v n e p o s l j e d i c e s t v o r e n e u e k o n o m s k i m sub jek t i -m a n j i h o v i m m j e s t o m , u p r o c e s u n j i h o v i m m j e s i o m u s t ruk -tur i . I pak , ko l iko n a m Marxov ih t eks tova p o k a z u j e , fetišizam kao »privid«, »iluzija« k o j a j e d n o z n a č n o pro iz laz i iz »svijes-ti«, p o k a z u j e n a m rea lno , u n u t r a š n j e k r e t a n j e p r o c e s a ko j i se »pr ikazu je« u f e t i š i z i r a n o m o b l i k u »svijesti« t ih is t ih sub-j e k a t a , u ob l iku p r i v i d n o g a k r e t a n j a ! A ipak kol iko n a s dru-gih Mar . \ov ih t e k s t o v a u v j e r a v a da t a j p r iv id n e m a n ičeg sub-j ek t ivnog , nego na s u p r o t o b j e k t i v n o g , b u d u ć i da j e »iluzija« »svijesti« i o p a ž a j a i s a m a nova , p o m a k n u t a s t r u k t u r o m te p rve »iluzije« k o j a j e posve o b j e k t i v n a ! T u n e s u m n j i v o na j -j a s n i j e v i d i m o k a k o se M a r x bor i s p o j m o v i m a k o j i su nepr i -m j e r e n i n j i h o v i m p r e d m e t i m a , k a k o i h t r e n p r i h v a ć a a t r e n o d b a c u j e , u n u ž n o k o n t r a d i k t o r n o j s i tuac i j i .

I p a k , z a h v a l j u j u ć i t im p r o t u r j e č n i m ok l i j evan j i -m a , Mane čes to p r i s t a j e uz o n o š to s t v a r n o k a z u j e : j t a d a on na laz i p o j m o v e p r i m j e r e n e n j i h o v i m p r e d m e t i m a , al i se d o g a đ a t a k o kao da on, m u n j e v i t o ih nalazeći , n i j e s p o j i o i t eo r i j sk i suočio to s t v a r a n j e , r a zmis l i o p r i j e nego ih j e uklo-p io u c j e l i n u svo j ih anal iza . Govoreć i np r . o s top i za rade , M a r x p iše :

» ta j o d n o s p l / c - r v / ( s topa zarade) , p r o m a t r a n p r i m j e r e n o n j e g o v o j p o j m o v n o j zavisnos t i , i znu t r a , ( se inem beg r i f f l i chen , i n n e r n Z u s a m m e n h a n g e n t s p r e c h e n d gefass t ) i p r i r o d i v i ška v r i j e d n o s t i , i z ražava s t u p a n j važnos t i svakog r azv i j enog kap i t a l a« (Kapital, VI , 64.)

U ovom o d j e l j k u k a o i u m n o g i m d r u g i m a , M a r x » p r i m j e n j u j e « n e d v o s m i s l e n o t u i s t inu da u n u t r a š n j o s t n i j e n i š t a d r u g o doli »po jam« , da ona n i j e realna » u n u t r a š n j o s t « f e n o m e n a , nego n j e g o v a s p o z n a j a . Ako je to t ako , s t v a r n o s t k o j u M a r x i zučava ne m o ž e se v iše pokaz iva t i kao realnost s dvije razine, u n u t r a š n j o m i i z v a n j s k o m , b u d u ć i da se unu-t r a š n j e I z j e d n a č u j e sa č i s t o m bi t i a i z v a n j s k o s f e n o m e n o m , t r e n č i s to s u b j e k t i v n o , s p o m o ć u svi jes t i« , t r e n neč i s to , b u d u -ći da j e s t r a n o bi t i ili n e b i t n o m . Ako je »unutrašnje« pojam, »izvanjsko« m o ž e b i t i s a m o pobl iže o d r e đ e n j e p o j m a , k a o š t o i p o j a v e s t r u k t u r e c j e l ine m o r a j u bi t i s a m a t a s t r u k t u r a . Evo n p r . š to kaže M a r x o z e m l j i š n o j r e n t i :

»Za z n a n s t v e n u ana l i zu z a m i š l j e n e r e n t e , t j . eko-n o m s k o g ob l ika , spec i f i čnog i a u t o n o m n o g , ko j i z e m l j i š n u s v o j i n u mis l i n a osnovi k a p i t a l i s t i č k o g n a č i n a p r o i z v o d n j e , z n a č a j n o je i s p i t a t i ga u n j e g o v u čistom obliku, bez i k a k v e d o p u n e k o j a bi ga k r ivo tvo r i l a j p o b r k a l a n j e g o v u p r i r o d u ;

197

ali j e is to to l iko važno u p o z n a t i i e l e m e n t e ko j i su izvor t ih n e s p o r a z u m a k a , k a k o bi se shva t i l e p r a k t i č k e p o s l j e d i c e zem-l j i šne svo j ine , i k a k o b i se doš lo do teorijske spoznaje množi-ne činjenica, k o j e se, u s u p r o t n o s t i s pojmom i prirodom z e m l j i š n e r en t e , j a v l j a j u kao načini njena postojanja.« (Kapi-tal, VII , 16)

Tu se k o n k r e t n o vidi d v o s t r u k i z a k o n ko j i Marx p r i d a j e s v o j o j analizi . On r a š č l a n j u j e c is t i obl ik ko j i j e po-j a m kap i t a l i s t i čke z e m l j i š n e r e n t e . Tu č i s toću on misl i isto-d o b n o k a o nač in i s a m u d e f i n i c i j u p o j m a , i s t o d o b n o j e misl i i kao o n o š to on r a z l i k u j e od prljave stvarnosti. I p a k on tu p r i j a v u s t v a r n o s t , p r i l i k o m d r u g o g i sp ravka , p r o m a t r a k a o »načine p o s t o j a n j a « , t j . k a o t e o r i j s k a o d r e đ e n j a p o j m a s a m e z e m l j i š n e r e n t e . U ovom p o s l j e d n j e m s h v a ć a n j u mi iz lazimo iz e m p i r i j s k e p o d j e l e na č i s tu bit i p r l j a v e f e n o m e n e , e m p i r i j -skog čišćenja ( buduć i d a j e o č i š ć e n j e od e m p i r i j s k o g ) — ml č i s toću s t v a r n o m i s l i m o kao čistoća pojma, č i s toću s p o z n a j e p r i m j e r e n e n j e n o m p r e d m e t u , a o d r e đ e n j e tog p o j m a kao s t v a r n u s p o z n a j u n a č i n a na ko j i z e m l j i š n a r e n t a p o s t o j i . Jas-no j e da t a j govor d o k i d a i p o d j e l u na u n u t r a š n j e i i zvanj -sko, da bi j e n a d o m j e s t i o p o d j e l o m n a p o j a m i s t v a r n o s t , ili na p r e d m e t ( spozna je ) i s t v a r n i p r e d m e t . Ali a k o ozb i l j no u z m e m o tu n e o p h o d n u z a m j e n u , ona nas u p u ć u j e k o n c e p c i j i z n a n s t v e n e p r a k s e i n j e n o g p r e d m e t a k o j i n e m a više n ičeg z a j e d n i č k o g s e m p i r i z m o m .

Nače la te d r u g e k o n c e p c i j e z n a n s t v e n e p r a k s e d a j e n a m M a r s u Uvodu iz 1857. Ali j e d n o j e razvi t i tu kon-cepc i ju , a d r u g o je , p o j m o m d j e l o v a n j a s t r u k t u r e na n j e n e e l emen te , o s tva r i t i na p r i m j e r u t e o r i j s k o g p r o b l e m a pro izvod-n j e . Ta j p o j a m ko j i M a r x p r i m j e n j u j e , k a k o s m o v id je l i u p o j m u »Dars te l lung«, i p o k a z u j e u s l i k a m a p r o m j e n e svje t -lost i ili spec i f i čne težine p r e d m e t a u s l i j ed e t e r a u k o j e m se on k u p a , dot iče , u M a r x o v o j analizi , m j e s t a g d j e se on izra-žava n o v i m jez ikom, no k r a j n j e točn im: j e z i k o m m e t a f o r a k o j e su ipak već gotovo savršeni pojmovi k o j e s a m o va l j a uzeti, d a k l e k o j e su s a č u v a n e i r azv i j ene u p o j m o v e . J e d n a k o je t a k o svaki p u t kad n a m M a r x kap i t a l i s t i čk i s i s t e m pr ika -z u j e kao mehanizam, mehaniku, mašineriju, mašinu, mon-tažu (Triebvverk, M e c h a n i s m u s , G e t r i e b e . . - Poal . V I I I , 255; I I I , 887; V I I I , 256; IV, 200; V, 73; V, 154), ili kao s loženost j e d n o g » d r u š t v e n o g m e t a b o l i z m a « (VI I I , 191). Uvi jek , išče-z a v a j u p o d j e l e na u n u t r a š n j e i i zvan j sko , kao i » u n u t r a š n j a « veza f e n o m e n a k o j a j e s u p r o t s t a v l j e n a n j i h o v u v id l j ivu ne-r e d u : m i s m o bl izu j e d n e d r u g e sl ike, j e d n o g n o v o g kvazi-- p o j m a , p o t p u n o o s l o b o đ e n o g od e m p i r i s t i č k i h a n t i n o m i j a f e n o m e n a l n e s u b j e k t i v n o s t i i b i t n e u n u t r a š n j o s t i , bl izu jed-nog o b j e k t i v n o o d r e đ e n o g s i s t ema , u n j e g o v i m na jkon lc re t -n i j i m o d r e đ e n j i m a , z a k o n i m a n j e g o v e montaže i mašinerije, o d r e đ e n j i m a n j e g o v a p o j m a . P r i s j e t i m o se s i m p t o m a t i č n o g

198

t e r m i n a »Dars te l lung«; t r e b a ga pr ib l iž i t i ovo j »maš iner i j i« i r a z u m j e t i ga k a o s a m o p o s t o j a n j e te m a š i n e r i j e u n j e n i m p o s l j e d i c a m a : n a č i n u p o s t o j a n j a te inscenacije, tog kaza l i š t a k o j e j e i s t o d o b n o svo j a v las t i t a pozorn ica , svo j v las t i t i t eks t , svoj i vlas t i t i g lumci , kaza l i š t e č i j i g l eda t e l j i ne m o g u b i t i g leda te l j i j e r su p o n a j p r i j e p r i s i l j en i da g lume, zahvaćen i t e k s t o m i u l o g a m a či j i a u t o r i oni ne m o g u bi t i , j e r j e to u bit i kazalište bez autora.

T r e b a li d o d a t i j o š k o j u r i j eč? Ponov l j en i Marxov i p o k u š a j i da u k i n e o b j e k t i v n e g ran ice t e o r i j s k o g , da p r o m i -sli o č e m u misl i p i t a n j e k o j e je n j e g o v o z n a n s t v e n o o t k r i ć e pos tav i lo p r e d f i lozof i ju , n j egov i gubici , novi padovi , č ine dio t e o r i j s k e d r a m e k o j u j e on p rož iv l j avao , u a p s o l u t n o j sa-moći , m n o g o p r i j e na s ko j i p o č i n j e m o s a m o s u m n j a t i , p o d z n a k o v i m a našega neba , u to da je njegova misao i naša, i još zadugo , i da ona u p r a v l j a našu b u d u ć n o s t . Sa in M a r x j e t raž io oko sebe savezn ike i pomoć i , i t ko će m u z a m j e r i t i š to se os lon io na Hege la? Mi se p a k o b r a ć a m o M a r x u da bude-m o s a m i : naša s a m o ć a pro iz laz i iz našega n e z n a n j a o t o m š to je on r e k a o . N j u va l j a o sud i t i , u n a m a i u svim o n i m a ko j i mis le da idu i sp red , a j a govor im o n a j b o l j i m a — da su tek na p r a g u z e m l j e k o j u n a m je on o t k r i o i o tvor io . Mi m o r a m o v id j e t i u n j e m u n j e g o v e n e d o s t a t k e , p r o p u s t e , pra-znine, j e r one p r i d o n o s e n j e g o v o j veličini , a mi , p r e u z i m a j u ć i , ih, n a s t a v l j a m o o t p o č i n j a t i r azgovor p r e k i n u t s m r ć u . Z n a m o k a k o završava t r eća k n j i g a Kapitala. Nas lov: društvene kla-se. D v a d e s e t a k r e d a k a , a z a t i m š u t n j a .

199

D o d a t a k : O »IDEALNOM P R O S J E K U « I OBLICIMA PRIJELAZA

S a m o još j e d n a r i j e č o z n a č a j n i m t e o r i j s k i m p r o b l e m i m a ko j i su u i z r a v n o m o d n o s u s Marxo-vim o t k r i ć e m i ob l i c ima n j e g o v a i z r a ž a v a n j a : to je p r o b l e m de f in i c i j e p r e d m e t a Kapitala kao » idealnog p r o s j e k a « s tvar-nog k a p i t a l i z m a , te p r o b l e m ob l ika p r i j e l a z a s j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e na d rug i .

»Mi ć e m o u v i j e k p r e t p o s t a v l j a t i « , p iše Marx , u ovom o p ć e m preg ledu , »da stvarni e k o n o m s k i odnos i odgova-r a j u n j i h o v u pojmu, ili, š to je is to, s t va rn i će odnos i tu bi t i izloženi t ako k a k o oni i z r a ž a v a j u vlas t i t i općen i t i t ip (allge-m e i n e n T y p u s . . .« (VI, 160)

T a j opći t ip M a r x u više n a v r a t a o d r e đ u j e kao »idealni p r o s j e k « ( idealer D u r c h s c h n i t t ) kap i t a l i s t i čkog nači-na p r o i z v o d n j e . T a j naziv — u k o j e m se u d r u ž u j u p r o s j e k i idea lnos t s o b z i r o m na p o j a m , u p u ć e n i na o d r e đ e n u s tvar-nos t — p o s t a v l j a j o š j e d n o m p i t a n j e f i lozofske p r o b l e m a t i k e k o j u p o d r ž a v a ova t e r m i n o l o g i j a : n i j e li o k a l j a n a empir iz-m o m ? Na to nas navodi j e d a n clio p r e d g o v o r a p r v o m nje-m a č k o m i z d a n j u Kapitala:

»Fizičar p r o m a t r a p r i r o d n e p rocese t a m o g d j e se oni p o k a z u j u u n a j i s t a k n u t i j e m ob l iku i g d j e ih n a j m a n j e m o g u n a r u š i t i u t j e c a j i ko j i s m e t a j u anal izi , ili p a k dok vrši e k s p e r i m e n t e pod uv je t i m h koj i o s i g u r a v a j u č is to o d v i j a n j e p rocesa , ako za to pos to j i m o g u ć n o s t . O n o š to ja u ovom d j e l u žel im i s t raž iva t i j e s t kap i t a l i s t i čk i način p r o i z v o d n j e i odnos i p r o i z v o d n j e i p r o m e t a ko j i m u o d g o v a r a j u . E n g l e s k a j e k l a s i čna z e m l j a tog nač ina p r o i z v o d n j e i to je raz log da mi je ona pos luž i la kao g lavna i l u s t r ac i j a m o m t e o r i j s k o m iz laganju .« (I, 18)

Marx dak le izabire engleski p r i m j e r . On ipak s a m t a j p r i m j e r podv rgava p o z n a t o m »očišćenju« , j e r ga, p r e m a v la s t i t o j izjavi, ana l iz i ra p o d u v j e t o m da n j egov p r e d m e t uvi-jek sadrž i dv i j e k lase ( s i tuac i j a k o j o j n e m a p r i m j e r a na svi-jetu) i da je s v j e t s k o t rž i š t e p o t p u n o p o d r e đ e n o kapi ta l i s t i č -k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e , š to j e j e d n a k o tako izvan s tvarno-sti . M a r x d a k l e ne i s p i t u j e sani engleski primjer, k las ičan i čist , nego j e d a n n e p o s t o j e ć i p r i m j e r , š to on t o č n o naziva » idea ln im p r o s j e k o m « kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e .

200

L e n j i n u p o z o r a v a na tu p r i v i d n u t e škoću u Novim primjed-bama o teoriji ostvarenja 1899. (Djela, f r . izd. t. IV, pp . 87-88):

»Zaus t av imo se j o š t r e n u t a k na j e d n o m p r o b l e m u ko j i već d u g o z a o k u p l j a p a ž n j u S t r o u v e a : k o j a j e p r a v a znan-s t v e n a v r i j e d n o s t o s t v a r i v a n j a ? U p r a v o ona is ta k a o i svih d r u g i h pos t avk i Marxove apstraktne teorije. Ako se S t r o u v e o s j e ć a p r e v a r e n i m č i n j e n i c o m da j e ' a p s o l u t n o o s t v a r e n j e ideal kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e , ali n i k a k o n j e n a s tva rnos t ' , p o d s j e t i t ć e m o ga da se svi d rug i zakoni k a p i t a l i z m a k o j e je p r o n a š a o M a r x i s k a z u j u u p r a v o na isti nač in k a o ideal ka-pitalizma a nikako njegova stvarnost. 'Naš je ci l j ' , p i sao je Marx , ' p r ikaza t i u n u t r a š n j e u s t r o j s t v o kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e s a m o , t a k o reći , k roz n j egov idealni p r o s j e k ' . T e o r i j a k a p i t a l a p r e t p o s t a v l j a da r a d n i k p r i m a u k u p n u vri-j e d n o s t svo j e r a d n e snage . To je ideal k a p i t a l i z m a ali n i k a k o n j egova r e a l n o s t . T e o r i j a r e n t e p r e t p o s t a v l j a da se c j e lokup-na p o l j o p r i v r e d n i č k a p o p u l a c i j a c i j e p a u z e m l j i š n e pos jed-n ike k a p i t a l i s t e i p l aćene r a d n i k e . To j e ideal kap i t a l i zma , a n i k a k o n j egova s t v a r n o s t . T e o r i j a o s t v a r e n j a p r e t p o s t a v l j a p o d j e l u p r o p o r c i o n a l n u p r o i z v o d n j i . To j e ideal kap i t a l i zma , a n i k a k o n j e g o v a s tva rnos t .«

L e n j i n s a m o p r e u z i m a Marxov jezik, polazeći od p o j m a »ideal« u s i n d r o m u »idealni p r o s j e k « , te s u p r o t s t a v l j a ideal i te t Marxova p r e d m e t a s t v a r n o j p o v i j e s n o j r ea lnos t i . Ne t r e b a da l eko po t i ca t i tu s u p r o t n o s t da bi se u p a l o u z a m k e e m p i r i z m a , poseb ice ako se p r i s j e t i m o da L e n j i n Marxovu t e o r i j u ob i l j ežava kao » a p s t r a k t n u « , k o j a se, čini se, na t a j nač in p r i r o d n o s u p r o t s t a v l j a k o n k r e t n o - p o v i j e s n o m o b i l j e ž j u s t v a r n o s t i s t v a r n i h ob l ika kap i t a l i zma . Ali mi i tu m o ž e m o u v i d j e t i p r a v u n a k a n u M a r x o v u ko j i je tu idea lnos t shvaćao kao idea lnos t , t j . kao o b i č n u k o n c e p t u a l n o s t n j e n a p r e d m e -ta, a »pros jek« kao s a d r ž a j p o j m a v las t i tog p r e d m e t a , a ne kao rezu l t a t e m p i r i j s k e a p s t r a k c i j e . Marxov p r e d m e t n i je idealni p r e d m e t s u p r o t s t a v l j e n s t v a r n o m p r e d m e t u , i t ime od n j e g a o d i j e l j e n , kao z a d a ć a b i t k a od b i t ka , z akon č in j en i ce — p r e d m e t n j e g o v e t e o r i j e je idealan, t j . o d r e đ e n p o j m o v i m a spozna j e , u a p s t r a k c i j i p o j m a . M a r x to i s a m kaže k a d piše da se »specifična razlika kapitalističkog sistema pokazuje (sich darstellt) u njegovoj strukturi punog središta (in ih re r p a n z e n Kernges t a l t )« (VI, 257). T a j »Kernges ia l t« i n jegova o d r e đ e n j a o d r e đ u j u p r e d m e t Marxove anal ize, dok t a speci-f i čna raz l ika o d r e đ u j e kap i t a l i s t i čk i način p r o i z v o d n j e kao nač in kapitalističke p r o i z v o d n j e . Ono š to se v u l g a r n i m eko-n o m i s t i m a , kao š to j e S t rouve , čini da je u s u p r o t n o s t i sa s t v a r n o š ć u , M a r x u p r e d s t a v l j a samu stvarnost, stvarnost nje-nog teorijskog predmeta. Da to s h v a t i m o , d o v o l j n o j e s je t i l i se onoga š to je on r e k a o o p r e d m e t u t e o r i j e pov i j e s t i i, da-kle, o t eo r i j i po l i t i čke e k o n o m i j e : ona p r o u č a v a o s n o v n e ob-like j e d i n s t v e n o s t i p o v i j e s n o g bića , a oni su načini proizvod-

201

nje. S h v a t i m o li dos lovno n j e g o v e r i ječ i , to j e ono š to n a m M a r x k a z u j e u p r e d g o v o r u p r v o m n j e m a č k o m i z d a n j u , u ko-j e m u govor i o E n g l e s k o j :

»Ono š to j a u o v o m d j e l u žel im is t raž ivat i , j e s t kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e , te odnos i p r o i z v o d n j e i pro-m e t a ko j i m u odgovara ju .« (I, 18)

Č i t a juć i b o l j e M a r x o v t eks t , z a k l j u č u j e m o k a k o se E n g l e s k a o v d j e j a v l j a s a m o kao izvor ilustracije i kao primjer, a n i k a k o k a o p r e d m e t t e o r i j s k o g i sp i t i van j a :

»Eng leska j e k l a s i čna z e m l j a tog nač ina proizvod-n j e i to j e raz log da mi j e ona pos luž i la kao g lavna ilustra-cija m o m t e o r i j s k o m iz lagan ju« (ib.)

Ta iz java n e d v o s m i s l e n o d a j e p rav i vid p o č e t n o j rečen ic i u k o j o j se u z i m a p r i m j e r f iz ike r i j e č i m a k o j e bi mo-gle bi t i r az logom da se pomis l i k a k o je M a r x t raž io »čisti« p r e d m e t ko j i » n a j m a n j e m o g u n a r u š i t i u t j e c a j i « . E n g l e s k a j e dakle , u t o m o d n o s u , neč is t i p o r e m e ć e n p r e d m e t , ali te »nečistoće« i » p e r t u r b a c i j e « n i s u t e o r i j s k e , b u d u ć i nije En-gleska ta koja je teorijski predmet Marxov, nego način kapi-talističke proizvodnje u njegovu »Kerngestalt«, i određenja tog »Kerngestalt«. Kad n a m M a r x kaže da on i s p i t u j e »ideal-ni p r o s j e k « , va l j a dak le zna t i da ta idea lnos t n i j e s p o z n a j a ne-realnog, ili idea lnog z a k o n a , nego pojma r ea lnog , i da t a j »pros jek« n i j e e m p i r i s t i č k i p r o s j e k , d a k l e o z n a k a ne-pojedi-načnog , nego n a s u p r o t , o z n a k a p o j m a spec i f i čne raz l ike pro-m a t r a n o g nač ina p r o i z v o d n j e .

P o đ i m o da l j e . J e r , v r a t i m o li se p r i m j e r u Engle-ske, te ga u s p o r e d i m o s p r i v idno oč i šćen im i p o j e d n o s t a v l j e -n im M a r x o v i m p r e d m e t o m , n a č i n o m kap i t a l i s t i čke proizvod-n j e u dv i j e klase, ima t ć e m o pos la s realnim ostatkom: toč-ni je , og ran i čava t ć e m o r e a l n o p o s t o j a n j e drugih klasa (vla-snici z eml j e , ob r tn ic i , mal i p o l j o p r i v r e d n i e k s p l o a t a t o r i ) . Mi ne m o ž e m o d o v o l j n o u k i n u t i t a j o s t a t a k rea lnog , poz iva juć i se n a p r o s t o na č i n j e n i c u da M a r x kao svo j p r e d m e t postav-l j a p o j a m spec i f i čne raz l ike k a p i t a l i s t i č k o g n a č i n a proizvod-n j e i p r e u z i m a j u ć i raz l iku r ea lnog i n j egove s p o z n a j e !

I p a k , u to j p r i v idno n e p o b i t n o j po te škoć i , k o j a ie glavni dokaz e m p i r i č k e i n t e r p r e t a c i j e t eo r i j e Kapitala. ono š to j e b i lo r e č e n o o t e o r i j i p o v i j e s t i m o ž e zadob i t i svoj smisao . J e r M a r x može i sp i t iva t i spec i f i čnu raz l iku kapi ta l i -s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e s a m o p o d u v j e t o m da i s tovreme-no p r o u č a v a i ostale načine proizvodnje, ne s a m o d r u g e na-č ine p r o i z v o d n j e kao v r s t e spec i f i čnog j e d i n s t v a V e r b i n d u n -ga m e đ u f a k t o r i m a p r o i z v o d n j e , nego i odnose različitih na-čina proizvodnje u p r o c e s u s t v a r a n j a nač ina p r o i z v o d n j e . Neč i s toća j e eng leskog k a p i t a l i z m a r e a l a n i o d r e đ e n p r e d m e t ko j i M a r x ne i s p i t u j e u Kapitalu, ali k o j i ipak proiz laz i iz m a r k s i s t i č k e t eo r i j e . Ta je neč i s toća u svom n e p o s r e d n o m ob l iku o n o š to mi, u n a č i n u k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e ko j i

202

vlada u E n g l e s k o j , p r i v r e m e n o m o ž e m o nazva t i »preostat-kom« ob l i ka p o d r e đ e n i h n a č i n a p r o i z v o d n j e k o j e kapi ta l i s t i -čki nač in p r o i z v o d n j e j o š n i j e uk lon io . Tzv. »nečis toća« stva-r a d a k l e p r e d m e t k o j i p ro iz laz i iz t e o r i j e nač ina p r o i z v o d n j e , a p o s e b i c e iz teorije prelaženja s jednog načina proizvodnje na drugi, š t o čini j e d n o s teorijom procesa stvaranja jednog načina proizvodnje, b u d u ć i da svak i nač in p r o i z v o d n j e na-s t a j e n a osnovi p o s t o j e ć i h ob l ika n a č i n a p roš l e p ro i zvodn j e . T a j p r e d m e t s p u n i m p r a v o m p r i p a d a m a r k s i s t i č k o j t eor i j i , i ako z n a m o r a s p o z n a t i t a j p r e d m e t , n e m o ž e m o pr igovor i t i M a r x u da n a m n i j e p r u ž i o i n j e g o v u t eo r i j u . Svi Marxov i tek-stovi o p r v o b i t n o j a k u m u l a c i j i kap i t a l a s a č i n j a v a j u b a r gra-đu a k o ne i sk icu te t e o r i j e , s o b z i r o m na p r o c e s k o n s t i t u i r a -n j a k a p i t a l i s t i č k o g n a č i n a p r o i z v o d n j e , t j . p r i j e l a z s feudal -nog n a č i n a p r o i z v o d n j e n a kap i t a l i s t i čk i . Mi dak le m o r a m o u t v r d i t i š t o n a m je M a r x s t v a r n o dao, kao i ono š to n a m on o m o g u ć a v a d a sebi p r i b a v i m o , b u d u ć i da n a m on to n i j e m o g a o da t i . K a o š to m o ž e m o reći da mi p o s j e d u j e m o s a m o p o k u š a j jeclne m a r k s i s t i č k e t e o r i j e n a č i n a p r o i z v o d n j e ko j i su p r e t h o d i l i k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e , m i — bu-dući da n i j e o p ć e n i t o u t v r đ e n o p o s t o j a n j e tog p r o b l e m a i po-sebice n u ž d a da m u d a d e m o n j egov v las t i t i t e o r i j s k i obl ik — m o ž e m o reći, pa čak i m o r a m o reći da nam Marx nije dao teoriju prijelaza s jednog načina proizvodnje na drugi, tj. nastanka jednog načina proizvodnje. Z n a m o da j e t a teo-r i j a n e o p h o d n a k a k o bi se moglo doći do onog š to naz ivamo i z g r a d n j o m soc i j a l i zma g d j e j e u p i t a n j u p r i j e l az s kapi ta l i -s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e n a soc i ja l i s t i čk i , ili j o š k a k o bi se r i ješ i l i p r o b l e m i tzv . nerazvijenosti z e m a l j a , n e s v r s t a n i h z e m a l j a . J a ne m o g u ulaz i t i u p o j e d i n o s t i t e o r i j s k i h proble-m a k o j e p o s t a v l j a t a j novi p r e d m e t , ali mi m o ž e m o s m a t r a t i s i g u r n i m da u p r v o m p l a n u m a r k s i s t i č k e t e o r i j e j e s t postav-l j a n j e i r j e š e n j e t ih g o r u ć i h p r o b l e m a d a n a š n j i c e . Iz t ih teo-r i j sk ih i s t r a ž i v a n j a proiz lazi n e p o s r e d n o ne s a m o p r o b l e m r a z d o b l j a »kul ta l ičnost i« , nego i svi d a n a š n j i p r o b l e m i ko j i se j a v l j a j u u ob l iku »nac iona ln ih p u t o v a u soc i ja l izam«, »mi-r o l j u b i v i h pu tova« ili ne, itcl.

Ni tu nas, čak i premda nas neke njegove formu-l ac i j e vode n a r u b dvosmis l ice , M a r x n i j e os tav io b e z u p u t a i pomoći. Ako smo mi u s t a n j u pos t av i t i kao t e o r i j s k i pro-blem p i t a n j e p r i j e l a z a s j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e na drugi , pa d a k l e ne s a m o mis l i t i o p r o š l i m p r i j e l a z i m a nego t a k o đ e r i p r e d v i d j e t i b u d u ć n o s t i »p reskoč i t i i z n a d na šeg v remena« (što n i j e m o g a o hege lovski h i s to r i c i zam) , n i j e to zbog tzv. » e k s p e r i m e n t a l n e s t r u k t u r e « pov i jes t i , nego z a h v a l j u j u ć i m a r k s i s t i č k o j t e o r i j i h i s t o r i j e kao t e o r i j i n a č i n a p r o i z v o d n j e , o d r e đ e n j u e l e m e n a t a k o j i sač in javai ju raz l ič i te n a č i n e proiz-v o d n j e , te č i n j e n i c i da su t e o r i j s k i p r o b l e m i k o j e p o s t a v l j a p r o c e s s t v a r a n j a j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e ( d r u g a č i j e reče-

203

no, p r o b l e m i p r e t v a r a n j a j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e u drugi ) i z ravno f u n k c i j a t e o r i j e i sp i t i van ih n a č i n a p r o i z v o d n j e " . Evo zaš to k a ž e m o da n a m je M a r x os tav io ono š to t r e b a razmi-š l j a t i o t o m p r o b l e m u k o j i je t e o r e t s k i i p r a k t i č k i od lučan . Na osnovi s p o z n a j e n a č i n a p r o i z v o d n j e m o g u se pos tav i t i i r i j e š i t i p r o b l e m i p r i j e l aza . S tog raz loga mi m o ž e m o predvi -d j e t i b u d u ć n o s t i i zgradi t i ne s a m o t e o r i j u b u d u ć n o s t i , nego t a k o đ e r , i to osobi to , i p u t o v e .j n a č i n e k o j e n a m d a j e s tvar-nos t .

M a r k s i s t i č k a t e o r i j a p o v i j e s t i s h v a ć e n a o n a k o ka-ko j e va l j a od red i t i , o s igu rava n a m t o p r a v o , p o d u v j e t o m da z n a d e m o točno o d r e d i t i n j e n e z a h t j e v e i n j e n e g ran ice . Ali ona n a m i s t o v r e m e n o o s t a v l j a i p r o c j e n u onoga š to n a m j e čini t i i, š t o j e vr lo z n a č a j n o , k a k o b i s m o mogl i o d r e d i t i s v o m ž e l j e n o m s t r o g o š ć u te p u t o v e i ta s r eds tva . Pod u v j e t o m da t a j i skaz ne s h v a t i m o h i s to r i c i s t i čk i , da č o v j e č a n s t v o sebi p o s t a v l j a s a m o z a d a t k e k o j e m o ž e izvrši t i , p o t r e b n o j e tako-đe r da ono ima p r a v i l n u sv i jes t o o d n o s u svo j ih z a d a t a k a i svo j ih s p o s o b n o s t i , da p o đ e od s p o z n a j e t ih p o j m o v a i n j i -hov ih odnosa , d a k l e od p r e i s p i t i v a n j a t i h z a d a t a k a i t ih spo-sobnos t i k o j i m a bi o d r e d i l a p r i m j e r e n a s r e d s t v a s t v a r a n j a b u d u ć n o s t i i o v l a d a v a n j a n j o m e , bez čega bi, p r o p u š t a j u ć i nove e k o n o m s k e odnose , ona sebe izložila o p a s n o s t i , kao š to je o n a to već pokaza la , n i j e m a p r e d n a s i l j e m , i k a o š to to j o š j e d n o m može u g lasov ima h u m a n i z m a , da k a o č i s ta svi-j e s t u đ e u b u d u ć n o s t p u n u o p a s n o s t i i t l a p n j a .

44 Vidi Balibarovo izlaganje.

204

ETIENNE BALIBAR

O TEMELJNIM POJMOVIMA HISTORIJSKOG MATERIJALIZMA

P r e t h o d n a su i z l a g a n j a već izra-zila t v r d n j u d a u M a r x a p o s t o j i o p ć a z n a n s t v e n a t e o r i j a povi-j e s t i . O n a su p o i m e n c e p o k a z a l a da , u f o r m i r a n j u te t e o r i j e , M a r x o v o i z n a l a ž e n j e s r e d i š n j e g p o j m a »nač ina p r o i z v o d n j e « i m a f u n k c i j u e p i s t e m o l o š k o g r a s c j e p a sa c j e l o k u p n o m t rad i -c i j o m f i l o z o f i j e p o v i j e s t i . U s v o j o j o p ć e n i t o s t i , b u d u ć i d a je b i o u p o t p u n o s t i p r o t i v p r i n c i p a i d e a l i z m a , d o g m a t s k o g k a o i o n o g e m p i r i s t i č k o g , o n m a l o - p o m a l o o b r ć e p r o b l e m a t i k u d r u š t v a i p o v i j e s t i .

A k o je , k a o š t o z n a m o , t a k o , M a r x o v » h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m ne p r u ž a n a m s a m o elemente n a u č n e s p o z n a j e p o v i j e s t i ( o g r a n i č e n e n p r . n a p o v i j e s t » g r a đ a n s k o g « d r u š t v a , na n j e g o v e e k o n o m s k e i p o l i t i č k e v idove) , n e g o u s v o m pr in -c ipu , p r a v u t e o r i j s k u z n a n o s t , d a k l e a p s t r a k t n u z n a n o s t . Po-j a m » n a č i n a p r o i z v o d n j e « i p o j m o v i k o j i s u s n j i m n e p o s r e -d n o p o v e z a n i , j a v l j a j u se t a k o k a o p r v i a p s t r a k t n i p o j m o v i č i j a se v a ž n o s t k a o t a k v a ne o g r a n i č a v a n a o d r e đ e n o razdo-b l j e ili o d r e đ e n i t i p d r u š t v a , n e g o o b r n u t o , o k o j i m a ovisi n j i h o v a k o n k r e t n a s p o z n a j a . O d a t l e ih j e v a ž n o d e f i n i r a t i na r az in i o p ć e n i t o s t i k o j u s a d r ž e , t j . u b i t i p o s t a v i t i n e k e pro-b l e m e o k o k o j i h se, n a k o n M a r x a , k r e ć e z n a n o s t o p o v i j e s t i .

U s v o m n a m j e i z l a g a n j u A l t h u s s e r m e đ u t i m po-k a z a o k a k o j e e k s p l i c i t n o f o r m u l i r a n j e ( dak l e r a s p o z n a v a n j e ) j e d n e a p s t r a k t n e t e o r i j e p o v i j e s t i p u n o t e š k o ć a i d v o s m i s l e -n o s t i . On j e p o k a z a o p o v i j e s n e i f i l o z o f s k e r a z l o g e te č in je -n ice . M a r x o v a t e o r i j a m o ž e s a d r ž a v a t i t a j p a r a d o k s d a za s v o j s t a l n i i n r edme t m o ž e i m a t i p o v i j e s t , z n a n s t v e n u s p o z n a j u ko-j u n a v j e š ć u j e , a da n e d a j e n i k a k a v a d e k v a t a n p o j a m te po-v i j e s t i . H t i o b i h p o n a j p r i j e d a t i n e k a p o d r o b n a p o j a š n j e n j a o t o m u , š t o će n a s i z r a v n o u v e s t i u n a š p r o b l e m .

N i j e p o s v e t o č n o reć i d a t a t e o r i j s k a f o r m u l a c i j a ne p o s t o j i : m n o g i j e t e k s t o v i s a d r ž a v a j u u n a c r t u , n p r . p rv i d io Njemačke ideologije ( k o j i već s a d r ž i novo o d r e đ e n j e » p r o i z v o d n j e « ) , r a z n e p r i p r e m n e sk i ce za Kapital p r i k u p l j e -ne u Grundrisse der Kritik der politischen Oekonomieali

1 Grundr isse der Kri t ik der polit ischen Oekonomie (Rohentwurf 1857—1858), Dietz Verla" Berlin 1953. Među tim rukopis ima, vidi posebno: Formen, die der kapita-listischen Produkt ion vorhergehen, tu s kraćim naslovom Ranij i oblici, u n j e m . paginaeiji str. 375—113)

207

n a r o č i t o Predgovor Prilogu kritici političke ekonomije č i j e p o j m o v e n e p r e k i d n o t u m a č i m a r k s i s t i č k a t r ad i c i j a . To su vr lo općen i t i teks tovi , skice ili sažeci, t eks tov i u k o j i m a se č i s toća p o d j e l a i o d l u č n o s t t v r d n j i m i j e š a s k r a t k o ć o m do-kaza, o d s u s t v o m de f in i c i j a . N e s r e t n o m s l u č a j n o š ć u , k o j a j e u s t v a r n o s t i p r a v a p o v i j e s n a nužda , j e d i n a i z l agan ja p r i n c i p a t eo r i j e pov i j e s t i , kao g lavna i z l agan ja m e t o d e (Uvod iz 1857), na t a j su nač in , za većinu os im toga os ta l i n a m j e r i c e k a o nedovršen i , ne izdani r ukop i s i . N i j e li n e p r a v e d n o , u s p r k o s p r i j e t v o r n i h k r i t i čk ih n a m j e r a k o j e su ih r a spa l j i va l e , cla su se Marxov i č i taoc i mogl i p i t a t i »je li n a m M a r x u p r a v o izlo-žio svo je s h v a ć a n j e pov i jes t i« .

Poznat j e odgovor m l a d o g L e n j i n a u Prijateljima naroda2: ta je t e o r i j a p o s v u d a , ali u dva ob l ika ; Predgovor Prilogu d a j e » p r e t p o s t a v k u h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a « ; Ka-pital j e o d j e l o t v o r e n j e p r e t p o s t a v k e i n j e n a verifikacija na p r i m j e r u kap i t a l i s t i čke d r u š t v e n e f o r m a c i j e . Ti p o j m o v i omo-g u ć a v a j u L e n j i n u da f o r m u l i r a za nas o d l u č u j u ć e t u m a č e n j e : u s i n t a g m i »h i s to r i j sk i m a t e r i j a l i z a m « , »ma te r i j a l i z am« ne znači n iš ta d r u g o do znanost, i t a j je izraz s i n o n i m za » n a u k u 0 pov i jes t i« . Ali ti p o j m o v i i s t o v r e m e n o p r i p a d a j u o r g a n s k i e m p i r i s t i č k o j , n a i m e p r a g m a t i č k o j t eo r i j i n a u k e , a L e n j i n o v je t eks t n j e n a p r i m j e n a ( p r e t p o s t a v k a / v e r i f i k a c i j a ) . P o k u š a j -m o m e đ u t i m n j e n o k r e t a n j e i skaza t i d r u g i m r i j e č i m a .

U s tva rnos t i , č i t a m o li ga paž l j ivo , t a j n a m Pred-govor Prilozima ne p o k a z u j e ob l ik p r e t p o s t a v k e , već ekspli-c i tno o d g o v o r a č i je p i t a n j e va l j a obnovi t i .

Uzmimo, n p r . d o b r o pozna t i t eks t , j e d a n od tek-s tova -p rogranra u k o j e m u Marx kaže što je iznova pokazao, 1 to u p i s m u W e y d e m e y e r u , 5. o ž u j k a 1852:

»Nije m o j a zas luga š to s a m o t k r i o p o s t o j a n j e kla-sa u m o d e r n o m d r u š t v u , kao i n j i h o v i h bo rb i . G r a đ a n s k i su pov j e sn i ča r i već p r i j e m e n e p r ikaza l i p o v i j e s n u evo luc i ju ie b o r b e klasa, a g r a đ a n s k i e k o n o m i s t i opisal i n j e n u e k o n o m -sku a n a t o m i j u . Ono š to s a m j a don io novoga, j e s t u p r v o m r e d u to š to s am p o k a z a o cla je p o s t o j a n j e k lasa vezano s a m o uz o d r e đ e n a p o v i j e s n a r a z d o b l j a r azvo ja p r o i z v o d n j e . . .«

U Marxa u o č a v a m o k a r a k t e r i s t i č a n p o s t u p a k k a d govori o s v o j o j »novosti«, l j . n j e g o v o m r a s k i d u , n a u ć n o š ć u : o d r e đ e n j u klasicizma. Kao š to pos to j i e k o n o m s k i k las ic izam (engleski) , p o s t o j i i pov i j e sn i k las ic izam čij i su p r e d s t a v n i c i f r a n c u s k i h i s to r i ča r i (Thier rv , Guizot) i n j e m a č k i (N iebuhr ) s p o č e t k a 19. s to l j eća . Evo dakle Marxova polazišta, a to je njihov kraj. U s v o j o j n a j s a v r š e n i j o j f o r m i , p o v i j e s n a spozna-ja p o k a z u j e s l i j ed »civilizacija«, »pol i t ičke rež ime«, »događa-je«, »kul ture« koj i su o rgan iz i r an i i r ac iona l i z i r an i n i zom kla-snih borbi, n j i h o v i m o p ć i m o b l i k o m či je se f i gu re m o g u na-

: I-cnjin, Sto su pr i ja tel j i naroda i kako se oni bore protiv soci ja ldemokrata , u Sabran im djel ima, fr . prijevod, Pari/—Moskva 1958. t I

b r o j I ti: robovi i s l obodn i g r ađan i , pa t r i c i j i i p l ebe jc i , s luge i f euda ln i gospoda r i , gazde i pomoćn ic i , vlasnici z e m l j e i gra-đani , g r a đ a n i i p ro le t e r i , i td. T o m n a s l j e đ u , to j činjenici k o j u d a j e pov i j e s t , ali k o j a j e i s a m a već rezu l t a t s p o z n a j e , odgo-vara pozna t i uvod u Manifestu: »Hi s to r i j a c j e l o k u p n o g dru-štva sve do naš ih d a n a bi la je tek h i s t o r i j a k lasn ih borb i« . Ta rečen ica n i j e p r v a r i j e č iVlarxove t eo r i j e , ona joj prethodi i s až ima g lavnu g r a đ u n j e n o g r a d a na p r eob razb i .

To je za nas vrlo z n a č a j n o m j e s t o j e r n a m dozvo-l java da p o d r o b n o f o r m u l i r a m o Marxovo pitanje k o j e on raz-vi ja u P r e d g o v o r u Priloga: pod kojim uvjetima tvrdnja da je sva historija, historija klasnih borbi, može postati znanstveni iskaz? D r u g a č i j e r ečeno : kakve su to k lase? š to su k lase? š to je n j i h o v a b o r b a ?

P r i j e đ e m o li na s a m tekst P redgovora , s u s r e s t će-m o od i s ta izražen o d n o s i zmeđu »d ruš tvene f o r m a c i j e « (Ge-s e l l s c h a f t s f o r m a t i o n ) i n j e n e » e k o n o m s k e osnovice«, ili nje-ne » e k o n o m s k e s t r u k t u r e ( S t r u k t u r ) « , č i j u a n a t o m i j u čini i s p i t i v a n j e načina proizvodnje. D r u š t v e n a je f o r m a c i j a mje -s to p rvog » p r o t u r j e č j a « m e đ u k l a s a m a ko ju M a r x o d r e đ u j e p o j m o v i m a b o r b e , r a t a , opozic i je , k o j a može bi t i »čas otvo-rena , čas p r i k r i vena« , či j i su p o j m o v i » i s tov remeno t lač i te l j i i pot lačeni« ( f o r m u l e iz Manifesta). Ona se tu p r e m a s v o j o j bit i odnos i kao p r e m a d r u g o m ob l iku » p r o t u r j e č j a « i M a r x pazi da j e n i k a d a ne m i j e š a s p r v o m , sve do n j e n e t e rmino lo-gi je : on je naziva »an t agon izmom« »ne u i n d i v i d u a l n o m zna-čen ju« (nicht im indivicluellen Sinn) , t j . ne u smis lu b o r b e m e đ u l j u d i m a , nego kao a n t a g o n i s t i č k u s t r u k t u r u k o j a je sadržana u e k o n o m s k o j osnovici, t i p i čno j za j e d a n način o d r e đ e n e p r o i z v o d n j e , a n j e n i su p o j m o v i nazvani » raz inama p ro i zvodne snage«, »p ro i zvodn im odnos ima« . To je pos l jedi -ca r e v o l u c i o n a r n o g r a s k i d a a n t a g o n i z m a i zmeđu p ro i zvodn ih snaga i p ro i zvodn ih o d n o s a koj i o d r e đ u j e p r i j e l az s j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u d rug i (»progres ivna r a z d o b l j a ekonom-ske d r u š t v e n e f o r m a c i j e « ) , i kroz to p r e o b r a z b u c j e l o k u p n e d r u š t v e n e f o r m a c i j e . Ivlarx će, sa svo je s i r a n e , ogran ič i t i svo-je p r o u č a v a n j e na r az inu r e l a t ivne a u t o n o m n e s fe re , ili po-zorn ice tog »an tagon izma« ko j i j e u srži e k o n o m s k e š t ruk-

l u s f e r u mi n i s m o u m o g u ć n o s t i lokal iz i ra t i , jer p o j m o v i koj i je o d r e đ u j u još n e m a j u smis la . Bilo bi p o t p u n o pogrešno , pod i zgovorom op i sne f o r m e nekih p o j m o v a ili u ime j e d n o s t a v n o s t i k o j o m ih Marx p r i k a z u j e , v j e rova t i da su dani n e p o s r e d n o j sv i jes t i i u o č i t o m z n a č e n j u . Oni su, s u p r o t n o , p r e m a M a r x u (koj i nas , poseb ice u p o t r e b l j a v a j u ć i p o j a m » g r a đ a n s k o g d ruš tva« , p o d s j e ć a da či tav dio glavnog s a d r ž a j a te p r o i z v o d n j e s a č i n j a v a f i lozofska i e k o n o m s k a t r ad ic i j a ) , s t v o r e n i i t a k o malo očiti , da p r e d s t a v l j a vel iku t e škoću n j i h o v a u p o r a b a u s t v a r n i m soc io lošk im ana l i zama

14 Kako citati Kapilai 209

bez de f in i c i j a k o j e im j e M a r x d r u g d j e dao . Za to ih se čes to , b a r sa s t a j a l i š t a g r a đ a n s k e e m p i r i j s k e sociologi je , s m a t r a p a r a d o k s a l n i m , č u d n i m , n e k o h e r e n t r i i m , ili se oni p r i d a j u d r u g i m ob l i c ima p r o c e s a : tehnic i , e k o n o m i j i , i n s t i t u c i j a m a , l j u d s k i m o d n o s i m a i td .

Č i t a juć i d a l j e t eks t , mi iz n j e g a m o ž e m o izvući dva p r i n c i p a ko j i t e m e l j e p r i j e l a z h i s t o r i j e u z n a n o s t : to su p r inc ip i periođizacije i artikulacije raz l ič i t ih d j e l a t n o s t i u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i . To su, čini se, d i j a k r o n i č k i i s inkro-nički p r inc ip . P r inc ip a r t i k u l a c i j e (povezanos t i ) d j e l a t n o s t i odnos i se na k o n s t r u k c i j u (Bau) ili m e h a n i z a m »korespon-denci je« u č e m u se d r u š t v e n a f o r m a c i j a j a v l j a kao sastav-l j e n a od t r i r az ine (rekli b i s m o , p r a k t i č k i h i n s t anc i j a ) . M a r x n a b r a j a tri: e k o n o m s k u bazu , p r a v n u i po l i t i čku n a d g r a d n j u , ob l ike d r u š t v e n e sv i jes t i . Š to se t iče pe r iođ izac i j e , ona di je l i h i s t o r i j u p r e m a razdobljima e k o n o m s k e s t r u k t u r e s a m e te h i s t o r i j e . Ta dva p r i n c i p a u v o d e d v o s t r u k u redukciju t empo-ra lnog k o n t i n u i t e t a . Ostavi li se po s t r a n i p r o b l e m pr imi t iv -nih d r u š t a v a ( t j . nač ina k o j i m M a r x misl i o p o d r i j e t l u dru-štva), to j e p o n a j p r i j e r e d u k c i j a na a p s o l u t n o n e p r o m j e n -l j ive e l e m e n t e ko j i p r i p a d a j u svakoj d r u š t v e n o j strukturi ( e k o n o m s k a baza , p r a v n i i po l i t ičk i oblici, ideološki oblici); p o s t o j i z a t i m p o d j e l a na r a z d o b l j a k o j a n a d o m j e š t a pov i j e sn i k o n t i n u i t e t d o s k o n t i n u i t e t o m , s l i j e d o m t r e n u t n o n e p r o m j e n -l j ivih stanja strukture, š t o se naglo m i j e n j a j u (»revoluci-jom«) : a n t a g o n i z a m ko j i izaziva p r o m j e n u može bi t i def ini-r an s a m o t o m n e p r o m j e n l j i v o š ć u s a m o m , t j . s t a l n o š ć u ter-m i n a š to ih ova j s u p r o t s t a v l j a .

Ta s t a n j a s t r u k t u r e j e s u načini proizvodnje, i po-vi jest d r u š t v a svodi se na d i s k o n t i n u i r a n i s l i j ed n a č i n a pro-izvodnje .

N e o p h o d n o je s ada pos t av i t i p i t a n j e t e o r i j s k o g s t a t u s a t ih p o j m o v a . J e su li to pozitivni p o j m o v i , ima li cje-l o k u p a n t eks t h o m o g e n i s a d r ž a j t e o r i j s k e s p o z n a j e na raz ini z n a n s t v e n e a p s t r a k c i j e , o č em s a m m a l o p r i j e govorio , kao š to np r . misl i Gramsc i , za k o j e g se r ad i o n a j d r a g o c j e n i j e m iz lagan ju »f i lozof i je p r a k s i s a « ?

Ja n a s u p r o t mi s l im da t a j teks t , u s r c u s a m e teo-r i j s k e p r a k s e , p o s j e d u j e s t a t u s onog što se nazva lo sveukup-nošću praktičkih pojmova1. D r u g a č i j e rečeno , t a j n a m teks t p r u ž a p o j m o v e ko j i su, u s v o j o j f o r m u l a c i j i , j o š zavisni o p r o b l e m a t i c i ko ju va l j a n a d o m j e s t i t i d r u g o m ; oni i s t o d o b n o n a g o v j e š ć u j u , p r e m d a ga ne m o g u p o j m o v n o misl i t i , mjesto kamo valja ići k a k o bi se d r u g a č i j e i i s t o d o b n o pos t av io nov p r o b l e m iz kr i la s t a r e p r o b l e m a t i k e .

Da b ih i s t akao to ob i l j ež j e , uzet ću kao s lavni p r i m j e r p o j a m periođizacije. T a j p o j a m d j e l o m i c e p r i p a d a

3 Louis Althusser, Dodatna pribi l ješka o »stvarnom humanizmu«, u: Pour Mars , izd Maspero, 1965, p 253—258

210

t r a d i c i o n a l n o j k o n c e p c i j i povi jes t i , o k o j o j M a r x o v d j e p i ta . To j e p o j a m d i s k o n t i n u i t e t a u k o n t i n u i t e t u k o j i k ida c r t u v r e m e n a te i s t o v r e m e n o o tk r iva m o g u ć n o s t r a z u m i j e v a n j a p o v i j e s n i h f e n o m e n a u okv i ru a u t o n o m n o g to t a l i t e t a (u t om o p ć e m ob l iku p r o b l e m se ne m i j e n j a , već p r e m a t o m u traži-m o li »civilizacije« ili » s t ruk tu re« k o j e se s u p r o t s t a v l j a j u » k o n j u n k t u r a m a « ) . P o j a m pe r iod izac i j e t a k o d a j e svo j teor i j -ski obl ik j e d n o m p r o b l e m u k o j e m u p o v j e s n i č a r i u s v o j o j p r a k s i n i k a d n i su mogl i i z m a k n u t i , p r e m d a im on d a j e teo-r i j s k o r j e š e n j e , o d r e đ e n u t e o r i j s k u metodologiju, s tog osnov-nog raz loga ko j i će p o k a z a t i n a s t a v a k iz lagan ja . T a j p r o b l e m oč ig ledno m u č i i M a r x o v e teks tove , n a i m e p r o b l e m »va l jana p rek ida« . N a đ u li se va l j an i p r ek id i — povi jes t , ne p r e s t a j u ć i se odv i j a t i u l i n e a r n o m t o k u v r e m e n a , p o s t a j e r a z u m l j i v o m kao o d n o s p e r m a n e n t n o s t i b i t n e za p o d r e đ e n o k r e t a n j e . Pita-n j a k o j a ta p r o b l e m a t i k a n u ž n o r azv i j a u s v o j o j bi t i , n i su razl ič i ta , r a z l i k u j u li se e k o n o m s k e s t r u k t u r e , ili bo l j e , sto-ljeća (»s to l jeće Lou isa XIV«) , P r e d n o s t j e te p o s l j e d n j e for-m u l a c i j e u t o m š to n e p r e k i d n o p o d s j e ć a k a k o ti p r o b l e m i m o r a j u š tova t i u v j e t e k o j e im p o s t a v l j a l i nea rnos t v r e m e n a , ili, da d i s k o n t i n u i t e t e p r e n o s e na p l an t e m p o r a l n o g diskon-t inu i t e t a . T a k o se u m o d e r n o j e k o n o m s k o j pov i j e s t i kao glavni i n s t r u m e n t h i s t o r i j s k e k o n c e p t u a l i z a c i j e mogla javi t i raz l ika dugotrajnosti i kratkotrajnosti, t j . r az l ika »vraćena« na l i nea rnos t v r e m e n a . M o r a t će se p rav i t i r az l ika i z m e đ u f e n o m e n a ko j i su dugotrajni i on ih ko j i su kratkotrajni, po-kaza t i k a k o se d rug i uklapaju u tok p rv ih i u n j i h o v deter -m i n i z a m . I s t o d o b n o će se ponovi t i dva niza p o t e š k o ć a : on ih ko j e se o d n o s e na p o j a m p o v i j e s n o g događaja i n j e g o v o g kri-t e r i j a kratkotrajnosti ( i znenadnos t i ) , dak le gotovo n u ž n o s m j e š t e n i h u s f e r u po l i t i čk ih d o g a đ a j a : onih ko j i se o d n o s e na n e m o g u ć n o s t v r š e n j a čistih p r e k i d a .

Čini se da M a r x s tvar i u z i m a gotovo na isti nač in , j e d n o s t a v n o p r e d l a ž u ć i novi k r i t e r i j pe r iod izac i j e , n a č i n vr-š e n j a v a l j a n o g l o m a ko j i k a r a k t e r i z i r a n a j b o l j e pe r iode , one za k o j e se ne može reći da su umjetne a da n isu samovoljne, nego one ko j e o d g o v a r a j u s a m o j p r i r o d i h i s t o r i j s k e druš tve-ne s tvarnos t i 4 . V a l j a li uzet i ozb i l j no i d e j u o e p i s t e m o l o š k o m lomu, v a l j a reći da s a m a p r i r o d a i z a b r a n o g k r i t e r i j a (razdo-b l j a e k o n o m s k e s t r u k t u r e ) impl ic i ra k o m p l e t n u t r a n s f o r m a -c i ju nač ina p o s t a v l j a n j a p i t a n j a . Marx će n a m reći : da bi se

4 »Umjetni a da nisu samovoljni". Uzimam tu iste one riječi koje i August Comte u Tečaju pozitivne filozofije (prva lekcija, t. 1, p, 24) u povodu podjele znanosti u više grana. Problem rascjepa .između različitih s t an ja jedne pauke iste je pr i rode: »Nemoguće je ustanovit i pravo podr i je t lo te revolucije ona se vrši neprek idno i sve više . . . Međutim . . . valja utvrditi j edno razdoblje kako bi se spri ječi lo ras ipavanje ideja« (id., p . 10), Bacon, Descartes, Galilej određuju tako pri jelaz s fizike na pozitivitet, i istovremeno početak opće prevlasti pozitivnoga s t an j a . U dvos t rukoj ar t ikulaci j i klasifikacije nauka i zakonu o tri s t an ja , Comte je dosad najs t roži mislilac toga glavnog teorijskog problema: kako se odi je l jene p rakse koje čine »podjelu rada« vežu jedna s d rugom i kako ta veza varira s p r o m j e n a m a te p r akse (»rascjepa«)-

211

uč in i l a p e r i o d i z a c i j a p o v i j e s t i č o v j e č a n s t v a , više no s a s p e k t a u m j e t n o s t i , po l i t i ke , z n a n o s t i ili p r a v a , v a l j a poć i s a s p e k t a e k o n o m s k e n a u k e . Ali t a d a j a s n o u v i đ a m o da t e o r i j s k a b i t t o g a p o j m a , o n o š t o on d o n o s i k a o n o v u m , š t o ga određuje, ne m o ž e p o č i v a t i u o p ć e m o b l i k u , z a j e d n i č k o m s v i m pe r iod i -z a e i j a m a , n e g o u p o j e d i n a č n o m o d g o v o r u na p i t a n j e .

V a l j a d a k l e d a u s v o j n j e n o j e p i s t e m o l o š k o j po-j e d i n a č n o s t i m i s l i m o tu f o r m u u k o j o j n a m M a r a d a j e n j e n u t e o r i j u : t e o r i j s k a s p e c i f i č n o s t p o j m a p e r i o d i z a c i j e za M a r a a se s a s t o j i jedino u č i n j e n i c i da j e o n a poseban odgovor n a p i t a n j e k o j e p r i p a d a s t a r o j p r o b l e m a t i c i , p i t a n j e k o j e n i j e o d l u č n o za k o n s t i t u i r a n j e n a u k e . T a k v a s i t u a c i j a u k l j u č u j e n u ž n o da M a r a ne m o ž e na t o j r a z i n i n i k a k o opravdati s v o j p o s e b a n o d g o v o r — b u d u ć i cla j e on o d i s t a n e o p r a v d a n — i z a t o je m o ž d a t e k s t o k o j e m g o v o r i m o d o g m a t s k i k r a t a k ; i d a M a r a n i j e m o g a o p r u ž i t i p r a v i t e o r i j s k i p o j a m te pe r io -d i zac i j e , b u d u ć i d a će s a m o p o j a m p e r i o d i z a c i j e r i j e š i t i p ro -b l e m a t i k u k o j a se p o s t a v l j a l a p r i j e p e r i o d i z a c i j e z a s n o v a n e na l i n e a r n o j k o n c e p c i j i v r e m e n a .

To š to v r i j e d i za p o j a m p e r i o d i z a c i j e , v r i j e d i j ed-n a k o n u ž n o i za p o j m o v e k o j i u P r e d g o v o r u p o k a z u j u razl i -č i te i n s t a n c i j e d r u š t v e n e s t r u k t u r e nego š t o j e ekonomska baza ( k o j a j e , k a o š to s m o v id j e l i , o d r e đ e n a n o v i m , spec i f i č -n i m , j o š n e d e f i n i r a n i m p o j m o v i m a k a o š to s u p r o d u k t i v n e snage , p r o i z v o d n i o d n o s i , n a č i n p r o i z v o d n j e ) . Ti p o j m o v i po-p u t sv ih t e r m i n a k o j i o d r e đ u j u veze s v o j i h p r e d m e t a (»od-govarati«, »g rad i t i na«) , v a ž n i z b o g s v o j e p r a z n i n e , a i p a k su h r a n i l i c j e l o k u p n u m a r k s i s t i č k u r e f l e k s i j u o p r o b l e m u ideo-log i j a i s u p e r s t r u k t u r a , i m a j u s a m o tu f u n k c i j u d a naznače g d j e M a r a o v o g a p u t a ne želi ići p r i v r e m e n o ; oni n i su d a k l e s p o z n a j a t ih r a z i n a i n j i h o v i h u z a j a m n i h o d n o s a , n e g o obi-č n o p r a k t i č k o određenje — (oč i to u s m i s l u t e o r i j s k e p r a k s e ) k o j e p o k a z u j e r a z i n u e k o n o m s k e s t r u k t u r e u n j e n o j re la t iv -n o j a u t o n o m i j i , k o j u će M a r a p r o u č a v a t i . I p a k , d a bi to od re -đ e n j e b i lo m o g u ć e , v a l j a i s p u n i t i n e k e t e o r i j s k e u v j e t e k o j i d a j u p r a v i s m i s a o t o m o d r e đ e n j u : cla e k o n o m s k a s t r u k t u r a , p o d u v j e t o m nove d e f i n i c i j e svoga p o j m a , i m a r e l a t i v n u au to -n o m i j u , k o j a o m o g u ć u j e d a j e r a z u m i j e m o k a o s l o b o d n o po-l j e i s t r a ž i v a n j a ; da pluraliiet i n s t a n c i j a b i t n o b u d e o b i l j e ž j e s v a k e d r u š t v e n e s t r u k t u r e (ali v a l j a p o d v r ć i i s p i t i v a n j u n j i -hov b r o j , naz iv i t e r m i n e k o j i o d r e đ u j u n j i h o v u vezu); d a j e p r o b l e m n a u k e o d r u š t v u u p r a v o p r o b l e m oblika varijacije njihove veze\

- Pr imi je t imo ovdje o /b i l jnu teškoću pri l ikom č imnja ne samo Priloga nego i Kapi ta la : po jam . .društvene formulaci je« može biti bilo empi r i j sk i po jam koji od ređu j e predmet konkre tne analize, ti . pos to jan je : Englesku iz 1S60, Fran-cusku 1870, Rusi ju 1917 itd, bilo a p s t r a k t n i po jam, nadomješ t a juć i ideološki po-iam »društva« i od ređu juć i p r e d m e t nauke o povijest i , ukol iko je on totalitet udruženih ins tanci ja na osnovu određenog načina proizvodnje . Ta se dvosmisle-nost odnosi p o n a j p r i j e na ekspl ici tno ner ješ ive fi lozofske prob leme teori je nauke i po jma , i empi r i j sku tendenci ju da teori jski p redmet j edne aps t r ak tne znanost i misli kao običan 'model« postojećih realnost i (vidi o tom pre thodno izlaganje

212

I s t e p r i m j e d b e važe n a p o s l j e t k u i za p o j a m »lju-di«: » l judi« k o j i p o d n o s e sva Ivi p r o c e s . K a ž i m o o t v o r e n o , ci-jeli je niz t ih i z l a g a n j a u p r a v l j a n n a č e l o m kritičkog č i t a n j a , ko j i ć e m o im m i p r i d a t i : n e ć e m o g o v o r i t i u n a p r i j e d o t a k v o m j e d n o m t e r m i n u (» l jud i«) p r i j e nego s m o r a sv i j e t l i l i n j e g o v u p o j m o v n u f u n k c i j u u t e o r i j s k o j s t r u k t u r i k o j a ga s a d r ž i , bu -duć i da n j e g o v t e o r i j s k i s m i s a o zavis i u c j e l i n i o t o j f u n k c i j i . » E v i d e n t n o s t « , » t r a n s p a r e n t n o s t « r i j e č i » l jud i« , n j e n beza-zlen p r iv id , n a j o p a s n i j e su z a m k e k o j e ć e m o p o k u š a t i i zb jeć i . Z a d o v o l j i t ć e m o se t i m e d a ga s m j e s t i m o i utemeljimo u nuž-nos t t e o r i j s k o g s u s t a v a k o j e m on p r i p a d a , b i lo eliminiran k a o s t r a n o t i j e l o i, u t o m s l u č a j u , z a m i j e n j e n d r u g i m . R ; j e č i tog p r e d g o v o r a (»U d r u š t v e n o j p r o i z v o d n j i svoga ž ivo t a ljudi idaze u o d r e đ e n e o d n o s e . . . n j i h o v e m a t e r i j a l n e p r o i z v o d n e snage... N e o d r e đ u j e sv i j e s t ljudi n j i h o v o biće... i d e o l o š k i obl ic i u k o j i m a l j u d i p o s t a j u s v j e s n i . . .«) v a l j a d o d a t i m n o -gim d r u g i m a u Njemačkoj ideologiji, u Bijedi filozofije, u p i s m i m a ( p o s e b i c e E n g e l s o v o p i s m o B l o c h u : »Mi ( = l jud i ) č i n i m o s a m i n a š u p o v i j e s t , ali uz p r e t p o s t a v k e i u v r l o od re -đ e n i m u v j e t i m a . . .«). Sve te r e č e n i c e p o n a v l j a j u i d e j u d a su ljudi ti koji čine povijest na osnovu zatečenih uvjeta. T k o su d a k l e ti » l j u d i « ? Pr i p r v o m č i t a n j u n a š e g Predgovora, p r i » n a i v n o m « č i t a n j u , č in i se d a su oni u prvom redu p o k r e t a č i p o v i j e s n o g p r o c e s a t r a n s f o r m a c i j e d r u š t v e n e s t r u k t u r e po-s r e d s t v o m e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e . V a l j a s h v a t i t i d a l j u d i proizvode v l a s t i t a m a t e r i j a l n a s r e d s t v a za život i i s t o d o b n o d r u š t v e n e o d n o s e u k o j i m a p r o i z v o d e , k o j e ili z a t i č u ili m i j e -n j a j u . Oni su d a k l e , u drugom redu, s t v a r n i ( k o n k r e t n i ) no-sioci r az l i č i t ih d j e l a t n o s t i k o j e se p o v e z u j u u d r u š t v e n u s t r u k -t u r u : t u vezu s t v a r a j u samo ljudi k o j i s u d j e l u j u i s t o d o b n o u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , k o j i su p r a v n i s u b j e k t i i sv i j e s t i . Važ-nos t t oga p o j m a m o ž e se t a k o m j e r i t i f u n k c i j o m s t r u k t u r a l n e k o h e z i j e k o j u o v a j s t v a r a u t e o r i j i . Ali n j e g o v a se dvosmis l e -nos t o t k r i v a u i s t o d o b n o j p r i p a d n o s t i više s u s t a v a s nespo-j i v i m p o j m o v i m a , t e o r i j s k i h i n e t e o r i j s k i h , z n a n s t v e n i h i i d e o l o š k i h . P o j a m »l judi« č in i t a k o i s t i n s k o m j e s t o bijega i skaza p r e m a p o d r u č j i m a f i l o z o f s k e ili v u l g a r n e i deo log i j e . Z a d a t a k e p i s t e m o l o g i j e j e s i o v d j e z a u s t a v i t i b i j eg i skaza fik-s i r a j u ć i s m i s a o p o j m a .

\ h L n \1 i d i n ic lu 1<- u uct i o 51ck i\ m riLdo tat ik s t i n r n i s k o g m a t e r i j a l i z m a koii se dade upu t i t i s a m o neizbježno p rog res ivnom obiije-ziu nietiova razvoia : u K a p i t a l u gd}e ie iziozena a p s t r a k t n a teor t ia l iamta l i snckoi : načina p ro i zvodn je . n t |e p r o v e d e n a anal iza k o n k r e t n i h d ruš tven ih f o r m a c i j a ko je općeni to sadrže nekol iko nač ina razl iči t ih p ro izvodn je , čij i se zakoni koegzis tenci je i h i j e r a r h i j e još m o r a j u dakle i sp i ta t i . P r o b l e m je s a m o p r e š u t n o i d j e lomično s p o m e n u t u anai izi zeml j i šne r en t e ( t i f kn j . ) ko j a ie p r i s u t n a u Marvovim povi-jesnim i pol i t ičk im d j e l i m a (18,. b r u m e r itd ). Jed in i ga Lenj in teor i j sk i p roučava u Razvi tku kap i t a l i zma u R u s i j i i u d j e l ima iz r a z d o b l j a p re laska na soc i ja l izam.

P r i m i j e t i m o još da ta poče tna nedovol jna iz radba po jmova ko ja odre-đ u j u povezanost in s t anc i j a d ruš tvenu f o r m a c i j e i zahva l ju juć i n j o j , (nega-tivni) uz rok n e p r e k i d n e z b r k e u m a r k s i s t i č k o j l i t e ra tu r i i zmeđu d r u š t v e n e for-mac i j e i n j e n e e k o n o m s k e i n f r a s t r u k t u r e (ko ja se često p r ip i su i e nač inu proiz-\ o đ n j e ) . P r i đ o d a j e m o i d a n a š n j e r a s p r a v e koje sv jedoče o nač in ima nekapi ta l i -s t ičkih ili p r e t k a p i t a l i s t i e k i h nač ina p r o i z v o d n j e .

213

Ako je t akav d v o s m i s l e n s t a t u s t ih p o j m o v a , p rak-t ičkih p o j m o v a , po jmova- s igna la , u k r i lu j o š n e u r a v n o t e ž e n e p r o b l e m a t i k e (pe r iod izac i j a , k o r e s p o n d e n c i j a - p o v e z i v a n j e d je-l a tnos t i , l jud i ) , t ada p o s t a j e n u ž a n j e d a n z a d a t a k . P r e d sebe p o s t a v l j a m z a d a t a k da o t p o č n e m t a j posao , točn i j e , p o s a o t r a n s f o r m a c i j e t ih » p r a k t i č k i h « p o j m o v a u teorijske po jmo-ve m a r k s i s t i č k e t eo r i j e pov i jes t i , r a d koj i ih l išava n j i h o v a d a n a š n j e g t e o r i j s k o g ob l ika k a k o bi ih uč in i lo t eo r i j sk i pri-m j e r e n i m a n j i h o v o m p r a k t i č k o m s a d r ž a j u . I s t o d o b n o će pot-p u n o i ščeznu t i p o j m o v i ko j i su izrazi z a h t j e v a s t a r e ideo loške p r o b l e m a t i k e . Na isti će nač in p o t p u n o n e s t a t i i n e d o s t a c i i o t v o r e n o s t i ko je , u p o d r u č j u k o j e i s t r a ž u j e M a r a , zah t i j eva-j u p r o i z v o d n j u novih t e o r i j s k i h p o j m o v a , te j e o m o g u ć u j u . J e r b o g a t a n e d o v r š e n o s t M a r x o v a d j e l a na najapstraktnijem nivou, n u ž n a j e p o s l j e d i c a n j e g o v a n a u č n o g ob i l j ež j a .

K a k o t eo r i j sk i p o j m o v i P r e d g o v o r a Prilogu i m a j u s t a t u s s a s t a v l j e n od a n t i c i p a c i j a i s a ž e t a k a (ili »rezul ta ta«) j e d n e anal ize , t eks t Kapitala n i j e o b i č n a »ver i f ikac i ja« ili pri-m j e n a . T e k s t Kapitala, p r e m a n j e g o v u n u ž n o m p o r e t k u izla-g a n j a , p r o c e s je p r o i z v o d n j e , k o n s t r u k c i j e i de f in i c i j e tih teo-r i j s k i h p o j m o v a , ili b a r e m nek ih od n j i h . To š to mi u z i m a m o »način p ro i zvodn je« kao glavni p r e d m e t anal ize , zbog toga j e š to i s a m M a r x u t o m i z l agan ju o p i s u j e s a m t e o r i j s k i p red-m e t Kapitala kao pojatu kapitalističkog načina proizvodnje.

214

I — OD PERIODI ZACI JE DO NAČINA PROIZVODNJE

Da b ih u s p o s t a v i o p o j a m načina proizvodnje, poći ću od p r iv idno n a j i z v a n j s k i j i h o d r e đ e n j a , n a j f o r m a l n i j i h , i k u š a t i ih p o s t u p n o obogat i t i . Dolaz im naj -p r i j e p r v o m p i t a n j u t e o r i j e h i s t o r i j e , p i t a n j u r a s c j e p a , pra-vog r a s c j e p a . U s v o j i m n a m t e k s t o v i m a M a r x d a j e niz pr im-j e d b i s j e d n i m z a j e d n i č k i m o b l i k o m : one n a i m e sve p o č i n j u ovako : »Ono š to o d r e đ u j e j e d n o h i s t o r i j s k o r a z d o b l j e pro-i z v o d n j e j e s t . . . « , ili: »Ono š to o d r e đ u j e nek i h i s t o r i j s k i na-čin p r o i z v o d n j e , to je spec i f i čn i n a č i n . . . « ; p o t o m s l i j ede re-čen ice k o j e hoće b i t i i n s t r u k t i v n e , j e r su sve istoznačne, a da i s t označnos t p r i t o m n i j e t a u t o l o š k a . D r u g a č i j e r ečeno , mi mo-žemo p o k u š a t i iz t ih i s toznačn ih odgovo ra na isto p i t a n j e , k o j e u nače lu ovisi o k o m p a r a t i v n o j m e t o d i , izvući o d r e đ e n j e kriterija i d e n t i f i k a c i j e j e d n o g »načina p ro i zvodn je« ( t a j po-j a m z a s a d za nas još u v i j e k jest s a m o ime za j e d i n s t v o pe-r i od i zac i j e s v o j s t v e n o Marxu) , o d r e đ e n j e pripadajućih razli-ka k o j e d o z v o l j a v a j u d e f i n i c i j u p o j m a svakog n a č i n a proiz-v o d n j e . Uoč imo li te p r i p a d n e razl ike , doći ć e m o do d rugog z a d a t k a ko j i će ob i l j ež i t i skupine u k o j i m a p o s t o j e te razl ike ' .

1. Način proizvodnje: vrsta proizvođenja

U n j e m a č k o m nazivu (Produk-t ionsweise) , više nego u n j e g o v u f r a n c u s k o m s i n o n i m u , n i j e i zgub l j eno s j e ć a n j e na ob ično i p r v o t n o z n a č e n j e r i j eč i Weise, nač in , maniere — nač in p r a v l j e n j a ( n j e m a č k a d u b l e t a k o j a čini go tov iz raz j e s t »Art u n d Weise«) . Ta nas p r i m j e d b a na-rnah o b a v j e š ć u j e o vrs t i ana l ize k o j u v r š imo, n a i m e deskrip-

1 Periodizaciia, shvaćena kao periodizaeija, samih načina proizvodnje, u svojoj čistoći da je pona jp r i j e oblik his tori j i . Većina o/.naka kojima Mar.\ prikup-lja elemente svoga određen ja također su komparat ivne oznake. No iza te deskript ivne terminologije ( l judi ne proizvode na isti način u različitim histo-r i jskim načinima proizvodnje , kapitalizam ne sakriva univerzalnu pr i rodu eko-nomskih odnosa) postoj i oznaka onoga što omogućava komparac i je na razini s t ruk-tura , t raženje nepromjen l j iv ih određen ja (»zajednička obilježja«) »proizvodnje op-ćenito«, što povi jesno ne postoj i , ali čij i svi povijesni načini proizvodnje pred-s tavl ja ju var i jaci je (Uvod iz 1857, C.E.D.).

215

tivnoj analizi k o j a i zdva ja ob l ike ili kva l i t e te . T a k o nač in »pro izvodnje« pos to j i p o n a j p r i j e na i s t o m p l a n u na k o j e m u i mnog i d rug i načini k o j e s u s r e ć e m o t o k o m anal ize Kapitala. Na p r i m j e r :

Načini razmjene: »U k a t e g o r i j a m a m o n e t a r n e eko-n o m i j e i e k o n o m i j e k r e d i t a , ne i zdva j a se kao p o s e b n o obi-l j ež j e e k o n o m i j a , t j . s a m nač in p r o i z v o d n j e ko j i p o d v l a č i m o : nego je to nač in r a z m j e n e u s p o s t a v l j e n i zmeđu raz l ič i t ih pro-izvođača« (Verkeh r swe i se ) (Kapital, IV, 107).

Načini opticaja: » O d r e đ e n j e k o j e d a j e o b i l j e ž j e p o s t o j a n o g k a p i t a l a j e d n o m d i j e lu v r i j e d n o s t i - k a p i t a l u ko j i n a p r e d u j e u ob l iku nač ina p r o i z v o d n j e , zasn iva se i z r i j e k o m na p r v o b i t n o m n a č i n u o p t i c a j a te v r i j e d n o s t i . T a j p o s e b n i na-čin o p t i c a j a (diese e igene Weise d e r Z i r k u l a t i o n ) š to proiz lazi iz p o s e b n o g nač ina p r e m a k o j e m u nač in r a d a u s t u p a svo ju v r i j e d n o s t p r o f i t u , odnos i se kao f a k t o r v r i j e d n o s t i u proce-su p r o i z v o d n j e (sich . . . ve rha l t ) . Ta p o s l j e d n j a p o s e b n o s t proizlazi sa svo j e s t r a n e iz s p e c i j a l n o g nač ina k o j i m s r e d s t v a za r a d f u n k c i o n i r a j u u p r o c e s u r a d a (aus de r b e s o n d e r n Art d e r F u n k t i o n d e r Arbe i t sml t t e l ) (Kapital, IV, 147).

Mogli bi se doda t i i d rug i p r i m j e r i iz e k o n o m s k e kao i d rug ih s fe ra .

Iz n jegovog d e s k r i p t i v n o g i k o m p a r a t i v n o g obi-l j e ž j a proizlazi da izraz »način p ro i zvodn je« svu š i r inu svo je p r i m j e n e ima u ob l iku t e n d e n c i j e ka g e n e r a l i z i r a n j u : v id j e t ć e m o k a k o kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e , u z n a č e n j u indu-s t r i j s k o g n a č i n a p r o i z v o d n j e , k o r i š ć e n j a s t r o j e v a , zahvaća ma lo -poma lo raz l ič i te g r a n e i n d u s t r i j e :

»Čim se r ad i o s t j e c a n j u viška v r i j e d n o s t i k roz t r a n s f o r m a c i j u nužnoga r a d a u v išak r a d a , n i j e d o v o l j n o da kap i ta l , o s t a v l j a j u ć i n e t a k n u t e t r a d i c i o n a l n e nač ine r ada , ho-će n a p r o s t o p r o d u ž i t i t r a j a n j e . T a d a n a s u p r o t m o r a p reobra -ziti t e h n i č k e i d r u š t v e n e u v j e t e , t j . nač in p r o i z v o d n j e . S a m o , on će t a d a m o r a t i uveća t i p r o d u k t i v n o s t r a d a , s m a n j i t i vri-j e d n o s t r a d n e snage i na t a j nač in s k r a t i t i v r i j e m e p o t r e b n o za n j e n u r e p r o d u k c i j u « (Kapital, I I , 9).

Ovom t e k s t u p r e t h o d i s l i j edeća de f in i c i j a : »revo-luc i ja u u v j e t i m a p ro izvodn je« , t j . » p r o m j e n a u n j e n i m sred-stvima ili n j e n i m metodama rada, ili u o b o j e n i u j e d n o « .

O v d j e dan opis p o s t u p a k a , nač ina , m e t o d a , ob l ika kao i izraza koj i i m a j u smis la samo po onomu što isključuju; p o n a j p r i j e m j e r e kvantiteta. T a k o produktivnost r ada , k o j a r e l a t ivno o d r e đ u j e vel ičinu n e o p h o d n u za z a d o v o l j e n j e pot re-ba p ro izvođača , i v išak r ada , i n t e r v e n i r a tu s a m o u to l i ko uko-liko u s v a k o m h i s t o r i j s k o m r a z d o b l j u ovisi o o d r e đ e n o m obliku p r o c e s a r ada , t j . o o d n o s u ko j i o d r e đ e n i i n s t r u m e n t i ( s r eds tva za rad) u s p o s t a v l j a j u s ob l i c ima o r g a n i z a c i j e r a d a (koj i m o g u bi t i i ne -o rgan izac i j a , k a o k a d ind iv idua ln i pro-izvođač s a m s t av l j a u pogon i n s t r u m e n t e š to o m o g u ć u j u stva-

216

r a n j e p ro i zvoda koj i kor i s t i s t v a r n o j upo rab i ) . Za t im one i s k l j u č u j u s h v a ć a n j e m a t e r i j a l n e prirode p r e d m e t a koj i pro-izvode p r e o b r a ž a j ili ga podnose , uko l iko on vodi p o s e b n i m o b i l j e ž j i m a g r a n a društvene podjele proizvodnje ko j i proiz-vode p o s e b n e upotrebne v r i j e d n o s t i s v las t i t im t e h n o l o š k i m o b i l j e ž j i m a . U tom je smis lu M a r x već u Uvodu iz 1857. p i sao da »pol i t ička e k o n o m i j a n i je tehnologi ja« u o n o m z n a č e n j u ko je je t a j p o j a m z a d o b i o p o č e t k o m 19. s to l j eća , a č i j e histo-r i j s k o p o d r i j e t l o on p o k a z u j e u pog lav l ju (I kn j ige ) o k rup-n o j i n d u s t r i j i . Ta dva negaLivna o d r e đ e n j a s a d r ž a n a su u t ek s tu pog lav l j a o procesu rada:

»Ostaci s r e d s t a v a za r a d i m a j u , u i s t r a ž i v a n j u išče-zlih d r u š t v e n i h f o r m a c i j a , is to z n a č e n j e ko j e ima i g r a đ a fo-si lnih k o s t u r a za u p o z n a v a n j e i zumr l i h ž ivo t i n j sk ih vrs ta . Ono š to j edno e k o n o m s k o r a z d o b l j e r a z l i k u j e od d r u g o g n i j e ono š to se pravi , nego k a k o se pro izvodi (Nicht was . . . son-d o m \vie), s k o j i m s r e d s t v i m a za r ad . S r e d s t v a za r a d nisu s a m o p o k a z a t e l j i r a zv i t ka l j u d s k i h p ro i zvodn ih snaga , nego i nosioci d r u š t v e n i h o d n o s a u k o j i m a se proizvodi (Nicht n u r G r a d m e s s e r de r Entvvicklung de r m e n s c h l i c h e n A r b e i t s k r a f t , s o n d e r n a u c h Anzeiger d e r gese l l s cha f t l i chen V e r h a l t n i s s e , \vorin gea rbe i t e t \vird)« (Kapital, I, 182).

Da bi s r e d s t v a za r a d mog la bit i »nosioci« druš tve-nih odnosa , ona se m o r a j u dat i o p r a v d a t i j e d n o m v r s t o m anal ize r az l i č i tom od n j i h o v e d j e l o t v o r n o s t i ili od t e h n o l o š k e d e s k r i p c i j e n j i h o v i h e l e m e n a t a . U s u p r o t n o m , u p a d a se u za-b l u d u nal ik P r o u d h o n o v o j , koj i j e s t r o j e v e s m a t r a o druš tve-n im o d n o s i m a (vidi: Bijeda filozofije, E d . socia les , p. 140).

Tu ana l izu mi m o ž e m o o d r e d i t i kao diferencijalno određenje oblika, a »način« kao s u s t a v ob l ika ko j i p reds tav-l ja stanje promjene c j e l ine e l e m e n a t a ko j i n u ž n o ulaze u razmatrani proces. Ta de f in ic i j a , k o j u želim ispi ta t i , v r i j ed i za sve načine , i svaki pu t zah t i j eva dvo je : n a b r a j a n j e mjesta (ili f u n k c i j a ) k o j e p r e d s t a v l j a r a z m a t r a n i p roces , te o d r e đ e n j e podesnih kriterija ko j i d o z v o l j a v a j u r az l i kovan j e ob l ika koj i ta m j e s t a z a u z i m a j u . Tako , ako se p o s l u ž i m o p r i m j e r o m , na-čina o p t j e c a j a koj i s m o gore naveli (Kapital, IV, 147), v id je t ć e m o da se t a j k r i t e r i j nalazi u č in jen ic i p r e n o š e n j a n jegove v r i j e d n o s t i na p ro izvod u cjel ini , ili s a m o na d i je love podi je-l j ene na više r a z d o b l j a p r o i z v o d n j e . Mi tu i s t o d o b n o otkr iva-m o p o j m o v e k o j i m a M a r x o d r e đ u j e p o s t o j a n j e kao e lemena t p rocesa : f u n k c i j u , f a k t o r . Ali, n a b r a j a j u ć i ta m j e s t a , mi do-laz imo do j e d n o g d r u g o g »načina« — s a m o g »načina proiz-vodn je« ; mi tu n e m a m o pos la s j e d n i m re l a t ivno a u t o n o m -n im p r o c e s o m ko j i p o s j e d u j e svo ju v las t i tu k o n z i s t e n t n o s t . D r u g a č i j e je s n a č i n o m p r o i z v o d n j e s ame , g d j e mi tu konzi-s t e n t n o s t na l az imo .

217

2. Elementi sustava oblika

P r e o s t a j e dak le da se u s l u č a j u načina proizvod-nje ( shvaćenog u u ž e m smis lu ) u t v r d e ti e l emen t i . Bit će n e o p h o d n o naves t i neko l iko M a r x o v i h t eks tova .

S u s r e ć e m o se s p r v i m , s a v r š e n o j a s n i m t e k s t o m u Kapitalu, k n j i g a I I :

»Bez obz i ra na to kakvi su d r u š t v e n i oblici proiz-v o d n j e , n j egov i faktori u v i j e k o s t a j u r adn ic i i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . Ali su i j e d n i i d rug i tek u s t a n j u m o g u ć n o s t i (der Mogl ichke i t nach) , t ako dugo dok su odvo jen i . Za pro-i z v o d n j u p o t r e b a n je n j i h o v odnos (Ve rb indung) . Posebn i na-čin k o j i m se pos t iže t a j o d n o s j e s t ono š to r a z l i k u j e razl ič i ta e k o n o m s k a r a z d o b l j a i p r o š l u d r u š t v e n u s t r u k t u r u . « (Kapital, IV, 38—39)

Dva su e l e m e n t a k o j a t r a ž i m o tu m e đ u e lement i -m a n a z n a č e n a :

1. r a d n i k ( r a d n a snaga) ; 2. s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u .

Teks t se n a s t a v l j a : »U s l u č a j u ko j i n a s z a n i m a , po laz i š te je d a n o od-

v a j a n j e m s l o b o d n o g r a d n i k a od n j egov ih s r e d s t a v a za proiz-v o d n j u . Vid je l i s m o k a k o se i p o d k o j i m u v j e t i m a ti e l emen t i u j e d i n j u j u u r u k a m a k a p i t a l i s t a : kao p ro izvodn i nač in po-s t o j a n j a n j egova kapi ta la« .

Mi tu p o n a j p r i j e n a l a z i m o t reć i e l e m e n t koj i , kao i dva p r i j a š n j a , z a s l u ž u j e naziv » fak to ra« :

3. ne-radnik, koji sebi prisvaja višak rada. M a r x ga o p i s u j e kao p r e d s t a v n i k a »klase p o s j e d n i k a « (Grossbe-s i t ze rk lasse ) (Kapi ta l , I I , 185). Tu j e r i j eč o kap i ta l i s t i . Os im toga mi o v d j e na l az imo j e d a n e l e m e n a t ko j i b i s m o mogl i nazvat i odnosom i zmeđu p r e t h o d n i h e l e m e n a t a , i on može ima t i dv i j e v r i j e d n o s t i : o d v a j a n j e ( T r e e n n u n g ) / v l a s n i š t v o .

U s p o r e đ i v a n j e m r e z u l t a t a anal ize toga t ek s t a s ni-zom chugih t eks tova , č i je su g lavne p o s t a v k e s a d r ž a n e u Mar-xovu (već n a v e d e n o m ) n e i z d a n o m r u k o p i s u Raniji oblici ka-pitalističke proizvodnje i u I I I kn j iz i Kapital u pog lav l ju Geneza kapitalističke zemljišne rente, mi na l az imo is te ele-m e n t e kao i opis n j i hov ih veza. Radnik j e tu o p i s a n kao ne-posredni proizvođač; s a m o d n o s v lasn i š tva o d r e đ u j e se unu-ta r više s loženih ob l ika , poseb ice d u a l i t e t a » p o s j e d o v a n j a « ( u p o t r e b a , pos j ed ) i »svojine« ( i s t a k n u t a svo j ina) .

Ali b i t n a kor i s t tih t eks tova j e s t u t om što nas p r i m o r a v a da u s t r u k t u r u u v e d e m o j e d a n drugi odnos, odi-jeljen od prvoga, d rug i o d n o s m e đ u » fak to r ima« veze. To je od vr lo vel ikog z n a č e n j a , j e r on u v j e t u j e r a z u m i j e v a n j e s t ruk-tu re . V a l j a n a m dakle , polazeći od s a m i h M a r x o v i h t eks tova , p o k u š a t i j a s n o od red i t i p r i r o d u tog d r u g o g o d n o s a . On odgo-vara o n o m u š to M a r x o d r e đ u j e p o j m o v i m a k a o š to su stvar-

218

no, materijalno prisvajanje sredstava za proizvodnju od pro-izvođača u procesu rada (Aneignung, A p p r o p r i a t i o n , vvirkli-che Aneignung) , ili j o š j e d n o s t a v n i j e , kao č o v j e k o v o pr isva-j a n j e p r i r o d e . V a l j a d o b r o raz l ikova t i dva m o m e n t a :

1. t a j j e o d n o s različi t od p r e t h o d n o g ; 2. r i j eč je t a k o đ e r i o o d n o s u p r e t h o d n o nab ro j e -

nih e l e m e n a t a . D o k a z i v a n j e p rve točke o t e ž a n o je r e l a t i vn im ko-

l e b a n j e m Marxova r j e č n i k a u t e k s t o v i m a k o j e s a m naveo (po-sebice, Raniji oblici. . .), g d j e M a r x u p o t r e b l j a v a č i tav niz p r a k t i č k i ekv iva l en tn ih t e r m i n a (Aneignung, A p p r o p r i a t i o n ; Besi tz , B e n u t z u n g itd.) da bi o d r e d i o sve o d n o s e p ro i zvođača p r e m a n j e g o v i m s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u . To se k o l e b a n j e zasn iva u s tvar i na M a r x o v o j teškoć i da misli č i s to d is t ink-c i ju dva o d n o s a . U z m i m o m e đ u t i m teks t Kapitala, k n j . I, o apsolutnom višku vrijednosti i relativnom višku vrijednosti (II , 183); s t r a n i c u d a l j e naići ć e m o na dv i je u p o t r e b e iste r i ječ i Aneignung ( p r i s v a j a n j e ) , k o j a oč i to n e m a j u is to znače-n j e i o d g o v a r a j u s v a k o m od dva o d n o s a o k o j e m j a govor im:

»in d e r ind iv idue l len Ane ignung von N a t u r g e s t a n -den kon t ro l l i e r t e r s ich se lbs t . S p a t e r w i r er kon t ro l i e r t« (u i n d i v i d u a l n o m p r i s v a j a n j u p r i r o d n i h p r e d m e t a r a d n i k i sprva nadz i r e s a m a sebe, a k a s n i j e n j egov r a d nadz i r e drugi ) ;

»die Ane ignung d ie se r M e h r a r b e i t d u r c h das Ka-pital« ( p r i s v a j a n j e tog v iška r a d a kao kap i ta la ) .

Drug i »Aneignung« o d r e đ u j e o d n o s v lasn iš tva , i n j e g a s m o već sus re l i . On o d r e đ u j e p r e t p o s t a v k u kapi ta l i s t ič -kog n a č i n a p r o i z v o d n j e : kap i t a l je v lasn iš tvo n a d sv im sred-s t v i m a za p r o i z v o d n j u i n a d r a d o m , on je dak le v l a sn ik sveu-k u p n o g p ro izvoda .

Ali prvi ne označava o d n o s v lasn iš tva : on p r i p a d a analizi onog š to M a r x naziva »p rocesom rada« , ili bo l j e , on anal izu tog p r o c e s a r a d a shvaća kao dio anal ize nač ina pro-i zvodn je . On ne r a z m a t r a k a p i t a l i s t u kao vlasnika, nego rad-n ika , s r e d s t a v a za r ad , p r e d m e t r a d a .

U sv je t lo s t i te r az l ike mi s ada m o ž e m o p o n o v n o kao p r i m j e r p roč i t a t i teks t pog lav l j a u procesu rada (I, 186— —187). M a r x tu piše:

»Proces r ada , kao p o t r o š n j a r a d n e snage od s tra-ne kap i t a l i s t a , p o k a z u j e dva p o s e b n a f e n o m e n a .

R a d n i k r ad i pod n a d z o r o m kap i t a l i s t e . . . U d r u g o m redu , p ro izvod je v lasn iš tvo kap i t a l i s t e ,

a ne n e p o s r e d n o g p ro izvođača , r a d n i k a . . . « ( K a p i t a l , I, 187). U ta »dva f e n o m e n a « s v o j s t v e n a k a p i t a l i s t i č k o m

n a č i n u p r o i z v o d n j e , na l az imo ta dva o d n o s a u s p e c i f i č n o m ob l iku k o j i oni p o p r i m a j u u k a p i t a l i s t i č k o j p ro i zvodn j i .

P roces r a d a je, sa s t a j a l i š t a v lasniš tva , o p e r a c i j a m e đ u s t v a r i m a k o j e j e kap i t a l i s t kup io . »Proizvod te opera-

219

ci je p r i p a d a mu j e d n a k o kao i p ro izvod f e r m e n t a c i j e u nje-govu p o d r u m u « .

U k a p i t a l i s t i č k o m je n a č i n u p r o i z v o d n j e p roces r a d a t akav da ind iv idua ln i r a d ne s t av l j a u pogon d r u š t v e n a s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u k o j a su j ed ina s r e d s t v a za proizvod-n j u š to kao t akva m o g u f u n k c i o n i r a t i . Bez »kontro le« kapi ta -liste, š to j e t ehn ičk i n e o p h o d a n m o m e n a t p rocesa r ada , r a d ne p o s j e d u j e adekvatnost (Z \veckmass igke i t ) n e o p h o d n u za to da b u d e d r u š t v e n i rad , t j . r ad ko j i d r u š t v u kor i s t i . Ade-kva tnos t svo j s t vena k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e u k l j u č u j e k o o p e r a c i j u i p o d j e l u f u n k c i j a na k o n t r o l u i izvrše-n je . Ona je oblik d r u g o g o d n o s a u k o j e m ja govor im i koj i s ada m o ž e m o de f in i r a t i sposobnošću neposrednog proizvo-đača da stavi u pogon društvena sredstva za proizvodnju. U t e k s t o v i m a u Kapitalu Mar.\ d e f i n i r a neko l iko ob l ika toga od-nosa : autonomiju n e p o s r e d n o g p r o i z v o đ a č a (Se lbs t and igke i t ) i ob l ike m e đ u s o b n e zavisnosti p r o i z v o đ a č a ( k o o p e r a c i j e itd.).

Mi već v id imo da s p o z n a j a tog d r u g o g o d n o s a u n j e g o v o j p o j m o v n o j nezav i snos t i , u n j e g o v o j razlici s odno-som A »vlasništva«, jest k l j u č za više vr lo z n a č a j n i h teza Kapitala, p o s e b n o za dvostruku funkciju kap i t a l i s t e kao e k s p l o a t a t o r a r a d n e snage (»vlasništvo«) i o r g a n i z a t o r a pro-i zvodn je (»s tva rno p r i s v a j a n j e « ) , d v o s t r u k u f u n k c i j u k o j u Marx izlaže u pog lav l j ima o k o o p e r a c i j i , m a n u f a k t u r i i k rup-n o j i n d u s t r i j i (kn j . I). Ta d v o s t r u k a f u n k c i j a p o k a z a t e l j je onog š to će se nazvat i d v o s t r u k o m p r i r o d o m p o d j e l e r a d a u p r o i z v o d n j i (» tehnička« p o d j e l a r a d a , »d ruš tvena« p o d j e l a rada) ; ona je i s t o d o b n o p o k a z a t e l j međuzavisnosti ili sjeciš-ta tih dv i j u p o d j e l a , te s a m a p r o m i š l j a p r i p a d n o s t t ih d v a j u o d n o s a k o j e s am ja podveo pod jedan jedini »Verbindung«, j e d n o j vezi, t j . s t r u k t u r i j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e .

Za to n a m r a z l i k o v a n j e tih d v a j u o d n o s a napos l j e t -ku o m o g u ć a v a da s h v a t i m o u č e m u je složenost veze, slože-nost k o j a ob i l j ežava m a r k s i s t i č k i to ta l i t e t u s u p r o t n o s t i s h e g e l i j a n s k i m to t a l i t e tom. K a d je bio uveden p o j a m s t r u k t u -ra lne složenosti", r ad i lo se o s loženos t i c j e l o k u p n e d r u š t v e n e s t r u k t u r e uz ko ju su kao t akvu bili vezani mnogi r e l a t ivno a u t o n o m n i s t u p n j e v i . Mi sada o t k r i v a m o da j e s a m a proiz-vodnja s loženi to ta l i te t , t j . da n i g d j e n e m a to ta l i t e t a , i mi to j s loženos t i m o ž e m o dat i točnu z n a č e n j e : ono je u t o m u š to e l emen t i to ta l i t e t a irisu povezani j e d a n p u t , nego d v a p u t raz l ič i t im o d n o s i m a . Ono š to je Marx nazvao kombinacijom, n i j e dak le naprosto odnos »faktora« cjelokupne proizvodnje, već odnos između ta dva odnosa i njihovih uzajamnosti.

M o ž e m o n a p o k o n dat i s l iku e l e m e n a t a svakog na-č ina p r o i z v o d n j e , k o n s t a n t e anal ize ob l ika :

1. R a d n i k

: Allhusser, ?>0 mater i ja l is t ičkoj dijalektici'-:.. Pour Marx»

220

2. S r e d s t v a za p r o i z v o d n j u : — a) p r e d m e t r ada , — b) s r e d s t v a za r a d

3. Ne- radn ik 4. O d n o s v lasn i š tva 5. O d n o s s t v a r n o g ili m a t e r i j a l n o g p r i s v a j a n j a

P o t e š k o ć a k o j u j e o s j e ć a o Marx pr i r a z m a t r a n j u razl ike ova dva o d n o s a u n e k i m t e k s t o v i m a h i s t o r i j s k e prob-lemat ike , p o k a z u j e se u ob l iku u k o j e m se ti odnos i j a v l j a j u u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e . I j e d a n i d r u g i m o g u se od i s t a o k a r a k t e r i z i r a t i » o d v a j a n j e m « : r a d n i k j e »odvo-jen« od svih s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , on je lišen svakog vlas-niš tva (izuzev nad v l a s t i t om r a d n o m snagom) ; ali u isto je d o b a r a d n i k kao l j u d s k a j e d i n k a »odvojen« od svake sposob-nos t i da stavi u pogon i n s t r u m e n t e d r u š t v e n o g r a d a za sebe s a m a ; on j e izgubio vlast n a d svo j im p o s l o m koj i više ne o d g o v a r a p r i r o d i s r e d s t a v a za r ad ; više n i je , kao š to kaže Marx , »n jegovo v lasn iš tvo«. U k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u proiz-v o d n j e ta se dva » r a z d v a j a n j a « , te se dv i je l i šenost i p rek r iva -ju i k o i n c i d i r a j u k roz s u p r o t s t a v l j a n j e »s lobodnog« r a d n i k a s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u p r e t v o r e n i m u kap i t a l , sve dok s a m r a d n i k ne p o s t a n e e l e m e n t k a p i t a l a : zato ih M a r x nepre-k idno m i j e š a u j e d n o m p o j m u , o n o m u razdvajanja radnika i uvjeta rada. U sv im h i s t o r i j s k i m i s p i t i v a n j i m a k o j a p r e k o p r e t h o d n i h n a č i n a p r o i z v o d n j e p r o m i č u h i s t o r i j u kons t i t u i r a -n j a e l e m e n a t a kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e . M a r x uz ima t a j p o j a m kao nit vod i l j u . To j e ono š to p o j a š n j a v a n jegovu t eškoću , j a s n u u o k l i j e v a n j u k o j i m t e rmin i u »Ranijim ob-licima...« hoće izdvoj i t i dva o d n o s a ; j e r h o m o l o g i j a dva od-nosa , p o k r i v a n j e n j i h o v i h ob l ika š to k a r a k t e r i z i r a kapi ta l is -t ičku s t r u k t u r u , ne k a r a k t e r i z i r a te p r e t h o d n e nač ine proiz-v o d n j e . M a r x tu s t r u k t u r u nalazi u h i p o t e t i č k o j » p r i r o d n o j za jednic i« k o j u n a j a v l j u j e pov i j e s t : t ad bi svaki od dva od-nosa imao oblik jedinstva, uzajamne pripadnosti r a d n i k a s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u : na j e d n o j s t r an i z a j e d n i č k o kvazi b io loško v lasn iš tvo zeml j e , a s d r u g e s t r a n e b io loška p r i rod-nost r a d a (zeml ja , »čovjek l abo ra to r i j « , p r e d m e t i s r eds tvo za rad) .

Ali p o t e š k o ć e i k o l e b a n j a Marxove t e r m i n o l o g i j e n e s t a j e č im u analizi posljedice u v i d i m o tu d v o s t r u k u pove-zanos t n a č i n a p r o i z v o d n j e , t j . dvostruku prirodu »neposred-nog p r o c e s a p ro i zvodn je« kao p r o c e s a r a d a i (u kapi ta l i s t ič -k o m obl iku) kao p rocesa s t v a r a n j a v r i j e d n o s t i ( V e n v e r t u n g ) ; n j i h o v a r a z d v a j a n j a čini p r e d m e t VII pog lav l j a I kn j ige .

Raz l ič i t im k o m b i n i r a n j e m tih e l e m e n a t a m e đ u so-b o m i p r e m a dva o d n o s a ko j i p r i p a d a j u s t r u k t u r i svakog na-č ina p r o i z v o d n j e , m o ž e m o obnovi t i razl ič i te nač ine proizvod-n je . To znači da mi m o ž e m o iskaza t i »p re tpos tavke« n j i h o v e

221

t e o r i j s k e s p o z n a j e k o j e su n a p r o s t o p o j m o v i n j i h o v i h histo-r i j s k i h u v j e t a p o s t o j a n j a . Mi čak m o ž e m o na nek i nač in stvo-rit i nač ine p r o i z v o d n j e ko j i n i k a d a n i su p o s t o j a l i u nezavis-nu ob l iku , ko j i dak le ne p r i p a d a j u »per iodizaci j i« — kao ono š to M a r x naziva » t rgovačk im n a č i n o m p ro i zvodn je« (udruže-n j e ma l ih ind iv idua ln ih p r o i z v o đ a č a k o j a su vlasnici s r eds ta -va za p r o i z v o d n j u i s t a v l j a j u ih u pogon bez k o o p e r a c i j e ) ; ili t a k o đ e r n a č i n e p r o i z v o d n j e či j i se opći uv j e t i inogu s a m o predvidjeti, p o p u t soc i j a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e . Dolazi-m o na k r a j u do komparativne slike oblika raz l ič i t ih nač ina p r o i z v o d n j e ko j i s p a j a j u » fak to re« .

I p a k se ne r a d i o k o m b i n a t o r i c i u u ž e m smis lu te r i ječ i , t j . o o b l i k u k o m b i n a c i j e u k o j e m z a m j e n j u j u m j e s t a s a m o f a k t o r i i n j ihov i odnos i , a ne i n j i h o v a p r i r o d a . P r i j e nego š to to u d r u g o m d i j e lu p o k a ž e m o , m o g u ć e je ipak iz onoga š to je p o s t a v l j e n o izvući n e k e z a k l j u č k e u pog ledu p r i r o d e » d e t e r m i n a c i j e u p o s l j e d n j o j i n s t anc i« d r u š t v e n e s t r u k t u r e o b l i k o m p r o c e s a p r o i z v o d n j e . To p a k o p r a v d a v a ono š to s a m na jav io , navodeć i Predgovor Priloga, n a i m e da je nov p r inc ip pe r iod izac i j e ko j i je pos t av io Marx , u v j e t o v a o p o s v e m a š n i j u t r a n s f o r m a c i j u p r o b l e m a t i k e h i s t o r i č a r a .

3. Određenje u posljednjoj instanciji

D v o s t r u k o m je n u ž d o m kap i t a l i s t i čk i nač in pro-i zvodn je u j e d n o o n a j u k o j e m se e k o n o m i j a n a j l a k š e prepo-z n a j e kao »pokre tač« povi jes t i , te o n a j u k o j e m j e bi t te »eko-nomi j e« u nače lu n e p o z n a t a (u o n o m š to M a r x naziva »feti-š izmom«) . E t o zaš to su p rva o b j a š n j e n j a M a r x a o p r o b l e m u » e k o n o m s k e d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j » ins tanci j i« i s t o d o b n o vezana uz p r o b l e m fe t i š i zma . Ona se j a v l j a j u u t e k s t o v i m a Kap i t a l a u »fe t i š izmu robe« (I, 88, 90), o »genezi kapi ta l i s t ič -ke z e m l j i š n e rente« (VII I , 164—192) i o » t r o j n o j fo rmul i« (VII I , 193—209), g d j e M a r x l a ž n o m s h v a ć a n j u te »ekonomi je« kao o d n o s u m e đ u s t v a r i m a s u p r o t s t a v l j a n j e g o v u p r a v u defi-n i c i ju kao su s t ava d r u š t v e n i h o d n o s a . On tu i s t o v r e m e n o is-k a z u j e s h v a ć a n j e k a k o je kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e je-dini u k o m e k s p l o a t a c i j a ( i znuđeni višak rada) , t j . specif ič-ni ob l ik d r u š t v e n o g o d n o s a koj i p o v e z u j e k lase u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , p o s t a j e »mis t i f i c i rana« i »fe t iš iz i rana« u o b l i k u o d n o s a m e đ u s a m i m s t v a r i m a . Ta je teza i z ravna pos l j ed i ca d e m o n s t r a c i j e robe: d r u š t v e n i o d n o s ko j i čini n j e n u r ea lnos t , a č i ja s p o z n a j a o m o g u ć u j e i s p i t i v a n j e f e t i š i zma , u p r a v o j e t rgovačk i o d n o s ko j i je p o s t a o p ro i zvodn i odnos , t j . t rgovač-ki o d n o s t akav k a k o ga genera l i z i r a kap i t a l i s t i čk i nač in pro-

222

i zvodn je . D r u š t v e n i o d n o s (» l judsk i«)ne o tk r iva se b i lo kako , nego t im k a p i t a l i s t i č k i m odnosom. 3

Tu se nalazi o d b i j a n j e o b j e k c i j e s u p r o t s t a v l j e n e g lavno j tezi P r e d g o v o r a Prilogu k o j a o p ć e n i t o uvodi i d e j u d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j ins t anc i j i . To n a m je o d b i j a n j e ra-z u m l j i v o s a m o a k o pod n j i m m i s l i m o »ekonomi ju« kao ovu s t r u k t u r u odnosa k o j a je bila d e f i n i r a n a :

»Tamo je r ečeno da je m o j e g lediš te . . .« da na-čin proizvoclnje m a t e r i j a l n o g života u v j e t u j e p roces socijal-nog, po l i t i čkog i i n t e l e k t u a l n o g ž ivota uopće . . . da j e sve to d o d u š e i s p r a v n o za d a n a š n j i sv i je t u k o j e m u v l a d a j u mate-r i j a ln i in te res i , ali ne i za s r e d n j i v i jek u k o j e m je v ladao kato-l icizam, ni t i za A tenu i R im g d j e j e v lada la pol i t ika . Ekonom-ski uvjeti objašnjavaju zašto je u jednom slučaju politika, a u drugom katolicizam igrao glavnu ulogu. D o s t a t n o je s a m o ma lo poznava t i pov i j e s t r i m s k e r epub l i ke , pa znat i da po-vi jes t z e m l j i š n o g p o s j e d a čini n j e n u zaku l i snu h i s t o r i j u . S d r u g e s t r a n e , p o z n a t o je da j e već Don O u i j o t e i spa š t ao zbog z a b l u d e da se l u t a l a č k o v i teš tvo slaže sa svim e k o n o m -sk im ob l i c ima . ( K a p i t a l , I)

U s t a n o v l j u j e m o t ako točnos t k o j o m se p o v e z u j e ono š to su p r e t h o d n a i z l agan ja r ek la o f e t i š i zmu : Marxova p o s t a v k a ne kaže da je t im n a č i n i m a p r o i z v o d n j e , raz l ič i t im od k a p i t a l i s t i č k i h s t r u k t u r a d r u š t v e n i h o d n o s a o t v o r e n a po-k r e t a č i m a . »Fet iš izam« tu n i j e o d s u t a n , nego premješten (na ka to l i c izam, po l i t iku , itck). Neke Mar. \ove f o r m u l a c i j e ne o s t a v l j a j u n i k a k v e s u m n j e u t o m pogledu . U p o v o d u tzv. »prvobi tne« za j edn i ce , Mar.\ na p o č e t k u Ranijih oblika . . . piše:

»Zeml ja je vel iki l a b o r a t o r i j , a r s ena l k a k o s r e d s t v a za r a d t ako i m a t e r i j a r ada , o s lonac i t e m e l j ko lek t ivnos t i . Članovi z a j e d n i c e o d n o s e se p r e m a zeml j i naivno, kao p r e m a k o l e k t i v n o m v lasn i š tvu z a j e d n i c e k o j a n a s t a j e i r e p r o d u c i r a se u ž ivom r a d u . Svaki se p o j e d i n a c odnos i kao č lan te zajed-nice, kao v lasn ik ili p o s j e d n i k . S t v a r n o p r i s v a j a n j e u s l i j edu r a d a zbiva se na osnovi t ih p r e t p o s t a v k i , k o j e s a m e n i s u pro izvod r ada , nego se j a v l j a j u kao n j egove prirodne ili bo-žanske p r e t p o s t a v k e . «

D r u g a č i j e r ečeno , na l i č j e t r a n s p a r e n c i j e jkoje u ne - t rgovačk im n a č i n i m a p r o i z v o d n j e k a r a k t e r i z i r a o d n o s ne-p o s r e d n o g p r o i z v o đ a č a p r e m a n j e g o v o m pro izvodu , jes t ova j spec i f ičn i obl ik »naivnost i« ili p o s t o j a n j a zajednice, t j . odre-đeni odnos i s r o d s t v a i o d r e đ e n i oblici po l i t i čke o rgan izac i j e m o g u se j av i t i k a o »p r i rodn i ili božansk i« , a ne u k l j u č e n i u s t r u k t u r u p o s e b n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e .

; Ne želim tu izgraditi teori ju »fetišizma«, t j , ideoloških posljedica koje su ukl jučene izravno u ekonomsku s t ruk tu ru , niti podrobno istraživati što nam Marx govori o toj teorij i , nego samo zadržati i upotrebit i značenje koje nam on daje , povezujući problem fetišizma izravno s problemom mjes ta koje ima ekonomija u s t ruk tur i različitih društvenih formaci ja .

223

Ta] m o m e n a t dakle , u k o j e m u j e M a r x p o m a l o b rz (zbog p o m a n j k a n j a h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l a ) j es t , u nače lu , vr lo j a s n o povezan s p r o b l e m o m d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j in-s t anc i j i . Događa se od i s t a da se »mis t i f ikao i ja« ne odnos i u p r a v o na e k o n o m i j u ( m a t e r i j a l n i nač in p r o i z v o d n j e ) kao takvu , nego na i n s t a n c i j e d r u š t v e n e s t r u k t u r e k o j a je, ovis-no o p r i r o d i nač ina p r o i z v o d n j e , o d r e đ e n a da se pos t av i na m j e s t o d e t e r m i n a c i j e , u m j e s t o z a d n j e i n s t a n c i j e .

Mi t ako s h v a ć a m o d a analogni uzroci m o g u tu pro izves t i i ana logne pos l j ed i ce : t o j j e f o r m u l i m o g u ć e da t i točno z n a č e n j e , š to znači da svaki pu t kad m j e s t o d e t e r m i n a -c i je z a u z m e j e d n a te i s ta i n s t a n c i j a , u o d n o s u p o k r e t a č a nas-t a j u f e n o m e n i ana logni »fe t i š izmu«. Ne t r e b a m n o g o p r idoda-ti o d l o m k u teks ta Ranijih oblika . . . koj i govor i o »azijat-skom« nač inu p r o i z v o d n j e :

»U većini o s n o v n i h a z i j a t s k i h obl ika , jedinstvo (Einhoi t ) ko j e ih p o v e z u j e i znad svih tih m a l e n i h z a j e d n i c a , j a v l j a se kao v r h o v n o v lasniš tvo , ili kao j ed in i v lasnik , dok su s t v a r n e z a j e d n i c e s a m o n a s l j e d n i pos j edn i c i . K a k o j e je-dinstvo s t va rn i v lasnik i s t v a r n a p r e t p o s t a v k a z a j e d n i č k o g v lasniš tva , ono se s a m o može jav i t i kao posebn i b i t ak iznad m n o š t v a p o s e b n i h s t v a r n i h z a j e d n i c a , pa je p r e m a t o m u , iz-d v o j e n a j e d i n k a s t v a r n o bez v lasn iš tva , g d j e je v lasn iš tvo . . . za n j e g a p o s r e d o v a n o u s t u p a n j e m s v e u k u p n o g a j e d i n s t v a (ko je se o s t v a r u j e u d e s p o t u , ocu raz l ič i t ih z a j e d n i c a ) poje-d inc ima p o s r e d o v a n j e m p o s e b n i h z a j e d n i c a . Višak proizvoda — koji j e inače s t v a r n o o d r e đ e n s t v a r n i m p r i s v a j a n j e m u p r o c e s u r a d a — pridolazi tako sam (von sich selbst) tom vi-šem jedinstvu . ..«

To »sam od sebe« va l j a uzet i u s t r o g o m z n a č e n j u te r i ječ i , i p r i d o d a t i da u d r u g i m n a č i n i m a p r o i z v o d n j e , n p r . u f e u d a l n o m nač inu p r o i z v o d n j e , v i šak p ro i zvoda ne pr ido laz i »sam od sebe« p r e d s t a v n i c i m a v l a d a j u ć e klase . V id j e t i ć e m o je p o t r e b n o neš to više: pol i t ički odnos , b i lo u ob l iku »čiste« sile, bi lo u u r e đ e n i m o b l i c i m a p r a v a . U ta dva nač ina proiz-v o d n j e , n a s u p r o t , »az i j a t skom« i k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u pro-i zvodn je , koj i su jedan od d r u g o g u d a l j e n i š to je više mogu-će kronološki, geogra fsk i itd, p r e m d a su p o k r e t a č i koj i ula-ze u o d n o s e ionako različi t i (tu kap i t a l i s t i n a j a m n i radnic i , t a m o država i za j edn ica ) , j e d n a ista d e t e r m i n a c i j a k o j a pos-toji u f u n k c i j a m a p rocesa p r o i z v o d n j e , p ro izvodi is te posl je-dice f e t i š i zma : p ro izvod »sam od sebe« pr ido laz i v i šemu »je-d ins tvu« , b u d u ć i da se j a v l j a kao djelo toga j ed in s tva . Evo š to piše Marx ma lo d a l j e u t om i s t o m t e k s t u :

»Zajednički uvjeti stvarnog prisvajanja rada, na-v o d n j a v a n j e , vrlo z n a č a j n o za a z i j s k e n a r o d e , t rgovačk i pu-tovi i td, javljaju se kao djela višega jedinstva — d e s p o t s k e vlast i k o j a lebdi nad m a l i m z a j e d n i c a m a « .

224

To se p o j a š n j e n j e iznova j a v l j a u Kapitalu, u po-g lav l ju o kooperaciji, g d j e M a r x s u s t a v n o u s p o r e đ u j e ob l ike a z i j a t s k o g d e s p o t i z m a s ob l i c ima kap i t a l i s t i čkog »despotiz-ma«, t j . u d r u ž i v a n j e f u n k c i j e n a d z o r a i u p r a v l j a n j a , neophod-ne pr i v r š e n j u p r o c e s a r a d a (sa c i l j e m s t v a r n o g p r i s v a j a n j a p r e d m e t a r ada ) i f u n k c i j e p r i s v a j a n j a s r e d s t a v a p r o i z v o d n j e , u j e d n i m i s t im r u k a m a .

»Buduć i da d r u š t v e n a snaga ne s to j i kap i t a l niš-ta, i cla, s d r u g e s t r a n e , n j u n a j a m n i k razv i j a s a m o o n d a kad n j egov rad p r i p a d a kap i t a lu , čini se da je ona snaga k o j o j je kap i t a l po prirodi dan , p r o d u k t i v n a snaga k o j a je t o m kapi-talu i m a n e n t n a . P o s l j e d i c a k o o p e r a c i j e izbi ja č u d e s n o u di-vovsk im d j e l i m a s t a r i h Azijaca, Eg ipćana . E t r u š č a n a i td. Ta m o ć k r a l j e v a Azije i Eg ip t a , e t r u š č a n s k i h t e o k r a t a i td. , u mo-d e r n o m je d r u š t v u p r e n i j e t a na i zdvo jenog ili u d r u ž e n o g ka-pi ta l is tu .« ( K a p i t a l I I , 26)

Moglo bi se d a k l e u povodu a z i j a t s k o g d e s p o t i z m a o p r a v d a n o zah t i j eva t i ana logon u ob l i c ima ko j i č ine da se u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e »sve r a d n e s p o s o b n o s t i p r o j i c i r a j u kao moći kap i t a l a , kao i da se svi obl ic i vr i jed-nos t i r o b e p r o j i c i r a j u kao oblici novca« (Kapital I I I , 47). To bi se t eme l j i l o od i s t a na ana log i j i o d n o s a i zmeđu dv i j e veze »kombinac i j e« i z m e đ u ta dva nač ina p r o i z v o d n j e , t j . na analo-giji artikulacije dvostruke podjele rada (vidi p r e t h o d n o iz-lagan je ) .

Ali ti t eks tov i poseb ice p o k a z u j u k a k o svi s tup-n jev i d r u š t v e n e s t r u k t u r e p o s j e d u j u s t r u k t u r u j e d n o g »na-čina«, u o n o m smis lu u k o j e m u s a m uže ana l iz i rao nač in pro-izvodnje . D r u g a č i j e r ečeno , ti se s t u p n j e v i j a v l j a j u i s ami u ob l iku kombinacije ( V e r b i n d u n g e n ) k o j e su p o s e b n o složene. Oni dak le u k l j u č u j u spec i f i čne društvene odnose ko j i , n i š ta više nego i d r u š t v e n i odnos i p r o i z v o d n j e , n isu izrazi inter-s u b j e k t i v n o s t i p o k r e t a č a , nego ovise o f u n k c i j a m a r a z m a t r a -nog p r o c e s a ; u t o m smi s lu govor i t ć e m o s t rogo o političkim društvenim odnosima ili o ideološkim društvenim odnosima. U analizi svakog od t ih n a č i n a k o m b i n a c i j e , pozvat ć e m o se na p o d e s n e k r i t e r i j e .

P r o b l e m ko j i že l imo r a z m o t r i t i dak le je s l i jedeći : kako j e u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i i n s t a n c i j a danog r azdob l j a , t j . : kako spec i f i čn i nač in kombinacije e l e m e n a t a ko j i sači-n j a v a j u s t r u k t u r u o d r e đ e n o g nač ina p ro i zvodn je , u druš tve-no j s t r u k t u r i o d r e đ u j e m j e s t o d e t e r m i n a c i j e u z a d n j o j ins tan-ciji , t j . : k a k o j e d a n spec i f ičn i nač in p r o i z v o d n j e o d r e đ u j e od-nose razl ič i t ih i n s t a n c i j a s t r u k t u r e , t j . konačno , artikulaciju tc s t r u k t u r e (što je A l thus se r nazvao u logom m o d e l a nač ina p r o i z v o d n j e ) ?

Da b i s m o b a r nače lno dal i odgovor na to p i t a n j e , r a z m o t r i o b ih j e d a n , ne idea lan , nego izveden s l u č a j : d ruš tve-ne s t r u k t u r e svedene na a r t i k u l a c i j u dviju raz l ič i t ih ins tanci-

15 Kako čitali Kopiiai 225

i

ja , j e d n u »ekonomsku« i d r u g u »pol i t ičku«, š to će mi omogu-ćiti da izbliza p r o s l i j e d i m neke t e k s t o v e u k o j i m a M a r x uspo-r e đ u j e f euda ln i nač in p r o i z v o d n j e s k a p i t a l i s t i č k i m na osnovi zemljišne rente.

Na t e m e l j u p r i m j e r a f e u d a l n e z e m l j i š n e r en te , r a d n e r e n t e ( t laka) , M a r x piše:

»U svim obl ic ima u k o j i m a n e p o s r e d n i r a d n i k os-t a j e p o s j e d n i k s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i u v j e t a r a d a koj i su n e o p h o d n i za s t v a r a n j e n j i h o v i h ž ivo tn ih s r e d s t a v a , o d n o s v lasn iš tva m o r a se na fa ta ln i nač in pokaz iva t i i s t o d o b n o kao odnos gospodara i roba (als u n m i t t e l b a r e s H e r r s c h a f t s u n d K n e c h t s c h a f t s v e r h a l t n i s ) ; n e p o s r e d n i p r o i z v o đ a č d a k l e n i j e s l obodan , ali ta n e s l o b o d a (Unf re ihe i t ) može os lab i t i od t je les-nog r o p s t v a s k u l u č k i m r a d o m sve do obaveze d a n k a . Pret-p o s t a v l j a m o da se tu n e p o s r e d n i p ro i zvođač nalazi u pog ledu svo j ih v las t i t ih s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , m a t e r i j a l n i h uvje-ta r a d a n u ž n i h za o s t v a r i v a n j e n j e g o v a r a d a i za s t v a r a n j e n j egov ih ž ivo tn ih s r e d s t a v a . On s a m o s t a l n o vodi svo ju pol jo-p r i v r e d u i s n j o m s p o j e n u s e o s k u d o m a ć u i n d u s t r i j u . . .

U t im u v j e t i m a , može se n j i m a v išak r a d a za no-m i n a l n o g z e m l j o p o s j e d n i k a i sc i jed i t i s a m o i zvanekonom-s k o m p r i s i l om, pa m a kakav obl ik ova uzela . P o t r e b n i su dak le odnos i o s o b n e zavisnos t i , o s o b n e nes lobode , bez obz i ra na s t u p a n j te ov isnos t i ; č o v j e k m o r a bi t i vezan uz svo ju zem-l ju k o j a je s a m o i n s t r u m e n a t (Zubehor ) , u k r a t k o , pod ložnos t u p r a v o m smis lu .

Spec i f i čan e k o n o m s k i obl ik u k o j e m u se nep l aćen višak r a d a c rp i iz n e p o s r e d n i h p ro izvođača , o d r e đ u j e o d n o s g o s p o d s t v a i pod ložnos t i , kakav iz ravno proiz lazi iz s a m e p r o i z v o d n j e i o d l u č n o na ovu d j e l u j e . To j e osnovica cjelo-k u p n o g ob l ika e k o n o m s k e z a j e d n i c e k o j a i z ravno izlazi iz p ro i zvodn ih o d n o s a , te istovremeno, osnovica njenog speci-fičnog političkog oblika. U neposrednom odnosit vlasnika nad sredstvima za proizvodnju prema neposrednim proizvo-đačima valja tražiti najdublju tajnu, skriveni temelj društ-vene zgrade i, prema tomu, političkog oblika odnosa suvereni-teta i zavisnosti ( S o u v e r a n i t a t s u n d Abhang igke i t sve rha l t n i s ) , u k r a t k o , bazu spec i f i čnog ob l ika koji poprima država u od-ređenom razdoblju . . .

Što se pak t'iće n a j j e d n o s t a v n i j e g i n a j p r i m i t i v n i -jeg ob l ika ren te , r a d n e r en te , j a s n o je da j e o n a tu p r v o b i t n i oblik viška v r i j e d n o s t i i o v o m u o d g o v a r a .

»š toviše , p o k l a p a n j e v iška v r i j e d n o s t i s t u đ i m ne-p laćen im r a d o m ne z a h t i j e v a n i k a k v u anal izu , jer p o s t o j i u svom v id l j ivom, o p i p l j i v o m ob l iku , j e r je r a d n e p o s r e d n o g p ro izvođača za n j ega s a m o g tu p r o s t o r n o i v r e m e n s k i izdvo-jen od n j e g o v a r a d a za p o s j e d n i k a z e m l j e : t a j se z a d n j i r a d javl ja i z ravno u n a j g r u b l j e m o b l i k u p r i s i lnog r a d a za nekog trećeg.« (Kapital, V H I , 171—172)

226

T a j t eks t ( u z i m a m ga d r u g i m r e d o s l i j e d o m ) sadrž i če t i r i g lavna m o m e n t a :

— Novu f o r m u l a c i j u nače l a pe r iod izac i j e : »Ono š to j e d n o h i s t o r i j s k o r a z d o b l j e r a z l i k u j e od d r u g o g a . . . « Na-čin zav isnos t i d r u š t v e n e s t r u k t u r e u o d n o s u na nač in proiz-v o d n j e , t j . nač in a r t i k u l a c i j e d r u š t v e n e s t r u k t u r e , d a j e n a m M a r x kao ekviva len te , sa s t a j a l i š t a n j e n a p o j m a , p r e t h o d n i h o d r e đ e n j a .

— S p e c i f i č n u raz l iku u o d n o s u r a d a i v iška r ada , š to u v j e t u j e raz l ika d r u š t v e n i h o d n o s a u k a p i t a l i s t i č k o m i f e u d a l n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e (v l a sn i š tvo -pos j edovan je sred-s tava za p r o i z v o d n j u ) : u j e d n o m s l u č a j u p o s t o j i p o k l a p a n j e » p r o s t o r n o i v r emensk i« , s i m u l t a n o s t r a d a i v iška r a d a , a u d r u g o m ne.

— Ne-ko inc idenc i j a dva p rocesa r a d a i v iška r a d a u k l j u č u j e i n t e r v e n c i j u » i zvanekonomsk ih razloga« kako bi višak r a d a s t v a r n o b io dob iven .

— Ti i z v a n e k o n o m s k i razlozi u z i m a j u obl ik feu-da lnog o d n o s a gospodar - s luga .

Čini mi se da je iz toga m o g u ć e povuć i više za-k l j u č a k a .

P o n a j p r i j e , M a r x n a m kaže da je u t o m n a č i n u pro-i zvodn je v išak v r i j e d n o s t i konkretno vidljiv (in s i c h t b a r e r , l i andg re i f l i che r F o r m exis t ier t ) , a i p a k je bi t v i ška vr i j ed-nos t i m o g u ć e r a s p o z n a t i tek p u t e m kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e u k o j e m je ova j sk r iven , i za to j e p r e m a t o m u p o t r e b n a »analiza«. Vršak v r i j e d n o s t i je p a r excel lence kate-g o r i j a kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e ko j i svo je z n a č e n j e zadob iva u anal izi »p rocesa dob ivene v r i j ednos t i« (Venver -tungsprozes ) , t j . p r o c e s p r o i z v o d n j e k o j e m u je c i l j po ras t p r o m e t n e v r i j e d n o s t i (buduć i da je ova i s t o d o b n o p o o p ć e n a kao obl ik v r i j ednos t i ) .

Osnovica je toga iskaza da višak vrijednosti nije »oblik« kao p r o f i t , r e n t a , k a m a t i ; višak vrijednosti jesi, ništa manje, sam višak rada. Spec i f i čn i nač in e k s p l o a t a c i j e tog viš-ka r a d a u k a p i t a l i s t i č k o j p r o i z v o d n j i , t j . na k r a j u nač in stva-r a n j a prihoda (nač in r a s p o d j e l e ) i dak le klasa, jes t s t v a r a n j e p r o f i t a , k a m a t a i kap i t a l i s t i čke r en t e , t j . onoga š to M a r x zo-ve » p r e o b r a ž e n i m ob l ic ima« viška v r i j ednos t i . U kapi ta l i s t ič -kom nač inu p r o i z v o d n j e oblici k l a sne b o r b e n a j p r i j e su upi-sani u ob l ike p r o c e s a p r o i z v o d n j e općen i to , oni se j a v l j a j u kao s u o č e n o s t snaga u n u t a r o d r e đ e n i h granica ko j e su izrav-no o d r e đ e n e u p r o c e s u p r o i z v o d n j e i mogu se k roza n j anali-z i ra t i (g ran ice r a d n o g dana , n a j a m n i n e , p ro f i t a , i n j i h o v e pod-vrs te) .

D r u g a č i j e rečeno , u p i t a m o li se o s t r u k t u r i klas-nih o d n o s a d a n o g d r u š t v a , o č e m u s m o r a n i j e rekl i da se ta s t r u k t u r a od l ikova la n a č i n o m izv lačen ja viška r a d a , mi se pi-

227

t a m o p o n a j p r i j e o » p r e o b r a ž e n i m obl ic ima« s v o j s t v e n i m za to d ruš tvo ' .

N i j e d a k l e s l u č a j š to je t o č k a u k o j o j se u t om t e k s t u s ab i r e k a r a k t e r i s t i č n a raz l ika i z m e đ u f e u d a l n o g i ka-p i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e — k o i n c i d e n c i j a ili ne-koinci-d e n c i j a n u ž n o g a r a d a i v iška r a d a — t a k o đ e r i b i t n a točka c j e l o k u p n e M a r a o v e anal ize u Kapitalu, u p o v o d u kapi ta l i s -t ičkog n a č i n a p r o i z v o d n j e s a m o g a : ta k o i n c i d e n c i j a d rug i j e nač in i z r a ž a v a n j a procesa rada i procesa nastanka vrijednosti. Razl ika p o s t o j a n o g kap i t a l a i p r o m j e n j l j i v o g kap i t a la , k o j a o d r e đ u j e p r o c e s n a s t a n k a v r i j e d n o s t i , može u v i j e k odgova-ra t i razlici i zmeđu r a d n e snage i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , k o j a j e s v o j s t v e n a p rocesu r a d a . Moguće je na m n o g i m pri-m j e r i m a u Kapitalu pokaza t i k a k o anal iza z a h t i j e v a upući -v a n j e na tu k o r e s p o n d e n t n o s t (posebice u anal izi ro t ac i j e ) . Posao r a d n i k a p r e o b r a ž a v a m a t e r i j a l n o s i rovu tva r u proiz-vod, s t a v l j a j u ć i u p o g o n s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u ; ist i r ad p ro i zvodu d a j e v r i j e d n o s t s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i po t roše -nih s i rovina , te s t v a r a novu v r i j e d n o s t č i j i j e d a n dio — ali s a m o j e d a n dio — odgova ra o n o m u r a d n e snage . D v o s t r u k i k a r a k t e r p roce sa p r o i z v o d n j e k c j i iz ražava tu ko inc idenc i ju , u p u ć u j e u z a d n j o j analizi na d v o s t r u k i k a r a k t e r »živog« r a d a .

Lako j e v id je t i da u s l u č a j u f e u d a l n o g ob l ika pro-i zvodn je koj i o p i s u j e M a r a , ta k o i n c i d e n c i j a ne p o s t o j i ni u j e d n o m od ta dva ob l ika : ne s a m o da su r a d i višak r a d a r azdvo jen i »u p r o s t o r u i u v r e m e n u « , nego čak , p r o j i c i r a j u ć i u n a t r a g k a t e g o r i j u v r i j e d n o s t i , n i j e d a n od n j i h ne može bi t i p roces n a s t a n k a v r i j e d n o s t i .

D r u g a č i j e r ečeno :

— U k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e pos to j i k o i n c i d e n c i j a »u v r e m e n u i p r o s t o r u « d v a j u p r o c e s a , što je unutrašnji karakter načina proizvodnje ( e k o n o m s k e ins tan-ci je) ; ta je ko inc idenc i j a p o s l j e d i c a ob l ika kombinacije izme-đu f a k t o r a p roce sa p r o i z v o d n j e s v o j s t v e n e k a p i t a l i s t i č k o m nač inu p r o i z v o d n j e , t j . ob l ika d v a j u o d n o s a v lasniš tva i s tvar-nog p r i s v a j a n j a . T a d a o d g o v a r a j u ć i »p reob ražen i oblici« u to j d r u š t v e n o j s t r u k t u r i , t j . oblici o d n o s a m e đ u k l a s a m a , j esu izravno ekonomski oblici (p rof i t , r en ta , n a j a m n i n a , kamat i ) , š to na tom s t u p n j u p r e t p o s t a v l j a da Država u njih ne ulazi.

— U f e u d a l n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e pos to j i raz-dvajanje »u p r o s t o r u i v r e m e n u « d v a j u p r o c e s a , š to je u v i j e k u n u t r a š n j i k a r a k t e r nač ina p r o i z v o d n j e ( e k o n o m s k e ins tan-ci je) i p o s l j e d i c a ob l ika k o m b i n a c i j e k o j i m u j e s v o j s t v e n (odnos v lasn iš tva tu se j a v l j a u d v o s t r u k o m ob l iku »posje-dovan ja« — »vlasništva«). T a k o višak r a d a neće bi t i i znuđen

' Ponajpr i je , ier teorijski uvijek valja otpočeti s onim što je određeno »u zadn jo j instanciji«. Raziou: o Lomu ovisi problem.

228

bez » i zvanekonomsk ih« razloga, t j . bez »Her scha f t s - u n d K n e c h t s c h a f t s v e r h a l t n i s « . P r i j e no š to s m o ih anal iz i ra l i , mo-ž e m o zak l j uč i t i da će »p reobražen i oblici« u f e u d a l n o m na-č inu p r o i z v o d n j e b i t i ne t r a n s f o r m i r a n i oblici s a m e e k o n o m -ske osnovice , nego oblici » H e r r s c h a f t s - u n d K n e c h t s c h a f t s v e r -hal tnis«. Ne izravno ekonomski, nego izravno politički i eko-nomski, nesumnjivo,' š to n a p o s l j e t k u znači da razl ič i t i nači-ni p r o i z v o d n j e ne k o m b i n i r a j u homogene e l emen te , i ne odo-b r a v a j u r a z d v a j a n j a i d i f e r e n c i j a l n e de f in ic i j e s l ične »eko-n o m s k i m « , »pravn im«, »pol i t ičkim«. To čes to t e o r i j s k i beziz-lazno o t k r i ć e ove pos l j ed i ce , d a n a s p o t v r đ u j u h i s t o r i č a r i i e tnolozi .

Mi m o ž d a t a k o đ e r m o ž e m o r a z u m j e t i za š to ta po l i t ika kac t akva n i j e sv j e sna , zaš to ona ne misl i svo ju rela-t ivnu a u t o n o m i j u u t r e n u t k u kad u z i m a m j e s t o de t e rminac i -je, bi lo u ob l iku »čiste« sile, bi lo u ob l i c ima p rava , b u d u ć i da se j a v l j a kao j edna od p r e t p o s t a v k i s a m o g n a č i n a proiz-v o d n j e . P o z n a t o je od i s t a cla mi sao te re la t ivne a u t o n o m i j e pol i t ike ka sn i : to je od i s t a »buržoaska« misao .

Misl im da iz tog, j e d n o g od n a j i z v e d e n i j i h Marxo-vih t eks tova , t a k o đ e r t r e b a izvući načelo, eksp l i c i t no pr isut -no u Marxa , j e d n e e k o n o m s k e de f in i c i j e d e t e r m i n a c i j e u zad-n j o j ins t anc i j i . U raz l ič i t im s t r u k t u r a m a ekonomija je odre-dujuća, jer određuje instancije društvene strukture koja ima određujuće mjesto. Ne ob ičan odnos , nego o d n o s o d n o s a ; ne p r i j e l azn i kauza l i t e t , nego s t r u k t u r a l n i kauza l i t e t . U kapi ta-l i s t i čkom n a č i n u p r o i z v o d n j e p o k a z u j e se da to m j e s t o zauzi-m a s a m a e k o n o m i j a ; ali u s v a k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e va l j a poduze t i ana l izu »p reobrazbe« . J e d n o s t a v n o d rž im da bi tre-ba lo p o k u š a t i č i ta t i iznova p rve s t r a n i c e Enge lsovog Porijekla porodice, u o n o j opt ic i g d j e E n r e l s iz ražava tu ide ju k o j u pri-k a z u j e kao o b i č n u » ispravku« Marxov ih opć ih f o r m u l a :

» P r e m a m a t e r i j a l i s t i č k o j koncepc i j i , o d r e đ u j u ć i f a k t o r h i s t o r i j e , kao p o s l j e d n j i p o k r e t a č jest p r o i z v o d n j a i r e p r o d u k c i j a ž ivota . Ali, sa svoje sirane, ta proizvodnja je dvojake prirode. S j e d n e s t r ane , p r o i z v o d n j a s r e d s t a v a pot-r ebn ih za život, p r e d m e t a za p r e h r a n u , o d i j e v a n j e , s t a n o v a n j e i o r u đ a za to p o t r e b n a ; 4- druge strane, proizvodnja samih lju-di. širenje vrste. D r u š t v e n e in s t i t uc i j e u k o j i m a žive l jud i o d r e đ e n o g pov i j e snog doba i o d r e đ e n e zeml je , o d r e đ e n i su t im d v j e m a v r s t a m a p r o i z v o d n j e , n a i m e s t u p n j e m razvo ja na k o j e m u se 5 jedne strane nalazi rad, a s druge porodici. Š t o je r a d m a n j e r azv i j en . . . to više. čini se. d r u š t v e n i m po-r e t k o m vlada u t j e c a j k rvne veze.« (Engels , Porijeklo porodi-ce . . . p. 16)

5 P. Vilar piše u povodu feudalnog načina proizvodnje: .č in i se da rasi noćiv;< n'i !;o>'išćeni'i zetnl 'e na ii""ru n-1 i n l " s t i r a n j u rnd-i '"i"" nn u kanital, te ie izbor klasa koie tu vladaiu pro izvodnjom oravni, a ne ekonomski.« (I Int. konferenci ja ekonomske poviiesti, Štockhoim 1960, p. Sč l Tu valja prido-dati općenitu p r i m j e d b u da je teško pronaći specifično ekonomske krize izvan kapital izma.

229

N e o b i č a n teks t ko j i ne s a m o da bezočno igra oko r i j eč i proizvodnja, nego sili da se na ob l ike s r o d s t v a , p r ikaza-ne k a o d r u š t v e n e o d n o s e r a đ a n j a , p r i m i j e n i t ehno lo šk i mo-del n a p r e t k a p ro i zvodn ih snaga ! M o ž d a b i bi lo b o l j e , a mnog i su m a r k s i s t i č k i an t ropo loz i to i pokuša l i , p o k a z a t i k a k o na-čin p r o i z v o d n j e u o d r e đ e n i m »pr imi t ivn im« d r u š t v i m a , ili » s a m o o p s t a n a k « , o d r e đ u j e o d r e đ e n u a r t i k u l a c i j u d r u š t v e n e s t r u k t u r e u k o j o j odnos i s r o d s t v a o d r e đ u j u sve do ob l ika t r a n s f o r m a c i j e e k o n o m s k e baze6.

O tomu vidi posebno r ado \ e C'L Mei]|assou.xa: — Essai cl ' interpretatiou des plieuomenes economiques dans les societes d'au£o-subsis£ance u: Chaiers đ 'E tuđes Africaines, 1960. n£4. — Anthropologie economique des Gouro de Cote d ' Ivoire , Mouton, 1964.

230

I I — ELEMENTI STRUKTURE I NJIHOVA HISTORIJA

Def in ic i j a svakog nač ina proiz-v o d n j e kao kombinacije e l e m e n a t a (uv i jek istih) ko j i su mo-gući s a m o izvan n j i h o v a o d n o š e n j a p r e m a o d r e đ e n o m nač inu , m o g u ć n o s t v r š e n j a na t o j osnovic i pe r iod izac i j e nač ina proiz-v o d n j e p r e m a nače lu varijacije k o m b i n a c i j a , sve to s a m o od sebe pr iv lač i p a ž n j u . Ono u k a z u j e n a od i s t a a n t i r e a k c i o n a r -no o b i l j e ž j e m a r k s i s t i č k e t eo r i j e pov i jes t i p r o i z v o d n j e (i pre-m a t o m u , d r u š t v a ) . Niš ta ne o d g o v a r a m a n j e v l a d a j u ć o j ideo-logiji tog X I X s to l j eća , s t o l j e ća pov i j e s t i i evoluci je , k o j e m u p r i p a d a i Mane, a k o je v j e r o v a t i k rono log i j i . Da l je ć e m o b o l j e v id j e t i k a k o Marxov i p o j m o v i ne mogu r a z m a t r a t i , r ep rodu-c i ra t i i oponašati h i s t o r i j u , nego d a j u n j e n u s p o z n a j u : oni su p o j m o v i s t r u k t u r e o k o j i m a ovise h i s t o r i j s k e pos l j ed ice .

A p r e m a t o m u to n i j e ni kretanje p rog res ivne diferencijacije ob l ika , ni s a m a linija napretka, č i j a bi »logi-ka« p r i p a d a l a s u d b i n i . M a r x n a m d o b r o kaže da su svi nači-ni p r o i z v o d n j e historijski momenti, on n a m ne kaže da jed-ni momenti prouzrokuju druge: nač in na ko j i se d e f i n i r a j u n j ihov i t e m e l j n i p o j m o v i n a s u p r o t i s k l j u č u j e to l ako r ješe-n je . »Neka će se o d r e đ e n j a « , piše on u već n a v e d e n o m Uvodu iz 1857., »javit i i s t o d o b n o u n a j m o d e r n i j e m r a z d o b l j u kao i u n a j s t a r i j e m u « (npr . k o o p e r a c i j a i neki oblici u p r a v l j a n j a , računovodstva, š to su z a j e d n i č k a »az i ja t sk im« n a č i n i m a pro-i zvodn je i k a p i t a l i s t i č k o m nač inu p r o i z v o d n j e , više od svih d rug ih) . T a k o je p r e k i n u t iden t i t e t kronologije i z a k o n a unu-t r a š n j e g r azvo ja ob l ika koj i j e k o r i j e n evo luc ion izma kao i svakog h i s t o r i c i z m a » p r e v l a d a v a n j a « . Za Marxa se rad i lo o t omu da pokaže k a k o se raz l ika raz l ič i t ih nač ina zasniva nuž-no i dostatno na v a r i j a c i j i o d n o s a i zmeđu j ednog b r o j a uv i jek ist ih e l e m e n a t a . P o k a z i v a n j e tih o d n o s a i p o j m o v a na ko j e se ovi o d n o s e , čini i z l agan je glavnih t e o r i j s k i h p o j m o v a histo-r i j skog m a t e r i j a l i z m a i nek ih opć ih p o j m o v a koj i , o b l i k u j u ć i s t va rn i p o č e t a k n j e g o v a i z lagan ja , o b i l j e ž a v a j u n a u č n u me-todu Kapitala i n j e g o v o j t eo r i j i d a j u n j e g o v obl ik , t j . izra-ž a v a n j e o d r e đ e n o g ob l ika te v a r i j a c i j e ko j i iz ravno ovisi o p o j m o v i m a r a d n e snage, s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , v lasniš tva , i td, n e u m i t n a je p r e t p o s t a v k a »ekonomsk ih« t v r d n j i Kapitala.

231

Radi li se ipak o » s t r u k t u r a l i z m u « , k a k o bi ga se, izlažući se o p a s n o s t i u v o đ e n j a z b r k e u d a n a š n j e n a u č n e ideo-logije, moglo na silu ga p r ihva t i t i , ne bi li se i sp rav i lo t radi-c iona lno kr ivo č i t a n j e k o j e je vodi lo u evo luc ion izam i histo-r i c i zam? Zas igurno , »kombinac i j a« k o j u ana l iz i ra M a r x sis-tem j e »s inkroničk ih« o d n o s a , p o s t i g n u t i h v a r i j a c i j o m . I p a k ta znanos t o k o m b i n a c i j a m a n i j e kombinatorika u k o j o j se m i j e n j a j e d i n o m j e s t o f a k t o r a i n j i h o v i h odnosa , ali ne i nji-hova p r i r o d a , ko ja je t ako ne s a m o podređena s i s t e m u cjeli-ne, nego t a k o đ e r i indiferentna: m o g u ć e je dak le od n j e ap-s t r a h i r a t i i p r i s t u p i t i izravno f o rma l i zac i j i s i s t ema . U k a z u j e se t ada m o g u ć n o s t j e d n e apriorne znanos t i o n a č i n i m a proiz-v o d n j e , j e d n e znanos t i o mogućim n a č i n i m a p r o i z v o d n j e k o j a se može ili ne može os tva r i t i u r e a l n o - k o n k r e t n o j povi jes t i kao r ezu l t a t igre k a r a t a ili d j e l o t v o r n o š ć u p r i n c i p a bo l jeg . Ako clakle h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m o d o b r a v a n a s l u ć i v a n j e , t j . ob-novu »vir tuelnih« nač ina p r o i z v o d n j e (kako bi se m o g a o na-zvati »običan t rgovačk i nač in p ro i zvodn je« ) , b u d u ć i da n ikad nisu bili u pov i jes t i oni ko j i su domin i r a l i i ko j i su uv i j ek pos to j a l i u d e f o r m i r a n o m ob l iku , to ć e m o neš to d a l j e druga-č i je r a z m a t r a t i , na osnovi m o d i f i k a c i j a , nač in p o s t o j e ć e pro-izvodnje . To p r e t p o s t a v l j a da su »faktor i« k o m b i n a c i j e poj-movi k o j e s am j a naveo, da ti p o j m o v i izravno o d r e đ u j u ele-m e n t e k o n s t r u k c i j e , a t o m e h i s t o r i j e . U s tva rnos t i , kao š to općen i t o r e k o h , ti p o j m o v i s a m o o d r e đ u j u e l e m e n t e kon-s t r u k c i j e : va l j a poći ocl onoga š to s a m j a nazvao »diferenci-j a l n o m ana l i zom obl ika«, ne bi li se odred i l i h i s t o r i j s k i obli-ci ko j i su r a d n a snaga , v lasniš tvo , » s tva rno p r i s v a j a n j e « i td. Ti p o j m o v i o z n a č a v a j u s a m o ono š to bi se mog lo nazvat i po-desnostinia h i s t o r i j s k e anal ize . To o b i l j e ž j e » k o m b i n a t o r i k e « , dak le pseuc lo -kombina to r ike , p o j a š n j a v a n j e zaš to p o s t o j e op-ći p o j m o v i p o v i j e s n e znanos t i , a cla n i k a d ne može bi t i povi jes-ti općen i to .

Da b ih p o k a z a o k a k v a j e u loga te podesnos t i , za-drža t ću se s ada neš to više na n e k i m p r o b l e m i m a de f in ic i j e u p o v o d u dva oc l i j e l j en ja »odnosa«, dv i je a r t i k u l a c i j e »kom-binac i je« k o j e se u z i m a j u o d v o j e n o k a k o bi se uočil i n j ihov i r ezu l t a t i u def in ic i j i elemenata (» fak tora«) . Ta su o d r e đ e n j a n e o p h o d n a kako bi se uv id j e l a o s n o v a n o s t Marxove koncep-c i je strukture p roce sa p r o i z v o d n j e , k a k o k o m b i n a c i j a fakto-ra ne bi bila ob ična d e s k r i p t i v n a j u k s t a p o z i c i j a , nego s t v a r n o j e d i n s t v o f u n k c i o n i r a n j a .

1. ŠTO J E S T »VLASNIŠTVO«?

Prvi o d n o s ko j i s m o u tv rd i l i u »kombinac i j i« jed-nog nač ina p r o i z v o d n j e , b io je označen k a o oclnos »vlasniš-

232

tva« ili p r i s v a j a n j e viška r a d a ; v id imo od i s t a k a k o Marx »pro izvodne odnose« svo j s tvene j e d n o m nač inu h i s t o r i j s k e p r o i z v o d n j e (posebno kap i t a l i zma) n e p r e k i d n o o d r e đ u j e ti-pom vlasništva s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , i p r e m a t o m u , na-č i n o m p r i s v a j a n j a d r u š t v e n o g p ro izvoda koj i o t im sredstvi-m a ovisi. Ta je de f in i c i j a u načelu d o b r o p o z n a t a . I p a k su n e o p h o d n e neke p rec i znos t i k a k o bi se uv id je l a p r a v a s t ruk-t u r a l n a f u n k c i j a .

U p r e t h o d n o m sam poglav l ju nadasve želio poka-zati r az l iku i zmeđu dva p o j m a prisvajanja, od k o j i h svaki p r e d s t a v l j a j e d a n vid dvostrukog p rocesa p r o i z v o d n j e koj i sadrž i svaki nač in p r o i z v o d n j e , i p r e m a t o m u o d r e đ u j e j e d a n od dva o d n o s a ko j i s t v a r a j u k o m b i n a c i j u »faktora« proizvod-n je . Ali, povodeč i se za m n o g o b r o j n i m M a r x o v i m u p u t a m a , va l j a j e d n a k o t a k o raz l ikovat i i s a m e proizvodne odnose s k o j i m a j e d i n o o v d j e m o r a m o imat i posla , od n j i h o v i h »prav-nih izraza«, ko j i ne p r i p a d a j u s t r u k t u r i p r o i z v o d n j e razma-t r a n o j u n j e n o j r e l a t i v n o j a u t o n o m i j i . U ovo j se pr i l ic i radi o č i s t o m r a z l i k o v a n j u o d n o s a ko j i s m o mi odred i l i kao »vlas-ništvo« prava vlasništva. Ta je ana l iza od t e m e l j n e važnos t i za o d r e đ e n j e s t u p n j a re la t ivne a u t o n o m i j e e k o n o m s k e s t ruk-t u r e u o d n o s u na j e d n a k o »regionalnu« s t r u k t u r u »pravn ih i po l i t i čk ih obl ika«, dak le za ana l izu a r t i k u l a c i j e r eg iona ln ih s t r u k t u r a , ili i n s t a n c i j a d r u š t v e n e f o r m a c i j e .

Sa s t a j a l i š t a pov i jes t i t e o r i j s k i h p o j m o v a , mi tu d o d i r u j e m o j ednu točku od o d l u č n o g z n a č a j a : A l thus se r je već p o k a z a o u č e m u se s a s to j i m a r k s i s t i č k a k o n c e p c i j a »druš-tvenih odnosa« , ne kao onih koj i p r e d s t a v l j a j u ob l ike inter-subjektiviteta, nego o d n o s a ko j i i m a j u n u ž n u f u n k c i j u za lju-de kao i stvari, š to p r e d s t a v l j a p r ek id s c j e l o k u p n o m klasič-nom f i l ozo f i j om a poseb ice s H e g e l o m . D o d a j e m o da hegeli-janski p o j a m » g r a đ a n s k o g a d ruš tva« š to su ga p reuze l i kla-sični e k o n o m i s t i , a M a r x ga o d r e d i o kao p rvo mjesto svoj ih o tk r i ća , i j . svo j ih t e o r i j s k i h p r e o b r a ž a j a , i s t o d o b n o obuhva-ća ekonomski sistem p o d j e l e r ada i r a z m j e n e , te s f e r u privat-noga prava. Pos to j i dak le n e p o s r e d n i iden t i t e t p r i s v a j a n j a u » e k o n o m s k o m « smis lu i p r a v n o g vlasniš tva , pa a k o p r e m a tomu d r u g o m o ž e m o označi t i kao »izraz« prvog, r i j eč j e o primjerenom izrazu ili o u d v o s t r u č e n j u .

N a r o č i t o j e z a n i m l j i v o p r imi j e t i t i k a k o se neki n a j j a s n i j i t eks tovi u k o j i m a M a r x r a z l i k u j e d r u š t v e n e o d n o s e p r o i z v o d n j e od n j i h o v a p r a v n o g izraza, tiču u p r a v o moguć-nost i r a s k i d a i zmeđu osnove i n a d g r a d n j e koj i će, izvan te d i s t inkc i j e , oč ig ledno os ta t i neshva t l j iv . U analizi Geneze ka-pitalističke zemljišne rente M a r x n p r . piše:

»Neki su h i s to r ic i izrazili svo je č u đ e n j e kako se može vrši t i s a m o s t a l n o r a z v i j a n j e imovine (u f e u d a l n o m na-činu p ro i zvodn j e ) i, r e l a t ivno govoreći , b o g a t s t v a na s t r an i k u l u č a r a ili k m e t a . Očig ledno je m e đ u t i m da u p r i m i t i v n i m

233

i n e r a z v i j e n i m s t a n j i m a na k o j i m a počiva t a j d r u š t v e n i od-nos p r o i z v o d n j e i n j e m u o d g o v a r a j u ć i nač in p r o i z v o d n j e , tradicija igra s v a k a k o z n a č a j n u ulogu. J e d n a k o je t ako oč i to da je o v d j e k a o i uv i j ek u i n t e r e s u v l a d a j u ć e g d i j e l a d r u š t v a cla se p o s t o j e ć e s t a n j e posve t i k a o zakon te da n j egove u p o t r e b o m i t r a d i c i j o m d a n e g r an i ce f iks i r a kao zakoni te . Uos ta lom, bez obzi ra na sve d rugo , ovo se zbiva s a m o od sebe č im u t o k u v r e m e n a s t a l no r e p r o d u c i r a n j e osnove posto-j ećega s t a n j a o d n o s a na k o m u je ono u t e m e l j e n o , uzme pra-vilan i s r e đ e n obl ik; a s a m o to p rav i lo i r ed p r e d o č u j u neop-h o d a n m o m c n a t svakog n a č i n a p r o i z v o d n j e k o j i t r e b a s teći d r u š t v e n u č v r s t i n u : neov i snos t o p u k o m s l u č a j u ili s amovo l j i . To p rav i lo i t a j red u p r a v o su obl ik d r u š t v e n o g u č v r š ć e n j a na-č ina p r o i z v o d n j e , p a za to i n j e g o v e r e l a t ivne e m a n c i p a c i j e ocl p r o s t e s a m o v o l j e i p r o s t o g s l u č a j a . U s t a n j u s t a g n i r a n j a p r o c e s a p r o i z v o d n j e i d r u š t v e n i h o d n o s a ko j i m u o d g o v a r a j u , nač in p r o i z v o d n j e pos t iže t a j obl ik s a m i m p o n a v l j a n i n r r e p r o s u c i r a n j e m sebe s a m o g a . . .« (Kap i ta l , V I I I , 173—174)

T a j r a s k o r a k ili n e s l a g a n j e i z m e đ u prava i »tradi-cije« ko je se može javit i kao pod -p ravo ili d e g r a d i r a n o pravo , u s t va rnos t i d a l j e iz ražava r a s k o r a k ili n e s l a g a n j e i zmeđu p r a v a i e k o n o m s k o g o d n o s a (nužno r a s p o l a g a n j e p a r c e l o m ind iv idua lnog p ro izvođača ) , š to je o b i l j e ž j e r a z d o b l j a fo rmi -r a n j a j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e , t j . p r i j e l aza iz j e d n o g nači-na p r o i z v o d n j e u d rug i . Pozna t a i l u s t r a c i j a is tog e f e k t a jav-l ja se t a k o đ e r u analizi tvorničkog zakonodavstva k o j e dati-ra od p rvog r a z d o b l j a pov i j e s t i i n d u s t r i j s k o g k a p i t a l i z m a k o j e o z a k o n j u j e u v j e t e »normalne« e k s p l o a t a c i j e n a j a m n i č k e r a d n e snage (vidi Kapital, I I , 159).

K a k o su ti r a s k o r a c i moguć i ili, točn i je , kako su u n u t a r p r a v a s a m o g a m o g u ć e p r o t u r j e č n o s t i u s l i j ed ne-kores-pondencije s p r o i z v o d n i m o d n o s i m a , p r a v o j e o d v o j e n o i, u analizi drugotno, s o b z i r o m na p r o i z v o d n e odnose . P o t v r d u toga naći ć e m o ako s u o č i m o t eks tove u k o j i m a M a r x ukazu-je na spec i f i čnos t »buržoaskog« v lasn iš tva , n p r :

»U s v a k o m je h i s t o r i j s k o m r a z d o b l j u r azvo j vla-sn iš tva t ekao d r u g a č i j e i k roz niz posve razl ič i t ih d r u š t v e n i h o d n o s a . Utvrd i t i t ako b u r ž o a s k o v lasn i š tvo ne znači n iš ta d r u g o nego izložiti sve d r u š t v e n e o d n o s e b u r ž o a s k e proizvod-n je . H t j e t i dat i de f in i c i j u v lasn i š tva kao j e d n o g nezavisnog odnosa , z a s e b n e ka t egor i j e , a p s t r a k t n e i v j ečne ideje , s a m o j e o b m a n a p rava ili metaf iz ike .« (Bijeda filozofije, p. 160) kao i one koj i p o d s j e ć a j u na k r o n o l o š k e prednosti, p r e c e s i j u p r a v n i h ob l ika p rava na v lasn i š tvo (»r imsko«) nad kapi ta l i -s t i čk im n a č i n o m p r o i z v o d n j e ko j i j ed in i genera l i z i ra vlasni-š tvo l išeno s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . Tu p o d s j e ć a m o na teks t Ranijih oblika , . . koj i s m o već navel i (vrlo p r a v n i č k i t eks t u n j e g o v o m p r e d m e t u i t e rmino log i j i ) , ili i na j edno Engel-sovo p i s m o K a u t s k o r n :

234

»Rimsko pravo , s av r šeno p r a v o ob ične t rgovačke p r o i z v o d n j e , dak le p r e t k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e , ali koje također uključuje pravne odnose kapitalističkog razdoblja. Točn i j e , ono š to su g r a đ a n i naš ih g r a d o v a t reba l i za svoj za-m a h i š to n i su našl i u l oka lnom o b i č a j n o m pravu.« (26. lip-n j a 1884)

Ta u s p o r e d b a o s v j e t l j a v a r e t r o s p e k t i v n o teks t Ge-neze rente k o j i s a m p r i j e naveo . Ona p o k a z u j e da t a j pro-b l em r a s k o r a k a » t radic i je« i »prava« ne može bi t i p r o t u m a -čen kao t eo r i j a geneze p r a v a polazeći od e k o n o m s k i h odno-sa: jer , u h i s t o r i j i p o s t o j i p r i j e l a z s o b i č a j a na p r avo , ali to se ne zbiva u k o n t i n u i t e t u , nego j e to, s u p r o t n o , p r e k i d , pro-m j e n a p rava , ili bo l j e , p r o m j e n a u prirodi prava k o j a se vrši novim a k t i v i r a n j e m s t a r o g a p r a v a (»r imskog«) već j e d a n p u t p r e v l a d a n o g . Ponavljanje k o j e tu, č ini se, igra g lavnu ulogu u a r t i k u l a c i j i p r a v a n a d e k o n o m s k i m o d n o s o m , j e d n a k o je e lenrena t te geneze k o j a će s v o j i m t r a j a n j e m p o j a s n i t i for-m i r a n j e o z a k o n j e n e n a d g r a d n j e : n j e n a j e f u n k c i j a d r u g a č i j a i ona nas p r ivod i t e o r i j s k o j anal izi f u n k c i j a reprodukcije ko-ja p r i p a d a s v a k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e -i o k o j o j ć e m o kasn i j e govor i t i . To š to n a m m o ž e pokaza t i r e p r o d u k c i j a ekonom-sk ih o d n o s a , n u ž n a j e f u n k c i j a p r a v a u o d n o s u na s u s t a v e k o n o m s k i h o d n o s a i s t r u k t u r a l n i h u v j e t a k o j i m a je ono po-d r e đ e n o , a ne s t v a r a n j e s a m e instancije p r a v a u d r u š t v e n o j f o r m a c i j i .

Pos to j i p o t e š k o ć a p o n a j p r i j e da se j a s n o razli-k u j u p ro izvodn i odnos i od n j i h o v a »pravnoga izraza«, čak p o t e š k o ć a tog p o j m a i z r ažavan ja , č im ono više ne označava ob ično u d v o s t r u č a v a n j e nego a r t i k u l a c i j u dv i ju h e t e r o g e n i h i n s t a n c i j a , p o t e š k o ć a n a p o k o n k o j a je proiz iš la iz mogućeg r a s k i d a i z m e đ u e k o n o m s k i h o d n o s a i p r a v n i h ob l ika : svi ti uv j e t i n i su s l uča jn i , nego ob raz l ažu m e t o d u i sp i t i van ja ko ju o v d j e va l j a p r i m j e n j i v a t i (ko ju s l i jed i i Mar.\ , p o s e b n o u tek-s tov ima koj i r a z m a t r a j u p r e t k a p i t a l i s t i č k e nač ine proizvod-n j e ko j i su bliži i s p i t i v a n j u nego s u s t a v n o m iz l agan ju ) . Ta m e t o d a traži p r o i z v o d n e o d n o s e iza p r a v n i h ob l ika , ili još bo l je , iza d r u g o t n o g jed ins tva p r o i z v o d n j e i prava k o j e m o r a bit i r a s k i n u t o . J e d i n o ta m e t o d a dozvol java e v e n t u a l n o teo-r i j s k o o d v a j a n j e , vodeći pri t omu r a č u n a o a m b i v a l e n t n o j f u n k c i j i k o j u M a r x p r i d a j e p r a v n i m ob l i c ima: n u ž n i m a ipak » i rac iona ln im«, i z ražava juć i i o z a k o n j u j u ć i u i s tom k r e t a n j u da ovi oblici prikrivaju » ekonomsku« s t v a r n o s t k o j u svaki način p r o i z v o d n j e na svo j način de f in i r a . Angaž i ra t će se da-kle u h o d u unazad , sa ž e l j o m da se tu, ali ova j p u t u n u t a r j e d n o g s i s t e m a sebi s u v r e m e n o g (određen i nač in proizvod-n j e : u ovom s l u č a j u , kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e ) označe raskoraci ili razlike ko j e će se, polazeći od ob l i ka p rava , iz-razi t i nega t ivno . Oda t l e proizlazi i p o t e š k o ć a u p r o b l e m u ter-minologije, b u d u ć i da su p o j m o v i u k o j i m a su izraženi pro-

235

izvođni odnos i , u p r a v o p o j m o v i n e j a s n o ć e e k o n o m s k o g i prav-nog, počevši s n e j a s n o ć o m s a m o g t e r m i n a vlasništva. Š to jes t »vlasništvo« uko l iko ono č ini s u s t a v u n u t a r r e l a t ivno auto-n o m n e s t r u k t u r e p r o i z v o d n j e , i uko l i ko ono logički p r e t h o d i p r a v u v lasniš tva , s v o j s t v e n o m p r o m a t r a n o m d r u š t v u , to je p r o b l e m ko j i va l j a r i j e š i t i također i zbog k a p i t a l i z m a .

Analiza o d n o s a i z m e đ u e k o n o m s k e s t r u k t u r e kapi-ta l i s t ičkog nač ina p r o i z v o d n j e i p r a v a k o j e o v o m u odgovara , z a h t i j e v a p o t p u n o i sp i t i van je , a ja ću se s toga zadovo l j i t i sa-m o s neko l iko p r i m j e d b i k o j e s luže kao po laz i š ta . To j e mo-guće sažet i :

1. S v e u k u p n o s t e k o n o m s k e s t r u k t u r e kapi ta l i s t ič -kog n a č i n a p r o i z v o d n j e , a p o t o m p r o c e s n e p o s r e d n e proiz-v o d n j e sve do c i r k u l a c i j e i r a s p o d j e l e d r u š t v e n o g a p r o d u k t a , p r e t p o s t a v l j a p o s t o j a n j e pravnog sistema; n j egov i su osnov-ni e l e m e n t i pravo na svojinu i p r a v o ugovora. Svak i od ele-m e n a t a e k o n o m s k e s t r u k t u r e u o k v i r u toga s i s t e m a p o p r i m a p r a v n o o d r e đ e n j e , poseb ice razl ič i t i e l emen t i n e p o s r e d n o g p rocesa p r o i z v o d n j e : v lasn ik s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , pro-izvodna s r e d s t v a (»kapital«) , »s lobodni« r a d n i k , i s a m pro-ces, p r a v n o o k a r a k t e r i z i r a n kao ugovor .

2. O b i l j e ž j e p r a v n o g s i s t e m a s k o j i m tu i m a m o pos la (ne, n a r a v n o , i svakog h i s t o r i j s k i p r a v n o g s i s t ema) n je -govo je o b i l j e ž j e apstraktne univerzalnosti: p o d t im podra -z u m i j e v a m o da t a j s i s t em di je l i s a m o k o n k r e t n e j e d i n k e ko-je mogu p o d n o s i t i n j egove f u n k c i j e kroz clvije k a t e g o r i j e u k o j i m a , s p r a v n o g s t a j a l i š t a , n e m a p r i k l a d n e d i f e r e n c i j a c i j e — to j e k a t e g o r i j a ljudi i stvari. Odnos v lasn iš tva i sk l juč ivo se u s p o s t a v l j a i z m e đ u l j u d i i n j i h o v a o d n o s a p r e m a s t v a r i m a (ili o n o g ko j i se s m a t r a o s o b o m p r e m a o n o m u š to se s m a t r a s t v a r j u ) ; ugovorn i o d n o s u s p o s t a v l j a se i sk l juč ivo i zmeđu osoba . K a o što, po p r a v u , n e m a raz l ike m e đ u o s o b a m a k o j e j e su ili m o g u biti v lasnici i ugova ra t e l j i , j e d n a k o t a k o n e m a n ikakve raz l ike m e đ u s t v a r i m a k o j e j e s u ili m o g u bi t i pri-svo jene , b i le one s r eds tva za rad. ili za p o t r o š n j u , i bez obz i ra na u p o t r e b u ko ju to v lasn iš tvo sadrž i .

3. Ta u n i v e r z a l n o s t p r a v n o g a s i s t e m a odražava j ednu d r u g u un ive rza lnos t , u s t r i k t n o m smis lu te r i ječi , a ta p r i p a d a e k o n o m s k o j s t r u k t u r i : to je univerzalnost trgovačke razmjene za k o j u z n a m o da se može os tva r i t i s a m o na osno-vi kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e (dok n j e m u p r e t h o d i postojanje t r govačke r a z m j e n e i oblici k o j e ova sadrž i ) ; s a m o na osnovi kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e r a s p o d j e l j u j e se i n t eg ra lno s v e u k u p n o s t e l e m e n a t a e k o n o m s k e s t r u k t u r e na r o b u (tu p o d r a z u m i j e v a m o r a d n u snagu) i na one ko j i raz-m j e n j u j u (tu n e p o s r e d n i p ro izvođač) . Te clvije k a t e g o r i j e od-g o v a r a j u o n i m a k o j e d a j e p r avn i s u s t a v (osobe i s tvar i ) .

T a k o opći p r o b l e m o d n o s a i zmeđu kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e i p r a v n o g s u s t a v a koj i n j e g o v o funkc io -

236

n i r a n j e p r e t p o s t a v l j a , ovis i , p o v i j e s n o i t e o r i j s k i , o j e d n o m d r u g o m p r o b l e m u — n a i m e p r o b l e m u o d n o s a i z m e đ u eko-nomske s t r u k t u r e n e p o s r e d n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e i eko-nomske s t r u k t u r e c i r k u l a c i j e r o b e . N u ž n a p r i s u t n o s t »kate-g o r i j a t rgov ine« u ana l iz i p r o c e s a p r o i z v o d n j e p o j a š n j a v a n u ž n u p r i s u t n o s t o d g o v a r a j u ć i h p r a v n i h k a t e g o r i j a .

4. Društveni odnosi proizvodnje k o j i p r i p a d a j u s t r u k t u r i k a p i t a l i s t i č k o g n a č i n a p r o i z v o d n j e , m o g u se odre -đ iva t i po lazeć i od n j i h o v a p r a v n o g o d r e đ e n j a , p o k a z u j u ć i me-đ u s o b o m niz pomaka.

U p r v o m r e d u , d o k j e » p r a v o svo j ine« o k a r a k t e r i -z i r a n o kao u n i v e r z a l i s t i č k o , te d o k se n e uvod i n i k a k v a razli-ka i z m e đ u p o s j e đ o v a n i h s t v a r i i n j i h o v e u p o r a b e , j e d i n o j e z n a č a j n o v l a s n i š t v o sa s t a j a l i š t a s t r u k t u r e p r o c e s a p r o i z v o d -n j e — v l a s n i š t v o sredstava za proizvodnjii, u k o l i k o o n a , k a k e n e p r e k i d n o p o n a v l j a M a r a , f u n k c i o n i r a j u k a o t a k v a , t j . uko-l iko su p r o i z v o d n o p o t r o š n a , k o m b i n i r a n a sa »živim« r a d o m , a ne n e p r o d u k t i v n o n a g o m i l a n a u n o v c u ili p o t r o š n a . D o k j e p r a v n o v l a s n i š t v o p r a v o n a bilo kakvu p o t r o š n j u ( o p ć e n i t o p r a v o » u p o r a b e i z l o u p o r a b e « , t j . i n d i v i d u a l n o g , p r o i z v o d n o g t r o š e n j a , ili o t u đ e n j a ( r a z m j e n e ) ili » r a s i p a n j a « ) (Kapital, V I I I , 203), e k o n o m s k o v l a s n i š t v o s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u n i j e to l iko »pravo« n a n j i h , k o l i k o s p o s o b n o s t n j i h o v a proiz-v o d n o g t r o š e n j a , o v i s n o o n j i h o v o j m a t e r i j a l n o j p r i r o d i , n j i -h o v o j p r i l a g o d b i u v j e t i m a p r o c e s a r a d a , k a o n a č i n u vlast i-toga p r i s v a j a n j a v i ška r a d a . Ta s p o s o b n o s t n e vod i p r a v u , već, k a k o j e već n a z n a č i o A l t h u s s e r , r a s p o d j e l i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ( p o s e b n o koncentraciji u k o l i k o ć u i k a k v o ć u ) . E k o n o m s k i oclnos ne z a s n i v a se n a n e d i f e r e n c i j a c i j i »s tvar i« (i, s u k l a d n o t o m u , roba), nego n a n j i h o v o m r a z l i k o v a n j u ko-j e se m o ž e a n a l i z i r a t i k r o z d v i j e l i n i j e raz l ike , a to s u :

e l e m e n t i i n d i v i d u a l n e p o t r o š n j e e l e m e n t i p r o d u k t i v n e jDOtrošnje

i: r a d n a s n a g a / s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u

( p o z n a t o j e da se t a j s i s t e m r a z l i k a na laz i u ana l i z i s e k t o r a s v e u k u p n e d r u š t v e n e r e p r o d u k c i j e ) . T a k o j e m o g u ć e odre -di l i r a s k o r a k i z m e đ u d r u š t v e n o g o d n o s a p r o i z v o d n j e i p r a v a na v l a s n i š t v o kao k r e t a n j e širenja ili p r o d u ž a v a n j a , k a o uki-d a n j e p o d j e l a s t e č e n i h s t r u k t u r o m p r o i z v o d n j e : o d »vlasni-š t va n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u « do v l a sn i š t va »uopće« .

U d r u g o m r e d u , o d n o s i z m e đ u v l a s n i k a n a d s red-s t v i m a za p r o i z v o d n j u ( k a p i t a l i s t ) i n a j a m n o g r a d n i k a p r av -no j e u g o v o r j e d n o g p o j e d i n a č n o g o b l i k a , u g o v o r o radu. On j e m o g u ć p o d u v j e t o m da se r a d p r a v n o p r e t v o r i u p r o m e t , d a k l e da se r a d n a s n a g a p r a v n o p r o m a t r a k a o »roba« ili k a o stvar. N a g l a s i m o d a su u s v o m p o j m u ta t r a n s f o r m a c i j a r a d -n e s n a g e u r o b u i u s p o s t a v l j a n j e u g o v o r a o r a d u p o t p u n o neovisn i o prirodi posla u k o m se t r o š i r a d n a s n a g a . Z a t o j e

237

pravn i obl ik najamnine un ive rza ln i obl ik ko j i p o d r a z u m i j e v a produktivni rad, r a d p r e o b r a ž a j a p ro i zvođača viška vr i jed-nost i , kao i sve d r u g e r a d o v e k o j e se može općen i t o nazva t i »s luženja« . J e d i n o »p roduk t ivan« r a d o d r e đ u j e proizvodni odnos, i n j e g a n i j e m o g u ć e o p ć e n i t o o d r e d i t i o d n o s o m poslo-davca ili n a j a m n i k a , o d n o s o m i z m e đ u »osoba«: on p re tpo -s t av l j a p r o u č a v a n j e e k o n o m s k e sfere u k o j o j živi ( s fe ra ne-p o s r e d n e p r o i z v o d n j e u k o j o j v išak v r i j e d n o s t i nalazi svoj izvor), d a k l e m a t e r i j a l n a p r i r o d a r a d a i n j e g o v i h p r e d m e t a , dak le p r i r o d a s r e d s t a v a za r a d s k o j i m a se ona k o m b i n i r a . J e d n a k o kao š to n a m se v lasn i š tvo n a d s r e d s t v i m a za proiz-v o d n j u j a v l j a u ob l iku p r a v n o g o d n o s a i z m e đ u osobe i s tvar i , kao m o ć nad »živim« r a d o m s p o m o ć u r a s p o d j e l e s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u (ko ja j e d i n a m o g u r a s p o l a g a t i t o m moći) , is to n a m se t ako n a j a m n i rad , kao o d n o s ko j i j e sadržan u struk-turi p r o i z v o d n j e , j av l j a u p r a v n o m ob l iku ugovora o n a j a m -no j službi , kao m o ć nad s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u raspola-g a n j e m p ro i zvodnog r a d a (koj i j ed in i može r a spo laga t i t o m moći , t j . od red i t i p r i m j e r e n u p o t r o š n j u a ne bi lo k a k v u po-t r o š n j u ) . T a k o se r a s k o r a k n a j a m n o g r a d n i k a može obi l je -žiti: kao d r u š t v e n i o d n o s p r o i z v o d n j e i kao p r a v o na r ad kao k r e t a n j e u širinu ili u duž inu f o r m a l n o s l ično p r e t h o d n o m .

Otud proiz laze dva z a k l j u č k a od p r v o b i t n o g zna-č a j a :

— Dok su, sa s t a j a l i š t a p r a v a (ko je j e u k l j u č e n o u kapitalistički način p r o i z v o d n j e , na ravno) , o d n o s v lasn iš tva , o d n o s »osobe« i »stvari«, o d n o s u g o v o r a i o d n o s »osobe pre-ma osobi« dva odijeljena ob l ika (čak i ako se z a s n i v a j u na i s tom s i s t e m u ka tegor i j a ) , to ne v r i j ed i sa s t a j a l i š t a e k o n o m -ske s t r u k t u r e : v lasn iš tvo n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u i p r o d u k t i v n i n a j a m n i r a d o d r e đ u j u jedan jedini odnos, jedan jedini odnos proizvodnje, k a k a v on iz ravno proizlazi iz dv i j e anal ize š to su o v d j e p r o v e d e n e .

— K a k o ta j d r u š t v e n i o d n o s n i j e p r a v n e p r i r o d e , zbog razloga koj i se o d n o s e na s a m u p r i r o d u kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e , mi s m o p r i m o r a n i (i M a r a p r i j e svih) istaći ga, polazeći od p r a v n i h k a t e g o r i j a iz raženih u n j i h o v o j v l a s t i t o j t e rmino log i j i , da n j e g a ne m o g u podnos i t i is ta kon-k r e t n a b ića . P ravn i su odnos i un ive rza ln i i a p s t r a k t n i , te se u s p o s t a v l j a j u između »osoba« i »stvari«, općen i to ; s u s t a v n a s t r u k t u r a p rava o d r e đ u j e svo je nos ioce kao j ed inke (osobe) s u p r o t s t a v l j e n e s t v a r i m a . I s to tako, z a h v a l j u j u ć i n j i h o v o j f u n k c i j i u p rocesu p r o i z v o d n j e , s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u po-s t a j u nos ioc ima o d n o s a e k o n o m s k e s t r u k t u r e , i t a j o d n o s ( s u p r o t n o v lasn iš tvu ili ugovoru ) ne može bi t i d e f i n i r a n za po jed ince , nego s a m o za društvene klase ili p r e d s t a v n i k e dru-š tven ih k lasa . Def in ic i j a kap i t a l i s t i čke k lase ili k lase prole-t a r i j a t a ne p r e t h o d i dak le d r u š t v e n o m o d n o s u p r o i z v o d n j e ,

238

već obrnuto, d e f i n i c i j a d r u š t v e n o g o d n o s a p r o i z v o d n j e uk l ju -č u j e f u n k c i j u »nosioca« d e f i n i r a n o g kao klasa .

Klasa dak le ne može bi t i subjekt v l a sn i š tva u o n o m z n a č e n j u u k o j e m u j e p o j e d i n a c — p r a v n o — s u b j e k t svojeg v lasn iš tva , kao ni sudionik ugovora » d r u g o m u « . Mi tu n e m a m o pos l a s i n h e r e n t n o š ć u p r e d m e t a n j e g o v u sub jek -tu, ili s m e đ u s o b n i m o d n o s o m s u b j e k a t a , nego s mehan iz -m o m k o n s t a n t n e r a s p o d j e l e s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , dak le c j e l o k u p n o g a kap i t a la , i p r e m a t o m u c j e l o k u p n o g druš tve-nog p ro i zvoda (kao š to p o k a z u j e M a r x u p r e t p o s l j e d n j e m po-g lav l ju Kapitala, I I I k n j i g a : Odnosi proizvodnje i odnosi ra-spodjele). K la se tu n isu s u b j e k t i nego nosioci , a k o n k r e t n a o b i l j e ž j a t ih k lasa (n j ihove v r s t e p r o f i t a , u n u t r a š n j e frakcio-uiranje, n j i hov i odnos i p r e m a raz l ič i t im s t u p n j e v i m a druš tve-ne s t r u k t u r e ) n j i h o v e su posljedice. E k o n o m s k i o d n o s proiz-v o d n j e j a v l j a se dak le kao j e d a n o d n o s i zmeđu tri funkc io -na lno o d r e đ e n a p o j m a : k lasa v l a s n i k a / s r e d s t v a za proizvod-n j u / k l a s a e k s p l o a t i r a n i h p ro izvođača . P o t v r d u toga naći će-mo p o s e b n o u a n a l i z a m a I kn j ige , s e d m i o d j e l j a k (Akumu-lacija kapitala) u k o j e m u M a r x p o k a z u j e k a k o m e h a n i z a m kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e , t rošeći p r o d u k t i v n o s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u i snagu r a d n i k o v a r ada , u v j e t u j e r a d n i k o v u pri-p a d n o s t kap i t a lu , te k a k o od kap i t a l i s t e čini i n s t r u m e n a t a k u m u l a c i j e , s l u ž b e n i k a kap i t a l a . T a j o d n o s n e m a n i š t a oso-bna , on p r e m a t o m u n i j e ugovor , nego »nevidl j iva nit« k o j a r a d n i k a p o v e z u j e s k a p i t a l i s t i č k o m k l a s o m i kap i t a l i s t u s rad-n i č k o m k la som (Kapital, I I I , p. 16. p. 20). Druš tven i o d n o s koj i o d r e đ u j e r a s p o d j e l u s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u p o s t a j e dak le n e o p h o d a n o d n o s i zmeđu svakog p o j e d i n c a j e d n e kla-se i c j e l ine p r o t i v n i č k e klase.

2. P R O I Z V O D N E SNAGE (ZANAT I MAŠINIZAM)

Među opć im p o j m o v i m a o k o j i m a sam govor io ana l i z i r a juć i teks t P r e d g o v o r a Prilogu . . . s u s t a v n o ar t ikul i -ran u Marxa , u s v o j o j p r i v i d n o j j e d n o s t a v n o s t i m o ž d a nije-dan ne ćini više p o t e š k o ć a od proizvodnih snaga, ili t očn i j e , nivoa p ro i zvodn ih snaga (ili s t u p n j a razvi jenos t i ) . I odis ta , s am p o j a m n e p o s r e d n o u k a z u j e na dva z a k l j u č k a koja su izvor o snovn ih krivih t u m a č e n j a M a r x o v e teor i je , ali o koji-ma se može reći da ih n i j e lako izbjeći : p o n a j p r i j e se, govo-reći o »p ro izvodn im s n a g a m a « , »snagama« p r o i z v o d n j e , uka-z u j e m o g u ć n o s t nabrajanja — » p r o d u k t i v n e snage jesu lju-di, s t ro jev i , n a u k a , itd.«; i s t o v r e m e n o u k a z u j e se na to da »napredak« p r o d u k t i v n i h snaga može p o p r i m i t i vid k u m u -la t ivnog n a p r e t k a , p r i d o l a ž e n j a novih p r o d u k t i v n i h snaga , ili

239

se j e d n e n a d o m j e š t a j u d r u g i m , »moćn i j im« (ob r tn ikov alat s t r o j e m ) . D o s p i j e v a m o tako do t u m a č e n j a »nivoa« ili »stup-n j a razv i tka« , a to je t u m a č e n j e , č ini se, s a d r ž a n o u s a m i m r i j e č i m a — r i j e č j e o l i n e a r n o m i k u m u l a t i v n o m razvoju, o kvazi b i o l o š k o m k o n t i n u i t e t u . K a k o dak le spozna t i h i s to r i j -ske d i s k o n t i n u i t e t e ko j i su i z r i j e k o m s a d r ž a n i u o p ć o j teo-r i j i , a k o ne s p o m o ć u t e o r i j e »kval i ta t ivne p r o m j e n e « , »pri-je laza iz k v a n t i t e t a u kval i ie t« , t j . d e s k r i p t i v n e t eo r i j e tempa k r e t a n j a k o j e ne k r i j e s v o j u o p ć e n i t u s t r u k t u r u ? K a k o iz-b j eć i m e h a n i c i s t i č k u t e o r i j u h i s t o r i j s k o g k r e t a n j a u k o j o j je »d i ja lek t ika« d r u g o ime za raskid, p e r i o d i č n o zakašnjenje i p e r i o d i č n o i s p u n j e n o , iznova p r i l a g o đ e n o d r u g i m ins t anc i j a -ma , u o d n o s u na t a j r azv i t ak ko j i jes t n j e g o v a m j e r a ?

J e d a n se t akav p o p i s ipak u b r z o suočava sa zna-č a j n i m p o t e š k o ć a m a : one se sve o d n o s e na he t e rogenos t »e lemenata« k o j u va l j a p r i d o d a t i , že l imo li Marxov p o j a m usk lad i t i s o p i s o m »činjenica«. B u r ž o a s k i k r i t i ča r i M a r x a pri-m j e ć u j u da » p r o d u k t i v n e snage« n a p o s l j e t k u u k l j u č u j u ne s a m o t ehn i čka p o m a g a l a , nego i p r i m j e n u z n a n s t v e n e spo-z n a j e za u s a v r š e n j e i z a m j e n u za ta p o m a g a l a , te napos l j e t -ku znanos t sarnu; ne s a m o r a d n e snage nego i t e h n i č k e i kul-t u r n e nav ike l jud i , č i j a pov i j e s t i i n d u s t r i j s k a psiho-sociolo-g i ja p o k a z u j u sve više i više »snagu« i h i s t o r i j s k u i sociolo-šku s loženos t ; ne s a m o t e h n i k u , nego i o d r e đ e n u organiza-c i ju r a d a , t j . d r u š t v e n u i po l i t i čku o r g a n i z a c i j u ( z n a č a j a n je p r i m j e r toga »p lan i f ikac i j a«) , i td . Te p o t e š k o ć e n isu proiz-vo l jne i one o d r a ž a v a j u n e m o g u ć n o s t u s k l a đ i v a n j a Marxova p o j m a s k a t e g o r i j a m a soc io log i je k o j a polazi od p o p i s i v a n j a i p r i d o d a v a n j a nivoa, t ehno loškog , e k o n o m s k o g , p r avnog , d r u š t v e n o g , ps iho loškog , po l i t i čkog itd, te k o j a na osnovi tih p o p i s i v a n j a s t va r a v las t i t e h i s t o r i j s k e k l a s i f i kac i j e ( tradicio-na lna d r u š t v a i i n d u s t r i j s k a d r u š t v a , l i be ra lna d r u š t v a i cen-t r a l i s t i čko - to t a l i t a rna d r u š t v a itd.). Š to više, te su p o t e š k o ć e za nas p o k a z a t e l j b i tne razl ike oblika i zmeđu Marxova p o j m a i k a t e g o r i j a te v r s te : p o k a z a t e l j da p o j a m p ro i zvodn ih snaga n e m a n i š ta z a j e d n i č k o g s n a b r a j a n j e m te v rs te . Va l j a n a m dak le is t raži t i n jegov prav i obl ik .

Z a u s t a v l j a m o se p o n a j p r i j e na M a r x o v o j f o r m u -laciji da su t a j »nivo« ili l a j » s tupan j« — koj i z a s i g u r n o izra-ž a v a j u m o g u ć n o s t b a r e m m o g u ć e m j e r e , i m j e r e r a s t a — s m a t r a n i o b i l j e ž j e m bit i p r o i z v o d n i h snaga , pa p r e m a t o m u one m o r a j u bi t i d e f i n i r a n e kao spec i f i čnos t j e d n o g h i s to r i j -skog nač ina p r o i z v o d n j e . Opća je ide ja dak le p r i m j e d b a da sc produktivnost r ada , t j . »mje ra« tog razv i tka , poveća la u n e k i h d e s e t a k god ina i n d u s t r i j s k o g k a p i t a l i z m a više nego u p r o t e k l i m n a č i n i m a p r o i z v o d n j e , dok su » p r o d u k t i v n i odno-si«, p r a v n i i po l i t ičk i oblici očuval i r i t a m p r o m j e n e ; to isto v r i j ed i i za p r e o b r a ž a j s r e d s t a v a za r a d (oruđe) k o j i M a r x naziva » G r a d m e s s e r d e r Entvvick lung d e r m e n s c h l i c h e n Ar-

240

b e i t s k r a f t « . M a r x na d r u g i m m j e s t i m a jo š b o l j e kaže, da t a j nivo iz ravno ulazi u e k o n o m s k u ana l i zu kao p r o d u k t i v n a sna-ga rada, p r o d u k t i v n o s t r a d n e snage ( P r o d u k t i v k r a f t ) .

V i d j e t će se da u s t v a r n o s t i » p r o d u k t i v n e snage« n i su stvari. K a d bi one to bile, p r o b l e m n j i h o v a o d n o s a , nj i -hova uvoza, p a r a d o k s a l n o bi lakše r i j e š i l a b u r ž o a s k a socio-logi ja (neke »ps ihološke« p r o b l e m e k u l t u r n o g p r i l a g o đ i v a -n j a ) negoli M a r x — b u d u ć i je n j e g o v a t e o r i j a n u ž a n o d n o s , k o r e l a c i j a i z m e đ u o d r e đ e n i h p r o d u k t i v n i h snaga i o d r e đ e n o g t ipa d r u š t v a (ko j e se o d r e đ u j e p r e m a n j e g o v i m d r u š t v e n i m o d n o s i m a ) . O s t a v l j a j u ć i po s t r a n i v e r b a l n u o b m a n u s t v o r e n u p o j m o m , reći će se već da n a j z a n i m l j i v i j i vid » p r o d u k t i v n i h snaga« više n i j e n j i h o v o n a b r a j a n j e ili n j i h o v o s l agan je , nego ritani ili tempo n j i h o v a razvo ja , j e r j e t a j r i t a m i z ravno ve-zan uz p r i r o d u p r o i z v o d n i h o d n o s a i s t r u k t u r u n a č i n a pro-i zvodn je . Ono š to je M a r x p o k a z a o u Kapitalu i na š to smje -r a j u p o z n a t e r ečen ice iz Manifesta, n i j e to da j e k a p i t a l i z a m oslobodio r azvo j p r o d u k t i v n i h snaga po prv i p u t i za svagda, nego to da j e k a p i t a l i z a m p r o d u k t i v n i m s n a g a m a n a m e t n u o j e d n u vrstu o d r e đ e n o g razvoja č i j i m u je r i t a m i t e m p o svoj-stven i n a m e t n u t o b l i k o m kap i t a l i s t i čkog p r o c e s a a k u m u l a -ci je . T a j t e m p o b o l j e o p i s u j e nač in p r o i z v o d n j e od nivoa j e d n o g t r e n u t k a . (»Zakon p o v e ć a n j a p ro i zvodne snage r ada ne p r i m j e n j u j e se apsolutno na kap i ta l . Za kap i t a l , ta se p r o i z v o d n o s t uvećava ne o n d a kad se može pos t i ć i ekono-m i j a na ž ivome r a d u , općen i to , nego s a m o kad je plaćenim d i j e l o m živoga r a d a m o g u ć e os tva r i t i e k o n o m i j u z n a č a j n i j u od one u p r o t e k l o m radu .« — Kap i t a l , VI, 274).

Ali s t e o r i j s k o g s t a j a l i š t a , »pro izvodne su snage« t a k o đ e r i o d n o s o d r e đ e n e v r s t e u n u t a r nač ina p r o i z v o d n j e , ili, one su također ' proizvodni odnos: i to u p r a v o o n a j koj i s a m k u š a o naznač i t i , uvodeći ga m e đ u k o n s t i t u t i v n e odnose s t r u k t u r e »kombinac i j e« , o s i m o d n o s a »vlasništva«, o n a j od-nos 5 ( s t va rno p r i s v a j a n j e ) , m e đ u i s t im e l e m e n t i m a : sred-s tva za p r o i z v o d n j u — n e p o s r e d n e p ro izvođače , t j . »ne-radni-ke«, t j . ne-najamnike u o k v i r u kap i t a l i s t i čkog n a č i n a proiz-vodn je . J a b ih sada h t io p o k a z a t i da je r i j e č o d i s t a o j e d n o m odnosu, kažimo t o č n i j e o p r o i z v o d n o m o d n o s u , povodeć i se za analizom onih poglavl ja Kapitala koja su posvećena me-t o d a m a n a s t a n k a re la t ivnog viška v r i j ednos t i ; i s t o v r e m e n o će se b o l j e u v i d j e t i u č e m u je d i f e r e n c i j a l n a anal iza obl ika .

M a r x o v a se anal iza p ro t eže na tri pog lav l j a Kapi-tala ( kn j iga I, pogl . 13, 14, 15 f r . izd.) k o j a su p o s v e ć e n a obli-c ima k o o p e r a c i j e u m a n u f a k t u r i i k r u p n o j i n d u s t r i j i , te pri-j e lazu s j e d n e n a d r u g u k o j i vrši » i n d u s t r i j s k a revo luc i ja« . No i a j je r azv i t ak n e r a z u m l j i v ne u z m e m o li s j e d n e s t r a n e u obz i r d e f i n i c i j u p r o c e s a r a d a ( k n j . I, pcgl . 7), a s d r u g e s t r a n e pog lav l j e 16, I k n j i g e (Apsolutni i relativni višak vrijed-nosti).

16 Kako čitati Kapital 241

Pr i je laz s m a n u f a k t u r e na k r u p n u i n d u s t r i j u na-j a v l j u j e o n o š to M a r x naziva »spec i f i čn im n a č i n o m proizvod-nje« u kap i t a l i zmu , ili još » s t v a r n o m s u p s u m p c i j o m « r a d a kap i t a lu . D r u g a č i j e rečeno , k r u p n a i n d u s t r i j a d a j e n a š e m u o d n o s u obl ik koj i o r g a n s k i p r i p a d a k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e .

»Kapi ta l p o n a j p r i j e sebi p r i s v a j a r a d u t e h n i č k i m u v j e t i m a h i s t o r i j s k o g r azvo ja . On n e p o s r e d n o ne p r eob raža -va nač in p r o i z v o d n j e . P o j a v a viška v r i j e d n o s t i , u ob l iku u k o j e m je r a z m a t r a n a p r e t h o d n o , o b i č n i m p r o d u ž e n i m d a n o m , nezav isna j e o svako j p r o m j e n i u nač inu na ko j i se proizvodi« (Kapital, I, 303).

»Pojava r e l a t ivnog viška v r i j e d n o s t i r evo luc ion i r a kroz t ehn i čke p o s t u p k e r a d a i ob l ike d r u š t v e n o g a g rup i ra -n j a (die gese l l s cha f t l i chen G r u p p i e r u n g e n ) . Ona dak le p re t -p o s t a v l j a jedan specifično kapitalistički način proizvodnje koj i ima v las t i te m e t o d e , s r e d s t v a i u v j e t e . T a j nač in proiz-v o d n j e o b l i k u j e se p r i r o d n o i u s a v r š a v a s a m o na osnovi for-m a l n e s u p s u m p c i j e r a d a kap i t a lu . Stvarna supsumpcija rada kapitalu n a d o m j e š t a dak le f o r m a l n u s u p s u m p c i j u . « (Pr. s n j e m . izck, t om I, p. 535)

R a z m a t r a n j a k o j a s l i j ede mogu se uzet i kao tu-m a č e n j e t ih t eks tova .

T o m r az l i kom f o r m a l n e i »s tvarne« s u p s u m p c i j e , mi u t v r đ u j e m o p o n a j p r i j e p o s t a j a n j e k r o n o l o š k o g rascjepa u f o r m a c i j i razl ič i t ih e l e m e n a t a s t r u k t u r e : kap i ta l kao »dru-š tveni odnos« , t j . k a p i t a l i s t i č k o v l a sn i š tvo n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u pos to j i p r i j e i nezav i sno o »s tva rno j« s u p s u m p -ciji , t j . o s p e c i f i č n o m ob l iku našeg o d n o s a ( s t va rno pr isva-j a n j e ) ko j i odgova ra k a p i t a l i s t i č k o m nač inu p r o i z v o d n j e . Po-j a š n j e n j e toga r a s c j e p a i m o g u ć n o s t t akv ih r a s c j e p a općeni-to, vode nas t eor i j i oblika prijelaza j e d n o g nač ina proizvod-n j e u d rug i , koj i p r i v r e m e n o o s t a v l j a m po s t r an i . Z a d r ž a v a m s a m o o v a j : ob ičan , čisti k r o n o l o š k i r a s c j e p nevažan je za teo-r i j u ko ju mi p r o u č a v a m o ; »s inkron i j a« u k o j o j je dan t a j pojam nač ina p r o i z v o d n j e , u k i d a p o t p u n o i j e d n o s t a v n o t a j vid t e m p o r a l n o s t i , te iz t e o r i j e h i s t o r i j e i s k l j u č u j e dak le sva-ki obl ik m e h a n i c i s t i č k e misl i v r e m e n a ( p r e m a k o j o j i s tom \ r e m e n u p r i p a d a ono š to je na i s t o m e s t u p n j u na k r o n o l o š k o j tabeli s l agan ja ) . Me s a m o da p o s t o j i r a s c j e p i zmeđu p o j a v e kap i t a l i s t i čkog v lasniš tva s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i »indu-s t r i j s k e revoluci je« , nego se i s a m a i n d u s t r i j s k a r evo luc i j a prekida od j edne do d r u g e g r a n e p r o i z v o d n j e . T e o r i j a ukida i t a j d rug i r a sc j ep . U j e d n o j j e d i n o j g r an i ono se nastavlja u z a s t o p n i m z a m j e n j i v a n j e m r u č n o g r a d a » m e h a n i č k i m « , č i j i se r i t a m p o k o r a v a s t r u k t u r a l n i m i k o n j u n k t u r n i m e k o n o m -sk im p o t r e b a m a ; p r e m d a se t a j »pri jelaz« ko j i tu u z i m a m o kao p r e d m e t , j av l j a kao t e n d e n c i j a u o n o m z n a č e n j u ko j e tom p o j m u p r i d a j e Marx , t j . kao s t r u k t u r a l n o v lasn i š tvo ka-

242

p i t a l i s t i čkcg n a č i n a p r o i z v o d n j e , kao bi t » p r o d u k t i v n i h sna-ga« u k a p i t a l i s t i č k o m nač inu p r o i z v o d n j e , t j . n e p r e k i d n o u pokušaju prijelaza s r u č n o g na m e h a n i č k i r a d .

P o d s j e t i m o od čega se s a s to j i t a j p r i j e l az s manu-f a k t u r e na k r u p n u i n d u s t r i j u .

O b j e se j a v l j a j u kao oblici kooperacije i z m e đ u rad-n ika ( n e p o s r e d n i p ro izvođač i ) , i ta je k o o p e r a c i j a m o g u ć a s a m o na osnovi n j i h o v e p o d r e đ e n o s t i k a p i t a l u k o j i ih sve kor i s t i i s t odobno . O b j e dak le s a č i n j a v a j u ono š to bi se moglo nazvat i o r g a n i z m i m a p r o i z v o d n j e , s t v a r a j u »kolek t ivnog rad-nika«: p r o c e s r a d a ko j i se d e f i n i r a i s p o r u k o m proizvoda ograničene uporabe (bila ona p r o d u k t i v n a ili i nd iv idua lna po-t r o š n j a ) , t raži i n t e r v e n i r a n j e više r a d n i k a na osnovi specif ič-nog ob l ika o rgan izac i j e . M a n u f a k t u r a i k r u p n a i n d u s t r i j a pro-tive se t a k o j e d n a k o i n d i v i d u a l n o m z a n a t u . Ipak među njima ne postoji prava razlika.

Oblici svake k o o p e r a c i j e m o g u bi t i ili j e d n o s t a v n i ili s loženi : u j e d n o s t a v n o j k o o p e r a c i j i r i j e č j e o j uks t apoz i -c i j i r a d n i k a i o p e r a c i j a . » N a d o p u n j a v a j u ć i se u z a j a m n o , rad-nici r a d e i s to ili slično.« T a j ob l ik k o o p e r a c i j e s u s r e ć e m o još uv i j ek , n a r o č i t o u p o l j o p r i v r e d i . U rad ion ic i m a j s t o r a ko rpo-rac i je , r a d p o m o ć n i k a o b i č n a j e k o o p e r a c i j a , i to n a j č e š ć e . J e d n a k o je i u p r i m i t i v n i m ob l i c ima m a n u f a k t u r e ko j i obr t -n ike n a p r o s t o o k u p l j a j u oko j e d i n s t v e n o g r a d n o g m j e s t a . S ložena j e k o o p e r a c i j a n a p r o t i v i s p r e p l i t a n j e r a d a . Operaci -je k o j e vrš i svaki p o j e d i n i r a d n i k , bile one u z a s t o p n e ili isto-dobne , n a d o p u n j u j u se i s a m o z a j e d n o čine sv ršen i p ro izvod . T a j obl ik k o o p e r a c i j e (ko j i u n e k i m g r a n a m a s u s r e ć e m o već davno , kao n p r . u m e t a l u r g i j i ) p r e d s t a v l j a bit manufakturne podjele rada: jedan isti r ad di je l i se m e đ u r a d n i k e (to se sve do 18. s t o l j e ća nazivalo j e d n i m »dje lom«, j e d n i m »proiz-vodom«) .

N a r a v n o , raz l ič i to može bi t i p o d r i j e t l o te p o d j e l e . Orra čes to može pro iz laz i t i iz p r a v e »pocijele«, kad su s ložene o p e r a c i j e j ednog is tog o b r t a p o d i j e l j e n e i zmeđu razl ič i t ih r a d n i k a ko j i se t a d a s p e c i j a l i z i r a j u za j e d a n d j e l o m i č n i po-sao; one m o g u pro iz laz i t i iz s p a j a n j a više raz l ič i t ih pos lova koji su podređeni proizvodnji jednog upotrebnog proizvoda u k o j o j svi s u d j e l u j u , a sve se te izvedbe n a k n a d n o m i j e n j a j u u p o d i j e l j e n e r a d o v e . M a r x ana l iz i ra dva p r i m j e r a (proizvod-n j u igala i kočija) ko j i ovise o fizičkim svojstvima p r o d u k t a , ali t a j p r o c e s n a s t a n k a posve iščezava u r ezu l t a tu , a t a j j e r ezu l t a t p o d j e l a r a d a is tog obl ika . N jegov osnovn i p r i nc ip či j i ć e m o z n a č a j uv id j e t i , jes i mogućnost da se pojedine iz-vedbe izvrše ručno1. Sve p r e d n o s t i m a n u f a k t u r s k e p o d j e l e

! Tu se moramo poslužili općim pojmom d jela., ne ograničavajući se na djeto ruku , premda je ona glavni organ nego u smislu tada cjelokup-nog psiho-fiziološkog organizma, f s to lako po jam »stroj',: ne treba uzimati u smi-slu s t ro ja kao mehanizma.

243

r a d a pro iz laze iz r ac iona l i zac i j e k o j a s v a k o j p a r c i j a l n o j ope-rac i j i o m o g u ć a v a n j e n o i z d v a j a n j e i spec i j a l i z ac i j u radnika", p o b o l j š a n j e p o k r e t a i o r u đ a , u v e ć a n j e b rz ine i td , p o t r e b n o je dak le da ta o p e r a c i j a p o s t a n e s t v a r n o m o g u ć a , da svaka o p e r a c i j a b u d e što j e m o g u ć e j e d n o s t a v n i j e ind iv idua l i z i r ana . N a m j e s t o r a s c j e p a , mi o t k r i v a m o k o n t i n u i t e t i z m e đ u obr tn i -ka i m a n u f a k t u r e : m a n u f a k t u r n a p o d j e l a r a d a j a v l j a se kao p r o d u ž e n j e ana l i t i čkog k r e t a n j a spec i j a l i zac i j e svo j s t vene o b r t n i k u , k o j a se i s t o d o b n o odnos i na u s a v r š a v a n j e t ehn i čk ih o p e r a c i j a i na ps iho-f iz ićka o b i l j e ž j a r a d n e snage r a d n i k a . To su s a m o dva vida, dva lica j e d n o g is tog razvo ja .

M a n u f a k t u r a r ad ika l i z i r a tek do k r a j n o s t i pose-bn i k a r a k t e r o b r t n i š t v a k o j e p r e d s t a v l j a jedinstvo radne sna-ge i sredstva za rad. S r e d s t v o za r a d (alat), s j e d n e s t r a n e , m o r a bi t i p r i l a g o đ e n o l j u d s k o m o r g a n i z m u , d o k s d r u g e s tra-ne alat p r e s t a j e bi t i t e h n i č k o p o m a g a l o u r u k a m a on ih ko j i ga ne z n a j u kor i s t i t i : n j e g o v a s t v a r n a ko r i s t zadob iva od rad-n ika s v e u k u p n o s t f iz ičkih i i n t e l e k t u a l n i h kva l i t e t a , u k u p n o s t k u l t u r n i h nav ika ( e m p i r i j s k o p o z n a v a n j e m a t e r i j a l a , r u č n i p o k r e t i ko j i idu sve do t a j n e z a n a t l i j e itd.). E t o zaš to j e obr t -n ik čv r s to vezan uz svo j n a u k . »Tehnika« p r i j e i n d u s t r i j s k e revo luc i j e n e r a z r j e š i v o j e jedinstvo s r e d s t v a za r ad , ili a la ta , i radnika ko j i ga kroz u p o t r e b u i n a v i k u rab i . T e h n i k a j e u osnovi ind iv idua lna , č a k i ako j e o r g a n i z a c i j a r a d a kolekt iv-na. M a n u f a k t u r a čuva te z n a č a j k e te ih t j e r a do k r a j n o s t i : p o t e š k o ć e k o j e i s k r s a v a j u već na p o č e t k u p o d i j e l j e n a r ada , pro iz laze u p r a v o iz toga š to ona čuva p o d u d a r n o s t tehničkog procesa ko j i o p e r a c i j e čini sve više i z d i f e r e n c i r a n i m , pri la-g o đ e n i m m a t e r i j a l u , a p ro i zvode sve m n o g o b r o j n i j i m i raz-no l ik i j im (sa sve m a n j i m v i š eznačnos t ima ) , te antropološkog procesa ko j i i nd iv idua lne s p o s o b n o s t i sve više spec i ja l iz i ra . O r u đ e i r a d n i k p o s t a j u dio j e d n o g i is tog k r e t a n j a .

Glavna je p o s l j e d i c a tog n e p o s r e d n o g j e d i n s t v a ono š to Mar.\ naziva » r a d o m kao r e g u l a t i v n i m p r i n c i p o m dru-š tvene p ro i zvodn je« , š to znači da k o o p e r a c i j a r a d n i k e u ma-n u f a k t u r i p o s t a v l j a u o d r e đ e n odnos , i s a m o p o m o ć u n j i h i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . To se j a s n o uv iđa p r o m a t r a j u li se sile k o j i m a se m o r a p o k o r i t i k o n s t i t u i r a n j e »o rgan i zama pro-dukc i j e« u o n o m u šio se odnos i na o m j e r r a d n i k a uze t ih u razl ič i te sv rhe : n j i h d i k t i r a r a d n a snaga . Bit će p o t r e b n o em-p i r i j sk i pos tav i t i b r o j r u č n i h o p e r a c i j a na k o j e j e k o r i s n i j e pod i je l i l i rad , te b r o j r a d n i k a od k o j i h svaki i m a svo j pose-b a n z a d a t a k , t ako da svi v r še p o s a o u k o n t i n u i t e t u . T a k o se s t va r a grupa- jec i ins tvo k o j e se pa ra l i z i r a č im n e d o s t a j e j e d a n n j e n č lan , u p r a v o kao š to će o b r t n i k b i t i u m r t v l j e n u konti-n u i t e t u svog r a d n o g p rocesa ako s bi lo k o j e g raz loga ne bi m o g a o obav i t i j e d n u od o p e r a c i j a p o t r e b n i h za d o v r š e n j e svog p ro izvoda (vidi Kapital, I I , 37).

244

N a d o m j e š t a j u ć i l j u d s k u s n a g u u ulozi nosioca oru-đa, t j . u k i d a j u ć i n j e g o v izravni dod i r s p r e d m e t o m r a d a , s t r o j izaziva p o t p u n u p r o m j e n u o d n o s a i z m e đ u r a d n i k a i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . Odsacl obavijest o p r e d m e t u r a d a neće više ovisi t i o k u l t u r n i m o b i l j e ž j i m a s t e č e n i m r a d n o m snagom, nego će bi t i o d r e đ e n a o b l i k o m i n s t r u m e n t a p r o i z v o d n j e i me-h a n i z m o m n j e g o v a f u n k c i o n i r a n j a . Osnovn i p r i nc ip organiza-c i je r a d a p o s t a j e neophodnost koliko je god moguće kom-pletnijeg naclomještavanja r a d a strojem. S t r o j - o r u đ e čini or-g a n i z a c i j u p r o i z v o d n j e p o t p u n o nezav i snom o k a r a k t e r u l jud-ske r a d n e snage : j e d n a k o , s r eds tvo za r a d i r a d n i k , p o t p u n o o d i j e l j e n i , raz l ič i to se r a z v i j a j u . P r i j a š n j i j e o d n o s o b r n u t : n a m j e s t o da se i n s t r u m e n t i n u ž n o p r i l agode l j u d s k o m orga-n izmu , o r g a n i z a m j e t a j ko j i se m o r a p r i l agodi t i i n s t r u m e n t u .

To o d v a j a n j e o m o g u ć u j e s t v a r a n j e j e d i n s t v a jed-ne p o t p u n o d r u g a č i j e v rs te , jedinstva sredstva za rad i pred-meta rada. S t r o j - o r u đ e , kaže Mara , o m o g u ć a v a s t v a r a n j e »ma-t e r i j a l n o nezav isne okosn i ce s a m i h r adn ika« (Kapital, I I , 56).

O r g a n i z a m p r o i z v o d n j e sad više n i j e u d r u ž i v a n j e o d r e đ e n o g b r o j a r a d n i k a , nego s k u p s t r o j e v a k o j e može upo-t r i j eb i t i b i lo ko j i r a d n i k . »Tehnika« će o d s a d bi t i sveukup-nos t o d r e đ e n i h m a t e r i j a l a i i n s t r u m e n a t a r a d a ko j i se, spo-z n a j o m n j i h o v i h f iz ičkih kva l i t e ta , o d n o s e p r e m a d r u g o m , kao i kva l i t e t a n j i h o v a s i s t ema . P roces p r o i z v o d n j e p r o m a t r a se i zdvo jeno kao prirodni p r o c e s r ada ; on u n u t a r e l e m e n a t a p r o c e s a r a d a u s p o s t a v l j a j e d n u r e l a t i vno a u t o n o m n u potc je -linu. To se j e d i n s t v o izražava u po jav i t ehnolog i je , t j . p r im-j e n i p r i r o d n i h z n a n o s t i na t e h n i k u p r o i z v o d n j e . Ali ta je pri-m j e n a m o g u ć a tek na osnovi o b j e k t i v n o g j e d i n s t v a sredstava za proizvodnju ( s r eds tva za r a d i p r e d m e t r ada ) u p r o c e s u rada .

Kolek t ivn i r a d n i k dobiva t ada o d r e đ e n j e po ono-m u š to M a r a d e f i n i r a » p o d r u š t v o v l j e n i m radom«. To ta l i t e t u v j e t a je m o g u ć s a m o a k o p r o c e s p o j e d i n a č n o g a r a d a (u ko-j e m u se s t v a r a o d r e đ e n i u p o t r e b n i p r e d m e t ) stvarno popri-ma, ne kao p a r c i j a l n i p r o c e s rada , e l e m e n t d r u š t v e n e proiz-v o d n j e u n j e n o j c je l in i . U n jegovu anal izu (u anal izu n jegove t ehn i čke pod j e l e ) v a l j a u k l j u č i t i intelektualni rad ko j i s tva ra s p o z n a j u , a n j e n a je p r i m j e n a j e d a n takav p r o c e s r a d a . To š to j e t a j p r o d u k t i n t e l e k t u a l n o g r a d a , znanos t , sa s t a j a l i š t a kap i t a l i s t e bezrazložan e l e m e n t (što inače n i j e tako) i š t o se jav l ja kao d a r d r u š t v a , d rug i j e p r o b l e m koj i ne ulazi u ana-lizu p r o c e s a r a d a . J e d n a k o t ako , s k u p r ad ion i ca ili t vo rn ica u k o j i m a se p r i m j e n j u j e ista t ehn ika , nezav i sno o p o d j e l a m a v lasn iš tva , teži da p o s t a n e n j e n o p o l j e p r i m j e n e i i skus tva , čineći t ako ono š to M a r a naziva » p r a k t i č k i m i s k u s t v o m veli-kog r a z m j e r a « :

»Jedino i skus tvo ko lek t ivnog r a d n i k a o t k r i v a i po-k a z u j e . . . k a k o v a l j a n a j j e d n o s t a v n i j e p r i m i j e n i t i već posto-

245

j eća o tk r i ća , k a k v e p r a k t i č k e t e š k o ć e va l j a p r e m o s t i t i u rea-l i z i r a n j u t eo r i j e , u n j e n o j p r i m j e n i u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , itd.« (Kapital, VI, 121).

V i d i m o z a t i m da p r e o b r a ž a j o d n o s a i z m e đ u ele-m e n a t a k o m b i n a c i j e ima za p o s l j e d i c u p r e o b r a ž a j p r i r o d e s a m i h t ih e l e m e n a t a . T a j »kolekt ivni r adn ik« , ko j i je u od-n o s u s j e d i n s t v o m s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , sad je pojedinac p o t p u n o razl iči t od onoga k o j i je s d r u g i m s r e d s t v i m a za r a d č inio k a r a k t e r i s t i č n o j ed ins tvo o b r t n i č k o - m a n u f a k t u r s k o g r a d a ; is to je t a k o o d r e đ e n j e » p r o d u k t i v n o g r a d n i k a « p romi -jen i lo o s n o v u :

»Polazeći od t r e n u t k a . . . kad j e ind iv idua ln i pro-izvod p r e t v o r e n u d r u š t v e n i , u p ro izvod ko l ek t i vnog r a d n i k a č i j i razl ič i t i č lanovi s u d j e l u j u u o b r a đ i v a n j u s i rov ine na razli-č i t im s t u p n j e v i m a , b l izu ili da l j e , č a k u c i je los t i , n u ž n o se p r o š i r u j u o d r e đ e n j a produktivnog rada, k a o i radnika koji proizvodi. Da bi o v a j b io p r o d u k t i v a n , više n i j e p o t r e b n o da s a m r a d i na pos lu , nego j e d o v o l j a n o r g a n k o l e k t i v n o g rad-n ika ili da u n j e m u vrši n e k u f u n k c i j u . P r v o b i t n o o d r e đ e n j e p r o d u k t i v n o g r ada , p ro iz i š lo iz s a m e p r i r o d e m a t e r i j a l n e pro-i zvodn je , o s t a j e u v i j e k na snazi p u t e m o d n o s a ko lek t ivnog r a d n i k a k o j i se s m a t r a j e d n o m o s o b o m , ali ono se ne pri-m j e n j u j e na svakog tog č l ana uze tog p o j e d i n a č n o « 1 (Kapital, I I , 183—184).

U n a š o j p s e u d o - k o m b i n a t o r i c i to n i su d a k l e u stva-ri isti »konkre tn i« elementi k o j e n a l a z i m o od j e d n e p r o m j e -ne do d ruge . N j i h o v o se s v o j s t v o više ne d e f i n i r a o b i č n i m m j e s t o m , nego kao svaki p u t raz l ič i ta posljedica strukture, t j . k o m b i n a c i j e k o j a čini nač in p r o i z v o d n j e . Uzeo s a m t a j odnos kao p r i m j e r , b u d u ć i da ga p o k r e ć e ana l iza Kapitala, ali j e j a s n o da bi se anal iza tog is tog t ipa mogla p roves t i i 0 ob l i c ima vlasništva, ne u p r a v o m smi s lu r i ječ i , nego u zna-č e n j u proizvodnih odnosa k o j e p r a v n i odnos i p o s t a v l j a j u i f o r m a l i z i r a j u . M a r x u k a z u j e na n j i h o v o z n a č e n j e u tekstovi-ma Geneze kapitalističke zemljišne rente (Kapital, k n j . I I I ) 1 u Ranijim oblicima . . . (Grundrisse), razl ikujući p r i t o m ne-p r e s t a n o obl ik »vlasništva« i » p o s j e d o v a n j a « . N j e g o v e indi-

: Ovo određenje u Kapitalu prati jedno drugo, te kaže da je određen je produkt ivnog radnika", u kapital is t ičkom načinu proizvodnje istodobno, ogra-

ničeno na na jamnog radnika koji za kapital is tu odgovara p romican ju prom-jenljivog kapitala . Ta dva nasupro tna k re t an ja (ekstenzi ja-ograničenje) ne iskl ju-ču ju se ili ne p ro tu r j eče sebi." Svako od nj ih odgovara jednom od dva odnosa načina pro izvodnje , točnije, od ređen ju jednog elementa — neposredni proizvođać — u odnosu na svaki od dva odnosa p rema specifičnom obliku koji ta j zauzima LI kapital is t ičkom načinu proizvodnje . U ovom koji smo uzeli kao p redmet p rou-čavanja , element (radnik) koji p o s j e d u j e sposobnost s tvarnog pokre t an ja društve-nih sredstava proizvodnje sastavljen j e dakle ne samo od radnika, na jamnika , ne-najamnika ( intelektualni radnic i ) , nego i od samih kapital ista ukoliko ovi imaju funkc i ju nadzora i organizacije. To dvos t ruko kre tan je nači ćemo (eksten-zija-ograničenje) u toku ovoga izlaganja, kad će se analizirati specifična vrsta razvitka proizvodnih snaga u kapi tal is t ičkom načinu proizvodnje i h i s to r i j ska tendenci ja načina proizvodnje .

246

kac i j e d o s t a t n o p o k a z u j u da će se p r o n a ć i t ako s loženi oblici kao oni k o j e on is t iče u p o v o d u s t v a r n o g p r i s v a j a n j a 3 .

RAZVOJ I ZAMJENA

Pr i j e nego š to i zvučemo z a d n j e z a k l j u č k e iz te anal ize, p o t r e b n o j e p o k a z a t i da ona ovisi o k r i t e r i j i m a dife-r e n c i j a c i j e ob l ika ko j i su sad ržan i u def in ic i j i procesa rada.

»Evo j e d n o s t a v n i h e l e m e n a t a (die e i n f a c h e n Mo-men te ) na k o j e se r a s t a v l j a p r o c e s r a d a : 1. o s o b n a d j e l a t n o s t č o v j e k o v a , ili t o č n i j e r e č e n o r a d (z \veckmass ige Ta t igke i t ) ; 2. p r e d m e t na ko j i se d j e l u j e r a d o m (Gegens tand) ; 3. sred-stvo k o j i m se d j e l u j e (Mittel).« (Kapital, I, 181).

Od M a r x o v e anal ize i n d u s t r i j s k e r evo luc i j e zadr-ž a v a m o ono š to je r a z l i k u j e od d r u g i h p o j a š n j e n j a is tog »fe-n o m e n a « : to š to j e p o d r i j e t l o t ehn i čk ih i d r u š t v e n i h p r o m j e -na p r i d a o u v o đ e n j u stroja-oruda, kao z a m j e n i za čov jeka kao nos ioca o r u đ a , u m j e s t o da ga p r i d o d a u v o đ e n j u novih izvora energije ( p a r n o m s t r o j u ) , kao z a m j e n i za č o v j e k a kao p o k r e t n e sile. I p a k , on se ne z a u s t a v l j a čes to na t e o r i j s k o m izrazu tog p o d r i j e t l a k o j e je s a d r ž a n o u de f in ic i j i p rocesa r a d a . I n d u s t r i j s k u r e v o l u c i j u (pr i je laz s m a n u f a k t u r e na kru-pnu i n d u s t r i j u ) m o ž e m o od red i t i s p o m o ć u tih p o j m o v a kao transformaciju njihova odnosa n a k o n z a m j e n e s r e d s t v a za rad . P o n a v l j a j u ć i ono š to s a m već p r i j e r e k a o r e z i m i r a j u ć i Marxa o to j t r a n s f o r m a c i j i , n j u bi se moglo p r eds t av i t i kao s l i j ed dva »oblika m a t e r i j a l n e egzis tenci je« p r o c e s a rada ' :

— j e d i n s t v o s r e d s t v a za r ad i r a d n e snage , — jed ins tvo s r e d s t v a za r ad i p r e d m e t a r ada ;

u s v a k o m j e s l u č a j u s l ika o d n o s a i zmeđu tri e l e m e n t a odre-đena p o t p u n o p o d s k u p o m koj i p o s j e d u j e v las t i to j ed in s tvo i r e l a t ivnu a u t o n o m i j u :

. , j j ed ins tvo m a š i n i z m a , — p r e d m e t r a d a ( - t e I m o l o g i j a

s r e d s t v o za r a d r a d n a snaga (»d je l a tnos t« )

jed ins tvo o b r t n i š t v a (i m a n u f a k t u r e )

Ulogu \ i a sn i š t \ a nad sredstvima za proiz\od.nju mogu preuzeti pojedinci, kolektivi, s tvarni ili nestvarni predstavnici kolektiva" itd.: ona se može l'a\i(i u iednom obliku ili supro tno , udvostručit i — »vlasništvo« i »posjedova-nje«. itd.. ; Sredstvo za rad u mašinizmu popr ima oblik mater i ja lne egzistencije (ma-terielle Existenz\veise) u kojem ovisi zamjena l judske snage pr i rodnom zamjenom i rut ine svjesnom p r imjenom "znanosti« (Kapital, I I , 71).

247

N a m a h se p o k a z u j e da t r i p o j m a de f in i c i j e proce-sa r a d a n e m a j u n i š ta z a j e d n i č k o g s a p s t r a k c i j o m e m p i r i j s k e d e s k r i p c i j e ( sub j ek t , o b j e k t , »pos r edovan j e« ) k o j u j e mogu-će i d r u g a č i j e p roves t i , u m e ć u ć i i d r u g e e l e m e n t e . Oni n i su izvedeni iz anal ize dva u z a s t o p n a ob l ika o d n o s a , nego ga oni o m o g u ć u j u .

K r e t a n j e od j e d n o g ob l ika do d r u g o g m o g u ć e je t ako p o t p u n o ana l iz i ra t i , ne kao obično ukidanje strukture ( o d v a j a n j e r a d n i k a od s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) , nego kao prijelaz jedne strukture u drugu; ne više kao s t v a r a n j e ex nihilo j e d n e s t r u k t u r e , p r e m d a p r v o b i t n e ( j ed in s tvo p r e d m e -ta i nač ina r a d a u j e d n o m s i s t e m u f iz ičkih i n t e r a k c i j a ) (ili k a o a k o i d e n t a l n o f o r m i r a n j e te s t r u k t u r e u s k l a đ i v a n j e m dvi-j u a p s t r a k c i j a — »znanost i« i » tehnike«) : j e r izmijenili su se oblici procesa rada. Novi s u s t a v p r o i z v o d n i h snaga , č i j i je glavni p r i m j e r k a p i t a l i s t i č k a m e h a n i č k a k r u p n a indus t r i -ja , n i j e ci l j ni a p s o l u t n i k o r i j e n , nego r e o r g a n i z a c i j a cjelo-k u p n o g a sus t ava , o d n o s a s t v a r n o g p r i s v a j a n j a p r i r o d e , »pro-d u k t i v n i h snaga«.

Ali i s t o d o b n o se j a s n o p o k a z u j e da ta p r o m j e n a ob l i ka n i j e ni na ko j i nač in m o g l a sebi p r o t u m a č i t i l i n e a r n o k r e t a n j e r azvo ja , kao filijacija. T a k v a f i l i j a c i j a p o s t o j i izme-đu o b r t a i m a n u f a k t u r e , j e r , kao š to s m o vid je l i , m a n u f a k -t u r u m o ž e m o , sa s t a j a l i š t a k o j e nas z a n i m a , s m a t r a t i za na-s t a v a k k r e t a n j a svo j s tvenog o b r t u , ko j i čuva sva n j e g o v a obi-l j ež ja . Ali s t r o j ko j i z a m j e n j u j e a la t i o b r a z o v a n u i speci ja-l i z i ranu r a d n u snagu , n i j e p ro izvod evo luc i j e te c je l ine . On s a m o i m a isto mjesto. Ono p r i j a š n j i s i s t e m z a m j e n j u j e d ru -g im s i s t e m o m : n e m a k o n t i n u i t e t a m e đ u e l e m e n t i m a ili poje-d inc ima , nego m e đ u f u n k c i j a m a . Ta v r s t a p r e o b r a ž a j a mog la bi se nazva t i o p ć i m i m e n o m zamjene.

M o r a m tu uč in i t i j e d n u d i g r e s i j u k o j a n i j e slu-č a j n a , r a z m a t r a j u ć i v r s t u r a s u đ i v a n j a o t o j vr lo z a n i m l j i v o j i n e o b i č n o j m e t o d i k o j u j e ko r i s t i o F r e u d u t e k s t o v i m a o po-vijesti libida ( posebno u Tri ogleda o t eo r i j i s eksua lnos t i ) . Ana log i j a j e dos t a točna i to o p r a v d a n i j a , p o m i s l i m o li na s r o d n o s t ideo lošk ih s i t u a c i j a u k o j i m a , p ro t iv k o j i h , M a r x i Freud m o r a j u izgradi t i svoje teorije, p o n e k a d u s a m i m poj-m o v i m a t ih ideo log i ja . V ladav ina j e evolucionizma t a k o đ e r m o ć n a u p o v i j e s n o j z n a n o s t i kao i u »psihologi j i« . P o j m o v i k o j e u p o t r e b l j a v a F r e u d u Tri ogleda vode p s i h o l o š k o m evolu-c ion izmu , u p r a v o kao i Marxov i p o j m o v i : » s t u p a n j « , » s t u p a n j razvoja« p r o d u k t i v n i h snaga , vode h i s t o r i j s k o m evolucioni-z m u (u P r e d g o v o r u Prilogu M a r x govor i o z a m j e n i p o s t o j e ć i h d r u š t v e n i h o d n o s a »novim« i » n a d m o ć n i j i m « o d n o s i m a ) . Me-ne tu ne z a n i m a (buduć i da u t o m n e m a n e j a s n o ć e ) artikula-cija p r e d m e t a ps ihoana l i ze i h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a , ne-go m o g u ć n o s t o t k r i v a n j a epistemoloških analogija i z m e đ u M a r x o v a i F r e u d o v a t e o r i j s k o g z d a n j a .

248

S j e d n e s t r a n e , mi od i s ta na l az imo u F r e u d o v i m t e k s t o v i m a c i je lu j e d n u b io lošku ili kvaz ib io lošku t e o r i j u sta-dija razvoja l ib ida ( seksua ln i nagon) , p r o b l e m a t i k u nas l j ed-n ih i s t e č e n i h svo j s t ava , »klice« č i j i će se r azvo j k r e t a t i u u z a s t o p n i m s t a d i j i m a . N a l a z i m o t e o r i j u r azvo ja i n j e n i h pri-j e l azn ih s t u p n j e v a , š to i s t o d o b n o o m o g u ć a v a t e o r i j u patolo-škog kao f i k s i r a n j e uz j e d a n s t a d i j r a z v o j a ili v r a ć a n j e t om s t a d i j u (ali je v r a ć a n j e s a m o o t k r i v a n j e f i k s i r a n j a ) i td.

Ali s o b z i r o m na to š io će to bi t i i s t i n ska evolu-c ion i s t i čka t eo r i j a , i u n j e n i m p r a v i m p o j m o v i m a , mi s dru-ge s t r a n e na l az imo n e š t o sasv im d rugo .

Na p r i m j e r u t e k s t u p o p u t ovoga : »Neizb ježno j e j e d n o t e ško p i t a n j e , p i t a n j e kr i te-

r i j a u t v r đ i v a n j a s e k s u a l n i h m a n i f e s t a c i j a u d j e t e t a . Čini m i se da n a m povezanost fenomena k o j u o s v j e t l j a v a ps ihoanal i -za dozvo l j ava reći k a k o je s i s a n j e s e k s u a l n i čin i u n j e m u m o ž e m o p r o n a ć i b i t n a o b i l j e ž j a d j e č j e seksua lnos t i« (Tri ogle-da,, p. 73)3.

To j e j e d a n od izraza F r e u d o v a r a s u đ i v a n j a k o j a on u t o j s t u d i j i p o o p ć a v a , a ogleda se u t o m u da se od niza o rgan i z i r an ih i s p i t i v a n j a u ž i v a n j a s t vo re u z a s t o p n i oblici jed-nog te is tog s e k s u a l n o g nagona . »Taj r azvo j vodi s e k s u a l n o m životu ko j i ob i čno n a z i v a m o n o r m a l n i m u o d r a s l a čovjeka« ( t a j j e l anac s loženi j i u i z l agan ju Uvoda u psihoanalizu, bu-duć i tu F r e u d i s t o v r e m e n o u s v o j o j de f in ic i j i u p o t r e b l j a v a d j e č j u s e k s u a l n o s t i » a b n o r m a l n u « s eksua lnos t o d r a s l a čov-j eka : R a z v o j t ako vodi ili do »normalne« s eksua lnos t i , ili do p e r v e r z i j e i n e u r o z e ko j i i m a j u is to mjesto kao i »abnormal -no«). P a r a d o k s a l n o , počeci r a z v o j a su s t a d i j i ko j i i m a j u ma-n j e oč i to »seksualno« ob i l j e ž j e . Oni ga u s t v a r n o s t i popr i -m a j u tek k a d im ana l iza o t k r i j e istu funkciju, pa još više, kad se k o n t i n u i t e t , n j egova u z a s t o p n o s t može ana l i z i ra t i kao niz zamjena: z a m j e n a e rogen ih zona , t j . d i j e lova t i je la ko j i i m a j u s e k s u a l n u »vr i j ednos t« u d a n o m l ib id ina lnom sk lopu (F reud n a m kaže da n e m a gotovo n i j e d n o g d i je la t i je la koj i ne bi m o g a o bi t i u č i n j e n takv im) ; z a m j e n a b io lo šk ih funkci-ja na k o j a se p r v o t n o s e k s u a l n i nagon »os lan ja« ; z a m j e n a p r e d m e t a nagona , od onoga š to F r e u d naziva o d s u s t v o m pred-me ta , ali u p o s e b n o m m o d a l i t e t u , pa do gen i t a lnog o b j e k t a l jubav i . S v a k a od tih z a m j e n a o d g o v a r a v a r i j a c i j i o d n o s a iz-m e đ u o n o g a š to F r e u d naziva » d j e l o m i č n i m nagon ima« , t j . komponentama sloienog seksualnog nagona.

»Opazili s m o za t im da se o d r e đ e n b r o j pe rve rz i j a p r o u č a v a n do s a d a m o ž e u s p o r e d i t i s a m o ako p r e t p o s t a v i m o povezanost djelovanja n eko l i ko f a k t o r a . D o z v o l j a v a j u li ana-lizu, oni su s ložene p r i r o d e . To nas navodi na p o m i s a o da seksualni nagon sam po sebi nije obična činjenica, nego da

5 Tri ogleela u teori j i seksualnost i , navedeni su LI f rancuskom pri jevodu, kol. Idees, Gall imard, 1967.

249

ga č ine razl ič i te k o m p o n e n t e ko j e se r a s t a v l j a j u u s l u č a j u pe rve rz i j a . Kl in ičko p r o m a t r a n j e o t k r i v a t a k o đ e r nove fu-z i je . . .« (Tri ogleda, p. 49).

Svaka od tih v a r i j a c i j a s i s t em j e o rgan i zac i j e slo-ženog s e k s u a l n o g nagona , te u k l j u č u j e o d n o s p rev l a s t i ili hi-j e r a r h i j e i z m e đ u » d j e l o m i č n i h nagona« ( p r e d g e n i t a l n a ili ge-n i t a l n a o b i l j e ž j a — p r i m a t e r o g e n e gen i t a lne zone) (vidi Tri ogleda, p. 94.).

F r e u d o v a r a z m i š l j a n j a p o k a z u j u tu niz p o j m o v a koj i n e m a j u n iš ta z a j e d n i č k o g s t e o r i j o m evo luc i j e po jed in -ca, nit i s n j e g o v i m b i o l o š k i m m o d e l o m ; ta r a z m i š l j a n j a mo-r a j u istodobno odgovor i t i na dva pitanja: k a k a v j e obl ik raz-vo ja i k a k a v j e n j egov s u b j e k t ko j i se r azv i j a? ' Ta su p i t a n j a vezana uz novu d e f i n i c i j u »seksua lnos t i« ko j a je p r e d m e t ana-lize ( F r e u d se n e p r e s t a n o h v a t a u k o š t a c s p r i m j e d b a m a š to se o d n o s e na tu »eks tenz i ju« p o j m a s e k s u a l n o s t i , te ga mi je -š a j u s p r o d u ž e n j e m »genitalne« s e k s u a l n e a k t i v n o s t i n a k o n p u b e r t e t a ) . Seksualnost se naposljetku definira naprosto sli-jedom oblika u kojima je moguća analiza tih »zamjena«. Sek-s u a l n o s t je e l e m e n t o r g a n i z a c i j e d j e l o m i č n i h n a g o n a č i ja va-r i j a c i j a n a p o k o n vodi ka g e n i t a l n o j o rgan izac i j i .

Ono š to dak le o m o g u ć a v a anal izu z a m j e n a , jes t s v e u k u p n o s t t e o r i j s k i h p o j m o v a u loga k o j a j e a n a l o g n a o n o j s v e u k u p n o s t i p o j m o v a k o j i m a se d e f i n i r a p r o c e s r a d a u ana-lizi ob l ika o d n o s a s t v a r n o g p r i s v a j a n j a ( » p r o d u k t i v n e sna-ge«): a k t i v n o s t - p r e d m e t - s r e d s t v o za rad . Ti su p o j m o v i u Freu-da s u s t a v n o u p o t r e b l j e n i u Tri ogleda i p r i k a z a n i u č l a n k u o nagonima i njihovoj sudbini (Me taps iho log i j a ) : to su p o j m o v i izvor a (Quelle), po le ta (Drang) , p r e d m e t a (Objek t ) i c i l j a (Ziel) nagona . Ne rad i se, r a z u m l j i v o , o p o d u d a r a n j u i zmeđu Marko-vih i F r e u d o v i h p o j m o v a , nego o i s to j vrs t i anal ize , d a k l e o i d e n t i t e t u f u n k c i j e t ih p o j m o v a u me tod i .

S a d a b i s m o m o ž d a mogli osv i je t l i t i p r o b l e m e ko je p o s t a v l j a j u Marxovi teks tovi , p o s e b n o t e škoću k o j u M a r x os jeća u i z d v a j a n j u o d n o s a o k o j e m u s a m govor io , ili, š to je isto, u p r o m i š l j a n j u »nivoa p r o i z v o d n i h snaga« kao o d n o s a

. :-.•... ".. n u u m :az--.</i.;. p o g o -nu na području podri jet la , koie ie biolo.sko (bilo da je ri ječ o pojedincu ili n Darvinovu evoluciju možemo smjes t i t i u povijest teorija razvoja kao

• • oblik njiho' .a mjes ta uvodi no; udgovor i evolucija , rezervirana zj. \ r -' - , odi je l jena od individualno« razvoja i. O tomu bi se moglo napisati : Jedar.

•:;k;r r:.zv-i n'-.irazt:m. ; :e'. a ..!::. >: •. ; ud i \ J e : i u jedinku Nesumnjivo, uko sredine XIX stoljeća pogrešno se s m a t r a sub jek t razvoja (kao ono što sc razvija) . Ta se konstanta embrioloških preobrazbi ne može prilagoditi -površju i opsegu, (kao u razvoju) , niti s t ruk tur i odrasla čovjeka (kao u povećanju) . . . f/.van ( jednog) pseudojedinstva u t renutku (ekološkom itd.) u Darvinovu svijetu postoji u uzas topnom, gotovo min imainem ograničenju jedinstvo kont inui rane fil i jacije, u genealoškom smisli.! sve vrste imaiu isti kori jen, u j e d n o i u kvazi matemat ičkom (male e lementarne var i jac i je ) . N jome se po jašn java relativna po-s tojanost vrsta i plana organizacije: ova n i j e sups t ra t ili osnova his tor i je , nego jc n j ena posljedica« (G„ CarTguilhem, G. Lapassade, I . Piquemal. J. Ulmann: Du de-veloppement a i 'evolution au XIX sieele, Thales, t. 11, 1962). U f ro jdovskom (i marks is t ičkom) pseudorazvoju mi čak i ne susrećemo jedan takav min imum, nego imamo posla s radikalno odsutnim predegzistentnim jedinstvom, t j . s klicom ili podr i je t lom.

250

u n u t a r k o m b i n a c i j e , t j . kao odnosa proizvodnje i s to kao i ob l ika v l a sn i š tva n a d s r e d s t v i m a za p ro izvodn ju 7 .

Ta t e škoća ide u s p o r e d o s p o k u š a j e m nabrajanja p r o d u k t i v n i h snaga i n j i h o v e p o d j e l e m e đ u p r i r o d o m i l judi-ma . U t im F r e u d o v i m t e k s t o v i m a j e d n a k o na i l az imo i na for-m u l a c i j e k o j e žele s m j e s t i t i s eksua ln i nagon t ako k a k o ga o p i s u j e anal iza , u o d n o s u na b io log i ju i p s iho log i ju ; F r e u d na k r a j u d e f i n i r a nagon kao granicu i z m e đ u b io loškog i psi-ho loškog i on s a m u tu n e j a s n o ć u s m j e š t a na raz inu »izvora« nagona (vidi, Me taps iho log i j a , f r . pr . , p. 35.: »Pod izvorom n a g o n a p o d r a z u m i j e v a m o t j e lesn i p r o c e s u n e k o m o r g a n u ili d i j e lu t i je la , či j i p o d r a ž a j u p s i h i č k o m životu p r a t i nagon . Ne zna se cla li je t a j p r o c e s uv i j ek k e m i j s k e p r i r o d e . . . ispi-t i v a n j e izvora n a g o n a ne p r i p a d a više p o d r u č j u ps iho log i je , p r e m d a su t j e l e s n o p o d r i j e t l o i izvor n a g o n a o d l u č a n e l emen t za s a m nagon ko j i n a m j e u p s i h i č k o m životu p o z n a t s a m o po s v o j i m c i l jevima.«) . U analizi ob l ika , b io loško je dak le uv i j ek k a o t akvo o d s u t n o . T r a ž e n u »granicu« n e m o g u ć e j e p ronać i . Ali v a l j a d o d a t i da je p s i h o l o š k o o d s u t n o i u j e d n o m d r u g o m smis lu , na ime , ono se u s v o j e m t r a d i c i o n a l n o m shva-ć a n j u o d r e đ u j e t a k o đ e r kao o p r e k a i o d n o s s p r a m bio loškog. K a k o ovo k a o t a k v o iščezava, p s i h o l o š k o se p r e o b r a ž a v a u neš to d rugo , a to F r e u d naziva »ps ih ičkim«. I m a m o d a k l e pos la s nizom preradbi, zatajena područja č i j e j e odnose F r e u d vr lo j a sno sag ledao . U Uvodu u psihoanalizu, F r e u d piše:

»Dok većina m i j e š a ' sv j e sno ' s ' p s ih ičk im ' , mi mo-r a m o proširiti p o j a m 'ps ih ičkog ' i p r i zna t i p o s t o j a n j e j e d n o g ps ih ičkog k o j e n i j e s v j e s n o . I s t o je i s i d e n t i t e t o m ko jeg neki z a s t u p a j u , i z m e đ u ' s eksua lnog ' i onog š to se odnos i na ' rađa-nje ' , ili, da s k r a t i m o , 'geni ta lno ' , pa ne m o ž e m o učini t i dru-gač i je nego p r i zna t i egz i s t enc i ju ' s e k s u a l n o m ' k o j e n i j e 'geni-ta lno ' , ko j e n e m a ničeg z a j e d n i č k o g s r a đ a n j e m . I d e n t i t e t o k o j e m u s m o govori l i s a m o je f o r m a l a n i n e d o s t a j u m u dub l j i razlozi« (Fr. izcl., Pavot , 1962, p. 301).

Va l j a p r i d o d a t i s a m o cla je to »proš i ren je« uisti-nu j e d n a sasv im nova de f in i c i j a po svom s a d r ž a j u kao i po p r i rod i t e o r i j s k o g obl ika koj i sadrž i .

J e d n a k o j e t ako i s »p r i rodom« u analizi p r o d u k -t ivnih snaga . J e r Marx piše da jc »rad p o n a j p r i j e čin koj i se zbiva i zmeđu č o v j e k a i p r i r ode . Čov jek tu p r e m a pr i rod i igra j e d n u u logu p r i r o d n e moći«, pa će tako m o ž d a bi t i isprav-no reći cla p r i r o d a igra u logu d r u š t v e n o g e l e m e n t a . I u t om je smis lu t a k o đ e r »pr i roda« kao takva o d s u t n a .

M a r k s i s t i č k a anal iza » p r o d u k t i v n i h snaga«, uko-liko je s u s t a v n o u p i s a n a u d e f i n i c i j u j e d n o g nač ina proizvod-nje , t j , uko l i ko n i j e s a m o j e d n o s t a v n o n a b r a j a n j e ili opis

Althusser predlaže nazi\ ..tehničkih odnosa proizvodnje« koji ukazuje na razliku,. Valja se prisjeti t i samo da »odnosi« već sami po sebi uk l juču ju druš tveno obil ježje.

251

»tehničkih« vidova p r o i z v o d n j e , ili n j e n i h »izvora«, nego je d e f i n i c i j a ob l ika v a r i j a c i j e » tehničkih« d r u š t v e n i h o d n o s a p r o i z v o d n j e , vrši u o d n o s u p r e m a t r a d i c i o n a l n o j p o d j e l i teo-r i j s k o g r a d a is tu z a m j e n u i p r e k i d k a k a v s m o sus re l i u Freu-da . T a j j e r a s k i d o b i l j e ž j e u t e m e l j e n j a j e d n e nove znanos t i k o j a s t v a r a svo j p r e d m e t i o d r e đ u j e m u p o d r u č j e k o j e su ima le raz l ič i te d isc ip l ine i p r e m a t o m e ga p o t p u n o n i j eka le . Na p o d r u č j u h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a , k a o t e o r i j s k a znan-s tvena d isc ip l ina , ana l iza p r o d u k t i v n i h s n a g a ne j a v l j a se kao t ehn ičk i ili geog ra f sk i preduvjet, izlažuči uvjete ili o snove na k o j i m a se može izgradi t i »d ruš tvena« s t r u k t u r a i n s t i t u c i j a i l j u d s k i h d j e l a t n o s t i , kao b i tno , ali i z v a n j s k o o g r a n i č e n j e hi-s t o r i j e : ta je anal iza n a s u p r o t sadržana u de f in i c i j i d r u š t v e n e s t r u k t u r e j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e ( n i j e d n o o d r e đ e n j e »na-č ina p ro i zvodn je« ne može zadovo l j i t i uko l iko ne o b u h v a ć a d e f i n i c i j u p r o i z v o d n i h snaga k o j e su t ip ične za t a j nač in) ; o n a dak le p o t p u n o p r e o b r a ž a v a z n a č e n j e »druš tvenog« .

Ali v id je l i s m o da a n a l o g i j a ide m n o g o clalje: ona se p r o t e ž e i na vrstu predmeta i h i s t o r i j e k o j e d e f i n i r a j u i M a r x i F r e u d . Kao š to »seksua lno« , o k o j e m n a m govor i Fre-ud , n i j e nos i lac r azv i tka ko j i o z n a č a v a j u o r g a n i z a c i j e nagona , k a o š to o r g a n i z a c i j e n a g o n a ne u v j e t u j u j e d n a d r u g u , t ako mi u Marxovoj analizi imamo posla sa samom kombinacijom i s njenim oblicima. T a k o i u M a r x o v o m s l u č a j u m o ž e m o reći da subjekt razvoja nije ništa drugo do ono što se određuje slijedom oblika organizacije rada i z a m j e n a k o j e t im slije-d o m n a s t a j u . To j e ono š to se odnos i u p r a v o na t eo r i j sk i , a ne e m p i r i j s k i k a r a k t e r k o n s t i t u c i j e n j e g o v a p r e d m e t a .

4. H I S T O R I J A I H I S T O R I J E ; O B L I C I H I S T O R I J S K O G I N D I V I D U A L I T E T A

Ta anal iza ima vr lo z n a č a j n e pos l j ed i ce za t e o r i j u h i s to r i j e . U p i t a j m o se o tome, š to j e u p r a v o u č i n j e n o t o m a n a l i z o m d v a j u u z a s t o p n i h oblika: p o s t a v i m o sebi p i t a n j e , m o ž e m o li to nazvat i »historijom«. Ta def inici ja očito ne bi ima la n i k a k v a z n a č e n j a uko l i ko i s t o d o b n o n e b i s m o mogl i o d r e d i t i p r e d m e t te h i s t o r i j e . Ma k a k a v bio nač in tog odre-đ e n j a , odred i l i ga mi p o j m o v n o ili ga jednostavno imenova l i , n i k a d to neće bi t i h i s t o r i j a općen i to , nego uv i j ek historija nečeg.

V a l j a d a k l e p r i m i j e t i t i da su h i s to r ic i općen i to , sve do n a j s k o r i j e g v r e m e n a , uviđal i nužnos t d a v a n j a teor i j -skog o d g o v o r a na t a j p r o b l e m objekta. U z m e m o li n p r . Blo-ehova r a z m a t r a n j a o »pov i j e sno j znanos t i« , v id imo da je sav n j egov n a p o r u i z g r a d n j i j e d n e metodologije. P o k u š a j da se

252

n a đ e d e f i n i c i j a p r e d m e t a u r a d o v i m a h i s t o r i k a p o k a z u j e se a p o r e t s k i m , od t r e n u t k a k a d se p o k a z a l o da t a j p r e d m e t ne može bi/ti »proš los t« , n i t i n a p o s l j e t k u n i j e d n o č is to i j edno-s t a v n o o d r e đ e n j e v r e m e n a : »Apsurdno je s h v a ć a n j e da pro-šlost kao t a k v a m o ž e bi t i p r e d m e t znanos t i« (Apologija hi-storije, p. 2.). N a k o n tog nega t ivnog i posve u v j e r l j i v o g za-k l j u č k a ( p r e m d a ga f i lozof i još uv i j ek n i su stvori l i ) , p o k u š a j i p o p u t o n i h B lochov ih o s t a j u ipak necjelovita d e f i n i c i j a nji-hove z n a n o s t i k o j a p r o b l e m objekta o d b a c u j e u to t a l i t e t koj i se ne d a d e d e f i n i r a t i : »čovjek ili bo l j e , l judi«, te ob i l j ežava s p o z n a j u j e d i n o kao o d r e đ e n s k u p metoda. N e ć e m o tu ana-l izirat i e m p i r i z a m k o j i n a p o k o n proiz laz i iz te nec je lov i t e de-f in ic i je , nego va l ja p r i m i j e t i t i da se t eo r i j sk i p r o b l e m r j eša -va n u ž n o p r a k t i č k i svakoga t r e n u t k a , pa mi t ako i m a m o po-l i t ičku pov i j e s t , pov i j e s t i n s t i t uc i j a , pov i jes t ide ja , povi jes t n a u k a , e k o n o m s k u p o v i j e s t i td.

Iz te b i s m o p e r s p e k t i v e p r e d m e t ko j ega r a z m a t r a p r i j a š n j a anal iza n e s u m n j i v o mogli d e f i n i r a t i kao »rad«, te reći da se r a d i o povijesti rada, ili o j e d n o m t r e n u t k u te po-vi jes t i .

Ali mi i s t o v r e m e n o v id imo k a k o je — u o d n o s u na o n o š to se o p ć e n i t o naziva »povi jes t rada« ili »povi jes t t ehnika« — M a r x o v a p o l e m i k a s l ika t e m e l j n e p o l e m i č k e si-tuac i je . Iz t akvih pov i j e s t i n a s t a j u o b j e k t i š to se — drži se — k roz svo j e p r o m j e n e p r o d u ž u j u u o d r e đ e n i den t i t e t s pri-r o d o m . T im j e p o v i j e s t i m a p o t r e b a n »subjek t« ko j i bi ih u je-d in io i one ga nalaze ,u t ehn ic i u z e t o j kao »činjenici« ( n a i m e »činjenici civil izacije«), ili u r a d u u z e t o m kao k u l t u r n o »ru-kovođen je« . Reći da one primaju te o b j e k t e , znači j ednos tav -no reći cla j e m o m e n t n j i h o v a k o n s t i t u i r a n j a izvan t e o r i j s k e p r a k s e h i s t o r i č a r a , te p r i p a d a d r u g i m d j e l a t n o s t i m a , bile one t e o r i j s k e ili ne. Sa s t a j a l i š t a t e o r i j s k e p r a k s e , k o n s t i t u i r a n j e se o b j e k t a dak le j a v l j a kao označavanje, pozivanje n a d r u g u d j e l a t n o s t ; ono je d a k l e m o g u ć e s a m o sa s t a j a l i š t a l j u d s k e o s o b n o s t i i ti su ljucli u k l j u č e n i i s t o v r e m e n o u sve d j e l a t n o s t i , u t e o r i j s k u p r a k s u h i s t o r i k a , kao i u po l i t i čke , e k o n o m s k e , ideološke d j e l a t n o s t i . Poz ivan je , o d n o s n o u p u ć i v a n j e na dru-ge d j e l a t n o s t i m o g u ć e j e s a m o kao p o s l j e d i c a s loženog histo-rijskog jedinstva i h i s t o r i j s k e a r t i k u l a c i j e t ih raz l ič i t ih dje-la tnos t i , ali s a m o uko l i ko je d a n o i p o s t a v l j e n o nek r i t i čk i na p o s e b n o m j e s t o k o j e jes t ideo logi ja j e d n o g v r e m e n a . Ali ka-ko su te h i s t o r i j e u is to d o b a p a r a d o k s j e d n o g p r e k i n u t o g govora (koj i p a r exce l lence hoće bi t i k r i t i čk i ) p r i l i k o m kon-s t i t u i r a n j a svog p r e d m e t a , u n e k r i t i č k o j ope rac i j i , one se u s v o j o j k o n c e p t u a l i z a c i j i i u p r i r o d i svo j ih p o j a š n j e n j a su-s reću s n e r j e š i v i m p r o b l e m o m r e c i p r o č n i h granica t ih obje-k a t a i o d n o s a te d j e l o m i č n e h i s t o r i j e p r e m a d r u g i m a , p r e m a j e d n o j h i s t o r i j i t o t a l i t e t a . One su, kao š to kaže Vi lar u po-vodu e k o n o m s k e h i s to r i j e , op isa p r o m j e n e , k r e t a n j a n j i h o v a

253

vlas t i tog p r e d m e t a , dio toga k r e t a n j a š i re no n j i h o v p r e d m e t u svoj s v o j o j »čistoći« (»čista« e k o n o m i j a , »čista« t ehn ika , itd.), š to je to ta l i t e t l j u d s k i h o d n o s a i p o j a š n j a v a tu p r o m -jenu (vidi Priloge prve Internacionalne konferencije povijesti ekonomije, S t o k h o l m 1960, p. 38). One pokazuju da se njihov predmet mijenja, da ima svoju historiju, budući da se i ono što nije on, također mijenja. T a k o je k o n s t i t u t i v n i p r o b l e m svake h i s t o r i j e p r o b l e m o d n o s a n j e n o g a p r e d m e t a i h i s t o r i j e općen i to , t j . i svih d r u g i h h i s t o r i j s k i h p r e d m e t a , i one ga r j e š a v a j u kad žele p r ev l ada t i e m p i r i z a m , sad i s k a z u j u ć i opće-nit i n e i z d i f e r e n c i r a n o d n o s š to na k r a j u vodi t eo r i j i »duha v r e m e n a « , » h i s t o r i j s k o j ps ihologi j i« , (vidi n p r . F r a n c a s t e l o v e r a d o v e o pov i j e s t i p l a s t i čk ih u m j e t n o s t i i Meye r sonove teo-r i je) , sad p o s v e m a š n j i m s v o đ e n j e m j e d n e s t r u k t u r e na dru-gu, š to se p o k a z u j e kao a p s o l u t n o u p u ć i v a n j e , i zvorn ik više p r i j e v o d a (vidi np r . r a d o v e L u k a c s a i n j e g o v a u č e n i k a Gold-m a n n a o k n j i ž e v n o j h i s to r i j i ) .

Kad kažem da se u o d n o s u na tu h i s t o r i j s k u p r a k -su Marxova anal iza u k a z u j e u j e d n o j p o l e m i č k o j s i tuac i j i , ne žel im reći da ona u k i d a t a j p r o b l e m o d n o s a d j e l o m i č n o i opće h i s to r i j e , ko j i n u ž n o m o r a b i t i r i j e š e n e da bi se m o g l o govor i t i od i s t a o »his tor i j i« u p r a v o m smis lu te r i ječ i . Ona n a s u p r o t p o k a z u j e cla t a j p r o b l e m n i j e m o g u ć e r i j e š i t i a k o h i s t o r i j a ne izgradi od i s t a svoj p r e d m e t , u m j e s t o da ga do-bije. U t o m smis lu , p o j a m analize u M a r x a i m a is to z n a č e n j e kao i u F r e u d a , kad ova j govor i o »analizi j e d n e p o j e d i n a č n e h i s to r i j e« : kao š to Freuclova ana l iza s t v a r a n o v u de f in i c i j u svog p r e d m e t a ( s eksua lnos t , l ibido), t j . i s t insk i ga zasn iva p o k a z u j u ć i v a r i j a c i j u n j e g o v i h formacija, a ta j e v a r i j a c i j a s t v a r n o s t h i s t o r i j e , isto t ako i Marxova anal iza g rad i svoj p r e d m e t ( » p r o d u k t i v n e snage«), s t v a r a j u ć i pov i j e s t n j egov ih u z a s t o p n i h obl ika , t j . ob l ika koj i z a u z i m a j u o d r e đ e n o m j e s t o u s t r u k t u r i nač ina p r o i z v o d n j e .

U o d r e đ e n j u p r e d m e t a d j e l o m i č n e h i s to r i j e , Mark-ova m e t o d a u k i d a p r o b l e m »upuć ivan j a« , e m p i r i j s k o g ozna-č a v a n j a p r e d m e t a t e o r i j s k e s p o z n a j e , ili ideo loškog označa-v a n j a p r e d m e t a z n a n s t v e n e s p o z n a j e . To j e o d r e đ e n j e od i s t a posve ovisno o t e o r i j s k i m p o j m o v i m a koj i o m o g u ć u j u dru-gač i ju anal izu u z a s t o p n i h ob l ika j e d n o g o d n o s a i s t r u k t u r u nač ina p r o i z v o d n j e k o j e m u t a j o d n o s p r i p a d a . »Rad« se jav-l ja kao o d n o s m e đ u e l e m e n t i m a nač ina p r o i z v o d n j e i p r e m a t omu , o n kao p r e d m e t h i s t o r i j e ovisi o s p o z n a j i s t r u k t u r e nač ina p ro i zvodn j e . M] tu o p a s k u m o ž e m o poopć i t i i r eć i da svaki e l emen t kombinacije (Ve rb indung ) n e s u m n j i v o p o s j e d u -je j e d n u v r s t u »his tor i je« , ali historiju čiji se subjekt ne može naći: i s t insk i je s u b j e k t svake d j e l o m i č n e h i s t o r i j e kombhia-cija o k o j o j ovise e l emen t i i n j i hov i odnos i , t j . nešto što nije subjekt. M o ž e m o tako reći da je p rav i p r o b l e m h i s t o r i j e kao nauke , t e o r i j s k e h i s to r i j e , o d r e đ e n j e k o m b i n a c i j e o k o j o j

254

ovise e l e m e n t i k o j e že l imo ana l iz i ra t i , t j . o d r e d i t i s t r u k t u r u s f e r e r e l a t i vne a u t o n o m i j e , š to M a r x naziva p r o c e s o m proiz-v o d n j e i n j e n i m ob l i c ima .

I od i s t a , to p r e t h o d n o o d r e đ e n j e i s t im k r e t a n j e m p r u ž a o d r e đ e n j e d j e l o m i č n o g p r e d m e t a n j e g o v a o d n o s a pre-m a d r u g i m a . T r e b a jo š reć i da u p o z n a v a n j e d r u š t v e n e for-m a c i j e n a osnovi n j e n e s t r u k t u r e u k l j u č u j e t e o r i j s k u mo-gućnos t s p o z n a j e n j e n e veze s o s t a l i m i n s t a n c i j a m a . T a j se p r o b l e m j av l j a kao p r o b l e m nač ina interveniranja d r u g i h in-s t a n c i j a u h i s t o r i j u onoga š to se ana l iz i ra . Tu n a m p re thod-na anal iza p r u ž a i zv r s t an p r i m j e r , p r i m j e n u z n a n o s t i u pro-izvodnj i , t j . vezu ( e k o n o m s k e ) p r o i z v o d n j e s d r u g o m dje la t -nošću : t e o r i j s k u d j e l a t n o s t p r i r o d n i h znanos t i . P r o u č a v a j u -ći n a č i n e e k o n o m i z a c i j e p o s t o j a n o g kap i t a l a zbog p o r a s t a s tope p r o f i t a , M a r x piše:

»Razvoj p r o d u k t i v n e snage r a d a u j e d n o j g ran i p r o i z v o d n j e , np r , že l jeza , ug l j ena , g r a d n j e , i td , može j e d n i m d i j e l o m ovisi t i o n a p r e t k u na p o d r u č j u d u h o v n e p r o i z v o d n j e , poseb ice na p o d r u č j u p r i r o d n i h znanos t i i n j e n i h p r i m j e n a , itd.«

T e k s t t akve v r s t e ne p r e t p o s t a v l j a a p s o l u t n o cla je » d u h o v n a p ro i zvodn ja« j e d n a g r a n a p r o i z v o d n j e u e k o n o m -s k o m z n a č e n j u te r i ječ i . Ali to znač i da d u h o v n a p r o i z v o d n j a ulazi u h i s t o r i j u n a č i n a p r o i z v o d n j e (u užem smis lu) svojim proizvodima, s p o s o b n i m za u n o š e n j e ( spozna ja ) . Analiza za-m j e n e e l e m e n a t a u n u t a r nač ina p r o i z v o d n j e , k o j u s a m o v d j e proveo , j e d i n a o b j a š n j a v a zaš to je i u k o m ob l iku ta in te rven-c i j a m o g u ć a . Ta ana l iza ruš i sva p i t a n j a o t e h n o l o š k o j »rut ini« a n t i k e i s r e d n j e g a v i j eka , b u d u ć i cla p r i m j e n a znanos t i u p r o i z v o d n j i n i j e o d r e đ e n a »mogućnos t ima« te znanos t i , nego p r e o b r a ž a j e m p rocesa r a d a koj i se o rgansk i odnos i na kom- , b i n a c i j u o d r e đ e n o g nač ina p r o i z v o d n j e . Ona j e o d r e đ e n a t im s u s t a v o m ko j i s a m ja nazvao j e d i n s t v o m s r e d s t a v a za r ad i p r e d m e t a r ada . T a k o u anal izi s a m o g nač ina p r o i z v o d n j e va-l ja t raž i t i ne s a m o u v j e t e koj i p o j a š n j a v a j u n j e g o v o d n o s p r e m a d r u g i m d j e l a t n o s t i m a ; de f in i c i j a tog o d n o s a ovisi o is-t im o n i m t e o r i j s k i m p o j m o v i m a koj i o d r e đ u j u s t r u k t u r u s a m o g nač ina p r o i z v o d n j e , g d j e je spec i f i čan ob l ik d rug ih d j e l a t n o s t i kao takav o d s u t a n . One ulaze u n j s v o j i m speci-f i čn im p r o i z v o d i m a u u v j e t i m a — ili kao što j o š t očn i j e ka-že Marx , u g ran icama — š io i z r ažava ju a k t u a l n u b i t nač ina p r o i z v o d n j e (to će se j a s n i j e v i d j e t i u o d n o s u po l i t i čke dje-la tnos t i tvlasnih b o r b i p r e m a e k o n o m s k o j s t r u k t u r i ) . To je t a k o đ e r j edno od z n a č e n j a p o j m a »metode« koj i Marx uz ima u p o v o d u s t v a r a n j a r e l a t ivnog viška v r i j e d n o s t i (vidi već na-veden i teks t iz Kapitala, n j e m . izch, I. p. 535) kao i u p o v o d u »metoda« (pol i t ičkih) p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e ; moglo bi se m o ž d a reći da t a j p o j a m u M a r x a u v i j e k označava in terven-c i ju j e d n e p r a k s e u d ruge .

255

P r e m a o v o m m o d e l u m o g u ć e j e f o r m u l i r a t i zah-t j ev za drugačijim historijama nego š to su to one n a č i n a p r o i z v o d n j e , či j i p r e d m e t j o š v a l j a sač in i t i . Nisu m o g u ć e sve h i s t o r i j e : h i s t o r i j s k o i s t r a ž i v a n j e , u k o n t r o v e r z a m a o k o eko-n o m s k e h i s to r i j e , h i s t o r i j e ide ja , m e n t a l i t e t a , o t p o č i n j e to n a g o v j e š t a v a t i p r e m d a jo š n i j e e k s p l i c i t n o pos tav i lo p r o b l e m te i z g r a d n j e . O d r e đ e n j e p r e d m e t a tih pov i j e s t i n a d o m j e š t e n o je p r e d m e t o m re l a t ivno a u t o n o m n i h i n s t a n c i j a d r u š t v e n e f o r m a c i j e , te s t v a r a n j e m p o j m o v a ko j i i h svaki pu t od ređu -ju s t r u k t u r o m kombinacije, j e d n a k o kao i nač in p r o i z v o d n j e . Va l ja zna t i da će ta d e f i n i c i j a b i t i uv i j ek i polemička def ini-c i ja , t j . da će svoj p r e d m e t k o n s t i t u i r a t i s a m o k i d a j u ć i s i deo lošk im k l a s i f i k a c i j a m a i a p s t r a k c i j a m a . L i jep i n a m pri-m j e r o t om d a j u p o k u š a j i p o p u t on ih Foucaul tov ih 5 . Može se nas lu t i t i — ali mi ne u l a z i m o o v d j e u p o l j e n a g a đ a n j a — da pov i j e s t ideologi ja , i poseb ice pov i j e s t f i lozof i j e , n i j e mož-da pov i jes t s i s t ema , nego pov i j e s t pojmova koji su organizi-rani problematski k o j i m a se može s tvor i t i s i n k r o n i č k a k o m b i n a c i j a . V r a ć a m se na A l t h u s s e r o v e r a d o v e o a n t r o p o -loško j p r o b l e m a t i c i k o j o j p r i p a d a j u i F e u e r b a c h i m l a d i M a r a , te o pov i j e s t i f i lozof i j e uopće . J e d n a k o t ako pov i j e s t knj ižev-nost i n i j e m o ž d a pov i j e s t »djela« već j e d n o g d r u g o g speci-f ičnog p r e d m e t a ko j i j e u o d n o s u s i d e o l o š k i m (to j e već d r u š t v e n i odnos ) . I u t o m s l u č a j u , kao š to j e već r e k a o P i e r r e M a c h e r e v (Lenj in , k r i t i k a T o l s t o j a , u : La Pensee , 121. l i p n j a 1965), i m a m o pos la s p r e d m e t o m , o d r e đ e n i m s loženom kom-b i n a c i j o m , č i j e j e ob l ike p o t r e b n o ana l iz i ra t i . To su oč i to tek p r o g r a m s k e n a z n a k e .

Ako j e t a k o s t e o r i j o m h i s t o r i j e u M a r a o v o j me-todi anal ize, m o ž e m o s tvor i t i nov p o j a m 'koji p r i p a d a to j teo-r i j i : nazvao b ih ga p o j m o m diferencijalnih oblika historijskog individualiteta. U p r i m j e r u ko j i M a r a ana l iz i ra , v i d i m o cla dva u z a s t o p n a ob l ika o d n o s a » p r o d u k t i v n i h snaga« u k l j u č u -ju dva različita oblika historijskog individualiteta. U p r i m j e -ru ko j i ana l iz i ra Mara , v i d i m o cla dva u z a s t o p n a ob l ika odno-sa » p r o d u k t i v n i h snaga« u k l j u č u j e dva različita oblika indi-v idua l i t e t a »radnika« š to je j e d a n od e l e m e n a t a o d n o s a (ista dva raz l ič i ta ob l ika s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) : u p r v o m slu-čaju kapacitet pokretanja sredstava za proizvodnju pripada p o j e d i n c u (u o b i č n o m smis lu) , te je ona p o j e d i n č e v o up rav -l j a n j e s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ; u d r u g o m s l u č a j u kapaci-tet pripada ( k o l e k t i v n o m r a d n i k u « , on je ono š to M a r a nazi-va »d ruš tven im« u p r a v l j a n j e m s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u . P ro i zvodne snage k o j e r azv i j a k a p i t a l i z a m p o s t a v l j a j u t a k o zakon ko j i viijecli za svakog p o j e d i n c a . S d r u g e s t r a n e , ta se h i s t o r i j s k a raz l ika o d n o s i rra r a z m a t r a n u k o m b i n a c i j u , t j . na p r a k s u p r o i z v o d n j e . Mi m o ž e m o reći da t a k o svaka rela-t ivno a u t o n o m n a p r a k s a o b u h v a ć a ob l ike h i s t o r i j s k e indivi-

" Niaroćuo Naissancc tle la C(inique (P. U. F ) .

256

d u a l n o s t i ko j i su j o j svo j s tven i . Rezu l t a t te t v r d n j e j e s t posve-m a š n j i p r e o b r a ž a j z n a č e n j a r i ječ i »l judi« k o j a , kao š to s m o vid je l i , nos i č i tavo z d a n j e P r e d g o v o r a Priloga. Mi sad m o ž e m o reći da ti »l judi«, p r e m a n j i h o v u t e o r i j s k o m s t a t u s u , n isu konkretni ljudi, oni o k o j i m a n a m pozna t e r i j eč i govore da oni »čine pov i jes t« . To su, za s v a k u p r a k s u , i za svaki preo-b r a ž a j te p r a k s e , razl ič i t i oblici i nd iv idua l i t e t a k o j e j e mogu-će de f in i r a t i n j e n o m s t r u k t u r o m k o m b i n a c i j e . Kao š to u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i , k a k o reče Al thusse r , p o s t o j e raz l ič i ta vremena od ko j i h n i j e d n o ni je o d r a z j e d n o g općeg, za jed-n ičkog v r e m e n a , s is tog razloga, t j . onog š to je n a z v a n o slo-ienošću m a r k s i s t i č k o g t o t a l i t e t a , u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i pos-to j e i razl ič i t i oblici po l i t i čkog e k o n o m s k o g , ideo loškog indi-v idua l i t e ta koj i ne nose isti i nd iv iduumi , i koj i i m a j u vlasti-tu r e l a t i vnu a u t o n o m n u pov i j e s t .

M a r x j e o s i m toga f o r m u l i r a o s a m p o j a m ov i snos t i ob l ika ind iv idua l i t e t a u o d n o s u na s t r u k t u r u p rocesa ili »na-čina« p r o i z v o d n j e . On je t e r m i n o l o š k i označio e p i s t e m o l o š k u č i n j e n i c u da u anal iz i »kombinac i j e« n e m a m o p o s l a s kon-k r e t n i m l j u d i m a , a ne s a m o s l j u d i m a kao t a k v i m a ko j i ima-j u o d r e đ e n e u loge u t o j s t r u k t u r i : — nosiocima r a d n e snage (govoreći o p r o c e s u r ada , izlažući t e o r i j s k e p o j m o v e k o j i m a se vrši anal iza , Marx , kao š to s m o vidje l i , ne k a ž e »čovjek« ili » sub jek t« , nego »zvveckmassige Tat igkei t« , d j e l a t n o s t ko j a odgova ra z a k o n i m a n a č i n a p ro i zvodn je ) ; — reprezentantima kap i ta la .

Da bi naznač io te p o j e d i n c e , on je s u s t a v n o upo-t r e b l j a v a o r i j e č Trdger, š t o se n a j č e š ć e p revod i s nosilac. U t eo r i j i se l j u d i j a v l j a j u s a m o kao nosioci o d n o s a k o j i p o s t o j e u s t r u k t u r i , a oblici n j i h o v e ind iv idua lnos t i kao p o s l j e d i c e ko-je vrši s t r u k t u r a .

Da b i s m o odred i l i t a j k a r a k t e r m a r k s i s t i č k e teori-je, mogl i b i s m o m o ž d a uves t i p o j a m podesnosti i reći da sva-ka r e l a t ivno a u t o n o m n a d j e l a t n o s t d r u š t v e n e s t r u k t u r e mo-ra bi t i ana l i z i r ana n j o j s v o j s t v e n o m p r i m j e r e n o š ć u , o č e m u zavisi s p a j a n j e e l e m e n a t a ko je u z r o k u j e s a m a t a s t r u k t u r a . N e m a d a k l e raz loga da ti e l ement i , t ako razl ič i to od ređen i , m e đ u s o b n o ne odgovaraju u k o n k r e t n i h j ed ink i , š to će t ada u m a l o m e u v j e t o v a t i p o j a v u loka lne r e p r o d u k c i j e svakog d r u š t v e n o g o d n o s a . P r e t p o s t a v k a j ednog takvog z a j e d n i č k o g nos ioca , s u p r o t n o , poizvocl je ps iho log is t ičke ideologi je , jed-n a k o kao š to j e i l i n e a r n o v r i j e m e pro izvod h i s t o r i j s k e ideo-logije . Ta j e ideo log i ja u p r a v o nos i lac c j e l o k u p n e p r o b l e m a -tike posredovanja, t j . p o k u š a j d a se n a đ u k o n k r e t n i po jed in-ci, subjekti p s i h o l o š k e ideologi je kao s red i š ta , ili »kr ižan ja« neko l iko su s t ava o d r e đ e n j a , sve više i zvan j sk ih , sve do s t ruk-t u r e e k o n o m s k i h o d n o s a , su s t ava ko j i čine niz s t u p n j e v i t i h raz ina . Mi tu u m o d e r n o m ob l iku na l az imo o n o š to j e već Leibniz s av r šeno izrazio govoreć i da j e svaka s u p s t a n c i j a na

257

n e k o m s t u p n j u , a p o s e b n o duše , k o j e z a p r e m a j u s v e m i r na spec i f i čn i nač in :

»Duše . . . i z r ažava ju i s a d r ž e na neki način u sebi c j e l inu pa se može reći da su d i je lov i cjel ine.« (De reritm originatione radicali, f r . pr . , Vrin , 1962, p. 91)

I s t o t ako i l j ud i , kad b i pos ta l i z a j e d n i č k i m nosio-c i m a o d r e đ e n i h f u n k c i j a u s t r u k t u r i svake d r u š t v e n e d j e l a t -nos t i , »izražavali bi i s ad ržava l i na nek i način« u sebi cjelo-k u p n u d r u š t v e n u s t r u k t u r u , t j . bili bi središta k o j i m a bi bi-lo m o g u ć e p o j m i t i p o v e z a n o s t t ih d j e l a t n o s t i c j e l o k u p n e s t r u k t u r e . Svaka od tih d j e l a t n o s t i bila bi i s t o v r e m e n o s tvar-no usmjerena na l j u d e - s u b j e k t e ideologi je , t j . n a sv i jes t i . Na t a j bi nač in »druš tven i odnos i« — u m j e s t o da i z r ažava ju s t r u k t u r u t ih d j e l a t n o s t i , a p o j e d i n c i b u d u s a m o n j i h o v pos-l j e d a k — bili s tvoren i na osnovi m n o š t v a t ih s r ed i š t a , t j . pos j edova l i bi s t r u k t u r u p r a k t i č k o g m e đ u s u b j e k t i v i t e t a .

C j e l o k u p n a M a r x o v a anal iza , v id je l i smo , i skl ju-č u j e t a k v u m o g u ć n o s t . Ona t raži od nas da p r o m i š l j a m o ne o m n o š t v u s red i š t a , nego o r a d i k a l n o m o d s u s t v u s r ed i š t a . Spec i f i čne d j e l a t n o s t i k o j e se p o v e z u j u u d r u š t v e n o j s t ruk -tur i , o d r e đ i v a n e su o d n o s i m a n j i h o v a k o m b i n i r a n j a , p r i j e ne-go š to s a m e o d r e đ u j u ob l ike h i s t o r i j s k o g ind iv idua l i t e t a ko-ji o o v o m e s t rogo ovise.

258

I I I — 0 REPRODUKCIJI

U c j e l o k u p n o m p r i j a š n j e m izla-g a n j u određivao s a m p o j a m »načina p ro i zvodn je« , na osno-vi M a r a o v e u p o r a b e u n j e g o v o j anal izi kap i t a l i s t i čkog nači-na p r o i z v o d n j e . Sk i c i r ao s am o n o š to bi se moglo nazva t i g l avn im t e o r i j s k i m p o s l j e d i c a m a tog p o j m a : svi p o j m o v i č i ju s a m ulogu p o k u š a o o d r e d i t i u M a r a o v u iz lagan ju , zadobi l i su svo je z n a č e n j e s a m o u o d n o s u na to p r v o t n o o d r e đ e n j e ; n j i -hova p r i s u t n o s t u i z l agan ju j a v l j a se t ako k a o d j e l o t v o r a n n a s t a v a k »pre tpos tavk i« k o j e p o s t a v l j a de f in i c i j a n a č i n a pro-i z v o d n j e k o j e ti p o j m o v i u sebi s a d r ž e i k o j i m a r a z m a t r a j u h i s t o r i j u , p r o m j e n e k o j e i s t o d o b n o sad rže z n a č e n j e p r i j e l aza od ideologi je p r e m a znanos t i , j e d n o s t a v n o su posljedice tog teorijskog događaja; u v o đ e n j a p o j m a načina proizvodnje u t r a d i c i o n a l n u p r o b l e m a t i k u pe r iođ izac i j e .

Ali, o s t a n e m o li kod toga, s u s r e ć e m o se s po teško-ć o m na k o j u s m o već r a n i j e upozor i l i kad s m o govori l i o »dje-l o m i č n i m h i s t o r i j a m a « u s v a k o d n e v n o j p r a k s i h i s t o r i k a ; k a o točku s p o t i c a n j a t ih h i s t o r i j a k o j e svoj p r e d m e t ne zasniva-j u na osnovi t e o r i j s k e def in ic i j e , nego ga već k o n s t i t u i r a n o g s a m o p r e u z i m a j u , naznač io s a m p r o b l e m lokalizacije toga p r e d m e t a u t o t a l i t e t u h i s t o r i j s k i h p r e d m e t a . Ta je lokaliza-c i ja za t eo r i j sk i govor uv i j ek već d o b i l a (u govoru koj i želi b i t i t e o r i j s k i m ) d o b i t a j e ne-teorijsklm č i n o m koj i se odnos i na više ili m a n j e n e p o s r e d n u oči tos t u k o j o j t a j ob l ik pos tav-l ja svo je p o s t o j a n j e i konz i s t enc i j u ; ona se t a k o u pos l j ed-n j o j analizi p r e d s t a v l j a kao v r a ć a n j e na pokret, p o k r e t k o j i pokazuje predmete jednog svijeta, a potom se predlaže ras-p r a v a o p o j m o v n i m p r e d s t a v n i c i m a u n u t a r t e o r i j s k o g govora . Ali mi t a k o đ e r znamo da je taj p o k r e t s a m o p r i v i d n o bezaz-len, a u s t v a r n o s t i pun ideo log i je koja sv i je t c i j epa u pred-m e t e i n j i h o v u »pe rcepc i ju« , š to se inače k a r a k t e r i z i r a kao aluzivna p r i r o d a ideologi je . Mi to z n a m o od t r e n u t k a o t k a d a z n a n o s t u n i š t a v a i s t v a r a d r u g e p r e d m e t e , u po lemic i s p re t -h o d n i m a .

Ta je t e škoća na l ik na o n u k o j u ć e m o sada susres-ti, d o k će nas p r i m j e r i u v j e r i t i k a k o n i j e posve nova . Mi po-s j e d u j e m o t e o r i j s k i p o j a m p r o i z v o d n j e , i još točn i je , pos j edu -

259

j e m o ga u ob l iku s p o z n a j e j e d n o g p o s e b n o g n a č i n a proizvod-n je , s o b z i r o m da p o j a m , v id je l i s m o , p o s t o j i s a m o k a o poje-d inačan . Čini se m e đ u t i m da je p o t r e b n o znat i i n e š t o d rugo , t j . kada i na što pojam »primijeniti«, te k o j a d r u š t v a , u ko-j e m m o m e n t u n j i h o v e h i s t o r i j e p o s j e d u j u kap i t a l i s t i čk i na-čin p r o i z v o d n j e . I s p r a v n o rečeno , svaki p r o b l e m per iodizaci-je čini se da je s a d r ž a n u j e d n o m u : n i j e d o v o l j n o r a spo laga t i t e o r i j s k o m ana l i zom p o s l j e d i c a k o j e ovise o s t r u k t u r i sva-kog nač ina p r o i z v o d n j e , polazeći od f o r m u l a c i j e n j ihov ih »pre tpos tavk i« , nego t r eba s p o m o ć u n j i h izgradi t i j e d n u s t v a r n u h i s t o r i j u , stvarnu historiju, našu historiju, ko j a uza-s topno , tu ili t amo , p r i k a z u j e te raz l ič i te nač ine p r o i z v o d n j e . P r a v o m s p o z n a j o m , t j . t eo r i j sk i , mi z n a d e m o š to j e kapi ta l i s -tički nač in p r o i z v o d n j e , ali že l imo znat i je li ta s p o z n a j a od i s t a ona Eng le ske iz 1840, F r a n c u s k e 1965. i td . To je p rob-lem utvrđivanja ili rasuđivanja: č ini se da su n a m p o t r e b n a pravila k a k o b i s m o u i s k u s t v u odred i l i p r e d m e t e ko j i pr ipa-d a j u p o j m u kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e . Iz te privid-ne n u ž d e p r o i s h o d i e m p i r i s t i č k o t u m a č e n j e t e o r i j s k e p r a k s e kao p r a k s e k o j a s t va r a »modele«: c j e l o k u p n a t e o r i j a Kapitala bila bi i s t r a ž i v a n j a osob i tos t i j e d n o g m o d e l a č i j e b i osobi tos-ti v r i j ed i l e za svu p r o i z v o d n j u ikoja bi b i la j e d a n » p r i m j e r « ili » p r i m j e r a k « s t r u k t u r e . U t v r đ i v a n j e p r i m j e r k a , s t v a r n a sup-su rnpc i j a u to j je ideologi j i m o d e l a s v a k a k o p r a g m a t i č k i pro-ces, p o k r e t , bez obz i ra na s ložene ob l ike iz k o j i h ova proizla-zi (hoću reći, p r e m d a to u t v r đ i v a n j e n i j e t r e n u t n o nego se zbiva kroz niz d j e l o m i č n i h u t v r đ i v a n j a u k o j i m a na l az imo e l e m e n t e s t r u k t u r e i n j e n e p o j e d i n a č n e pos l j ed ice ) . To je u b i t i p r o c e s ko j i n i j e t eo r i j sk i , ko j i ne ovisi o p o j m o v i m a , ne-go o o s o b i n a m a onoga ko j i u t v r đ u j e , može se reći ps ihološ-kim, čak i kad sc r ad i o z n a n s t v e n o j s p o z n a j i . Već je K a n t govor io da je r a s u đ i v a n j e d a r koj i se ne može nauč i t i , a te-m e l j suda d u b o k a t a j n a (za t eo r i ju ) .

Ta m e t o d a k o j a i s a m u t e o r i j s k u p r a k s u p o d r e đ u -je j e d n o m n e t e o r i j s k o m d a r u , čini se cla je , b a r e m nega t ivno , s a d r ž a n a u n e k i m t e r m i n i m a k o j i m a M a r x o z n a č a v a svoj p r e d m e t u Kapitalu. P o d s j e t i t ću tu s a m o na neke t eks tove ko j i su već bili više p u t a t u m a č e n i . M a r x kaže da kapi ta l i s t ič -ki nač in p r o i z v o d n j e va l j a p r o u č a v a t i u n j e g o v u » idea lnom p r o s j e k u « ( I I I , 3, 208). To ne znači da je za p r o u č a v a n j e s a m e općen i t e s t r u k t u r e p o t r e b n o a p s t r a h i r a t i »pojedine« posl je-dice, »akciclentalne« oko lnos t i , »površ inska« o b i l j e ž j a , nego va l j a i s t raž iva t i s t r u k t u r u ko j i n i j e t r e n u t n a i k o j a p o s t o j i na o d r e đ e n u m j e s t u . To i jes t s m i s a o čuvenog p o z i v a n j a na E n g l e s k u :

»Ja u ovom d j e l u i s t r a ž u j e m kapitalistički način proizvodnje i odnose proizvodnje i prometa ko j i m u odgova-r a j u . Do s a d a j e Eng l e ska k las ična z e m l j a tog n a č i n a proiz-v o d n j e , i to je razlog š to mi j e ona pos luž i la kao g lavna ilu-

260

s t r a o i j a m o j e m t e o r i j s k o m iz l agan ju . Ali ako n j e m a č k i čita-lac zaželi f a r i z e j sk i s l egnu t i r a m e n i m a . . . m o r a t ću m u o n d a d o v i k n u t i : De te fabula nar ratar!« (Kapital, p r e d g o v o r p r v o m i zdan ju , I, 18)

T a j t eks t va l j a p r ihva t i t i u d o s l o v n o m smis lu i reći da je s a m p r e d m e t t e o r i j e t eo r i j sk i p r e d m e t o d r e đ e n o g nivoa a p s t r a k c i j e . Ne E n g l e s k a ili N j e m a č k a , nego su nač in p r o i z v o d n j e , p ro izvodn i odnos i i p r o m e t ono š to je p o z n a t o u Kapitalu. (Bila bi u o s t a l o m p o t r e b n a č i tava j e d n a pov i jes t cla se op i še t e o r i j s k a s u d b i n a primjera Eng l e ske u marks iz -m u , od te p a r a d i g m a t s k e uloge pa sve do uloge izuzetka ko-j u j o j d a j e Len j i n , na osnovi nek ih po l i t i čk ih t eks tova s a m o g a Marxa (vidi o t o m u , O infantilizmu ljevice, Len j i n , S a b r a n a cijela, K. I I . p. 835—837, Moskva 1962.). Neki n a m Marxovi teks tovi o m o g u ć a v a j u da p o đ e m o d a l j e i k a ž e m o k a k o anali-za n i j e u nače lu nezav isna s a m o o n a c i o n a l n i m h i s t o r i j s k i m p r i m j e r i m a , nego i o p r o š i r e n i m o d n o s i m a k o j e ana l iz i ra ; ona je i s p i t i v a n j e o sob i to s t i s v a k o g mogućeg e k o n o m s k o g sus t ava ko j i s t va r a t r ž i š t e p o d r e đ e n o s t r u k t u r i kapi ta l i s t ič-ke p r o i z v o d n j e :

»Ovdje se a p s t r a h i r a od m e đ u n a r o d n e t rgovine ko j a d o m a ć e v r s t e r o b a z a m j e n j u j e i n o z e m n i m i s p o m o ć u k o j e neka n a c i j a može p r e o b r a ć a t i l u k s u z n e p r e d m e t e u sred-s tva za p r o i z v o d n j u i ž ivotne n a m i r n i c e , i obratno. Da b i s m o p r e d m e t p r o u č a v a n j a shvat i l i u n j e g o v o j čis toći , o s lobođenog s p o r e d n i h oko lnos t i k o j e bi mogle sme ta t i , m o r a m o o v d j e ci jel i t rgov insk i svi je t p r o m a t r a t i kao j e d n u n a c i j u i p re tpo-s tavi t i cla se k a p i t a l i s t i č k a p r o i z v o d n j a s v u g d j e us tanov i l a i da je zav lada la sv ima s r a n a m a pro izvodnje .« ( K a p i t a l , I I I , 22, bil j . )

J e d n a k o je i sa svak im d r u g i m n a č i n o m proizvod-nje .

U pog lav l ju o Genezi zemljišne rente (kn j iga I I I ) u k o j e m u ana l iz i ra u z a s t o p n e obl ike z e m l j i š n o g v lasn iš tva u raz l ič i t im n a č i n i m a p r o i z v o d n j e , Marx može d a k l e poopći t i ta e p i s t e m o l o š k a z n a č e n j a , te nap i sa t i :

»Ista e k o n o m s k a baza — ista po g lavn im u v j e t i m a — može zbog n e b r o j e n o razl ič i t ih e m p i r i j s k i h oko lnos t i , pri-r o d n i h u v j e t a , r a s n i h odnosa , h i s t o r i j s k i h u v j e t a ko j i d je lu-ju izvana itd, pokaz iva t i b e s k o n a č n e v a r i j a c i j e i n i j a n s e u po-javi k o j e se m o g u r a z u m j e t i jed ino ana l i zom tih e m p i r i j s k i h d a n i h o k o l n o s t i ^ ( K a p i t a l , V I I I , 172).

T a j teks t , kao i mnogi d rug i , u p o t p u n o s t i izražava t eo r i j sk i p r a g m a t i z a m o k o j e m u s a m govor io . S t r o g o ga uzevši, moći će se s p r a v o m i s p i t i v a n j u » f u n d a m e n t a l n i h uv je t a« , ko j i o d g o v a r a j u s t r u k t u r i n a č i n a p r o i z v o d n j e , p r ida-ti s t a t u s t e o r i j s k o g i s t r a ž i v a n j a i reć i da je ana l iza empi r i j -sk ih u v j e t a s a m a e m p i r i j s k a anal iza .

261

Ono o č e m u M a r x o v d j e dak le r a z m i š l j a , s a m o j e o p e r a c i j a za k o j u s a m na p o č e t k u r e k a o k a k o j e p r v o kre ta -n j e p o v i j e s n e znanos t i bi lo u k i n u t i ( kon t inu i t e t ) h i s t o r i j e , na k o j e m u se zasniva n e m o g u ć n o s t č i s t ih »prek ida« , te izgra-diti h i s t o r i j u kao z n a n o s t o d i s k o n t i n u i r a n i m n a č i n i m a pro-izvodnje , kao n a u k u o p r o m j e n i . On r a z m i š l j a o t o m u kre ta-n j u u s p o s t a v l j a j u ć i k o n t i n u i t e t k a o s t v a r n o u p u ć i v a n j e , u p u -ć i v a n j e na rea l i t e t h i s t o r i j e , č ineći d i s k o n t i n u i t e t o s o b i n o m p o j m a uopće . Na t a j se nač in p r o b l e m lokalizacije p r e d m e t a s n j e g o v o m n a u k o m o n a č i n u p r o i z v o d n j e ne p o s t a v l j a u sa-m o j t eor i j i : ona jes t s t v a r a n j e m o d e l a ; t a j se p r o b l e m pos tav-l ja na granic i t eor i j e , ili t očn i j e , on u v j e t u j e p r e t p o s t a v k u da t e o r i j a p o s j e d u j e g r an i cu ko j e se drž i s u b j e k t s p o z n a j e . »Hic R h o d u s , h ic sal ta!«: p o t r e b n o je n a p u s t i t i t e o r i j s k u ana l izu i u p o t p u n i t i je » e m p i r i j s k o m « ana l i zom, t j . o z n a č a v a n j e m s t v a r n i h p r e d m e t a ko j i se p o d v r g a v a j u f o r m u l i r a n i m zakoni-m a . To je j e d a n t e ist i p r o b l e m p r i k u p l j a n j a p r i m j e r a ko j i s t v a r a j u m o d e l š to p o s j e d u j e » b e z b r o j n e p r i j e laze« , i označa-v a n j a p r i j e l aza s j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e na d r u g i : v a l j a reći g d j e se p r i m j e n j u j e p o j a m j e d n o g is tog n a č i n a pro izvod-n j e , a g d j e se u z a s t o p n o p r i m j e n j u j u p o j m o v i dva n a č i n a pro-izvodnje . U j e d n o m i u d r u g o m s l u č a j u p o s t o j i p r e o s t a t a k ko-ji se s m a t r a e m p i r i j s k i n e u m a n j i v (u z a d n j o j anal iz i oči ta je t v r d n j a : kap i t a l i s t i čk i je nač in p r o i z v o d n j e s j e d n e s t r a n e , kao t e o r i j s k o o d r e đ e n j e , o d r e đ e n s u s t a v o d n o s a i zmeđu rad-n ika , s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i td, a s d r u g e s t r a n e , u pogle-du n j egove lokal izaci je , »naš«). Ali, o s t a n e m o li pr i t e o r i j s k o m govoru , i ne p r e s k o č i m o ga, t a j će se p r e o s t a t a k p o k a z a t i u s t v a r n o s t i kao praznina, kao n e š t o š to treba misliti, a š to j e ipak nemišljivo jedinstvenim t e o r i j s k i m p o j m o m »načina pro-izvodnje« .

Došao s a m n a m j e r i c e do tog k r a j n j e g z a k l j u č k a i do t eks tova koj i ga m o g u p o t k r i j e p i t i , o s t a v l j a j u ć i po s t ra-ni sve š to n a m se u s a m o m Kapitalu može uč in i t i ana l i zom p r i j e l aza iz j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u d rug i , t j . kao r ješe-n j e p r o b l e m a lokac i je , poseb i ce ana l iza nastanka kapi ta l is -t ičkog nač ina p r o i z v o d n j e i ana l iza n j egovog raspada. To s am uč in io k a k o b ih o d m a h nag las io da nam s t v a r n o t r e b a drugi pojam istog teorijskom nivoa, kao onai načina proizvodnje, is to to l iko a p s t r a k t a n « , h o ć e m o li t e o r i j u h i s t o r i j e izgradi t i kao niz nač ina p r o i z v o d n j e . On n a m je p o t r e b a n jer j e po-j a m kakav je do sada r azv i j en , b io u p r a v o s tavio u z a g r a d u slijed. Mogli s m o o d r e d i t i nač in p r o i z v o d n j e t e k nag l a šava ju -ći p o s e b n o s t ob l ika , spec i f i čnu kombinaciju k o j a p o v e z u j e e l e m e n t e svake k o m b i n a c i j e : r a d n i k a , s r e d s t a v a za pro izvod-n j u , ne - radn ike , i td. Kaž imo , ne p r e j u d i c i r a j u ć i , u s l u č a j u da je h i s t o r i j s k i m a t e r i j a l i z a m , bio sveden s a m o na t a j po-j a m , on ne bi m o g a o mis l i t i na i s t o m t e o r i j s k o m nivou prije-laz iz j e d n e k o m b i n a c i j e u d r u g u .

262

Mi p r e m a t o m u m o r a m o č i ta t i sve anal ize Marao-ve ko j e r a z m a t r a j u f o r m i r a n j e i r a s p a d a n j e j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e , t ražeć i u n j e m u t a j drugi pojam, b i lo da se on tu j a s n o nalazi , ili ga m o r a m o tek o t k r i t i . Ali te anal ize ne m o ž e m o s m a t r a t i č i s t im i o b i č n i m d e s k r i p c i j a m a . M e đ u t i m , č i n j e n i c a da j e M a r a os tav io dvosmis l enos t i , pa k r o z neke n j egove t e r m i n e m o ž e m o o tč i t a t i t e o r i j u »modela«, u k a z u j e da ć e m o tu na ić i na više p o t e š k o ć a .

P o k u š a m o li u Kapitalu o t č i t a t i t e o r i j u p r i j e l aza iz j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u drugi , na i l az imo p o n a j p r i j e na p o j a m ko j i se j a v l j a kao s a m p o j a m h i s t o r i j s k o g kontinui-teta, a to je p o j a m reprodukcije. Čini se od i s ta da t e o r i j a r e p r o d u k c i j e p o t v r đ u j e t r o s t r u k u vezu ili t r o s t r u k i kon t inu-i tet :

— Povezanos t raz l ič i t ih e k o n o m s k i h s u b j e k a t a , u s l u č a j u p o j e d i n a č n o g a kap i t a l a , ko j i s a č i n j a v a j u j e d i n s t v e n o » i sp rep l i t an je« ili j e d i n s t v e n o k r e t a n j e . I s t r a ž i v a n j e repro-d u k c i j e kap i t a l a , i s t r a ž i v a n j e je tih i s p r e p l i t a n j a :

»Ciklusi p o j e d i n a č n i h k a p i t a l a se m e đ u s o b n o is-p rep l i ću , p r e t p o s t a v l j a j u i u v j e t u j u j e d n i d ruge i u p r a v o to i s p r e p l i t a n j e (Versch l ingung) čini k r e t a n j e c je l ine druš tve-noga kapi ta la .« (Kapital, V, 9)

To k r e t a n j e i nd iv idua lnog kap i t a l a m o g u ć e je p o j m i t i j e d i n o a p s t r a k t n o , kao d e f o r m a c i j u , b u d u ć i da je kre-t a n j e c j e l i ne s ložen i j e od ob ičnog zb i ra .

— Povezanos t razl ič i t ih r az ina d r u š t v e n e s t r u k t u -re, b u d u ć i da r e p r o d u k c i j a p r e t p o s t a v l j a s t a lne n e e k o n o m -ske u v j e t e p roce sa p r o i z v o d n j e , poseb ice p r a v n e u v j e t e : u po-g lav l ju o Genezi zemljišne rente u Kapitalu, M a r a u osniva-n j u p r a v a k o j e o d g o v a r a s t v a r n i m o d n o s i m a p r o i z v o d n j e , p o k a z u j e ob ičan p o s l j e d a k p o n a v l j a n j a p rocesa p r o i z v o d n j e , r e p r o d u k c i j e . To je s l i j edeć i t eks t iz Kapitala (VI I I , 174):

». . .u i n t e r e s u j e v l a d a j u ć e g d r u š t v a da se pos to je -će s t a n j e posve t i kao zakon i da n j egove u p o r a b o m i tradi-c i j o m d a n e g ran ice f i k s i r a kao zakon i t e . Uos t a lom, bez obzi-ra na sve d rugo , ovo se zbiva s a m o od sebe č im u toku vre-m e n a s t a lno r e p r o d u c i r a n j e osnove p o s t o j e ć e g s t a n j a , od-nosa na komu j e ono u t e m e l j e n o , uzme p rav i l an i s r e đ e n ob-lik; a s a m o to p rav i lo i t a j r ed p r e d o č u j e n e o p h o d a n mome-nat svakog nač ina p r o i z v o d n j e ko j i t r e b a steći d r u š t v e n u čv r s t i nu i nezav i snos t o p u k o m s l u č a j u ili s amovo l j i . To pra-vilo i t a j r e d u p r a v o su ob l ik d r u š t v e n o g u č v r š ć e n j a nač ina p r o i z v o d n j e , pa za to n j egove r e l a t ivne e m a n c i p a c i j e od pros-te s a m o v o l j e i p r o s t o g s luča j a . U s t a n j u s t a g n i r a n j a proce-sa p r o i z v o d n j e i d r u š t v e n i h o d n o s a ko j i m u o d g o v a r a j u , na-čin p r o i z v o d n j e pos t iže t a j obl ik s a m i m p o n a v l j a n j e m repro-d u c i r a n j e m sebe s a m o g a . K a d to p o t r a j e n e k o v r i j e m e , on se u č v r š ć u j e kao o b i č a j i t r a d i c i j a i n a p o k o n se p o s v e ć u j e kao izričit zakon« .

263

— R e p r o d u k c i j a n a p o s l j e t k u j a m č i u z a s t o p n i kon-t inu i t e t p r o i z v o d n j e k o j a u t e m e l j u j e sve os ta lo . P r o i z v o d n j u n i j e m o g u ć e zaus tav i t i i n j e n o j e n u ž n o t r a j a n j e u p i s a n o u i den t i čnos t e l e m e n a t a , i to t akv ih kakvi oni pro iz laze iz pro-cesa p r o i z v o d n j e , k a k o bi ušl i u j e d a n d rug i : u s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u k o j a su i s a m a bi la s t v o r e n a , r a d n i k e i ne-rad-n ike na k o j e se p r e m a o d r e đ e n o m n a č i n u r a s p o d j e l j u j u pro-izvodi i s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u . M a t e r i j a l n o s t e l e m e n a t a no-si k o n t i n u i t e t , ali n j egov spec i f i čan obl ik izražava p o j a m re-p r o d u k c i j e , b u d u ć i da on sadrž i r az l i č i t a (d i f e r enc i j a lna ) od-r e đ e n j a m a t e r i j e . U sv im v idov ima k o j e s a m naveo , po j an r izražava tek j e d n u is tu p r e g n a n t n o s t s t r u k t u r e ko j a p red-s t av l j a »čvrs to s a s t av l j enu« h i s t o r i j u . Na p o č e t k u svo je kn j i -ge o Akumulaciji kapitala, R o s a L u x e m b u r g p iše :

»Pravi lno p o n a v l j a n j e p r o i z v o d n j e o snova je i opći u v j e t p rav i lne p o t r o š n j e i k roz to, k u l t u r n e egzisten-c i j e l j u d s k o g a d r u š t v a , u sv im n j e g o v i m h i s t o r i j s k i m oblici-ma . U tom smis lu , p o j a m r e p r o d u k c i j e sadrž i ku l tu rno-h i s to -r i j sk i m o m e n t « (ein k u l t u r g e s c h i c h t l i c h e s M o m e n t ) (Akumu-lacija kapitala, f r . p r . p. 4.)

Čini se t ako da ana l i za r e p r o d u k c i j e p o k r e ć e upra -vo ono s to je d o s a d a bilo v id l j ivo s a m o u s t a t i č k o m ob l iku , n a i m e povezanos t r az ina k o j e su bile i zdvojene ; k a k o se re-p r o d u k c i j a j a v l j a kao općen i t obl ik p o s t o j a n o s t i opć ih u v j e t a p r o i z v o d n j e koj i n a p o s l j e t k u o b u h v a ć a c j e l i n u d r u š t v e n e s t r u k t u r e , ona m o r a bi t i također i oblik njihove promjene i njihove nove strukturiranosti. S toga ću se tu zaus tav i t i na o n o m u š to t a j p o j a m u k l j u č u j e više no p r e t h o d n i .

I. ULOGA »JEDNOSTAVNE« R E P R O D U K C I J E

U i z l agan j ima k o j a nose z a j e d n i č k i nas lov »repro-d u k c i j a « , Marxovu i z l agan ju o r e p r o d u k c i j i k o j a j e svojs tve-na k a p i t a l i s t i č k o m nač inu p r o i z v o d n j e , ko j i jes t akumulacija kap i t a l a (kap i t a l i zac i j a v iška v r i j e d n o s t i ) i o n j e n i m uvje t i -ma, uv i j ek p r e t h o d i o s n o v n o i z l agan je o » j e d n o s t a v n o j re-p r o d u k c i j i « . Marx tu j e d n o s t a v n u r e p r o d u k c i j u naziva »ap-s t r a k c i j o m « , ili bo l je , »neob i čnom p r e t p o s t a v k o m « (Kapital, V, 48). To je m o g u ć e p o j a s n i t i na više nač ina .

Moglo bi se pomis l i t i k a k o je r i j e č o metodi izla-ganja, da j e » j ednos tavna« r e p r o d u k c i j a tek simplifikacija. Čini se da j e z a n i m a n j e za t akvu j ednu s i m p l i f i k a c i j u oč i to u I I kn j i z i ( sheme r e p r o d u k c i j e ) , t j . u p i t a n j u u v j e t a repro-d u k c i j e ko j i se o d n o s e na r a z m j e n u i z m e đ u raz l ič i t ih g r a n a p r o i z v o d n j e . To o m o g u ć u j e p r i k a z općen i tog o b l i k a o d n o s a u f o r m i jednadžbe, p r i j e nego š to se on javi u f o r m i nejeđ-

264

nadzbi. N c r a v n o v j e s j e ili n e s r a z m j e r n o s t a k u m u l a c i j e sveu-k u p n o g d r u š t v e n o g a k a p i t a l a p o s t a j e r a z u m l j i v o u o d n o s u na j e d n o s t a v n o r a v n o v j e s j e .

Moglo bi se j o š pomis l i t i k a k o je i sp i t i van je jed-n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e — i sp i t i van j e j e d n o g pojedinačnog slučaja, š to je d j e l o m i č n o isto, u k o l i k o je t a j p o j e d i n a č n i s l u č a j j e d n o s t a v n i j i od općeg s l u č a j a . Ali to neće bi t i s a m o m e t o d a iz laganja , nego s p o z n a j a k r e t a n j a r e p r o d u k c i j e odre-đ e n i h kap i t a l a ko j i o d r ž a v a j u p r o i z v o d n j u nek ih r a z d o b l j a u k o j i m a j e a k u m u l a c i j a t r e n u t n o z a u s t a v l j e n a .

Moglo bi se n a p o s l j e t k u pomis l i t i k a k o j e ispitiva-n j e j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e , i sp i t i van j e j e d n o g dijela pro-š i rene r e p r o d u k c i j e . Ma kakvo bilo s u d j e l o v a n j e kapital izi-r anog v iška v r i j e d n o s t i , on se os im toga p r i d r u ž u j e a u t o m a t -s k o j kap i t a l i zac i j i k o j a je n a p r o s t o z a d r ž a v a n j e p o s t o j e ć e g kap i t a l a . Vel ičina kap i t a l i z i r anog viška v r i j e d n o s t i j e p rom-jen l j iva , i ona ovisi, b a r e m pr iv idno , o in ic i ja t iv i kap i ta l i s te ; j e d n o s t a v n a se r e p r o d u k c i j a ne može p r o m i j e n i t i u t r e n u t k u r a z m a t r a n j a vel ičine o d r e đ e n o g kap i t a la , ako u o p a d a n j u re-p r o d u k c i j e kap i t a l i s t kao t akav ne p r e s t a n e p o s t o j a t i . Zato je j e d n o s t a v n u r e p r o d u k c i j u z a n i m l j i v o p r o u č a v a t i zbog n j e s a m e (Marx piše: »Od t r e n u t k a kad pos to j i a k u m u l a c i j a , j e d n o s t a v n a je r e p r o d u k c i j a uv i j ek j e d a n n j e n dio, i n j u da-kle m o ž e m o p r o u č a v a t i u n j o j s a m o j , pa ona t ako p o s t a j e s t va rn i f a k t o r a k u m u l a c i j e « Kapital, V, 48), te se a k u m u l a -c i ja ili r e p r o d u k c i j a p r o š i r u j e kao dodatak j e d n o s t a v n o j re-p r o d u k c i j i . T r e b a reći cla s e t a j d o d a t a k ne može s v o j e v o l j n o o d r e d i t i : on ovisi o veličini k o j a pak ovisi o t e h n i č k o j s t ruk-tur i kap i t a l a ; on se d a k l e može p o n a v l j a t i . J e d n o s t a v n a re-p r o d u k c i j a je , s u p r o t n o , a u t o n o m n a , n e p r e k i d n a i a u t o m a t -ska.

Sva ta p o j a š n j e n j a n isu ni lažna, kao ni i n k o m p a -t ib i lna . Ona ipak d a j u m j e s t a i d r u g o m p o j a š n j e n j u , ko j e je za nas m n o g o z a n i m l j i v i j e . Zas igurno , Marx n a m u Kapitalu n a m a h p r u ž a p o j a m r e p r o d u k c i j e k roz obl ike a k u m u l a c i j e kap i t a la , ili točn i je , b u d u ć i da ob l ike kapitcdizacije proizvo-da, že l imo i s t o v r e m e n o p o j m i t i u » j ednos t avnom« i »u pro-š i r e n o m r a z m j e r u « , p o s t a v l j a nas n a m a h u j e d n u kvant i ta -t ivnu p r o b l e m a t i k u . Za kap i t a l i s t u ili s k u p i n u kap i t a l i s t a radi se o analizi u v j e t a r e a l i z i r a n j a te o b j e k t i v n e p r a k s e : o p o v e ć a n j u p r o i z v o d n j e , t j . e k s p l o a t a c i j e , t j . k v a n t i t e t a pri-s v o j e n o g v iška v r i j e d n o s t i . To, b a r e m nače lno , p re tpos t av -lja m o g u ć n o s t p r a k t i č k o g izbora i zmeđu j e d n o s t a v n e repro-d u k c i j e i p o r a s t a . Ali mi ćemo , kao š to znamo , u s tva rnos t i naći k a k o j e t a j i zbor varav , k r i vo tvo ren , cla o n s obz i rom na c j e l i nu kap i t a l a , p o s t a j e f ik t ivan izbor . I zbo r ne pos to j i , p o s t o j e s a m o s t v a r n i u v j e t i s ložene r e p r o d u k c i j e . Pretpostav-ka jednostavne reprodukcije, kaže n a m M a r a , nespojiva je s kapitalističkom proizvodnjom, »što uostalom ne isključuje

265

mogućnost da u industrijskom ciklusu od deset do jedanaest godina, neke godine mogu imati proizvodnju manju od pret-hodne, pa dakle, u odnosu na prethodnu godinu nema jedno-stavne reprodukcije« (Kapi ta l , V, 165). M o ž e m o t a k o reći: p o j m o v n a raz l ika j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e i a k u m u l a c i j e ne s ak r iva k v a n t i t a t i v n e p r o m j e n e a k u m u l a c i j e k o j e ovise o ra-zl ič i t im u v j e t i m a (Marx ih ana l iz i ra ) i k o j e su pos l j ed ice op-ćeg z a k o n a kap i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e .

»Na i s tom se s t u p n j u j e d n o s t a v n a r e p r o d u k c i j a j av l j a k a o a p s t r a k c i j a u t o m smi s lu š to je, s j e d n e s t r a n e , u k a p i t a l i s t i č k o m s i s t e m u o d s u s t v o a k u m u l a c i j e ili r epro-d u k c i j e u p r o š i r e n o m r a z m j e r u n e o b i č n a p r e t p o s t a v k a , a s d r u g e s t r a n e u v j e t i u k o j i m a se vrš i p r o i z v o d n j a n i su apso-lu tno j e d n a k i iz god ine u g o d i n u (a to se upravo pretpostav-ljalo); v r i j e d n o s t g o d i š n j e g p ro i zvoda može se u m a n j i t i a zb i r u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i o s t a t i isti; v r i j e d n o s t može o s t a t i is ta a zb i r u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i s m a n j i t i se; zbir v r i j e d n o s t i i zbi r u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i m o g u se i s t o v r e m e n o u m a n j i t i . Sve to u k a z u j e na to da se r e p r o d u k c i j a zbiva ili u u v j e t i m a koj i su p o v o l j n i j i od p r e t h o d n i h , ili u tež im u v j e t i m a ko j i kao svo j r ezu l t a t m o g u ima t i n e s a v r š e n u r e p r o d u k c i j u . Sve te okolnosti odnose se na kvantitativnu stranu različitih ele-menata reprodukcije, ali ne brinu o ulozi koju ovi imaju u sveukupnom procesu kao reproduktivni kapital ili kao re-producirani profit.« (Kapital, V, 48)

K a d u p r o c e s u a k u m u l a c i j e na i l az imo na »jedno-s tavnu« r e p r o d u k c i j u kao I (v + pl) = I I c (što s ekonomskog s t anov i š t a n i j e izraz r a v n o v j e s j a nego krize) , to je j ednos tav -no z n a č e n j e s u s r e l a , ko inc idenc i j e , t j . nikakvo posebno teo-rijsko značenje. I s t o v r i j e d i i za r e p r o d u k c i j u i nd iv idua lnog kap i t a l a koj i može bi t i p r o š i r e n , više ili m a n j e j e d n o s t a v a n , ko j i m o ž e p o s j e d o v a t i r i t a m viši, j e d n a k ili niži od r i t m a d r u š t v e n o g kap i t a l a u n j e g o v o j c je l in i , i td. Te p r o m j e n e ne uvode n i k a k v u p o j m o v n u raz l iku , na isti nač in i s istog razlo-ga s ko jega su p r o m j e n e c i j ena r o b a uvijek samo cijene: ne-ka se roba može p r o d a t i p r e m a » n j e n o j v r i j ednos t i« i to je o n d a s a m o ko inc idenc i j a , k o i n c i d e n c i j a k o j u n i j e m o g u ć e p re tvo r i t i u opći zakon , t j . ko j u n i ] c m o g u ć e i z m j e r i t i : u rob-n o m p r o m e t u p o š t u j u se s a m o c i j ene , a n e v r i j e d n o s t i . M a r x nam u oba s l u č a j a u bezaz lenu ob l iku » p r i v r e m e n e p re tpo-s tavke« (»c i jene roba p o k l a p a j u se s n j i h o v o m v r i j e d n o š ć u « , »uvje t i r e p r o d u k c i j e o s t a j u ident ični«) p o k a z u j e z n a č a j n u p o j m o v n u raz l iku i zmeđu dva n ivoa s t r u k t u r e ili bo l j e , iz-m e đ u s t r u k t u r e i n j e n i h pos l j ed i ca . Pretpostavka »konstant-nih uvjeta« nije analiza posljedica, nego analiza samih uvjeta.

M o r a m o tako po t raž i t i d r u g o p o j a š n j e n j e te dvo-s t r u k e anal ize r e p r o d u k c i j e , a n a l a z i m o je u n izu Marxov ih pos tavk i , kao š to je ova:

266

»Neobičan j e p r i m j e r p o s t o j a n o g kap i t a l a ko j i se m o r a p r o u č a v a t i u r e p r o d u k c i j i š to se s t a lno vrši . To je omi-l jeni a r g u r n e n a t e k o n o m i s t a ko j i se b a v e p o j a š n j e n j e m kr iza i n e r a v n o v j e s j a u s t v a r a n j u p o s t o j e ć e g j o p t i c a j n o g kap i t a l a . Oni ne s h v a ć a j u da j e d n o t akvo n e r a v n o v j e s j e može i rnora nas t a t i n a p r o s t o podržavanjem p o s t o j a n o g kap i t a l a , cla mo-že i m o r a n a s t a t i u pretpostavci idealne proizvodnje, kad već postoji jednostavna reprodukcija društvenog kapitala« (bei V o r a u s s e t z u n g e ine r idca len N o r m a l p r o d u k t i o n ) . (Kapital, V, 117).

Ta »norma lna« idea lna p r o i z v o d n j a oči to j e proiz-v o d n j a u njenom pojmu, p r o i z v o d n j a k a k v u M a r x p r o u č a v a u Kapitalu, te n a m kaže da m o r a m o uze t i n j e n »zakon« ili » idealan p r o s j e k « . P r i j e nego p o s t a n e p o j e d n o s t a v l j e n o izla-g a n j e ili i s p i t i v a n j e j e d n o g p o s e b n o g s l u č a j a k o j i je, k a k o ć e m o v id je t i , t e o r i j s k i b e z n a č a j a n , p r i j e nego p o s t a n e mo-guće k v a n t i t a t i v n a ana l iza kap i t a l i z i r ane v r i j e d n o s t i i podr i -j e t lo n j e n i h razl ič i t ih d i je lova , » j e d n o s t a v n a r e p r o d u k c i j a « j e anal iza općih uvjeta oblika svake reprodukcije. P r i j e nego š to j e i z l agan je o p ć e n i t o g obl ika o d n o s a i zmeđu razl ič i t ih g r a n a p r o i z v o d n j e , u m a t e m a t i č k o m smis lu te r i ječ i , ono jc i z lagan je »oblika« p r o c e s a p r o i z v o d n j e u o n o m smi s lu u ko-j e m s m o p r i j e anal iz i ra l i »kapi ta l i s t i čk i oblik« j ednog načina p r o i z v o d n j e .

To je p r a v o z n a č e n j e glavnog iz lagan ja » jednos tav-ne r e p r o d u k c i j e « (I k n j i g a Kapitala, pogl. X X I I I ) . M a r x po-lazi od d e f i n i c i j e r e p r o d u k c i j e kao j e d n o s t a v n o g ponavljanja n e p o s r e d n e p r o i z v o d n j e , k o j u ć e m o anal iz i ra t i , te p iše :

»Proces p r o i z v o d n j e ko j i se pe r iod ičk i o b n a v l j a , proć i će uv i j ek kroz is te faze u o d r e đ e n o m v r e m e n u , ali će se uv i j ek p o n a v l j a t i u i s t o m o m j e r u . I p a k m u to p o n a v l j a n j e ili k o n t i n u i t e t p r i j eč i neka nova ob i l j ež j a ili b o l j e rečeno, uklanja prividna obilježja koja je ovaj prikazivao izdvojenim činom (die S c h e i n c h a r a k t e r e se ines n u r vere inze l ien Vor-gangs).« (Kapital, I I I , 10)

Bit j e d n o s t a v n e p r o i z v o d n j e n i j e dak le u t o m u da c j e l o k u p n i v i šak v r i j e d n o s t i b u d e n e p r o d u k t i v n o po t rošn i , u m j e s t o cla j e d j e l o m i č n o kap i t a l i z i r an , već je o t k r i v a n j e biti u k l a n j a n j e m i luzi ja , a s p o s o b n o s t p o n a v l j a n j a u k a z u j e na p r i r o d u »prvobi tnog« p r o c e s a p r o i z v o d n j e (Marx jo š piše u Ranijim oblicima . . .; »prava p r i r o d a kap i t a l a p o k a z u j e se tek na kraju drugog ciklusa«).

S t a j a l i š t e p o n a v l j a n j a u k l j u č u j e ipak s a m o mo-gućnos t i luzi je . T e n d e n c i j a je p r o s l i j e d i t i kap i t a l k roz nje-gove u z a s t o p n e »čine«, r a z u m j e t i š to se događa k a d kapi ta l , n a k o n »prvog« c ik lusa p r o i z v o d n j e , sus t iže »drugi« c ik lus . U m j e s t o cla se r e p r o d u k c i j a t ako javi kao s p o z n a j a određe-n j a s a m o g n a č i n a p r o i z v o d n j e , ona se j a v l j a kao nastavak pro-izvodnje , d o d a t a k anal iz i p r o i z v o d n j e . Čini se cla ana l iza ka-

267

pi ta la p r a t i u s t o p u s u d b i n u p r e d m e t a ko j i će pos t a t i kapi-t a lom: u t r e n u t k u r e p r o d u k c i j e t a j kap i ta l s u s r e ć e na trži-š tu d ruge , n j egova se s l o b o d a k r e t a n j a Ukida (on se ne može s l o b o d n o uvećava t i , j e r m u k o n k u r i r a j u d rug i kapi ta l i ) , te se t ako p o k a z u j e da k r e t a n j e d r u š t v e n o g k a p i t a l a n i j e zb i r k r e t a n j a ind iv idua ln ih kap i t a l a , nego v las t i to s loženo kre ta-n j e ko j e je nazvano » i s p r e p l i t a n j e m « . To je n p r . p o s t u p a k ko-ji Rosa L e x e m b u r g zac r t ava na p o č e t k u Akumulacije kapi-tala, kad polazi ocl j e d n o g Marxova p i s m a ( » r e p r o d u k c i j a , doslovce, znači n a p r o s t o p o n a v l j a n j e . . .«) i t raži kakve nove uvjete u k l j u č u j e r e p r o d u k c i j a u o d n o s u na p r o i z v o d n j u . Mar-xov o d l o m a k koj i s a m naveo, p o k a z u j e n a m cla se, s u p r o t n o , rad i o istini uvjetima (oni su u o č i m a p o k r e t a č a p r o i z v o d n j e p r e o b r a ž e n i u »pr iv idna ob i l j ež j a« , dok su u Marxovu izlaga-n j u o » n e p o s r e d n o m « p r o c e s u p r o i z v o d n j e p r i k a z a n i u obli-ku »pre tpos tavk i« p r i m l j e n i h ) .

R i j e č j e o s ložen i jo j o p e r a c i j i no š to je to ob ično p o n a v l j a n j e . U M a r x o v u j e t e k s t u j e d n o s t a v n a r e p r o d u k c i j a p o i s t o v j e ć e n a sa sveukupnošću d r u š t v e n e proizvodnje. Kre-t a n j e k o j e uk ida pr iv id r o đ e n iz i s t r a ž i v a n j a n e p o s r e d n o g p rocesa p r o i z v o d n j e , p r iv id ko j i j e ono š to »p r ikazu ju« i ka-pi ta l i s t i r a d n i k (Kapital, I I I , 13: »die V o r s t e l l u n g des Kapi-ta l is ten«) , i s todobno je »ponav l j an j e« i p r i j e l az na kap i t a l kao na to ta l i t e t :

» Ipak se mijenja izgled činjenica ako se p roma-t r a j u ne kapi ta l i s t i i nd iv idua ln i r a d n i k , nego kap i t a l i s t i čka i r a d n i č k a k lasa , ne čini izdvojene proizvodnje, nego kapi ta -l i s t ička p r o i z v o d n j a u u k u p n o s t i n j e n o g n e p r e k i d n o g obnav-l j a n j a i u n j e n o j d r u š t v e n o j eks tenz ivnos t i .« (Kapital, I I I , 14—15)

Analiza II k n j i g e p o k a z a t će jasno i p o d r o b n o ka-ko ana l ize p o n a v l j a n j a (uzas topnos t i c ik lusa p ro i zvodn j e ) i kap i ta la , kao ob l ika s v e u k u p n o s t i p r o i z v o d n j e , ovise j e d n a o d r u g o j . Ali to je j ed ins tvo o v d j e već p r i s u t n o . »Akt izdvo-j e n e p ro i zvodn je« dva p u t a j e nega t ivno ob i l j ežen : kao ono š to se ne ponav l j a , i kao ono š to j e č i n j e n i c a p o j e d i n c a . Ka-ž imo to b o l j e : »izdvojen akt« znači dva p u t a reć i is to. Ocl t r e n u t k a k a d je u k i n u t a i zdvo jenos t , više n e m a m o posla s akiom, tj. sa s u b j e k t o m , s i n i e n c i o n a l n o m s t r u k t u r o m sred-s tava , ako je is t ina cla, kao što kaže M a r x u Uvodu iz 1857. » s m a t r a t i d r u š t v o kao j e d i n s t v e n s u b j e k t , z n a č i . . . s m a t r a t i ga s l ažno-spekula t ivnog s t a j a l i š t a« (p. 159;. U to j analizi da-kle n i j e u p i t a n j u slijediti p r o c e s r e p r o d u k c i j e , s t v a r n o — i Fiktivno — p o k u š a v a t i »obnovit i« p r o c e s p r o i z v o d n j e .

Ta j e ana l iza u nače lu ona k o j a se u Uvodu iz 1857. i Kritici političke ekonomije u s p o r e đ u j e s k o m p a r a t i v -n o m ana l i zom nač ina p r o i z v o d n j e . Više d a k l e n i j e r i j eč o p o i s t o v j e ć i v a n j u v a r i j a c i j a »kombinac i j e« , »pro izvodn ih od-nosa« i » p r o d u k t i v n i h snaga« na osnovi h i s t o r i j s k e g rađe , ne-

268

go o i sp i t i van ju , kao š to kaže Mar. \ , »općih o d r e đ e n j a proiz-v o d n j e o d l e đ e n o g d r u š t v e n o g s t u p n j a « , t j . o d n o s a totaliteta d r u š t v e n e p r o i z v o d n j e i n j e n i h p o j e d i n a č n i h ob l ika (grana) u danoj sinkroniji. T a j n a m je p o j a m j a s a n , b u d u ć i da anal iza »ponav l j an j a« p r o i z v o d n j e , kont inuiLeta p r o i z v o d n j e u nizu c ik lusa , ovisi o analizi p r o i z v o d n j e u cjel ini , o p r o i z v o d n j i kao t o t a l i t e t u (Tota l i ta t ) . To ta l i zae i j a pos to j i u a k t u a l n o s t i d r u š t v e n e p o d j e l e r a d a u o d r e đ e n o m m o m e n t u , a ne u indi-v idua ln ih kap i t a l i s t a . Mar.\ to i s k a z u j e kad kaže da anal iza r e p r o d u k c i j e p r o m a t r a d r u š t v e n u p r o i z v o d n j u i sk l juč ivo u n j e z i n u rezultatu (»Ako g o d i š n j u f u n k c i j u d r u š t v e n o g kapi-tala p r o m a t r a m o u n j e n u r e z u l t a t u . . . « Kapital, V, 46). T a j je r ezu l t a t , kao š to z n a m o , s v e u k u p n a p r o i z v o d n j a i n j e n a po-d j e l a na razl ič i te s e k t o r e : o p e r a c i j a k o j a to p o k a z u j e n i j e dak le p r e k i d razn ih kap i t a l a u k r e t a n j u razl ič i t ih g r a n a pro-izvodnje , u j e d n o m m o m e n t u općeg i zvan j skog v r e m e n a , da-kle k o j a ovisi o tom k r e t a n j u , nače lno i d j e l o t v o r n o ; to je o p e r a c i j a u k o j o j se o s t a v l j a po s t r an i i u k i d a s a m o k r e t a n j e kap i t a la , k r e t a n j e p r o i z v o d n j e u sv im n j e g o v i m p o d j e l a m a . Od p rvog o p ć e n i t o g i z l agan ja j e d n o s t a v n e r e p r o d u k c i j e (Knji-ga I) do s i s t e m a s h e m a r e p r o d u k c i j e (Kn j iga II) M a r x ana-lizu r e p r o d u k c i j e t e m e l j i na p r e o b r a z b i u z a s t o p n o s t i u sin-k r o n i j u , » s imul t anos t« (n j egov im t e r m i n o m : Gleiclrzeit igkeit) . P a r a d o k s a l n o , k o n t i n u i t e t k r e t a n j a p r o i z v o d n j e nalazi svoj p o j a m u analizi s i s t e m a s i n k r o n i č k i h ovisnos t i , u s l i j edu ci-k lusa ind iv idua ln ih kap i t a l a ; n j i h o v o i s p r e p l i t a n j e o t o m u ovisi. U t o m je »rezul ta tu« kretanje koje ga je stvorilo nužno zaboravljeno, podrijetlo »izbrisano« (die H e r k u n f t ist aufge-loscht) (Kapital, IV, 102).

P r i j e l az s i zdvo jenog čina, s p roce sa n e p o s r e d n e p r o i z v o d n j e na ponavljanje, na sveukupnost d r u š t v e n o g ka-pi ta la , na rezultat p r o c e s a p r o i z v o d n j e , znači s m ješ tavan je u z a m i š l j e n u i s t o d o b n o s t svih k r e t a n j a , ili t očn i j e r ečeno , da se p o s l u ž i m o Mar . \ ovom t e o r i j s k o m m e t a f o r o m , u zamiš l j en i prostor u k o j e m se u k i d a j u sva k r e t a n j a i svi m o m e n t i pro-izvodnje j a v l j a j u j e d a n do d r u g o g a z a j e d n o s n j i h o v i m odno-s ima. K r e t a n j e toga p r i j e l a z a o p i s u j e M a r x p o prvi p u t u I knj iz i u pog lav l ju o » j e d n o s t a v n o j r e p r o d u k c i j i « .

2. R E P R O D U K C I J A D R U Š T V E N I H ODNOSA

Mi t ako m o ž e m o n a b r o j i t i sve »privide« (Schein-e h a r a k t e r e ) ko j i n e s t a j u u t o j o p e r a c i j i :

P o n a j p r i j e p r i v id o d v a j a n j a i r e la t ivne samos ta l -nos t i raz l ič i t ih » m o m e n a t a « p r o i z v o d n j e općen i to : o d v a j a n j e p r o i z v o d n j e , t o č n i j e rečeno , i c i rku lac i j e , p r o i z v o d n j e i indi-

269

viclualne p o t r o š n j e , p r o i z v o d n j e i r a s p o d j e l e p r o i z v o d n i h sred-s tava i u v j e t a p o t r o š n j e . P r o m a t r a m o li » izdvojeni čin« pro-izvodnje , ili čak m n o š t v o t ih »činova«, č in i se da svi ti mo-m e n t i p r i p a d a j u d r u g a č i j o j sferi nego š to je p r o i z v o d n j a ( t a j t e r m i n Marx čes to u p o t r e b l j a v a ) . C i r k u l a c i j a p r i p a d a tr-žištu k a m o st iže roba n a k o n š to »iziđe« iz p r o i z v o d n j e , s ne-s i g u r n o š ć u cla neće bi t i p r o d a n a ; i nd iv idua lna je p o t r o š n j a osobi čin ko j i je iznad s f e r e s a m e c i r k u l a c i j e :

» P o t p u n o je o d v o j e n a d a k l e p r o d u k t i v n a po t ro-š n j a i i nd iv idua lna p o t r o š n j a r a d n i k a . U p r v o j , on d j e l u j e kao p o k r e t a č k a snaga k a p i t a l a i p r i p a d a kap i t a l i s t i , u dru-gom on p r i p a d a sebi i vrš i ž ivo tne f u n k c i j e izvan p r o c e s a p r o i z v o d n j e . Pos l j ed ica je j e d n e život kap i t a l a , a d r u g e život r a d n i k a samoga.« (Kapital, I I I , 14)

R a s p o d j e l a s r e d s t a v a za rad i p o t r o š n i h s r e d s t a v a , j a v l j a se bi lo kao k o n t i n g e n t n i izvor p r o i z v o d n j e , bi lo kao p r e o s t a t a k ( tada ona pre laz i u s f e r u p o t r o š n j e ) .

»Ćin u v o đ e n j a (der e in l e i t ende Akt), čin c i rkulaci -je : k u p o v i n a i p r o d a j a r a d n e snage z a s n o v a n a je i s a m a na r a s p o d j e l i elemenata p r o i z v o d n j e k o j a p r e t h o d i r a s p o d j e l i d r u š t v e n i h proizvoda i k o j u ova p r e t p o s t a v l j a : n a i m e odva-j a n j u r a d n e snage, r a d n i k o v e robe , p r o i z v o d n i h s r eds t ava , v lasn iš tva ne-radnika.« (Kapital, V, 39)

Analiza r e p r o d u k c i j e p o k a z u j e da ti m o m e n t i ne p o s j e d u j u re la t ivnu a u t o n o m n o s t , a ni v las t i te zakone , nego su o d r e đ e n i z a k o n i m a p r o i z v o d n j e . P r o m a t r a li se sveukup-nos t d r u š t v e n o g k a p i t a l a u n j e g o v u rezultatu, s f e r a c i rku la-c i j e iščezava kao »sfera« us l i j ed p r e d o d r e đ e n o s t i p r o m e t a u pod je l i na g r a n e p r o i z v o d n j e i u m a t e r i j a l n o j p r i r o d i n j i h o v e p r o i z v o d n j e . I n d i v i d u a l n a p o t r o š n j a r a d n i k a i kap i t a l i s t a ta-k o đ e r je p r e d o d r e đ e n a u p r i r o d i i kol ikoći u v j e t a p o t r o š n j e k o j e s t v a r a to ta ln i d r u š t v e n i k a p i t a l : t ako dugo d o k j e j e d a n dio g o d i š n j e p r o i z v o d n j e »već od p o č e t k a p r e d o d r e đ e n za p r o d u k t i v n u p o t r o š n j u « ( I I I , 9), d rug i j e dio već od poče tka (von I-Iaus aus) o d r e đ e n za i nd iv idua lnu p o t r o š n j u . Granice i zmeđu ko j i h može osc i l i ra t i i nd iv idua lna p o t r o š n j a , ovise o u n u t r a š n j e m sas t avu kap i t a l a i vezane su uz svaki m o m e n a t .

» Ind iv idua lna p o t r o š n j a r a d n i k a , u n u t a r ili izvan t ad ion ice , p r e d s t a v l j a dak le j e d a n m o m e n a t (Moment ) re-p r o d u k c i j e k a p i t a l a , kao i č i š ć e n j e s t r o j e v a za v r i j e m e rad-nog p r o c e s a ili u pauzama .« (Kapital, I I I , 15)

R a s p o d j e l a s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i p o t r o š n j u , ili r a s p o d j e l a razl ič i t ih e l e m e n a t a , n a p o s l j e t k u se više ne jav-l ja kao k o n t i n g e n t n a č i n j e n i c a : k a d je j e d n o m po t ro š io ekvi-va lenat svo j e n a j a m n i n e , r a d n i k izlazi iz p r o c e s a p r o i z v o d n j e kao š to j e u n j i u šao : ne kao v lasnik , i kap i t a l i s t , kao v lasn ik p ro i zvoda r a d a ko j i iznova o b u h v a ć a j u s r e d s t v a za proizvod-n j u . U p r o i z v o d n j i se n e p r e k i d n o vrši ista r a s p o d j e l a .

270

P o k a z u j e se t ako cla kap i t a l i s t i čk i nač in proizvod-n j e o d r e đ u j e n a č i n c i rku l ac i j e , p o t r o š n j e i r a s p o d j e l e . Jo š općen i t i j e , ana l iza r e p r o d u k c i j e p o k a z u j e da svaki način pro-izvodnje određuje načine cirkulacije, raspodjele i potrošnje kao momente vlastita jedinstva.

Analiza r e p r o d u k c i j e p o t o m uk ida pr iv id »počet-ka« p r o c e s a p r o i z v o d n j e , p r iv id »s lobodnog« u g o v o r a ko j i se svaki p u t iznova o b n a v l j a i zmeđu r a d n i k a i kap i t a l i s t a , pri-vid ko j i od p r o m j e n l j i v o g kap i t a la , s t va r a »koris t«, od rad-n ika k a p i t a l i s t u (na r a č u n p ro izvoda , t j . »po jma« p r o c e s a p ro i zvodn j e ) , j e d n o m r i j e č j u , sve p r iv ide ko j i č ine slučajnim sus r e t r a d n i k a i kap i t a l i s t e , na t rž i š tu , kad su s u p r o t s t a v l j e -ni j e d a n d r u g o m u kao k u p a c i p r o d a v a č r a d n e snage . Repro-d u k c i j a u k a z u j e na »nevidl j ive veze« k o j e vezu ju n a j a m n e r a d n i k e uz k a p i t a l i s t i č k u k lasu .

»Kap i t a l i s t i čk i p r o c e s p r o i z v o d n j e s t va r a . . . uv-j e t e ko j i sile r a d n i k a cla s ebe p r o d a j e kako bi živio, a kapi ta-l istu t j e r a j u cla ovoga k u p i k a k o bi se oboga t io . Nisu oni na t rž i š tu s l u č a j e m s u p r o t s t a v l j e n i kao p r o d a v a č i k u p a c . To je d v o s t r u k i ml in (die Z \v ickmuhle ) s a m o g a p rocesa ko j i na tr-žiš te i z b a c u j e u v i j e k p r v o g kao p r o d a v a č a svo j e r a d n e snage a n j egov pro izvod u v i j e k p r e t v a r a u k u p o v n i p r e d m e t za dru-goga. R a d n i k od i s t a p r i p a d a k a p i t a l i s t i č k o j k las i p r i j e nego sebe p r o d a i n d i v i d u a l n o m kapi ta l is t i .« (Kapital, I I I , 19—20)

Na isti nač in r e p r o d u k c i j a u k i d a pr iv id p r e m a ko-j e m u k a p i t a l i s t i č k a p r o i z v o d n j a s a m o p r i m j e n j u j e z a k o n e tr-govačke p r o i z v o d n j e , t j . razmjenu ekvivalenata. S v a k a kupo-p r o d a j a r a d n e snage p r e d s t a v l j a t r a n s a k c i j u toga ob l ika , ali se c j e l o k u p n o k r e t a n j e kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e j a v l j a kao k r e t a n j e u k o j e m u k a p i t a l i s t i č k a k lasa n e p r e k i d n o sebi bez ekv iva len ta p r i s v a j a dio p ro izvoda ko j i s t va r a r a d n i č k a klasa. U tom k r e t a n j u više n e m a ni p o č e t k a ni k r a j a ( r a s c j e p će u d v o s t r u č i t i i označi t i p r a v n u s t r u k t u r u ugovora) , t j . više ne pos to j i i zdvo jena s t r u k t u r a s p a j a n j a e l e m e n a t a p ro i zvodn j e . E l e m e n t i p r o i z v o d n j e više se ne m o r a j u s p a j a t i k roz p o j a m koj i n a m d a j e anal iza r e p r o d u k c i j e , jer su o d u v i j e k već bili spo j en i .

Na t a j nać in j e d n o s t a v n a r e p r o d u k c i j a u k i d a s am pr iv id izdvojena čina ko j i je imao p roces p r o i z v o d n j e : čin, či j i su p o k r e t a č i p o j e d i n c i š to p r e o b r a ž a v a j u s tva r i u određe-n im u v j e t i m a ko j i ih p r i s i l j a v a j u cla od tih s tvar i č ine r o b u i s t v a r a j u v išak p r o i z v o d n j e za kap i t a l i s tu . U lom su p r iv idu p o j e d i n c i sačuva l i svo j i den t i t e t , d o k se kap i ta l č in io zb i rom v r i j e d n o s t i ko j i se čuva u ć in ima s t a l n e pro izvodnje . 1

: 'Kapitalist zamišlja da je sLvorio višak \rijednosLi i sačuvao vrijednost--kapitai, ali njegov način gledanja ne mi jen ja činjenicu da se vrijednost kapitala koja mu je pr ipadala nakon stanovitog razdoblja iz jednačuje sa sveukupnim viškom vr i jednos t i koji je s tekao u istom razdoblju, te da se ukup-nost vr i jednost i koju je potrošio iz jednačuje s onom koju je unapr i jedio . Od »taroga kapitala koji je unapr i jed io , ne os ta je više jedan jedini atotrf vri jednosti . On, islina, LI ruci uvijek drži kapital čiju veličinu ni je p romi jen io i čij i su dije-

271

i

U z a j a m n o , ti m a t e r i j a l n i e l emen t i , u spec i f i čnos t i svo je m a t e r i j a l n e p r i r o d e , i u raz l i č i to j p o d j e l i tih p r i r o d n i h osob ina , u svim g r a n a m a p r o i z v o d n j e i u sv im k a p i t a l i m a koj i ih sadrže , i z r ažava ju u v j e t e p r o c e s a d r u š t v e n e r e p r o d u k -ci je . R e p r o d u k c i j a t ako p o k a z u j e cla se s tvar i u r u k a m a po-k r e t a č a p r o i z v o d n j e m i j e n j a j u , d o k oni to nit i ne p r i m j e -ć u j u , j e r to n i j e nit i m o g u ć e a k o se p r o c e s p r o i z v o d n j e sma-t ra č i n o m p o j e d i n c a . Ti se p a k p o j e d i n c i m i j e n j a j u i oni s tvar-no p o s t a j u predstavnici klasa. K la se oči to n isu s k u p pojed i -naca , i n i j e m o g u ć e s tvor i t i k lasu , u b e s k o n a č n o s t j o j doda-jući p o j e d i n c e . One su funkcije zajedničkog procesa proiz.-voduje. K lase n isu n j egov s u b j e k t , nego ih o d r e đ u j e n j egov obl ik.

Upravo u p o g l a v l j i m a I k n j i g e o r e p r o d u k c i j i na-laz imo sve sl ike k o j i m a n a m M a r x o m o g u ć a v a naše razumi-j e v a n j e n a č i n a p o s t o j a n j a nosioca (Trager) s t r u k t u r e , pokre-tača p rocesa p r o i z v o d n j e . Na t o j pozorn ic i r e p r o d u k c i j e , g d j e s tvar i izlaze »na sv j e t l o dana« , m i j e n j a j u r a d i k a l n o svoj iz-gled, skriveno se približavaju p o j e d i n c i ( » E k o n o m s k o obi l je-ž je k a p i t a l i s t a — die o k o n o m i s c h e C h a r a k t e r m a s k e des Ka-p i ta l i s t en — p r i p a d a č o v j e k u s a m o uko l iko n j egov novac d je-l u j e n e p r e k i d n o kao kapi ta l« ( I I I , 9): oiu su samo obrazine.

Te su anal ize dak le one u k o j i m a n a m M a r x poka-z u j e k r e t a n j e p r i j e l aza (ali t a j je p r i j e l az rascjep, r a d i k a l n i n o v u m ) p o j m a p r o i z v o d n j e kao čina, o b j e k t i v a c i j e j e d n o g ili neko l iko s u b j e k a t a na p o j a m p r o i z v o d n j e k o j a se vrši bez s u b j e k t a , k o j a p o v r a t n o o d r e đ u j e s t anov i t e k lase kao n j e n e v las t i t e f u n k c i j e . To »k re t an j e« k o j e M a r x p r i p i s u j e Quesnay-j u (u ko jega »se b e z b r o j n i p o j e d i n a č n i čini c i r k u l a c i j e raz-m a t r a j u n e p o s r e d n o u n j i h o v u k r e t a n j u ko j e je ob i l j eženo d r u š t v e n o , k a o c i r k u l a c i j a i zmeđu vel ikih d r u š t v e n i h klasa ko je i m a j u o d r e đ e n e e k o n o m s k e f u n k c i j e « , Kap i t a l , V, 15), to je k r e t a n j e i s t r aženo na p r i m j e r u kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e , ali ono u nače lu v r i j ed i za svaki nač in proizvod-nje . O b r n u t o od k r e t a n j a r e p r o d u k c i j e , a p o t o m k o n s t i t u c i j e ko ja ob i l j ežava t r a n s c e n d e n t a l n u k las ičnu f i lozof i ju , ono se p r o š i r u j e , a to p r o š i r e n j e i s k l j u č u j e s v a k u m o g u ć n o s t cla p r o i z v o d n j a p o s t a n e čin s u b j e k a t a i n j i hov p r a k t i č n i cogi io . Ono sadrž i m o g u ć n o s t f o r m u l i r a n j a novog f i lozofskog poj-ma p r o i z v o d n j e općen i to , ko j i ja tu m o g u s a m o naznač i t i .

Možemo sada u k r a t k o izložiti sve š to j e d o s a d re-čeno, a k o k a ž e m o da, j e d n i m is t im k r e t a n j e m , r e p r o d u k c i j a n a d o m j e š t a i m i j e n j a s tvar i , ali čuva odnose. Ti su odnos i u p r a v o oni k o j e M a r x naziva » d r u š t v e n i m o d n o s i m a « , a ucr-

lovi, zgrade, strojevi , itd. već bili tu kad je otpočeo svoj pothvat . Ali tu je ri ječ o vr i jednost ; kapitala, a ne o njegovim mater i ja ln im elementima« (Kapital , I I I , 12—13).

272

lani su, »pro j ic i ran i« u i zmiš l j en i p r o s t o r o k o j e m s a m go-vorio2. S a m p o j a m je Marxov :

»Ta p r i r o d n a m o ć r a d a (očuvat i s t a r e v r i j e d n o s t i s t v a r a j u ć i iz n j i h nove) j a v l j a se k a o moć , za kap i t a l s k o j i m je u d r u ž e n a , v las t i toga z a d r ž a v a n j a , u p r a v o kao š to se dru-š tvene p r o d u k t i v n e snage j a v l j a j u kao svo j s tvo kap i t a l a i kao š to se n e p r e k i d n o p r i s v a j a n j e viška k a p i t a l a od s t r a n e kap i t a l i s t a j av l j a kao n e p r e k i d n o s amovrec lnovan je kap i t a l a . S \ e snage racla projiciraju se ( p r o j e k t i e r e n sich) kao snage kap i t a la , na isti nač in kao š to se svi oblici v r i j e d n o s t i robe p r o j i c i r a j u kao oblici novca.« (Kapital, I I I , 47)

T a k o o t k r i v e n i odnos i u z a j a m n o d j e l u j u j edn i na d ruge : poseb i ce odnos i v lasn iš tva i s t v a r n o g p r i s v a j a n j a ( » p r o d u k t i v n e snage«) u n j i h o v u s loženom j e d i n s t v u . Oni pret-h o d n o r a z d v o j e n e » m o m e n t e « (p ro i zvodn ja , c i rku l ac i j a , ra-s p o d j e l a , p o t r o š n j a ) u j e d i n j u j u u n u ž n o i s loženo j ed ins tvo . Oni s a d r ž a v a j u sve o n o š to se t i j e k o m anal ize n e p o s r e d n o g p rocesa p r o i z v o d n j e jav i lo kao n jegove »p re tpos t avke« , nje-govi nužn i »uvjeti« k a k o bi se p roces m o g a o o d v i j a t i u ob l iku koj i s m o opisa l i : np r . u k a p i t a l i s t i č k o j p r o i z v o d n j i u k o j o j a u t o n o m n o s t e k o n o m s k e i n s t a n c i j e ili p r a v n i h ob l ika odgo-vara ob l i c ima t rgovačkog p r o m e t a , tj. u o d r e đ e n o m obl iku slaganja raz l ič i t ih i n s t a n c i j a d r u š t v e n e s t r u k t u r e . To bi se moglo nazva t i »konz i s t en tnošću« s t r u k t u r e , t ako k a k o se o n a j a v l j a u anal iz i r e p r o d u k c i j e . Moglo bi se t a k o đ e r reći da p o j m o v n a d u b l e t a p r o c l u k c i j a - r e p r o d u k c i j a u M a r x a sadrž i de f in i c i j u strukture o k o j o j je r i j eč u analizi n a č i n a proiz-v o d n j e .

Na p o d r u č j u ana l ize r e p r o d u k c i j e , p r o i z v o d n j a ni-je p r o i z v o d n j a s tvar i , nego p r o i z v o d n j a i z a d r ž a v a n j e druš tve-nih o d n o s a . Na k r a j u pog lav l j a o j e d n o s t a v n o j r e p r o d u k c i j i , Marx piše:

» P r o m a t r a n u n j e g o v o j zavisnos t i (Zusammen-hang) ili kao r e p r o d u k c i j a , kap i t a l i s t i čk i p roces p r o i z v o d n j e ne p ro izvodi dak le s a m o robu ili višak v r i j ednos t i ; on proiz-

'- Oni su p o j m o v n o u Marxa . u p rvo j knj iz i (ali ne i sve n j ihove pusi le-d i te) odvedeni ana l izom tog a p s t r a k t n o g p r e d m e t a š io Marx naziva ' f r a k -c i jom a u t o n o m n o g d ruš tvenog kapi ta la« (Kapi ta l , V( 9). Pod tim val ja oč i to pod-razumi jeva t i , kao š to p r i m j e ć u j e Es tab le t , ne s tva rn i pothvat kapi tal is t ičkog* ob-lika, već zamiš l j en i , nužno p r o d u k t i v n i kap i ta l , koji m e đ u t i m ipak obuhvaća" sve-li kupnos i f u n k c i j a š to su h i s t o r i j s k i o k u p l j e n e oko različit ih vrs ta -.kapitala« f t r -govci. nosioci p ro f i t a , itd..). Pod je l a d ruš tvenog kapi ta la t eme l jna j e osob i tos t , p a se tako kapi ta l može p reds t av i t i kap i t a lom. Analize r e p r o d u k c i j e u II kn j iz i , 3. o d j e l j a k ( r ep rodukc i j a i c i rku lac i j a cje-line d ruš tvenog kapi ta la) , u s h e m a m a r e p r o d u k c i j e ko je o m o g u ć a v a j u mate-ma t i čku formal i / .ac i ju e k o n o m s k e analize, j ed ine p o k a z u j u na koji se na-čin, ko j im m e h a n i z m o m odvi ja r e p r o d u k c i j a d ru š tven ih odnosa , podvrgava juć i k o n s t a n t n i m u v j e t i m a kval i ta t ivni i kvant i ta t ivn i sas tav to ta lnog d ruš tvenog pro-izvoda. Ali n jegovi s t r u k t u r a l n i uv je t i nisu spec i f ičn i za kapi ta l i s t ičk i način pro-izvodnje : u svo jem t e o r i j s k o m obl iku oni ne u k a z u j u na d ruš tven i obl ik proce-sa p ro i zvodn je , n a obl ik p ro izvoda (»vrijednost«-), kao i na vrs tu c i r k u l i r a n j a druš-tvenog p ro izvoda ko j i ova u k l j u č u j e (»promet«) , niti na konkre tn i p r o s t o r te cir-ku l ac i j e (»tržište«),. U p u ć u j e m s toga na novi je r adove Ch. B e t t e l h e i m a , i n a nje-gove kr i t i čke p r i m j e d b e u P r o b l e m i m a p lan i f ikac i j e , b r . 9 (Ecole o r a t i q u e des H a u t e s E t u d e s ) . B i l j e ška iz 1967.

18 Kaku či tat i Kapi ta l 273

vodi i ovjekovječuje društveni odnos između kapitaliste i na-jamnog radnika.« (Kapital, I I I , 20)

Ta se f o r m u l a c i j a p o n a v l j a k a d Marx k lasn i o d n o s u s p o r e đ u j e s raz l ič i t im ob l i c ima p l a ć a n j a :

»Inače, kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e , p re tpo-s t av l j a li p r e t h o d n o p o s t o j a n j e te d r u š t v e n e s t r u k t u r e uvje-ta p r o i z v o d n j e , n e p r e k i d n o j e r e p r o d u c i r a . On ne pro izvodi s a m o m a t e r i j a l n e p r o d u k t e , nego k o n s t a n t n o r e p r o d u c i r a p r o i z v o d n e o d n o s e u k o j i m a ta s t r u k t u r a d j e l u j e ; on dak le r e p r o d u c i r a t a k o đ e r i o d g o v a r a j u ć e o d n o s e r a spod je l e .« (Ka-pital, V I I I , 253)

To is to v r i j e d i i za sve d r u g e nač ine p r o i z v o d n j e . Svaki nač in p r o i z v o d n j e n e p r e k i d n o r e p r o d u c i r a d r u š t v e n e o d n o s e p r o i z v o d n j e k o j e p r e t p o s t a v l j a n j e g o v o f u n k c i o n i r a -n j e . U r u k o p i s u Raniji oblici — M a r x je , o d r e đ u j u ć i ga jedi-n i m r e z u l t a t o m ovoga p u t a ( u m j e s t o j e d n o g »ne s a m o . . . ) izrazio p r o i z v o d n j u i r e p r o d u k c i j u o d g o v a r a j u ć i h n a č i n a pro-i zvodn je :

»Vlasniš tvo je već od p o č e t k a , i to u n j e g o v i m azi-j a t s k i m , s l avensk im, a n t i k n i m , g e r m a n s k i m ob l i c ima , o d n o s s u b j e k t a koj i p ro izvodi — pro izvodeć i ili r e p r o d u c i r a j u ć i — p r e m a u v j e t i m a n j egove p r o i z v o d n j e ili r e p r o d u k c i j e , ukoli-ko su oni n jegovi . P o s t o j a t će t ako razl iči t i oblici već p r e m a u v j e t i m a p r o i z v o d n j e . Cilj s a m e p r o i z v o d n j e j e s t r e p r o d u k -c i ja p r o i z v o đ a č a u i s n j e g o v i m v l a s t i t i m o b j e k t i v n i m uvje-t i m a p o s t o j a n j a . « (Grundrisse, p . 395)

Š to znači ta d v o s t r u k a »p ro i zvodn ja«? P r i m i j e t i m o p o n a j p r i j e k a k o n a m ona d a j e k l j u č

za r a z u m i j e v a n j e n e k i h M a r x o v i h f o r m u l a k o j e m o g u bi t i te-m e l j n e teze h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a . U p o m a n j k a n j u cje-lovite de f in i c i j e p o j m o v a koj i se tu j a v l j a j u , te se f o r m u l e t u m a č e na razl ič i te nač ine . N p r . r i j eč i iz P r e d g o v o r a Prilogu k o j e s a m u p o č e t k u naveo: »U d r u š t v e n i m u v j e t i m a proizvod-n je , l j ud i ulaze u o d r e đ e n e , n u ž n e odnose , neov i sne o n j iho-voj vol j i . . . te s toga č o v j e č a n s t v o sebi nikacl ne z a d a j e zadat -ke k o j e ne bi moglo izvršit i«; ili r i j eč i iz Enge l sova p i s m a Blochu : »Mi s t v a r a m o s a m i svo ju pov i jes t , ali s p r e tpos t av -k a m a i u vr lo o d r e đ e n i m u v j e t i m a . . .« Tu je s a d r ž a n o cjelo-k u p n o f i lozofsko t u m a č e n j e h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a : uz-m e m o li dos lovce tu d v o s t r u k u »p ro izvodn ju« , t j . m i s l i m o li da su p r e o b r a ž e n i p r e d m e t i i d r u š t v e n i odnos i ko j i su n j ihov i nosioci , i s a m i p r e o b r a ž e n i ili s a č u v a n i p r o c e s o m proizvod-n j e , z a h v a ć a m o li ih mi jedinstvenim pojmom »prakse«, stva-r a m o osnovu s h v a ć a n j a p r e m a k o j e m u » l judi č ine h i s t o r i j u « . S a m o polazeći od t akvog j e d i n s t v e n o g p o j m a prakse-pro iz-v o d n j e , ta f o r m u l a c i j a može i m a t i t e o r i j s k o z n a č e n j e i može o d m a h p o s t a t i t e o r i j s k a p o s t a v k a (a ne s a m o m o m e n t ideo-loške b o r b e p ro t iv m a t e r i j a l i s t i č k o g m e h a n i c i s t i č k o g de te r -min i zma) . No t a j p o j a m u zbi l j i p r i p a d a a n t r o p o l o š k o m shva-

274

ć a n j u p r o i z v o d n j e i p r a k s e , s n a g l a s k o m na » l jud ima« ko j i su » k o n k r e t n i po jed inc i« (posebice kao masa ) ko j i p ro izvode , re-p r o d u c i r a j u ili p r e o b r a ž a v a j u u v j e t e svo je p r o i z v o d n j e . S o b z i r o m na tu d j e l a t n o s t , p r i s i lna nužnost p ro i zvodn ih odno-sa j a v l j a se s a m o kao obl ik koj i je već i m a o p r e d m e t n j i h o v e d j e l a t n o s t i i ko j i og ran i čava m o g u ć n o s t i s t v a r a n j a novog ob-lika. Nužn i d r u š t v e n i odnos i d j e l o su p r e t h o d n e p r o i z v o d n j e k o j e n u ž n o odvodi o d r e đ e n i m u v j e t i m a p r o i z v o d n j e .

No p r e t h o d n a n a m anal iza r e p r o d u k c i j e p o k a z u j e da tu d v o s t r u k u »pro izvodn ju« va l ja uzet i u dva različita zna-čenja: uze t i dos lovno izraz n j e g o v a j ed in s tva , to znači u p r a v o r e p r o d u c i r a t i privid k o j i od p rocesa p r o i z v o d n j e čini i zdvojen čin, z a tvo ren u o d r e đ e n j a onoga š to prethodi i o n o g š to sli-jedi. I z d v o j e n čin u to l iko , š to n j e g o v e o d n o s e s d r u g i m pro-c e s i m a p r o i z v o d n j e nosi s t r u k t u r a l i nea rnog t en rpo ra lnog k o n t i n u i t e t a u k o j e m u se ova j ne može p r e k i n u t i (dok j e u pojmovnoj anal izi r e p r o d u k c i j e , kao š to s m o v id je l i , nos i lac tih o d n o s a s t r u k t u r a prostora). J e d i n o » p r o i z v o d n j u stvari« m o ž e m o s m a t r a t i d j e l a t n o š ć u te vrs te , b u d u ć i da ona već sadrž i p o j a m o d r e đ e n j a »sirove« m a t e r i j e i »konačnog« pro-izvoda; ali j e » p r o i z v o d n j a d r u š t v e n i h odnosa« više proizvod-n j a s tva r i i p o j e d i n a c a kroz društvene odnose, p r o i z v o d n j a u k o j o j su p o j e d i n c i tu za to da bi proizvodi l i , a s tvar i da bi bile p r o i z v e d e n e u s p e c i f i č n o m o b l i k u s t v o r e n o m d r u š t v e n i m o d n o s i m a . To znači , ta je p r o i z v o d n j a o d r e đ e n j e f u n k c i j a dru-š tvenog p r o c e s a p r o i z v o d n j e , s l i jed ko j i n e m a s u b j e k t a . Funk-ci je više n i su l jud i , kao š to na p l a n u r e p r o d u k c i j e proizvodi n isu više s tvar i . ( R e ) p r o d u k c i j a , t j . d r u š t v e n a p r o i z v o d n j a u n j e n o m p o j m u , ne p ro izvodi dakle , u dos lovnom smis lu , d ru-š tvene o d n e s e , b u d u ć i da j e ona m o g u ć a s a m o u u v j e t i m a d r u š t v e n i h o d n o s a ; ali s d r u g e s t r a n e , ona više ni t i ne pro-izvodi r o b u u z n a č e n j u u k o j e m bi pro izvodi la s t va r i k o j e bi naknadno p r i m a l e o d r e đ e n o d r u š t v e n o ob i l j e ž j e s i s t e m a eko-n o m s k i h o d n o s a , nit i p r e d m e t e ko j i bi p o t o m »ušli u odnose« s d r u g i m s t v a r i m a i l j u d i m a ; p r o i z v o d n j a s t va r a (uvijek već) određene stvari, pokazatelje odnosa.

M a r x o v a f o r m u l a c i j a (»proces p r o i z v o d n j e ne stva-r a s a m o m a t e r i j a l n e p r e d m e t e već i d r u š t v e n e odnose«) n i j e dak le povezivanje, već razdvajanje — radi lo se o p r o i z v o d n j i s tvar i , ili ( r e ) p r o d u k c i j i d r u š t v e n i h o d n o s a p ro i zvodn je . To su dva p o j m a , p o j a m »privida« i p o j a m d j e l o t v o r n o s t i s t ruk-t u r e n a č i n a p r o i z v o d n j e . Za raz l iku od p r o i z v o d n j e s tvar i , p r o i z v o d n j a d r u š t v e n i h o d n o s a n i j e p o d r e đ e n a o d r e đ e n j u onoga š to p r e t h o d i i onoga š to s l i jedi , »prvog« i »drugog«. M a r x p i še d a j e »svaki p r o c e s d r u š t v e n e p r o i z v o d n j e is tovre-m e n o p r o c e s r e p r o d u k c i j e . Uvje t i p r o i z v o d n j e t a k o đ e r su i u v j e t i r e p r o d u k c i j e ; i s t o d o b n o i oni k o j e iznova pro izvodi r e p r o d u k c i j a , u t o m smis lu da j e »prvi« p roces p r o i z v o d n j e (u o d r e đ e n u obl iku) uvijek već p r o c e s r e p r o d u k c i j e . Za t ako

275

shvaćen p o j a m p r o i z v o d n j e n e m a »prvog« p r o c e s a proizvod-n j e . V a l j a dak le m i j e n j a t i sva o d r e đ e n j a ikoja se o d n o s e na p r o i z v o d n j u s tva r i : u p r o i z v o d n j i d r u š t v e n i h o d n o s a , ono š to se pokaz iva lo k a o u v j e t p rve p r o i z v o d n j e , o d r e đ u j e u zbi l j i jednako i sve druge proizvodnje.

»Ta t r a n s a k c i j a — k u p o p r o d a j a r a d n e snage — k o j a je dio c i rku l ac i j e , ne s a m o da navješćuje p r o c e s proiz-v o d n j e , nego implicite određuje n j egov spec i f ičn i ka rak te r .« (Kapital, V, 39)

P o j a m r e p r o d u k c i j e t a k o n i j e s a m o p o j a m »kon-z is tenci je« s t r u k t u r e , nego p o j a m n u ž n o g o d r e đ e n j a k r e t a n j a p r o i z v o d n j e p e r m a n e n t n o š ć u te s t r u k t u r e ; to j e p o j a m per-m a n e n t n o s t i p o č e t n i h e l e m e n a t a u s a m o m f u n k c i o n i r a n j u s i s t e m a , d a k l e p o j a m n u ž n i h u v j e t a p r o i z v o d n j e koje ova ne stvara. To j e ono š to M a r x naziva ovjekovječenjem nač ina p r o i z v o d n j e :

»Ta s t a lna reprodukcija ili ovjekovječenje (Vere-vvigung) r a d n i k a j e s t cond i t i o s ine q u a non kap i t a l i s t i čkog nač ina p ro izvodnje .« (Kapital, I I I , 13, p r i j e v o d s n j e m a č k o g izvorn ika)

276

IV — ELEMENTI TEORIJE PRIJELAZA JEDNOG NAČINA PROIZVODNJE U DRUGI

Anal izom r e p r o d u k c i j e u o č a v a m o s a m o t e škoće s o b z i r o m na t e o r i j s k o r j e š e n j e p r o b l e m a pri-je laza j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u d rug i . Takva anal iza u s tvar i o m o g u ć u j e da se p r o b l e m pos tav i u n j egove p rave okvire , j e r ona u v j e t u j e d v o s t r u k o s h v a ć a n j e t eo r i j e pr i je -laza.

P o n a j p r i j e , c j c l o k u p n a d r u š t v e n a p r o i z v o d n j a jes t r e p r o d u k c i j a , t j . p r o i z v o d n j a d r u š t v e n i h odnosa . C j e l o k u p n a d r u š t v e n a p r o i z v o d n j a p o d r e đ e n a je o d r e đ e n i m s t r u k t u r a l -n i m d r u š t v e n i m o d n o s i m a . R a z u m i j e v a n j e p r o c e s a p r i j e l aza ili » t ranzic i je« j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u drugi , n i j e i realni h i j a t u s i z m e đ u dva » razdob l ja« ko j i su p o d r e đ e n i funkc ion i -r a n j u j e d n e s t r u k t u r e , t j . ko j i i m a j u o d r e đ e n s m i s a o . Ma ka-ko k r a t a k bio, p r o c e s p r i j e l a z a ne može bi t i m o m e n a t de-s t r u k t u r a c i j e . On j e s a m k r e t a n j e p o d r e đ e n o s t r u k t u r i ko j a m o r a bi t i o t k r i v e n a . M o ž e m o dak le da t i pun i z n a č a j Marko-vim s h v a ć a n j i m a da r e p r o d u k c i j a izražava k o n t i n u i t e t pro-izvodnje , j e r se p r o i z v o d n j a ne m o ž e n ikad zaus tav i t i , shva-ć a n j i m a , za k o j a j e i s a m M a r x čes to govor io da su »očitosti« ko j e čak »zna svako d i je te« (da r a d n i k n ikad n i j e m o g a o ž ivje t i » s a m o od z raka« , »da bi svaki n a r o d u m r o uko l iko bi p r e s t a o rad i t i , i to ne s a m o za god inu dana , nego za neko-liko t j e d a n a « , p i s m o K u g e l m a n n u , 11. s r p n j a 1868). To znači da n e p r o m j e n l j i v a s t r u k t u r a r e p r o d u k c i j e n i k a d ne može ne-s ta t i , nego s a m o dobi t i p o s e b a n obl ik u s v a k o m n a č i n u pro-i zvodn je ( p o s t o j a n j e f o n d o v a za o d r ž a n j e r ada , n a i m e uoča-v a n j e raz l ike p o t r e b n o g r a d a i viška r a d a ; r a s p o d j e l a proiz-voda na s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u i s r e d s t v a za p o t r o š n j u , ra-zlika k o j u M a r x naziva prvobitnom, ili s m a t r a da ona izraža-va p r i r o d n i zakon itd.) . To znači , da l je , da su oblici p r i j e l aza »posebni p o j a v n i oblici« ( E r s c h e i n u n g s f o r m e n ) te opće s t ruk -ture , oni su s a m i načini proizvodnje, te u k l j u č u j u is te u v j e t e kao i svaki d rug i nač in p r o i z v o d n j e , poseb ice o d r e đ e n obl ik s loženos t i p r o i z v o d n i h o d n o s a , u s p o s t a v l j a n j a o d n o s a i z m e đ u raz l ič i t ih r az ina d r u š t v e n e p r a k s e . Analiza r e p r o d u k c i j e po-k a z u j e da, uko l i ko s m o u m o g u ć n o s t i f o r m u l i r a t i p o j a m na-č ina p r o i z v o d n j e ko j i p r i p a d a j u r a z d o b l j i m a t r anz ic i j e jed-

277

nog n a č i n a p r o i z v o d n j e u d rug i , i s ami nač in i p r o i z v o d n j e o d j e d n o m p r e s t a j u bi t i p r e k i n u t i na n e o d r e đ e n o v r i j e m e (ili m j e s t o ) , p a se p r o b l e m n j i h o v a o g r a n i č a v a n j a m o ž e r i j e š i t i s a m o ako m o ž e m o t e o r i j s k i p o j a s n i t i s u k c e s i v n o s t n j i h o v a j a v l j a n j a , t j . ako u n j i h o v u p o j m u m o ž e m o uoč i t i t r e n u t k e n j i h o v e sukces ivnos t i .

Ali s d r u g e s t r a n e , (a to je d rug i p o s l j e d a k : pr i je -laz s j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e na d rug i , n p r . k a p i t a l i z m a u soc i ja l i zam) , ne može se i sc rp i t i u p r e o b r a ž a j u s t r u k t u r e sa-m o po n j e n o m v l a s t i t o m f u n k c i o n i r a n j u , t j . bez ikakva pri-je laza ko l ikoće u kakvoću . T a j z a k l j u č a k proiz lazi iz onog š to s a m r e k a o o d v o s t r u k o m smis lu , u t o m p o j a m »pro izvodn ja« p r i anal izi r e p r o d u k c i j e va l j a uzet i u z n a č e n j u p r o i z v o d n j e s tva r i i »pro izvodnje« d r u š t v e n i h o d n o s a . Reći da se određe -na s t r u k t u r a može t r a n s f o r m i r a t i s a m o n j e n i m v las t i t im f u n k c i o n i r a n j e m , znači p o i s t o v j e t i t i dva k r e t a n j a k o j a se oči-to u o d n o s u na tu s t r u k t u r u ne m o g u ana l iz i ra t i na isti nač in : na j e d n o j j e s t r a n i s a m o f u n k c i o n i r a n j e s t r u k t u r e k o j e u ka-p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e p o k r i v a p o s e b a n obl ik f u n k -c i o n i r a n j a z a k o n a a k u m u l a c i j e ; ovo j e k r e t a n j e p o d r e đ e n o s t r u k t u r i i ono je moguće samo pocl uvjetom njene perma-nentnosti; u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e ovo se kre-t a n j e p o d u d a r a s »v ječnom« r e p r o d u k c i j o m k a p i t a l i s t i č k i h d r u š t v e n i h o d n o s a . K r e t a n j e k o j e , n a s u p r o t , vodi k i d a n j u te s t r u k t u r e , n i j e u svom p o j m u p o d r e đ e n o i s t im »pre tpos tav-k a m a « , nego je to p r i v i d n o k r e t a n j e posve d r u g e vrs te , j e r j e tu struktura predmet transformacije. Ta p o j m o v n a raz l ika p o k a z u j e n a m da se Marx — t a m o g d j e bi se p r o b l e m lako r i j e š io » d i j a l e k t i č k o m logikom« — u p o r n o drž i ne-di ja lekt ič-kih logičkih p r inc ipa , n a r a v n o h e g e l i j a n s k i ne -d i j a l ek t i čk ih , pa t ako ono š to s m o r a spozna l i da se po s v o j e m o d r e đ e n j u r az l iku je , ne m o r a vodi t i i s t o m p r o c e s u . K a ž i m o općen i t i j e , pojam prijelaza ( j ednog n a č i n a p r o i z v o d n j e u drugi ) nikad ne može biti prijelaz pojma ( j e d n o g u nek i d r u g i k o j i se o d ovog r a z l i k u j e po s v o j i m u n u t r a š n j i m r az l i kama) .

I p a k r a s p o l a ž e m o j e d n i m t e k s t o m u k o j e m u M a r x p r i k a z u j e p r e o b r a ž a j p r o i z v o d n i h o d n o s a kao d i j a l e k t i č k i pro-ces n e g a c i j a negac i je . To je t eks t iz d j e l a »Povijesne tenden-cije kapitalističke akumulacije (Kapital, k n j . I, pogl. 32). Tu su u j e d n o j j ed ino j s h e m i p r i b r a n e M a r a o v e anal ize k o j e raz-lažu p o d r i j e t l o kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e (»prvobit-na a k u m u l a c i j a « ) , s a m o k r e t a n j e a k u m u l a c i j e i n j e n k r a j ko j i M a r a tu naziva n j e n o m » t endenc i j om« u i s tom z n a č e n j u kao i u I I I kn j iz i . U svom ću i z l agan ju svaki od tih m o m e n a t a m o r a t i s t r o g o odvo j i t i p r e m a s v e u k u p n o s t i ana l iza k o j i m a ih M a r a u Kapitalu p r o u č a v a . Ali želio b ih p o n a j p r i j e uka-zati na z n a č a j a n obl ik tog t e k s t a ko j i već u p u ć u j e na neke z a k l j u č k e .

278

U nače lu , u t o m t eks tu p o s t o j i s t a j a l i š t e k o j e Marx d a l j e razv i ja , n a i m e da su oba prijelaza u svojoj biti ista. Prvi p r i j e l az : p r i j e l a z s i nd iv idua lnog p r i v a t n o g vlasni-š tva n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u za snovanog na o s o b n o m r a d u (»veliki b r o j s i tn ih p o s j e d n i k a « ) na kap i t a l i s t i čko pri-v a t n o v lasn i š tvo n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u , z a snovano na e k s p l o a t a c i j i r a d a n a j a m n i h r a d n i k a (»divovski p o s j e d i nekol ic ine«) . Prvi p r i j e l az , p r v a e k s p r o p r i j a c i j a . Drug i pr i je -laz; p r i j e l az s kap i t a l i s t i čkog v lasn i š tva na i nd iv idua lno vla-sn iš tvo , z a s n o v a n o na t e k o v i n a m a kap i t a l i s t i čke e re , na ko-ope rac i j i i z a j e d n i č k o m p o s j e d o v a n j u svih s r e d s t a v a za pro-i zvodn ju , p o d r a z u m i j e v a j u ć i i z e m l j u . Drugi p r i j e l az , d r u g a e k s p r o p r i j a c i j a .

Te dv i j e u z a s t o p n e negac i j e i m a j u isti obl ik , š to u k a z u j e na to da su sve M a r x o v e anal ize posvećene prvobi t -n o j a k u m u l a c i j i , s j e d n e s t r ane , i t e n d e n c i j i kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e , s d r u g e s t r a n e , t j . n j e g o v o m p o v i j e s n o m s a g l e d a v a n j u u b u d u ć n o s t i , u nače lu s l ične. One dakle , kao š to ć e m o v id je t i , u Kapitalu odista p r e d s t a v l j a j u z n a č a j n u raz l iku: ana l iza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e javl ja se r e l a t ivno ne-zav isno od, s t r o g o uze to , anal ize n a č i n a p r o i z v o d n j e ; s u p r o t -no, ana l iza p o v i j e s n e t e n d e n c i j e n a č i n a p r o i z v o d n j e j av l j a se kao s a s t avn i m o m e n a t anal ize kap i t a l i s t i čkog n a č i n a proiz-v o d n j e kao r e z u l t a t a r azv i tka u n u t r a š n j i h p o s l j e d i c a s t ruk -tu re . Ta z a d n j a ana l iza n a v j e š ć u j e da se nač in p r o i z v o d n j e (kap i ta l i s t i čke) »sam od sebe« p r e o b r a ž a v a i g r o m vlas t i ta » p r o t u r j e č j a « , t j . svo je s t r u k t u r e .

U t e k s t u o »Pov i j e sno j t e n d e n c i j i kap i t a l i s t i čkog nač ina p ro i zvodn je« o b j e su t r a n s f o r m a c i j e d o v e d e n e do ovog d r u g o g obl ika , š to je to č u d n i j e , s o b z i r o m cla j e u t ek s tu s a d r ž a n z a k l j u č a k u vezi s ana l i zom obl ika p r v o b i t n e aku-m u l a c i j e . Kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e jav l ja se u ovim p o j m o v i m a t a k o đ e r kao r ezu l t a t s p o n t a n e evo luc i j e s a m e s t r u k t u r e :

»Sis tem p r o i z v o d n j e ko j i ob i l j ežava p o s t o j a n j e s i tn ih nezav i sn ih p ro i zvođača . . . sam po sebi r a đ a ma te r i j a l -ne u z r o k e svog r a s p a d a n j a « ko j i su s ad ržan i u n j e g o v o j vla-s t i t o j p r o t u r j e č n o s t i (on i s k l j u č u j e n a p r e d a k p ro i zvodn j e ) (Kapital, I I I , 203—204, f r . izd.).

D r u g o je k r e t a n j e » e k s p r o p r i j a c i j a k o j a se ostva-r u j e s a m o m ig rom z a k o n a i m a n e n t n i h k a p i t a l i s t i č k o m na-č inu p r o i z v o d n j e , k o j i d o v o d e do k o n c e n t r a c i j e k a p i t a l a . . . p o d r u š t v o v l j e n j e r a d a i k o n c e n t r a c i j a s r e d s t a v a za proizvod-n j u dos t i žu t o č k u u k o j o j više ne m o g u p o d n i j e t i svo j kapi-ta l i s t ički ovo j (Hiille) . . . k ap i t a l i s t i čka p r o i z v o d n j a r a đ a sa-m a svo ju v las t i tu negac i j u f a t a l n o š ć u p o p u t one k o j a v lada m e t a m o r f o z a m a p r i rode .« (ibid., 204—205)

S a ž i m a j u ć i Marxove anal ize k o j e se o d n o s e n a f o r m i r a n j e i r a s p a d a n j e kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e ,

279

te p o s t a v k e žele p ruž i t i s a m p o j a m p r i j e l a z a ko j i mi t r až imo . Te p o s t a v k e va l j a dak le suoč i t i s t im ana l i z ama . Ali raz l ika k o j a iz ana l iza proizlazi , ne s m i j e o d n i j e t i p r e v a g u nad je-d i n s t v o m k o j e p o s t u l i r a t eks t iz »Povi jesn ih t endenc i j a« pre-ko ob l ika »negac i ja negac i je« : tu r a z l i k u va l j a n a s u p r o t uma-n j i t i , k a k o bi se mogao f o r m u l i r a t i p o j a m p r i j e l aza . (Očito ne va l j a p o d r ž a t i s h v a ć a n j e cla svi p r i j e laz i j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u d rug i i m a j u isti p o j a m , već da j e p o j a m svaki p u t spec i f i čan , kao i s a m način p r o i z v o d n j e . Ali p r e m d a su se svi pov i j e sn i nač in i p r o i z v o d n j e javil i kao razl iči t i oblici k o m b i n a c i j a is te p r i r o d e ; pov i j e sn i p r i j e l az i m o r a j u ima t i p o j m o v e iste teorijske prirode. Na to j a s n o u k a z u j e i pre t -hodn i t eks t , p r e m d a u k a z u j e i n a to da j e ta p r i r o d a unu-t r a š n j e d i j a l e k t i č k o p r e l ažen j e ) . R a z m o t r i m o dak le j e d a n po j e d a n »pri je laz«.

1. P R V O B I T N A AKUMULACIJA. P r e t h i s t o r i j a .

Pog lav l ja k o j a je M a r x posve t io » p r v o b i t n o j aku-mulac i j i« (die s o g e n n a n t e u r s p r t i n g l i c h e A k k u m u l a t i o n ) jav-l j a j u se kao r j e š e n j e p r o b l e m a ko j i je p ro iz i šao iz izučava-n j a r e p r o d u k c i j e (kap i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e ) te b io pr ivre-m e n o o s t a v l j e n po s t r an i . K r e t a n j e a k u m u l a c i j e kap i t a l a mo-guće j e s a m o a k o pos to j i v išak v r i j e d n o s t i ko j i se m o ž e ka-p i ta l iz i ra t i . S a m t a j v išak v r i j e d n o s t i može b i t i s a m o rezul-ta t p r e t h o d n o g p ro i zvodnog p r o c e s a , te se p r e m a t o m e činit i n e o d r e đ e n i m . U d a n i m t e h n i č k i m u v j e t i m a , m e đ u t i m , d a n a je m i n i m a l n a s u m a v r i j e d n o s t i k o j a t r e b a f u n k c i o n i r a t i kao kapi ta l , kao i n j e n a p o d j e l a na p o s t o j a n i i p r o m j e n l j i v i ka-p i ta l , što uvjetuje svako i zv lačen je viška v r i j e d n o s t i . Proiz-v o d n j a ovog p r v o b i t n o g k a p i t a l a j e s t p rag , č i je p r e k o r a č e -n j e ne može biti p o j a š n j e n o o b i č n o m i j e d n o s t a v n o m ig rom z a k o n a kap i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e .

U s tvar i , ne r ad i se s a m o o m j e r i o d r e đ e n e s u m e v r i j e d n o s t i . K r e t a n j e r e p r o d u k c i j e n i j e s a m o : kon t inue ln i po-četak kap i t a l i z i r anog viška v r i j e d n o s t i , ono u k l j u č u j e pcrnia-n e n t n o s t kap i t a l i s t i čk ih d r u š t v e n i h o d n o s a i m o g u ć e je sa-m o pod t im u v j e t i m a . P i t a n j e p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e odnos i se d a k l e i s t o d o b n o i na f o r m i r a n j e kap i t a l i s t i čk ih d r u š t v e n i h o d n o s a .

Ono š to k a r a k t e r i z i r a mit o p r v o b i t n o j a k u m u l a -ci j i u k l a s i čno j e k o n o m i j i , jest retrospektivna projekcija ob-lika kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e i o d g o v a r a j u ć i h ob l ika raz-m j e n e : pod p r e t p o s t a v k o m da je b u d u ć i kap i t a l i s t u š t ed io p r v o b i t a n m i n i m a l n i kap i t a l n a p r o i z v o d u svoga r a d a , p r i j e nego je t a j p ro izvod dob io obl ik n a j a m n i n e i obl ik s r e d s t a v a

280

za p r o i z v o d n j u , k l a s i čna e k o n o m i j a d a j e r e t r o a k t i v n u važ-nost z a k o n i m a r a z m j e n e m e đ u ekv iva l en t ima i v lasn i š tvu ili svoj in i nad p r o i z v o d o m , k o j a j e z a s n o v a n a na z a k o n i t o m ra-s p o l a g a n j u u k u p n o š ć u f a k t o r a p r o i z v o d n j e . Re t rospek t iv r ro r a z m a t r a n j e ne r a z l i k u j e i ne r a z d v a j a n e o p h o d a n rad i vi-šak r a d a , kao ni n a j a m n i n u i p ro f i t u vezi s p r e t p o s t a v l j e -n o m i n d i v i d u a l n o m p r o i z v o d n j o m ( j e r se uz p o m o ć tih ra-zl ika mogu b o l j e uoči t i i raz l ikovat i različi t i d i je lovi proiz-voda, čak i u n e k a p i t a l i s t i č k i m n a č i n i m a p r o i z v o d n j e , čak i kad j e to nač in p r o i z v o d n j e u k o j e m u n e m a eksp loa t ac i j e , g d j e ti d i je lovi ne č ine d o h o d a k razl ič i t ih klasa; i s am se Marx služi t om k o n v e n c i j o m , npr . u pog lav l ju Geneza zemlji-šne rente, u t r e ć o j knj iz i ) ; r e t r o s p e k t i v n a se p r o j e k c i j a ogle-da u s h v a ć a n j u da f o r m i r a n j e kap i t a l a i n j egov r a z v o j pr ipa-d a j u j e d n o m i s tom k r e t a n j u k o j e je p o d r e đ e n o o p ć i m zajed-n i čk im z a k o n i m a . Osnova g r a đ a n s k o g mi t a o p r v o b i t n o j aku-m u l a c i j i dak le j e f o r m i r a n j e k a p i t a l a na o s n o v u s a m o g kre-t a n j a j e d n e p r i v a t i z i r a n e p r o i z v o d n j e k o j a je već kapi tal i -s t i čka i s a m o o s t v a r e n j e kap i t a l a . Ali t očn i j e bi bilo reći da se c j e l o k u p n o k r e t a n j e kap i t a l a (p roces a k u m u l a c i j e ) j av l j a kao pamćenje j e d n o g in ic i j a lnog r a z d o b l j a u k o j e m je, osob-n im r a d o m i š t e d n j o m , kap i t a l i s t o s tva r io m o g u ć n o s t neo-g r a n i č e n o g p r i s v a j a n j a p ro i zvoda tuđeg viška r ada . Ovo je p a m ć e n j e u t j e l o v l j e n o u g r a đ a n s k o m pravu vlasništva ko j e n e o g r a n i č e n o zasniva p r a v o p r i s v a j a n j a p ro izvoda r a d a na p r e t h o d n o m p r a v u v lasn i š tva nad s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u .

»U p o č e t k u se č ini lo da je p ravo v lasn i š tva zasn:> vano na o s o b n o m r a d u , b a r e m zato š to se j e d i n o vlasnici ro-ba , j e d n a k i u s v o j i m p r a v i m a , m e đ u s o b n o s u s r e ć u , i j ed in i način da se p r i svo j i t u đ a r o b a j e s t o t u đ e n j e v las t i te , a to jedino može b i t i p ro izvod r a d a . Na t a j nač in v lasn iš tvo , sa s t r a n e kap i t a l i s t e , izgleda kao p r a v o p r i s v a j a n j a n e p l a ć e n o g r ada d rugoga , ili p ro i zvoda toga r ada , dok sa s t r a n e r a d n i k a izgleda kao n e m o g u ć n o s t p r i s v a j a n j a v las t i tog pro izvoda . R a z d v a j a n j e v lasn i š tva i r a d a p o s t a j e n e o p h o d n a pos l j ed i ca z a k o n a ko j i je , p r iv idno , p o t j e c a o ocl i s t ov j e tnos t i r a d a i vla-sništva.« (Kapital, k n j i g a I, pr . s njem. na fr . I, 612)

P r i h v a t i m o li s t a j a l i š t e k las ične e k o n o m i j e , mo-r a m o se složit i i s t o d o b n o s p o s t o j a n j e m oba lica tog »zakona p r i s v a j a n j a « s j e d n a k i m t rž i šn im p r a v o m za sve (i h ipote t ič-k im o s o b n i m r a d o m ko j i to p r a v o p r e t p o s t a v l j a , ko j i indu-cira v l a s t i t o m k o h e r e n t n o š ć u ) i s n e e k v i v a l e n t n o m razmje -n o m k o j a j e izraz bi t i p r o c e s a kap i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e . U s t a lno p r i s u t n o m p r o s t o r u ova dva obl ika , u p i s a n o je pam-ć e n j e na nač in p r o i z v o d n j e , k o n t i n u i r a n a p r i s u t n o s t poče tka h o m o g e n o g s a k t u a l n i m p r o c e s o m .

Tu se, kao š to j e pozna to , radi o m i t u : Marx hoće dokaza t i da se s tvar i p o v i j e s n o n i su t ako dogodi le . I s todo-b n o se j a v l j a ono š to mi n a z i v a m o »apo loge t skom« funkci -

281

jom mi t a k o j a se izražava k roz n e p r o m j e n l j i v o s t e k o n o m s k i h k a t e g o r i j a kap i t a l i zma .

U p r o u č a v a n j u »p rvob i tne a k u m u l a c i j e « (naziv se z a d r ž a o ali on sada označava j e d a n posve d r u g i p roces ) ri-j eč j e i s t o d o b n o o povijesti i pretpovijesti. O povijesti, bu-dući da j e o t k r i v e n o k a k o je g r a đ a n s k a t e o r i j a p r v o b i t n o g kap i t a l a b i la s a m o mi t , r e t r o s p e k t i v n a k o n s t r u k c i j a , p rec i zna p r o j e k c i j a s a d a š n j e s t r u k t u r e k o j a se iz ražava u ob l iku »za-k o n a p r i s v a j a n j a « i zasniva na k a p i t a l i s t i č k o j s t r u k t u r i re-p r o d u k c i j e . Pokaza lo se da j e » p a m ć e n j e « u p i s a n o u o v a j obl ik z a k o n a p r i s v a j a n j a b i lo posve f ik t ivno , da je ono p o d o b l i k o m proš los t i iz ražavalo t r e n u t n u s i t u a c i j u , a d a je s tvar-na p roš lo s t te s i t u a c i j e ima la d r u g u , posve d r u g a č i j u f o r m u k o j a j e t raž i la ana l izu . P r o u č a v a n j e p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e jes t ta z a m j e n a p a m ć e n j a p o \ i j e š ć u . Pretpovijest, j e r n a m ovo p r o u č a v a n j e o tk r iva j e d a n d r u g a č i j i sv i je t u p o č e c i m a f o r m i r a n j a kap i t a l a . P o z n a v a n j e z a k o n a r azv i t ka kap i t a l a tu n a m n i j e ni od kakve kor i s t i , j e r se r ad i o p o t p u n o drugač i -j e m p r o c e s u , ko j i n i j e p o d r e đ e n i s t im u v j e t i m a . T a k o dolazi do p o t p u n o g r a s c j e p a koj i se o d r a ž a v a u t eo r i j i , i z m e đ u po-v i jes t i f o r m i r a n j a k a p i t a l a (kap i t a l i s t i čk i d r u š t v e n i odnos i ) i pov i j e s t i s a m o g a kap i t a l a . T a k o se s t v a r n a pov i j e s t podr i -j e t l a k a p i t a l i z m a ne r a z l i k u j e s a m o od mita o počec ima , nego j e ona i k r e t a n j e k o j e se po s v o j o j p r i rod i i s v o j i m princi-p i m a t u m a č e n j a r a z l i k u j e od onog š to n a m se ukaza lo kao povijest kap i t a l a , ona j e p r e t p o v i j e s t , t j . pov i j e s t j e d n o g dru-gog doba .

Te o d r e d b e dak le n isu za nas n e j a s n e ni zagone tne , b u d u ć i da z n a m o k a k o p o j a m »drugog doba« znači u p r a v o dragi način proizvodnje. N a z o v i m o ga d a k l e f e u d a l n i m nači-n o m p r o i z v o d n j e , k a k o b i s m o i d a l j e s l i jedi l i M a r x o v u povi-j e s n u ana l izu , ne tol iko da b i s m o po tv rd i l i b i lo k o j i z a k o n n e m i n o v n e povezanos t i i j e d i n s t v a n a č i n a p r o i z v o d n j e , j e r n a m n i š t a u p o j m u »način p ro i zvodn je« ne claje p r a v a tvr-di t i k a k o j e b a š on po s v o j o j p r i r o d i p ro izvod raz l ič i t ih kom-b i n a c i j a . V i d i m o d a k l e d a u pov i j e s t i p o d r i j e t l a k a p i t a l a sa-g l e d a v a n j e s t v a r n e p r e t p o v i j e s t i znači i s t o d o b n o pos tav l j a -n j e p r o b l e m a o d n o s a te p r e t p o v i j e s t i i pov i j e s t i f e u d a l n o g nač ina p r o i z v o d n j e , koj i se, kao i .kapi ta l is t ički nač in proiz-v o d n j e , d a d e p r e p o z n a t i s p r a m p o j m a svo je s t r u k t u r e . Dru-g im r i j e č i m a , m o r a m o se up i t a t i , j e li ta p r e t p o v i j e s t isto-v j e t n a s p o v i j e š ć u f e u d a l n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e ili j e s a m o zavisna , n a i m e o d v o j e n a . M a r x j e ovako sažeo o v a j p r o b l e m :

»U osnovi kap i t a l i s t i čkog s i s t e m a p o s t o j i k o r j e -nita r a z d v o j e n o s t p ro i zvođača i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u . Ta se r a z d v o j e n o s t r e p r o d u c i r a p r o g r e s i v n o č im se učvrs t i ka-p i t a l i s t i čk i s i s t em; ali, k a k o ta r a z d v o j e n o s t s t va r a b a z u ka-p i t a l i s t i čkog s i s t ema , on se ne bi m o g a o učv r s t i t i bez te raz-dvo j enos t i . Da bi se po j av io kap i t a l i s t i čk i s i s t em, t r e b a da

282

su, b a r e m d j e l o m i c e , s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u već o t r g n u t a od p r o i z v o đ a č a ko j i su ih kor is t i l i za rea l i zac i ju v las t i t a ra-da, i da su već u v l a sn i š tvu r o b n i h p ro i zvođača k o j i ih upo-t r e b l j a v a j u da bi špeku l i r a l i r a d o m d rug ih . Povijesno kreta-nje k o j e r a d c i j epa od n j egov ih i zvan j sk ih u v j e t a , bo l j i j e izraz za a k u m u l a c i j u n a z v a n u »p rvob i tnom« , b u d u ć i da ona p r i p a d a p r e t p o v i j e s n o m r a z d o b l j u g r a đ a n s k o g a sv i j e t a .

Kap i t a l i s t i čk i e k o n o m s k i p o r e d a k pro iz i šao je iz u t r o b e f e u d a l n o g e k o n o m s k o g p o r e t k a . R a s p a d a n j e j ednog , os lobodi lo je e l e m e n t e k o n s t i t u i r a n j a drugog.« (Kapital, I I I , 154—155)

M a r x je p r e m a i s to j m e t o d i više p u t a ana l i z i r ao ova j p r o b l e m u t e k s t o v i m a k o j e v a l j a s j ed in i t i k a k o bi se m o g a o ana l i z i ra t i n j i h o v s a d r ž a j : u Kapitalu, o s im 8. poglav-l ja I k n j i g e (Prvobitna akumulacija), i 3. pog lav l j a I k n j i g e (Povijesni pregled trgovinskog kapitala, Bilješke o pretkapi-talističkom razdoblju, Geneza kapitalističke zemljišne rente). V i d j e t ć e m o da ova d i s p e r z i j a n i j e s l u č a j n a . Osmi o d j e l j a k ko j i se odnos i na p r v o b i t n u a k u m u l a c i j u , s am je M a r x na-zvao »skicom« ( I I I , 156), ali mi se m o ž e m o pozvat i na razli-či te p r i p r e m n e r u k o p i s e o ovom i s t o m p i t a n j u , a poseb ice na t eks t ko j i j e već n a v e d e n — O ranijim oblicima kapitali-stičke proizvodnje.

Svim t im s t u d i j a m a z a j e d n i č k i je obl ik retrospek-cija, ali u z n a č e n j u k o j e t r e b a pobl iže označi t i , b u d u ć i d a je k r i t i z i r an obl ik r e t r o s p e k t i v n e p r o j e k c i j e k o j u ima g r a đ a n s k i mit o p r v o b i t n o j a k u m u l a c i j i . Iz p r e t h o d n o g ' teks ta proizlazi j a s n o da i z u č a v a n j e p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e s l i jedi iste one e l e m e n t e ko j e s m o uočil i u anal izi kap i t a l i s t i čke s t r u k t u r e : ti su e l e m e n t i p r i k a z a n i u pog lav l ju o » r a d i k a l n o m odva ja -n j u r a d n i k a od s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u « . Analiza j e znači r e t r o s p e k t i v n a , ne to l iko zbog toga š to bi u n a t r a g r e f l e k t i r a l a s a m u k a p i t a l i s t i č k u s t r u k t u r u , š to bi p r e t p o s t a v l j a l a u p r a v o ono š to va l j a p o j a s n i t i , nego zbog toga š to zavisi o poznava-n j u rezultata k r e t a n j a . S a m o pod t im u v j e t o m o n a će izbjeći e m p i r i z a m , n a b r a j a n j e d o g a đ a j a ko j i p r e t h o d e r a z v o j u ka-p i t a l i zma; ona b jež i od vu lga rnog op i s ivan ja , polazeći od bit-nih veza u jednoj s t r u k t u r i , ali je ta s t r u k t u r a »aktua lna« ( s t r u k t u r a kap i t a l i s t i čkog s i s t e m a u svo jo j p u n o j ak tua lno-sti). Analiza je p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e u užem smis lu genea-logija elemenata koji sačinjavaju strukturu kapitalističkog načina proizvodnje. Ovo j e k r e t a n j e p o s e b n o j a s n o u sk lopu t e k s t a Ranijih oblika . . . te zavisi o igri dva p o j m a , pona j -p r i j e o n o m o pretpostavkama (Voraussetzungen) kapi ta l i s t ič-kog n a č i n a p r o i z v o d n j e k o j e po laze od svo je s t r u k t u r e , i o n o m povijesnih uvjeta (historisehe Bedingungen) u k o j i m a se te p r e t p o s t a v k e j a v l j a j u . Pov i j e s t raz l ič i t ih nač ina p r o i z v o d n j e , d a n a u skici , u t o m j e t eks tu , više nego p r a v a pov i j e s t o nj i -hovo j u z a s t o p n o s t i i t r a n s f o r m a c i j i , p o v i j e s n a priprema pu-

283

tova k o j i m a se vrši o d v a j a n j e r a d n i k a od n j egov ih s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u i s t v a r a n j e k a p i t a l a kao s u m e raspolož ive vri-j e d n o s t i .

Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e t a k o je f r a g m e n -t a r n a anal iza , b u d u ć i da se genea log i j a ne vrši polazeći od u k u p n o g a r ezu l t a t a , nego o d v o j e n o , e l e m e n a t po e l e m e n a t . I posebice , t o m se ana l i zom o d v o j e n o r a z m a t r a f o r m i r a n j e dva g lavna e l e m e n t a k o j a ulaze u k a p i t a l i s t i č k u s t r u k t u r u : »s lobodan« r a d n i k (povi jes t o d v a j a n j a p ro i zvođača od sred-s t ava za p r o i z v o d n j u ) i k a p i t a l (povi jes t ze lenaš tva , t rgovač-kog k a p i t a l a itd.). Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e u t im uvje-t ima dak le ne odgova ra i n i k a d ne može o d g o v a r a t i pov i jes t i j e d n o g ili više p r e t h o d n i h n a č i n a p r o i z v o d n j e k o j i su n a m pozna t i po s v o j i m s t r u k t u r a m a . N e r a s k i d i v o j e d i n s t v o ko j e ta dva e l e m e n t a čine u k a p i t a l i s t i č k o j s t r u k t u r i , i zos tav l j eno jc u anal izi i n i j e z a m i j e n j e n o n e k i m s l i čn im j e d i n s t v o m ko j e bi p r i p a d a l o p r e t h o d n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e . Zbog toga M a r x piše: »Kapi ta l i s t i čk i e k o n o m s k i p o r e d a k p ro iz i šao je iz u t ro-be f e u d a l n o g e k o n o m s k o g p o r e t k a . Raspad jednog osloboddo jc konstitutivne elemente drugog.« R a s p a d jednog, t j . neop-h o d n a evo luc i j a n j egove s t r u k t u r e , n i j e i s t o v j e t a n kons t i tu i -r a n j u d r u g o g a u n j e g o v u p o j m u : u m j e s t o da se p r o m a t r a na razini s t r u k t u r a , p r i j e l a z se p r o m a t r a na raz ini e l e m e n a t a . T a j obl ik p o j a š n j a v a zaš to n i j e r i j e č o p r a v o j pov i j e s t i u teo-r i j s k o m smis lu , j e r , kao š to z n a m o , t akva se pov i jes t može os tva r i t i s a m o a k o se r a z m a t r a zav i snos t e l e m e n a t a u o d n o s u na jeclnu s t r u k t u r u , nego je o n a t a k o đ e r u v j e t koj i n a m o m o g u ć a v a o t k r i v a n j e j e d n e vr lo važne č in j en ice , n a i m e re-la t ivne nezav isnos t i f o r m i r a n j a raz l ič i t ih e l e m e n a t a kapi ta l i -s t i čke s t r u k t u r e i raznovrsnost povijesnih putova ovog for -m i r a n j a .

Ta dva n e o p h o d n a e l e m e n t a k o n s t i t u i r a n j a s t ruk -tu re kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e i m a j u svako za sebe relat iv-no nezav i snu pov i j e s t n a s t a n k a . U t eks tu o Ranijim oblici-ma . . , n a k o n š to j e dao p reg led pov i j e sn ih obl ika o d v a j a n j a r a d n i k a od s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , Marx piše:

»S jedne strane, sve to k o n s t i t u i r a p r e t h o d n e po-vi jesne uv jete cla se p ro i zvođač nađe kao s l obodan proizvo-đač, r a d n a snaga bez o b j e k t i v n o s t i , č is to s u b j e k t i v n a , p r e m a o b j e k t i v n i m u v j e t i m a p r o i z v o d n j e ko j i za p ro i zvođača popr i -m a j u obl ik n j e g o v a ncvlasništva, v lasn i š tva d rugog , j e d n e \ i i j ednos t i k o j a p o s t o j i za sebe, j e d n o g kap i t a l a . Ali 5 druge sirane, p o s t a v l j a se p i t a n j e , ko j i su uv j e t i n e o p h o d n i da bi p ro i zvođač n a š a o kap i t a l za sebe.« (»Grundrisse,« s. 397)

Ovo va l ja p o d r o b n i j e i skazat i : da bi p ro i zvođač m o g a o naći kap i t a l u ob l iku novčanog kap i t a l a , M a r x anali-zira pov i j e s t p o s t a n k a ovog d r u g o g e l e m e n t a , k a p i t a l a u obli-ku n o v č a n o g kap i ta la , i ova će se d r u g a genea log i j a p o n o v o r a z m a t r a t i u Kapitalu, u p o g l a v l j i m a k o j a se o d n o s e na trgo-

284

vinski kap i t a l ko j i donos i k a m a t e , t j . kad su već u n u t a r ka-p i t a l i s t i čke s t r u k t u r e ana l iz i ran i e l e m e n t i koj i su n e o p h o d n i za n j e n o k o n s t i t u i r a n j e . Pov i jes t o d v a j a n j a r a d n i k a od sred-s tava za p r o i z v o d n j u ne p o j a š n j a v a n a m novčani kap i ta l (»Još ne z n a m o o t k u d a u p r a v o dolaze kapi ta l i s t i . J e r j a s n o je da se e k s p r o p r i j a c i j o m seosk ih d o m a ć i n s t a v a s t v a r a j u iz-r a v n o s a m o veliki z e m l j o p o s j e d n i c i « Kapital, I I I , 184); po-vi jes t n o v č a n o g k a p i t a l a n a m pak s a m a ne p o j a š n j a v a »slo-bodnog« r a d n i k a (Marx na to u k a z u j e dva p u t a u Kapitalu, u vezi s t r g o v i n s k i m k a p i t a l o m (VI, 334—336) i n o v č a n i m ka-p i t a lom (VII , 256) i u t e k s t u Raniji oblici... g d j e p iše :

»Puko p o s t o j a n j e b laga kao novca i čak n j e g o v o p r i d o d a v a n j e o d r e đ e n o j vrs t i ' s u p r e m a c i j e ' n isu d o s t a t n i da dođe do n j e g o v a p r e t v a r a n j a u kapi ta l . Ako ne s t a r i Rim, Bizant bi dov r š io s v o j u povi jes t s l o b o d n i m r a d o m i kapi ta-lom, ili točn i je , s l o b o d n i m r a d o m i k a p i t a l o m započeo novu pov i j e s t . I tu je r a s p a d a n j e s t a r i h o d n o s a svo j ine bilo pove-zano s r a z v o j e m blaga kao novca , s r a z v o j e m t rgov ine i td. Ali u m j e s t o da vodi i n d u s t r i j s k o j p ro i zvodn j i , ovo je raspa-d a n j e s t a r i h o d n o s a svo j ine 'in fac t ' vodilo d o m i n a c i j i sela nad g r a d o m . . . P r v o b i t n o s t v a r a n j e kap i t a l a n a s t a j e jedno-s t avno z a h v a l j u j u ć i č in j en ic i da je v r i j e d n o s t , pos to j eć i u s v o j s t v u b laga kao novca , p o v i j e s n i m p r o c e s o m r a s p a d a n j a s t a r i h n a č i n a p r o i z v o d n j e pos t a l a s p o s o b n o m da, s j e d n e s tra-ne, k u p u j e o b j e k t i v n e u v j e t e r ada , a s d r u g e s t r a n e , da u r a z m j e n i od p r o i z v o đ a č a ikoji su pos ta l i s lobodn i p r i s v a j a s a m živi r ad , u r a z m j e n i racla za novac. Svi ti momenti su dati; samo njihovo razdvajanje jedan je povijesni proces, proces raspadati ja, a to je proces koji novcu omogućava da se pretvori u kapital.« (Grundrisse, s. 405—406)

D r u g i m r i j e č ima , č i j o m k o m b i n a c i j o m n a s t a j e ka-p i t a l i s t i čka s t r u k t u r a , i m a j u razl ič i to i nezavisno p o d r i j e t l o . To n i j e j e d n o j e d i n o i uv i j ek isto k r e t a n j e k o j i m se s t v a r a j u s lobodn i r adn ic i i p o k r e t n a b o g a t s t v a . U p r i m j e r i m a ko je je M a r x ana l iz i rao , n a s u p r o t , s t v a r a n j e se s l obodn ih r adn ika j a v l j a poseb ice u ob l iku t r a n s f o r m i r a n j a a g r a r n i h s t r u k t u r a , dok je s t v a r a n j e b o g a t s t v a rezu l t a t p o s t o j a n j a t rgov inskog i f i n a n c i j s k o g kap i t a l a , č i j e se k r e t a n j e od ig rava izvan ovih s t r u k t u r a , »pos t rance« ili »u p o r a m a d ruš tva« .

T a k o j e d n o m k o n s t i t u i r a n o j e d i n s t v o kapi ta l is t i -čke s t r u k t u r e ne z a o s t a j e za s a m o m tom s t r u k t u r o m . Čak ni kad i s p i t i v a n j e p r e t p o v i j e s t i nač ina p r o i z v o d n j e p o p r i m i ob-lik genea log i je , t j . kad ono hoće b i t i i z r ič i to i s t rogo zavisno, u pitanju koje postavlja, od e l e m e n a t a u s t a n o v l j e n e s t ruk-ture , kao i od n j i h o v o g p o i s t o v j e ć e n j a ko j e z a h t i j e v a da s t ruk-t u r a b u d e p o z n a t a u svom k o m p l e k s n o m j e d i n s t v u , čak ni t a d a p r e t p o v i j e s t n i k a d ne može biti č is ta i j e d n o s t a v n a re-t r o s p e k t i v n a p r o j e k c i j a s t r u k t u r e . Za to je d o s t a t n o da se t a j sus re t od ig ra i p r o m a t r a s t rogo u o d n o s u na ove e l emen te ,

285

a to po l j e u svom pojmu nema n i š t a z a j e d n i č k o g s t im rezul-t a t o m , j e r j e on o d r e đ e n s t r u k t u r o m j e d n o g drugog n a č i n a p r o i z v o d n j e . Na t o m p o v i j e s n o m p l a n u (koj i č ini p r e t h o d n i nač in p ro i zvodn je ) , e l e m e n t i s p o m o ć u k o j i h se d a j e genea-logi ja i m a j u z a p r a v o »marg ina l an« po loža j , t j . nedetermini-ran. Reći da su nač in i p r o i z v o d n j e varijacije k o m b i n a c i j e , znači lo bi reć i da ti nač in i p r o i z v o d n j e m i j e n j a j u r e d o v e za-visnost i , da oni u v o d e u s t r u k t u r u (ko ja je p r e d m e t t eor i j e ) o d r e đ e n e e l e m e n t e ko j i i m a j u d o m i n a n t n o m j e s t o s o b z i r o m na p o v i j e s n u p o d r e đ e n o s t . J a ne k a ž e m da je ov im o b l i k o m o b u h v a ć e n a s ložena p r o b l e m a t i k a , da nas t a j obl ik p r ivod i p o č e t k u r j e š e n j a : ali mi ga b a r e m m o ž e m o i s t a k n u t i na is t i nač in na ko j i Marx p r i m j e n j u j e ana l izu p r v o b i t n e a k u m u -laci je .

Ali već i tu m o ž e m o zak l j uč i t i k a k o je anal iza pr-vob i tne a k u m u l a c i j e u svom g e n e a l o š k o m ob l iku p r i m j e r e n a b i t n o m o b i l j e ž j u p r o c e s a f o r m i r a n j a s t r u k t u r e , raznolikosti povijesnih p u t o v a k o j i m a se k o n s t i t u i r a j u e l e m e n t i s t r u k t u r e k o j i m a se oni d o v o d e do točke s p a j a n j a u k o j o j ta s t r u k t u r a biva k o n s t i t u i r a n a ( s t r u k t u r a n a č i n a p ro i zvodn j e ) , p o s t a j u ć i n j o j p o d r e đ e n i , postajući njeni efekti ( t ako oblici t rgovin-skog i f i n a n c i j s k o g k a p i t a l a p o s t a j u ob l i c ima kap i t a l a tek na »novoj osnovi« kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e — vidi Kapital, VI, 335—336; V I I 256). Ili , da se p o s l u ž i m o gore spo-m e n u t i m t e r m i n i m a , još j e d a n isti s k u p pretpostavki odgo-va ra nizu povijesnih uvjeta. Tu d o t i č e m o j e d a n z n a č a j n i j i p r o b l e m ko j i n i je b io o b u h v a ć e n Mar . \ov im a n a l i z a m a p r v e k n j i g e Kapitala, u s p r k o s svim o b a z r i v o s t i m a : te su anal ize i z r i j e k o m anal ize određenih ob l ika , o d r e đ e n i h »metoda« , iz-m e đ u os ta l ih i p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e , k o j e se su s r eću u po-v i jes t i z a p a d n e E v r o p e i p o s e b n o u E n g l e s k o j . M a r x se o t o m e vrlo j a s n o iz jasn io u p i s m u Veri Zasul ić od 8. o ž u j k a 1881. (u k o j e m t r e b a p r o č i t a t i raz l ič i te o d l o m k e ) . P o s t o j i da-kle m n o š t v o p r o c e s a p r i k o n s t i t u i r a n j u s t r u k t u r e š to svi vode istom rezultatu; n j i h o v a o s n o v n a o b i l j e ž j a zavise uvi-j ek od s t r u k t u r e p o v i j e s n o g p l a n a u k o j i su s m j e š t e n e , t j . od s t r u k t u r e o d r e đ e n o g nač ina p r o i z v o d n j e . V a l j a doves t i u vezu »metode« p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e k o j e je M a r x op i sao u eng l e skom p r i m j e r u , sa s p e c i f i č n i m o b i l j e ž j i m a n a č i n a pro-i zvodn je ko j i d o m i n i r a u t o m s l u č a j u ( f euda ln i nač in proiz-vodn je ) , te p o s e b n o s u s t a v n u u p o r a b u j e d n e i zvanekonom-ske snage (pravne , po l i t i čke , vojne) , o č e m u s a m r a n i j e pod-s je t io u k r a t k o , spec i f i čne po s v o j o j p r i r o d i — f e u d a l n i nač in p r o i z v o d n j e . Općen i t i j e , p r o c e s t r a n s f o r m a c i j e zavisi ocl pri-rode p o v i j e s n e s red ine , od nač ina p o s t o j e ć e p r o i z v o d n j e , a Marx to p o k a z u j e u vezi s t r g o v a č k i m k a p i t a l o m (»Kapital«, VI, 339—340). U t e k s t u kao š to su Raniji oblici... M a r x opi-s u j e tri raz l ič i ta oblika uoč l j iva za k o n s t i t u i r a n j e s l o b o d n o g r a d n i k a (pri r a z d v a j a n j u p r o i z v o đ a č a ocl n j egov ih s r e d s t a v a

286

za p r o i z v o d n j u ) ko j i k o n s t i t u i r a j u razl ič i te p o v i j e s n e proce-se š to o d g o v a r a j u r a n i j i m spec i f i čn im ob l i c ima svo j ine , a označen i su kao »negaci je« razl ič i tog ob l ika (Grundrisse, s. 398—99). Malo da l j e , ovo se n a b r a j a n j e r a z m a t r a iznova u Kapitalu, g d j e M a r x is to t ako o p i s u j e t r i raz l ič i ta ob l ika kon-s t i t u i r a n j a n o v č a n o g k a p i t a l a (koj i oči to n e m a j u n i k a k v e ve-ze s p r e t h o d n i m a ) :

»Pos to j i d a k l e t r o s t r u k a t r anz i c i j a : prvo, t rgovac iz ravno posLaje i n d u s t r i j a l a c ; do toga dolazi kod p r o i z v o d n j i z a s n o v a n i h n a Lrgoviiri, n a r o č i t o kod p r o i z v o d n j i l u k s u z n i h d o b a r a k o j e t rgovci uvoze iz i nozems tva , p o d r a z u m i j e v a j u ć i tu i s i rov ine i r a d n i k e , kao š to j e do tog dolaziilo u XV st. i zmeđu I t a l i j e i I s t a m b u l a ; drugo, t rgovac od s i tn ih v lasn ika s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u čini svo je p o s r e d n i k e (midd l emen) ili i d a l j e n e p o s r e d n o k u p u j e od s a m o s t a l n i h p ro i zvođača ; t rgovac ove p ro i zvođače n o m i n a l n o o s t a v l j a nezav isne i ne m i j e š a se u n j i h o v nač in p r o i z v o d n j e ; treće, i n d u s t r i j a l a c po-s t a j e t rgovac te i z ravno pro izvodi na vel iko s n a m j e r o m da to š to pro izvodi , p roda .« (Kapital, VI , 343—344)

(Val ja lo bi još d o d a t i ob l ike ze lenaš tva ko j i su p r e t p o v i j e s t i n t e r e s n o g kap i t a l a i j e d a n od p r o c e s a s tvara-n j a kapi ta la . )

M a r x je sažeo r e l a t ivnu nezavisnos t i p o v i j e s n u r azno l ikos t p r o c e s a f o r m i r a n j a k a p i t a l a : k o n s t i t u i r a n j e s t ruk-t u r e j e s t »otkr iće«; kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e konst i -t u i r a se » p r o n a l a ž e n j e m « (vor f inden) s a s t a v l j e n i m od eleme-na ta k o j e k o m b i n i r a s t r u k t u r a tog nač ina p r o i z v o d n j e (Ra-niji oblici...)- To o t k r i ć e oči to ne p o d r a z u m i j e v a n i k a k v u s l u č a j n o s t , ono znač i da su za f o r m i r a n j e kap i t a l i s t i čkog na-čina p r o i z v o d n j e nevažni p o d r i j e t l o i geneza e l e m e n a t a ko j i su za ovo p o t r e b n i , te k o j e ova j nač in »otkriva« i »kombini-ra« . T a k o r a s u đ i v a n j e , č i je s a m k r e t a n j e opisao , u nemoguć-nos t i da b u d e z a t v o r e n o kao k rug-genea log i ja , n i j e na l ič je geneze. U m j e s t o da s j ed in i s t r u k t u r u i povijesL n j e g o v a for-m i r a n j a , genea log i j a o d v a j a rezultat od n j egove p re tpov i j e -sti. To n i j e s t a r a s t r u k t u r a k o j a se s a m a po sebi p reobraz i l a , nego je ona n a s u p r o t , kao t akva p o t p u n o »iščezla« (»U sve-mu , u s i s t e m u k o r p o r a c i j e gazda i p o m o ć n i k n e s t a j u t a m o g d j e n a s t a j u kap i t a l i s t i radnik .« Grundrisse, p. 405). Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e p o k a z u j e n a m p o s t o j a n j e odsutnosti radikalnog pamćenja k o j e k a r a k t e r i z i r a p o v i j e s t (buduć i da p a m ć e n j e n i j e n i š ta d r u g o do r e f l e k s i j a pov i j e s t i na određe-n im p r e d o d r e đ e n i m m j e s t i m a — u ideologi j i i p r a v u — i k a o t akva n i š ta m a n j e n i j e v j e r n a od pov i j e s t i same.)

287

2. T E N D E N C I J A ' I P R O T U R J E Č N O S T NAČINA P R O I Z V O D N J E

O s t a v l j a m tu po s t r a n i ana l izu p r v o b i t n e a k u m u -laci je č i je sve pos l j ed i ce n i su izvedene, k a k o bih p r e š a o na p r o u č a v a n j e r a s p a d a n j a kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e (ono n a m tu služi kao obrazac) . Ta d r u g a anal iza o tk r iva n a m sve ono što je Mar.\ r e k a o o p o v i j e s n o j tendenciji kapi ta l i -s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e , o s a m o m k r e t a n j u n j egove pro-turječnosti, o r azv i tku n j e g o v i h antagonizama š to su sadr-žani u n e o p h o d n o s t i n j egove s t r u k t u r e , i ono š to je m o g u ć e o tk r i t i o p o t r e b i nove o r g a n i z a c i j e d r u š t v e n e p r o i z v o d n j e . Ako je is t ina , kao š to s a m r ekao , da te clvije anal ize i m a j u p red s o b o m p r e d m e t is te p r i r o d e (p r i j e l az j e d n o g nač ina pro-i zvodn je u drugi ) — i s t o v j e t n o s t p r e d m e t a k o j u t eks t »Povi-j e s n a t e n d e n c i j a kap i t a l i s t i čkog nač ina p ro i zvodn je« (Kapi-tal, I I I , 20.3—.305) oči to p o k a z u j e — M a r x ih oč ig ledno razli-či to r a z m a t r a . Razl ika n i j e s a m o u k n j i ž e v n o j o b r a d i (s j e d n e s t r a n e — za p r v o b i t n u a k u m u l a c i j u — o p s e ž n a i p o d r o b n a p o v i j e s n a s t u d i j a , ali o d v o j e n a od c je l ine i z l agan ja i m a n j e s u s t a v n a ; s d r u g e s t r a n e — r a s p a d a n j e kap i t a l i zma — o b i č n a z a p a ž a n j a , ali f o r m u l i r a n a o p ć i m t e r m i n i m a , o r g a n s k i pove-zana s ana l i zom kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e ) ; ona iz-ražava clvije k o m p l e m e n t a r n e t e o r i j s k e s i t uac i j e : s j e d n e sirio s t r a n e po i s tov je t i l i e l e m e n t e č i ju genea log i ju va l ja u tv rd i t i , ali u n j e n o m p o j m u ne p o s j e d u j e m o z n a n j e o p o v i j e s n o m po-l ju ko je j e pozo rn i ca n j e g o v a z b i v a n j a ( s t r u k t u r a p r e t h o d n o g nač ina p ro i zvodn je ) ; s d r u g e s t r a n e , mi to p o v i j e s n o p o l j e p o z n a j e m o (ono je s am nač in kap i t a l i s t i čke p ro i zvodn je ) . P r i j e nego p o s t a v i m o c j e l o k u p n u p r o b l e m a t i k u , m o r a m o iz-vrši t i još j e d n o p r i p r e m n o č i t a n j e .

P o n a j p r i j e , mi m o ž e m o us t anov i t i j e d n u s t r ogu t e o r i j s k u i s toznačnos t i zmeđu neko l iko »k re i an j a« k o j a M a r x ana l iz i ra na razini s v e u k u p n o s t i d r u š t v e n o g kap i t a l a : koncen-t r ac i j e kap i t a l a (vlasništva nad s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ) , p o d r u š t v o v l j a v a n ja p ro i zvodn ih snaga ( p r i m j e n o m znanos t i i r a zv i t kom koope rac i j e ) , š i r e n j a kap i t a l i s t i čk ih d r u š t v e n i h o d n o s a na sve g r a n e p r o i z v o d n j e i f o r m i r a n j a s v j e t s k o g trži-šta, s t v a r a n j a j e d n e r eze rvne i n d u s t r i j s k e v o j s k e ( re la t ivna p r e n a p u č e n o s t ) , p rog re s ivnog o p a d a n j a p r o s j e č n e s tope pro-f i ta . »Povi jesna t endenc i j a« kap i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e u na-čelu je i s t o v j e t n a » t endenc i j sko rn zakonu« , a n a l i z i r a n o m u t r e ć o j knj iz i , a M a r x ga naziva » s t v a r n o m t e n d e n c i j o m kapi-ta l i s t ičke p ro i zvodn je« , u p o v o d u čega piše:

»Progres ivna t e n d e n c i j a o p a d a n j a opće s tope pro-f i ta naprosto je način, svojstven kapitalističkom načinu pro-izvodnje, kojim se izražava napredak društvene produktivno-sti rada . .. n a p r e d a k kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e n u ž n o podra -z u m i j e v a cla se opća p r o s j e č n a s t o p a viška v r i j e d n o s t i iska-

288

z u j e s n i ž a v a n j e m opće s t o p e p r o f i t a : to je očigledna nužnost koja proizlazi iz biti kapitalističkog načina proizvodnje.« (Ka-p/ ta / , VI, 227)

U osnovi , t e n d e n c i j a o p a d a n j a s tope p r o s j e č n o g a p r o f i t a s a m o je n e p o s r e d n a pos l j ed i ca p o r a s t a p r o s j e č n o g o r g a n s k o g s a s t ava kap i t a l a , p o s t o j a n o g kap i t a l a u t r o š e n o g na s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u u o d n o s u na p r o m j e n l j i v i kapi ta l u t r o š e n na r a d n u snagu ko j i izražava s a m o k r e t a n j e a k u m u -laci je . Reći za sva ta k r e t a n j a cla su t e o r i j s k i i s toznačna , zna-či š to i reći cla su ona različi t i izrazi j e d n e is te t endenc i j e , r a z d v o j e n i i o d v o j e n o p r ikazan i s a m o zbog reda u prikazu ( d e m o n s t r a c i j i ) Kapitala. Ali n j i h o v o o d v a j a n j e ne izražava n ikakav r e d o s l i j e d : sa s t a j a l i š t a sistema p o j m o v a , r ad i se o j e d n o m i s tom m o m e n t u u analizi s t r u k t u r e .

To je k r e t a n j e ono š to M a r x naziva razvojem pro-turječnosti k o j a je s v o j s t v e n a k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u proiz-vodn je . D e f i n i r a n a p o n a j p r i j e općen i t o kao » p r o t u r j e č n o s t « i zmeđu p o d r u š t v o v l j a v a n j a p ro i zvodn ih snaga (ko je de f in i r a n j i h o v r azv i t ak u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p ro i zvodn j e ) i ka-r a k t e r a p ro i zvodn ih o d n o s a (p r iva tno v lasn iš tvo n a d sred-s tv ima za p r o i z v o d n j u ) , ona je spec i f i c i r ana u oblicima svoj-stvenim kapitalističkom načinu proizvodnje kao p r o t u r j e č -nost i zmeđu p o v e ć a n j a mase p ro i zvodn ih v r i j e d n o s t i , dakle i dobi t i , te s m a n j i v a n j a stope p r o f i t a . M e đ u t i m , u kapi tal i -s t i č k o m je o d n o s u p r o i z v o d n j e t e ž n j a za p r o f i t o m jed in i po-k r e t a č r azvo ja p r o i z v o d n j e .

Ali o ko jenr j e k r e t a n j u r i j eč? Čini se da b i s m o ga mi mogli o d r e d i t i k a o dinamiku s i s t ema , dok je anal iza s ložene k o m b i n a c i j e k o j a s a č i n j a v a s t r u k t u r u n a č i n a proiz-v o d n j e , ima la f u n k c i j u statike. Ta dva p o j m a s t v a r n o omo-g u ć u j u p r i k a z i v a n j e tog p r e d m e t a , u to l iko š to ono zavisi je-d ino od u n u t r a š n j i h o d n o s a s t r u k t u r e , š to je djelovanje te s t r u k t u r e , t j . njeno postojanje u vremenu. P o z n a v a n j e tog k r e t a n j a ne traži n i k a k a v drug i p o j a m os im p o j m a o proiz-vodn j i i r e p r o d u k c i j i u ob l iku s v o j s t v e n o m p o v i j e s n o m nači-nu p r o i z v o d n j e . » P r o t u r j e č n o s t « p r e m a t o m u n i j e n i š ta dru-go cio s a m a ta s t r u k t u r a , ona je n j o j s t v a r n o , kako kaže M a r a , » imanen tna« , ali i o b r n u t o , p r o t u r j e č n o s t s a m a po sebi obu-hvaća d i n a m i k u : ona se ne o tk r iva kao p r o t u r j e č n o s t , t j . ona proizvodi p r o t u r j e č n a d j e l o v a n j a s a m o u v r e m e n i t o m posto-j a n j u s t r u k t u r e . P r e m a tome , posve je o p r a v d a n o reći, kao š to to ope t čini M a r a , da se p r o t u r j e č n o s t »razvila« u povije-s n o m k r e t a n j u kap i t a l i zma .

P i t a n j e k o j e o v d j e m o r a m o r a z m o t r i t i , može se dak le pos tav i t i i d r u g a č i j e : je li d i n a m i k a s t r u k t u r e u isto d o b a — u j e d n o is to »vr i jeme« — njena povijest? D r u g i m r i j e č i m a , j e li to k r e t a n j e u isto d o b a k r e t a n j e prema povije-snoj budućnosti k a p i t a l i z m a ? (i, općen i t i j e , p r e m a b u d u ć n o -sti p r o m a t r a n o g nač ina p r o i z v o d n j e , buduć i da svaka od n j i h

]9 Kaku čitati Kapila 289

ima svo ju spec i f i čnu » p r o t u r j e č n o s t « , t j . svoj »vlasti t i na-čin . . . i z r ažavan ja n a p r e t k a d r u š t v e n e p r o d u k t i v n o s t i rada«) . A b u d u ć i da n a m o d n o s s t a t i k e i d i n a m i k e dozvo l j ava da r azvo j p r o t u r j e č n o s t i s m a t r a m o s a m i m k r e t a n j e m proizvod-n j e e f e k a t a s t r u k t u r e , m o ž e m o li reć i da on s ač in j ava i »mo-tor« n j e g o v a p r e v l a d a v a n j a ? I s t o v j e t n o s t — ili raz l ika — k o j u t r a ž i m o i zmeđu te d i n a m i k e i te pov i jes t i , oč i to j e isto-vjetnost pojmova, te se ne može zadovo l j i t i k o i n c i d e n c i j o m k o j u ipso facto d a j e ob ična e m p i r i j s k a t e m p o r a l n o s t : ako je r azvo j p r o t u r j e č n o s t i u p i s a n u k r o n o l o g i j u j e d n o g redos l i je -da, o n d a j e on s a m a ta pov i j e s t . A b u d u ć i da mi, n a s u p r o t , že l imo pos tav i t i o d n o s i z m e đ u ta dva p o j m a , Mar . \ov teks t n a m tu na laže cla p o đ e m o ocl ek sp l i c i t n i j eg p o j m a ( d i n a m i k a r azvo ja s t r u k t u r e ) k a k o b i s m o dosp j e l i ili p o k u š a l i d o s p j e t i cio d r u g o g ( n j e n e pov i j e sne b u d u ć n o s t i ) .

Že l imo li p o d r o b n i j e o d r e d i t i š to M a r x podrazu -mi j eva pod t e r m i n o m » p r o t u r j e č n a « p r i r o d a i » tendenc i ja« n a č i n a p r o i z v o d n j e , n j e g o v e nas više p u t a p o n o v l j e n e f o r m u -lac i je t ada s t a v l j a j u p r e d p r o b l e m o d n o s a s t r u k t u r e i n j e n i h d j e l o v a n j a . »Tendenc i ja« je o d r e đ e n a kao o g r a n i č e n j e , uma-n j e n j e , o d l a g a n j e ili p r e r u š a v a n j e d j e l a t n o g . T e n d e n c i j a j e zakon »čije je i n t eg ra lno o s t v a r e n j e z a u s t a v l j e n o , os labl je-no, u s p o r e n o u z r o c i m a ko j i m u se s u p r o t s t a v l j a j u « (entgegen-\v i rkende Ursachen ) (VI, 247), ili čak č i ja su d j e l o v a n j a (Wir-kung , V e n v i r k l i c h u n g , D u r c h f u h r u n g ) u k i n u t a ( a u f h e b e n ) (VI, 245) t im r a z n i m u z r o c i m a . Ob i l j ežba t e n d e n c i j e javl ja se p o n a j p r i j e kao n e d o s t a t a k z a k o n a , ali kao v a n j s k i nedos ta -tak, p r o u z r o k o v a n z a p r e k o m v a n j s k i h oko lnos t i k o j e ne za-vise o n j e m u i č i je je p o d r i j e t l o (za sacla) n e o b j a š n j i v o . Iz-v a n j s k o s t p r o t i v n i h u z r o k a o p r a v d a v a č i n j e n i c u da je n j iho-vo v las t i to d j e l o v a n j e č i s to nega t ivno , j e r r ezu l t a t n j i h o v e i n t e r v e n c i j e n i je u t o m da one mijenjaju r e zu l t a t z a k o n a sa mog, p r i r o d u n jegov ih d j e l o v a n j a , nego s a m o k r o n o l o g i j u n j i h o v e p r o i z v o d n j e ; t ako do l az imo do toga cla kao tenden-c i j u d e f i n i r a m o ono š to se o s t v a r u j e samo na dugi rok, a uz-roke o k a š n j e n j a kao s k u p e m p i r i j s k i h o k o l n o s t i ko j e s a m o prikrivaju b i t r a z v o j n o g p r o c e s a . »Tako zakon«, piše M a r a , » d j e l u j e s a m o u ob l iku t e n d e n c i j e č i je se d j e l o v a n j e na upad-ljiv nač in p o k a z u j e s a m o u o d r e đ e n i m o k o l n o s t i m a i u du-gim v r e m e n s k i m razmac ima .« (V, 251)

Ta de f in i c i j a m e đ u t i m ne zadovo l j ava , j e r se po svom e m p š r i s t i ć k o m i m e h a n i s t i č k o m k a r a k t e r u v raća upra-vo na ono š to M a r a k r i t i z i r a u e k o n o m i s t a , a p o s e b n o u R ica rda , a to je p r o u č a v a n j e tobože s a m o s t a l n i h »fak tora« , za to š to s m o n e s p o s o b n i p r o n a ć i n j i h o v o z a j e d n i č k o por i je -klo u j e d i n s t v u s t r u k t u r e , č i j e p r o u č a v a n j e p r i p a d a »egzo-te r i čno j« i »vulgarnoj« s t r a n i po l i t i čke e k o n o m i j e . Ta defi-n i c i j a p o t c j e n j u j e i s i s t e m a t s k u M a r a o v u u p o r a b u t e r m i n a t e n d e n c i j a u o z n a č a v a n j u samih zakona p r o i z v o d n j e , ili zako-

290

na k r e t a n j a p r o i z v o d n j e uko l i ko ono zavisi o s a m o j s t ruk-tur i . U P r e d g o v o r u p r v o m i z d a n j u u Kapitalu, M a r x piše:

»Tu se više ne r a d i o više ili m a n j e p o t p u n o m razvo ju d r u š t v e n i h s u p r o t n o s t i ko j e p r o u z r o č u j u p r i r o d n i za-koni kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e , nego o samim tim zakonima, o tendencijama k o j e se p o k a z u j u i o s t v a r u j u g v o z d e n o m nuždom.« (Kapital, I, 18)

I s t o t a k o u p r v o j knj iz i , k a k o bi f o r m u l i r a o zakon o p r o i z v o d n j i r e l a t i vnog viška v r i j ednos t i , M a r x p iše :

»Taj opći r ezu l t a t mi tu t r e t i r a m o kao da je ne-p o s r e d n i r ezu l t a t i iz ravni ci l j . K a d kap i t a l i s t a , p o v e ć a v a j u ć i p r o i z v o d n u s n a g u r a d a , s n i z u j e c i j enu košu l j a , on n e m a oba-vezno n a m j e r u da t i m e s m a n j i i v r i j e d n o s t r a d n e snage i t ako s k r a t i o n a j dio d a n a u k o j e m r a d n i k r ad i za sebe s a m a ; ali na k r a j u k r a j e v a , on s a m o p r i d o n o s e ć i tom r e z u l t a t u pr i -donos i p o r a s t u opće s tope viška v r i j ednos t i . Opće i nužne tendencije (Tendenzen) k a p i t a l a va l j a raz l ikova t i od ob l ika u k o j i m a se p o j a v l j u j u ( E r s c h e i n u n g s f o r m e n ) .

Mi tu ne m o ž e m o ispi t ivat i k a k o se imanentni za-koni k ap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e ( i m m a n e n t e Gesetze) po jav-l j u j u u i z v a n j s k o m k r e t a n j u kap i t a l a , k a k o se p r e d s t a v l j a j u kao p r i s i ln i zakon i k o n k u r e n c i j e i, s a m i m t im, n a m e ć u kapi-t a l i s t ima kao p o k r e t a č i n j i h o v i h operac i ja .« (Kapital, I I , 10)

Tu se vidi da Marx kao » tendenc i ju« ne označava j e d n o o g r a n i č e n j e z a k o n a s v a n j s k i h oko lnos t i , k o j e obvezat-no ulaze u s f e r u »pr iv idnos t i« , »površnih« f e n o m e n a , nego zakon s am, nezav i sno od svake i zvan j ske oko lnos t i . Ako j e M a r x o v r j e č n i k tu s k u p , moglo bi se pomis l i t i da j e zakon o r a z v o j u p r o i z v o d n j e (koj i se ogleda u o p a d a n j u p r o f i t n e sto-pe itd.) s a m o na prv i pogled og ran ičen .

Ali ako i s p i t a m o j e d a n po j e d a n »uzrok« koj i se s u p r o t s t a v l j a o s t v a r e n j u t endenc i j e , v id je t ć emo da su svi oni bilo n e p o s r e d n i efekti s t r u k t u r e , bilo određeni s t r u k t u -r o m k o j a o d r e đ u j e g r an i ce (Grenzen) v a r i r a n j a n j i h o v i h efe-ka ta . Prvi b i s l u č a j bio p o v e ć a n j e in tenz i t e t a e k s p l o a t a c i j e , o p a d a n j e v r i j e d n o s t i p o s t o j e ć e g kap i t a la , r e l a t ivna p r e n a p u -čenost. i n j e n a f i k s a c i j a u m a n j e r a z v i j e n i m g r a n a m a proiz-v o d n j e , p r o š i r e n j e r a z m j e r a p r o i z v o d n j e (i s t v a r a n j e vanj-skog t rž iš ta) , d o k bi d r u g i s l u č a j bio r e d u k c i j a n a j a m n i n e i spod n j e n e v r i j e d n o s t i . Svim t im uz roc ima , n e p o s r e d n i m e f e k t i m a s t r u k t u r e , s v o j s t v e n a j e ambivalentnost, t ako da su svi uz roc i k o j i s p r e č a v a j u d j e l o v a n j e zakona , i s t o d o b n o uz-roci koj i p ro izvode n j e g o v e e f ek t e :

»Kako isti uzroci koj i p o v e ć a v a j u s t o p u viška vri-j e d n o s t i ( p r o d u ž e n j e r a d n o g v r e m e n a i s a m o j e rezu l ta t k rup-ne i n d u s t r i j e ) žele s m a n j i t i r a d n u snagu k o j u zapoš l j ava je-d a n o d r e đ e n i kap i ta l , oni i s t o v r e m e n o teže s m a n j e n j u pro-f i t ne s t o p e i u s p o r e n j u k r e t a n j a t o s o p a d a n j a . « (Kapital, VI , 247)

291

I s to tako, s m a n j e n j e v r i j e d n o s t i p o s t o j e ć e g kapi-tala vezano j e za p o v e ć a n j e p r o d u k t i v n o s t i r a d a ko j e sma-n j u j e c i j e n u e l e m e n a t a p o s t o j a n o g kap i t a l a , s p r e č a v a j u ć i na t a j nač in cla v r i j e d n o s t p o s t o j a n o g kap i t a l a r a s t e p roporc io -na lno sa s v o j i m m a t e r i j a l n i m o p s e g o m , i td. Općen i to , pro-m a t r a m o li c j e l inu d r u š t v e n o g kap i t a l a , u t v r đ u j e m o kako »isti uzroc i koj i i zaz iva ju o p a d a n j e s tope p r o f i t a , u z r o k u j u i s u p r o t n e e fek te« (VI, 251). T a j j e m o m e n a t s r e d i š n j i , j e r n a m o m o g u ć u j e cla u s t a n o v i m o k a k o s v o đ e n j e z a k o n a raz-v i tka na s t a n j e tendencije n i j e neka d e t e r m i n a c i j a izvan tog zakona , š to u t j e č e s a m o na k r o n o l o g i j u n j egov ih e f e k a t a , ne-go unutrašnja determinacija proizvođenja njegovih efekata. E f e k t s u p r o t n i h uz roka , t j . s a m o g zakona , n i j e z a o s t a j a n j e p o v i j e s n i h p o s l j e d i c a k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e , nego deter -m i n a c i j a spec i f i čnog r i t m a p r o i z v o d n j e t ih e f e k a t a koj i se p o k a z u j e negativno (kao » re s t r ikc i j a« , itd.) s a m o u o d n o s u na apov i j e sn i a p s o l u t j e d n o g »s lobodnog«, »neograničenog« p o r a s t a p ro i zvodne snage r a d a (ko ja povlači za s o b o m i po-v e ć a n j e o r g a n s k o g s a s t ava k a p i t a l a , i o p a d a n j e s t o p e prof i -ta). J o š j e d n o m , u o s t a l o m , d e f i n i c i j a n a č i n a d j e l o v a n j a svoj-s tvenog s t r u k t u r i koj i u k l j u č u j e r e d u k c i j u v id l j ive izvanj-skos t i s u p r o t n i h uz roka , vezana je za s h v a ć a n j e d r u š t v e n o g kap i t a l a kao dijela cjeline kapitala (VI, 233), š to je t e o r i j s k a osnova p r v e k n j i g e i p rvog d i j e l a d r u g e kn j ige , t j . s h v a ć a n j e kap i t a l a kao t e o r i j s k e »s inkron i je« o k o j o j s a m govor io u p o v o d u reprodukcije. C j e l o k u p n o M a r x o v o r a s u đ i v a n j e k o j e o m o g u ć u j e da se u tv rd i p o s t o j a n j e i r az ina j e d n e opće pro-s j e č n e s t o p e p r o f i t a , z a s n o v a n o j e na t a k v o j s i n k r o n i j i (Marx kaže s imu l t anos t i ) u k o j o j j e s u m i r a n j e k a p i t a l a dio po dio m o g u ć e p r e m a def in ic i j i ; kad b i s m o se mora l i up i t a t i u ko-j e m o m j e r u o p a d a n j e c i j ene s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , j e d n o g za d r u g i m , ne sp r ečava cla v r i j e d n o s t f i k snog kap i t a l a r a s t e u o d n o s u na o d g o v a r a j u ć i p r o m j e n l j i v i kap i ta l , b i lo bi nemo-guće u t v r d i t i j e d a n t akav zakon . Nečis t i t eo r i j sk i s t a t u s »uz-roka ku j i s p r e č a v a j u « o p a d a n j e opće s t o p e p r o f i t a , u n e k i m f o r m u l a c i j a m a (ko je s a m već naveo) j o š više is t iče s t a n o v i t u Marxovu teškoću da eksp l i c i t no misl i tu »s inkron i ju« u o n o j m j e r i u k o j o j se tu radi o j e d n o m zakonu razvoja s t r u k t u r e . Ali on je r j e š a v a , b u d u ć i da tendenciozno opadanje stope pro-fita izaziva konkurenciju kapitala, tj. mehanizam kojim se djelotvorno vrši izravnavanje profita i f o r m i r a n j e opće s t o p e p r o f i t a (Kapital, VI, 269). (Na isti nač in o d r e đ u j e se i ogra-ničava m j e s t o k o n k u r e n c i j e iz k o j e Marx i s k l j u č u j e ana l izu m e h a n i z m a anal ize kap i t a l a uopće , j e r ona s a m o o m o g u ć a v a i z r avnavan j e , ne o d r e đ u j u ć i r az inu na k o j o j se ono vrši , kao ni t rž i šnu c i j enu neke o d r e đ e n e robe) . Razv i t ak s t r u k t u r e pre-m a j e d n o j t endenc i j i , n a i m e p r e m a z a k o n u koj i ne u k l j u č u j e s a m o (mehan ičk i ) p r o i z v o d n j u e f e k a t a , nego i p r o i z v o d n j u e f e k a t a u j e d n o m s p e c i f i č n o m r i t m u , znači cla je definicija

292

specifične unutrašnje temporalnosti s t r u k t u r e s t v a r anal ize s a m e s t r u k t u r e .

M o ž e m o dak le shva t i t i u č e m u j e t e n d e n c i j a »pro-t u r j e č n a « i r a sv i j e t l i t i p rav i s t a t u s p r o t u r j e č n o s t i u Marxa . Termine m e đ u k o j i m a pos to j i p r o t u r j e č j e , M a r x o d r e đ u j e kao proturječne efekte jednog istog uzroka:

»Usporedno s n a p r e t k o m nač ina kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e , isti t akav razvoj d r u š t v e n e p r o d u k t i v n o s t i r ada p o k a z u j e se s j e d n e s t r a n e u t e n d e n c i j i p r e m a p r o g r e s i v n o m o p a d a n j u s t o p e dobi t i , a s d r u g e s t r a n e , u s t a l n o m povećava-n j u a p s o l u t n e m a s e v iška v r i j e d n o s t i ili p r o f i t a k o j i pr isva-j a j u kap i t a l i s t i ; t a k o da r e l a t i v n o m o p a d a n j u v a r i j a b i l n o g ka-p i t a la i p r o f i t a o d g o v a r a a p s o l u t n i p o r a s t j e d n o g i d rugog . T a j dvostruki efekt (doppe l se i t ige Wi rkung) , na š to s m o već ukazal i , ne može se p o j a s n i t i d r u g a č i j e nego p o v e ć a n j e m to-ta lnog kap i t a l a č i j e je n a p r e d o v a n j e b rže od o p a d a n j a s tope dobi t i . . . Reći da m a s u p r o f i t a o d r e đ u j u dva f a k t o r a , p rvo , s t o p a p r o f i t a , i d rugo , m a s a kap i t a l a u p o t r e b l j e n a za tu sto-pu, čista je tautologija. Tvrd i t i p r e m a t o m e da se m a s a pro-f i ta može povećati, p r e m d a s t o p a p r o f i t a s i m u l t a n o opada , s a m o j e j e d a n obl ik te t au to log i j e ko j i nas n i čemu ne vodi . . . Ali a k o isti uzroci ko j i dovode do o p a d a n j a p r o f i t n e s t o p e po-s p j e š u j u a k u m u l a c i j u , t j . k o n s t i t u i r a n j e d o d a t n o g kap i t a la , te ako svaki d o d a t n i kap i ta l s t av l j a u pogon više r a d a i pro-izvodi veći višak v r i j e d n o s t i i a k o inače ob ičan p a d p r o f i t n e s t o p e o b u h v a ć a p o v e ć a n j e p o s t o j a n o g , pa p r e m a t o m u cije-log s t a r o g kap i t a l a , o n d a t a j p roces p r e s t a j e bi t i zagonet-n im . . .« (Kapital, VI, 236—38).

(Očigledno, is to j e reći da je o p a d a n j e s t o p e pro-fi ta u s p o r e n o p r o š i r i v a n j e m l j e s tv i ce p r o i z v o d n j e , kao š to je p r i j e r ečeno , ili reći , kao tu, da se m a s a a k u m u l a c i j e relat iv-no s m a n j u j e o p a d a n j e m s tope p ro f i t a ) . Ta vrlo z n a č a j n a de-f i n i c i j a o b u h v a ć a p o r i c a n j e j e d n e e m p i r i j s k e misl i o p ro tu -r j e č n o s t i (ko ju Marx p o v e z u j e s i m e n o m R i c a r d a — Kapital, VI, 261) i o g r a n i č a v a n j e n j e n e uloge. E m p i r i z a m klas ične eko-n o m i j e o tk r iva p r o t u r j e č n e t e r m i n e s a m o u j e d n o j »miro l ju-bivoj koegzis tenc i j i« , t j . u r e l a t ivno j a u t o n o m i j i razl ič i t ih fe-n o m e n a , n p r . u z a s t o p n i h »faza« r azv i t ka k o j i m a s u p r o t n o vla-da jedna ili d r u g a k o n t r a d i k t o r n a t e n d e n c i j a . M a r x n a s u p r o t s tva ra t eo r i j sk i p o j a m jedinstva dva p r o t u r j e č n a p o j m a (ko je tu zove još i » k o m b i n a c i j o m « : » t endenc i j sk i pad s t o p e pro-f i ta k o m b i n i r a se — ist v e r b u n d e n mi t — s t e n d e n c i j s k i m p o r a s t o m viška v r i j e d n o s t i , pa p r e m a t o m e i s t u p n j e m eks-p l o a t a c i j e rada«) , t j . da vodi ka s p o z n a j i z a snovanos t i pro-t u r j e č j a u s a m o j p r i r o d i s t r u k t u r e (kap i t a l i s t i čke proizvod-nje) . K la s i čna e k o n o m i j a r a s u đ u j e polazeći od nezavisn ih »fak tora« č i j a i n t e r a k c i j a »može« izazvati ovakav ili o n a k a v r ezu l t a t : c j e l o k u p a n se p r o b l e m d a k l e svodi na m j e r u t ih v a r i j a c i j a i n j i h o v o e m p i r i j s k o p r e n o š e n j e na d r u g e var i ja -

293

c i je (ovo se odnos i i na c i j e n e i v r i j e d n o s t r o b e k o j e navo-d n o ovise o v a r i r a n j u n e k i h f a k t o r a , kao š to j e n a j a m n i n a , p r o s j e č n a dob i t itd.). Z a k o n (ili t e n d e n c i j a ) u M a r x a n i j e za-kon varijacije veličine e f e k a t a , nego zakon proizvodnje sa-mih e f e k a t a : on o d r e đ u j e te e f e k t e na osnovi granica i z m e đ u k o j i h mogu va r i r a t i i k o j e ne ovise o t o m v a r i r a n j u (to i s to v r i j ed i i za n a d n i c u , r a d n o v r i j e m e , c i j ene i r azne d i j e love r a s p o d j e l e v iška v r i j ednos t i ) ; samo su te granice određene kao efekti strukture, pa prema tome one prethode variranju, umjesto da budu njena prosječna rezultanta. Tu n a m je pro-t u r j e č n o s t d a n a k roz z a k o n svog s t v a r a n j a na osnovi j e d n o g istog uz roka , a ne u v a r i j a c i j i svog r e z u l t a t a ( raz ine a k u m u -laci je) .

Ali ta d e f i n i c i j a o b u h v a ć a i o g r a n i č e n j e uloge pro-t u r j e č n o s t i , t j . n j e n u zavisnu s i t u a c i j u s o b z i r o m na u z r o k (na s t r u k t u r u ) : p r o t u r j e č n o s t : p o s t o j i s a m o i z m e đ u e f eka t a , ali u z r o k s a m po sebi n i j e p o d i j e l j e n , ne može se ana l iz i ra t i u a n t a g o n i s t i č k i m t e r m i n i m a . P r o t u r j e č n o s t dak le n i j e prvo-b i t n a nego je n a k n a d n o s t v o r e n a . E f e k t i su o rgan iz i r an i u niz p o s e b n i h p r o t u r j e č n o s t i , ali p r o c e s s t v a r a n j a t ih e f e k a t a n i j e ni na ko j i nač in p r o t u r j e č a n : p o v e ć a n j e mase p r o f i t a (dak le vel ičina a k u m u l a c i j e ) i s m a n j e n j e s t o p e (dak le b r z i n a a k u m u l a c i j e ) izraz su j e d n o g te i s tog k r e t a n j a u smis lu po-v e ć a n j a kol ič ine s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u k o j e p o k r e ć e ka-pi ta l . Za to se, u s p o z n a j i u z r o k a , o tk r iva s a m o privid protu-rječnosti: »taj zakon«, kaže Marx , »t j . hoću reći ta u n u t r a -š n j a i n u ž n a povezanos t i zmeđu d v i j e s tva r i k o j e samo pri-vidno proturječe jedna drugoj« — u n u t r a š n j a i n u ž n a pove-zanos t k o j a de f in i r a zakon p r o i z v o d n j e e f e k a t a s t r u k t u r e i s k l j u č u j e logičku p r o t u r j e č n o s t . S tog s t a j a l i š t a , »dvos t ruk i efekt« n i j e n i š t a d r u g o nego » d v o s t r u k o s t « (zivieschlacht ig) (VI, 233) zakona . N a r o č i t o je z a n i m l j i v o uoči l i k a k o se M a r x , da bi izrazio n a k n a d n i i zavisni k a r a k t e r s t anov i t ih e f e k a t a s t r u k t u r e , p o n o v n o služi t e r m i n o m ko j i je u p o č e t k u Kapi-tala označavao pog re šnu k o n t r a d i k c i j u »in a d j e c t o « robe (vi-di o tom iz laganje P. M a c h e r e v j a ) . E f e k t i pak , sa svo je s t ra -ne, p r e d s t a v l j a j u običnu p r o t u r j e č n o s t ( t e rmin za t e r m i n : re-la t ivna p r e n a p u č e n o s t i r e l a t ivna s u p e r p r o d u k c i j a itd.) ra-spodijeljenu na više p r o t u r j e č n i h a s p e k a t a ili d j e l o m i č n i h p r o t u r j e č n o s t i k o j e ne s a č i n j a v a j u s a m i m t im neku n a d o d r e -đenos i , nego j e d n o s t a v n o i m a j u s u p r o t n e e f e k t e na vel ič inu a k u m u l a c i j e .

J e d n a k o kao š to u z r o k koj i s t v a r a p r o t u r j e č n o s t n i j e s a m po sebi p r o t u r j e č a n , t a k o j e i r ezu l t a t p r o t u r j e č n o -sti uv i j ek neka v r s t a ravnoteže, čak i kad je ta r a v n o t e ž a po-s t i g n u t a p o s r e d s t v o m krize. P r e m a tome , p r o t u r j e č n o s t po-s j e d u j e s t a t u s koj i o d g o v a r a k o n k u r e n c i j i u k r e t a n j u s t ruk -tu re : ona ne o d r e đ u j e ni n j e g o v u t e n d e n c i j u ni n j e g o v e gra-

294

nice, nego je jedan loka ln i i d r u g o r a z r e d n i f e n o m e n či j i su e fek t i p r e d o d r e đ e n i u s a m o j s t r u k t u r i :

»Ti razni u t j e c a j i dolaze do i z raža ja čas s imul ta-no u p r o s t o r u , čas sukces ivno u v r e m e n u ; pe r iod i čk i se su-kob a n t a g o n i s t i č k i h f a k t o r a j a v l j a u k r i z a m a . Kr ize su uvi-j ek s a m o nas i lna i t r e n u t n a r j e š e n j a p o s t o j e ć i h p r o t u r j e č n o -sti, ž e s toke e r u p c i j e ko j e za t r e n u t a k u s p o s t a v l j a j u p rek inu-tu r avno t ežu . . . pe r iod ičk i p a d v r i j e d n o s t i kap i t a l a koj i je imcinemno sredstvo kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e cla zaus tav i o p a d a n j e s t o p e p r o f i t a i u b r z a a k u m u l a c i j u kapi-talne v r i j e d n o s t i f o r m i r a n j e m novog kap i ta la , ruš i da t e uvje-te u k o j i m a se o s t v a r u j u p roces i c i r ku l ac i j e i r e p r o d u k c i j e kap i t a la , a za t im j e p o p r a ć e n nag l im p r e k i d i m a i k r i z a m a p r o c e s a p r o i z v o d n j e . . .

P r e k i d a n j e p r o i z v o d n j e do k o j e g bi došlo, pr ipre-milo bi n a k n a d n o p r o š i r e n j e p r o i z v o d n j e u kap i t a l i s t i čk im o k v i r i m a . Krttg bi tako nanovo bio zatvoren.« (Kapital, VI, 262—267)

Na t a j nač in j ed in i u n u t r a š n j i r ezu l t a t p r o t u r j e č -nost i , ko j i j e sav i m a n e n t a n e k o n o m s k o j s t r u k t u r i , ne teži p r e v l a d a v a n j u p r o t u r j e č n o s t i , nego o d r ž a v a n j u n j e n i h uvje-ta. J ed in i je r ezu l t a t ciklus kap i t a l i s t i čkog nač ina proizvod-n j e (kr iza je c ik l ička za to š to r e p r o d u k c i j a c j e l o k u p n o g ka-p i ta la ovisi o k r u ž e n j u p o s t o j a n o g kap i t a l a — vidi Kapital, IV, 171 — ali se m e t a f o r i ć k i d a d e reći da kr iza ob i l j ežava k r u g u k o j e m se k reće c j e l o k u p n i način p r o i z v o d n j e jednog s t a lnog k r e t a n j a ) .

M a r x još kaže cla kr iza u k a z u j e na granice (Schran-ken) nač ina p r o i z v o d n j e ' :

»Kap i t a l i s t i čka p r o i z v o d n j a n e p r e k i d n o teži pre-v l a d a v a n j u tih g r an i ca k o j e su j o j i m a n e n t n e ( i m m a n e n t e n S c h r a n k e n ) , ali u t o m u s p i j e v a s a m o kor is teć i s r e d s t v a ko j a p red n j o m ponovo, u i m p o z a n t n i j i m o m j e r i m a , pod ižu iste zap reke .

Prava zapreka (die Vv'ahre S c h r a n k e ) kapi ta l is t i -čke p r o i z v o d n j e jest sam kapital...« (Kapital, VI , 263).

»Granice« k o j i m a teži k r e t a n j e nač ina p r o i z v o d n j e ' n j e g o v a d i n a m i k a ) nisu dak le p i t a n j e s t u p n j a , praga koji va l j a dost ić i . Ako t e n d e n c i j a ne može p r e k o r a č i t i te granice , ro je s toga š to su one u n j o j s a m o j pa ona na n j i h nikada ne nailazi: t e n d e n c i j a ih u svom k r e t a n j u nosi sa s o b o m , one k o i n c i d i r a j u s u z r o c i m a koj i ocl n j e čine »običnu« t e n d e n c i j u , š to znači da su one i s t o v r e m e n o n j e n i uv je t i e f e k t i v n i h mo-gućnos t i . Reći cla nač in kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e ima unu-t r a š n j a o g r a n i č e n j a znači n a p r o s t o reći cla način p r o i z v o d n j e n i je »način p r o i z v o d n j e uopće«, već jedan ograničen, određen način p r o i z v o d n j e :

1 Te granice ne \ ai ja miješati granicama vari jacije (Grenzen) o koj ima se go-vorilo rani je

295

« . . . u r azv i tku p r o d u k t i v n i h snaga kap i t a l i s t i čk i nač in p r o i z v o d n j e nalazi o g r a n i č e n j e ko j e n e m a n i š ta za jed-n ičkog s p r o i z v o d n j o m b o g a t s t a v a po sebi ; to p o s e b n o ogra-n i č e n j e sv j edoč i (bezeugt) o o g r a n i č e n o m ( B e s c h r a n k t h e i t ) , č is to p o v i j e s n o m , p r i j e l a z n o m k a r a k t e r u s i s t e m a kapi ta l i s t i -čke p r o i z v o d n j e . Ono sv j edoč i da ne p o s t o j i neki a p s o l u t n i nač in p r o i z v o d n j e boga t s t va , da on n a s u p r o t ulazi u s u k o b s r a z v i t k o m b o g a t s t v a na j e d n o j o d r e đ e n o j raz ini (auf ge-wisse r S tufe )« . (Kapi ta l , VI, 255).

(Naziv b o g a t s t v o v a l j a u z i m a t i s v u d a kao s t rogo s i n o n i m a n s u p o t r e b n o m v r i j e d n o š ć u ) .

Ta su o g r a n i č e n j a dak le ona is ta č i j e s m o e f e k t e već sus re l i u o d r e đ i v a n j u t e n d e n c i j e : ne p o s t o j i nač in proiz-v o d n j e b o g a t s t v a po sebi , t j . p o s t o j i s a m o j e d a n o d r e đ e n i t ip r azv i tka p r o d u k t i v n i h s n a g a ko j i zavisi od p r i r o d e nač ina p r o i z v o d n j e . P o v e ć a n j e p r o d u k t i v n o s t i r a d a o g r a n i č e n o je p r i r o d o m p ro i zvodn ih o d n o s a ko j i od p r o i z v o d n j e čine s red-s tvo f o r m i r a n j a re la t ivnog viška v r i j e d n o s t i . I zv lačen je vi-ška v r i j e d n o s t i sa svo je s t r a n e o g r a n i č e n o je p r o d u k t i v n o š ć u r a d a ( u n u t a r g ran ica v a r i j a c i j a r a d n o g dana , o d n o s i zmeđu p o t r e b n o g r a d a i v iška r a d a dan jc u s v a k o m t r e n u t k u tom p r o d u k t i v n o š ć u ) . Tu dak le p o n o v o na i l az imo, ne na p ro tu -r j e č n o s t , nego na složenost n a č i n a p r o i z v o d n j e koj i s m o defi-ni ra l i na p o č e t k u ovog i z l agan ja kao d v o s t r u k u a r t i k u l a c i j u nač ina p r o i z v o d n j e (»pro izvodne snage«, v lasn ičk i odnos i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) : u n u t r a š n j a o g r a n i č e n j a nač ina p r o i z v o d n j e n i su n iš ta d r u g o nego ograničenje svakog od ta dva odnosa od strane drugog, t j . obl ik n j i h o v e » m e đ u s o b n e veze« ili » s tva rne s u p s u m c i j e « p ro i zvodn ih snaga pod odno-se p r o i z v o d n j e .

Ali a k o g ran ice n a č i n a p r o i z v o d n j e i m a j u u n u t r a -šnj i k a r a k t e r , one o d r e đ u j u s a m o ono š to p o t v r đ u j u , a ne ono š to niječu ( t j . kroz ide ju o » j e d n o m a p s o l u t n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e « , j e d n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e »boga t s tva po se-bi«, m o g u ć n o s t svih d rug ih n a č i n a p r o i z v o d n j e ko j i i m a j u svo je v las t i to u n u t r a š n j e o g r a n i č e n j e ) . S a m o u tom smis lu te g ran ice i m p l i c i r a j u p r i j e l az na nek i d rug i nač in proizvod-n j e (pov i j e sno p ro l azno o b i l j e ž j e p o s t o j e ć e g n a č i n a proizvod-n je ) i u k a z u j u na nužnos t j e d n o g izlaza i j e d n o g d r u g o g na-č ina p r o i z v o d n j e č i ja o g r a n i č e n j a o n a a p s o l u t n o ne sadrže ; a b u d u ć i da se g ran ice s a s t o j e od »povezanost i« k o j a a r t iku -lira oba o d n o s a u n u t a r k o m p l e k s n e s t r u k t u r e n a č i n a proiz-v o d n j e , t e ž n j a za u k i d a n j e m tih g r an i ca o b u h v a ć a i u k i d a n j e povezanos t i .

Ali događa se t a k o đ e r i to da p r e o b r a ž a j g ran ica ne p r i p a d a n a p r o s t o v r e m e n u d i n a m i k e . Odis ta , a k o e fek t i koj i su o b u h v a ć e n i s t r u k t u r o m p r o i z v o d n j e ne s a č i n j a v a j u sami po sebi n i k a k v o p r e i s p i t i v a n j e g r an i ca (npr . k r izu k o j a je » m e h a n i z a m k o j i m k a p i t a l i s t i č k a p r o i z v o d n j a s p o n t a n o

296

u k l a n j a z a p r e k e k o j e p o n e k a d s tvara« Kapital, I I I , 6), oni m o g u bi t i jedan od uvjeta ( » m a t e r i j a l n a baza«) j e d n o g dru-gog rezultata ko j i je izvan s t r u k t u r e p r o i z v o d n j e : M a r x uka-z u j e u p r a v o na t a j d r u g i r ezu l t a t na r u b u svog iz laganja , d o k a z u j u ć i da k r e t a n j e p r o i z v o d n j e s tva ra , p u t e m koncen t r a -c i je p r o i z v o d n j e i p o v e ć a n j a p r o l e t a r i j a t a , j e d a n od u v j e t a p o s e b n o g ob l ika koj i p o p r i m a k l a sna b o r b a u k a p i t a l i s t i č k o m d r u š t v u . No anal iza te b o r b e i d ruš tveno-po l i t i čk ih o d n o s a k o j e ona p o d r a z u m i j e v a , ne čini dio p r o u č a v a n j a s t r u k t u r e p r o i z v o d n j e . Analiza p r e o b r a ž a j a g r an i ca zah t i j eva dak le jed-nu t e o r i j u r azn ih v r e m e n a e k o n o m s k e s t r u k t u r e i k l a sne bor-be i n j i h o v e povezanos t i u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i . Od takve t eo r i j e , kao š to je to d o k a z a o Al thus se r u j e d n o j p r e t h o d n o j s t u d i j i (Contradiction et surdetermination, u: Pour Marx), zavisi r a z u m i j e v a n j e k a k o se sve to može povezat i u jedin-s tvo konjunkture ( kako n p r . kr iza , a k o p o s t o j e svi d r u g i uvje-ti, može p o s t a t i p o v o d o m r e v o l u c i o n a r n o g p r e o b r a ž a j a s t ruk-t u r e p r o i z v o d n j e ) .

3. D I N A M I K A I P O V I J E S T

P r e t h o d n e anal ize s a č i n j a v a j u j o š uv i j ek pojedi-n a č n e m o m e n t e p r o b l e m a t i k e u č i j e m se okv i ru može teo-r i j sk i mis l i t i o p r i j e l a z u j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u drugi . Ta će se p r o b l e m a t i k a moći s t v a r n o artikulirati, t j . s tvor i t i jedinstvo p i t a n j a na k o j a va l j a odgovor i t i , s a m o ako se poj-movi ko j i su do s a d a darti u s p j e š n o pos t ave jedni p r e m a dru-g ima (povi jes t , genea log i j a , s i n k r o n i j a , d i j a k r o n i j a , d inami-ka, t endenc i j a ) , tc da se i z d i f e r e n c i r a n o d e f i n i r a j u n j ihovi p r e d m e t i .

Svi ti p o j m o v i — koj i su š i roko desk r ip t ivn i , ta-ko dugo dok ne p o s t a n u a r t i k u l i r a n i — izg leda ju n a m kao k o n c e p t u a l i z a c i j e povijesnog vremena. U toku r a n i j e g izlaga-n j a , A l thus se r j e d o k a z a o cla u s v a k o j teor i j i pov i j e s t i (bilo z n a n s t v e n o j , bilo ideo loško j ) pos to j i j e d n a s t roga i nužna korelacija između strukture pojma historije svojstvenog toj t eor i j i , s j e d n e s t r a n e , i pojma temporalnosti, s d r u g e s t r ane , u okv i ru k o j e ta t e o r i j a h i s t o r i j e misl i o » p r o m j e n a m a « , »kre-t a n j i m a « , » d o g a đ a j i m a « , ili općen i t i j e , o f e n o m e n i m a koji p r i p a d a j u n j e n o m p r e d m e t u . J e d n u takvu d e m o n s t r a c i j u ne može o p o v r g n u t i č i n j e n i c a cla je ta teorija n a j č e š ć e o d s u t n a , da se od ržava u o b l i k u ne- teor i je , t j . empirizma. S t r u k t u r a t e m p o r a l n o s t i t ada j e n a p r o s t o ona ko ju p r u ž a d o m i n a n t n a ideo log i ja i n i k a d se ne o d r a ž a v a u s v o j o j f u n k c i j i p re tpo-s t avke . U Hegela s m o čak vidje l i cla s t r u k t u r a p o v i j e s n e tem-p o r a l n o s t i k o j a u pog l edu povezanos t i s i s t e m a zavisi o hege-

297

l i j a n s k o m to ta l i t e tu , u i z r a ž a j n o m ob l iku s a m o za o v a j r a č u n p r e u z i m a sam oblik e m p i r i s t i č k e ideo loške k o n c e p c i j e vre-m e n a , d a j u ć i m u i vlas t i t i p o j a m i t e o r i j s k o o p r a v d a n j e .

Vidje l i smo, j e d n a k o , da obl ik v r e m e n a n i j e b io s a m o n e p r e k i d n a l i nea rnos t , nego, d o s l j e d n o , i jedinstvenost v r e m e n a . Upravo za to š to j e v r i j e m e j e d i n s t v e n o , n j e g o v a sa-d a š n j o s t p o s j e d u j e s t r u k t u r u s u v r e m e n o s t i , pa i svi t r enuc i č i j a se k r o n o l o š k a s i m u l t a n o s t može u tv rd i t i , m o r a j u tako-đ e r o b v e z a t n o bi t i o d r e đ e n i k a o t r enuc i j edne a k t u a l n e cje-line, m o r a j u p r i p a s t i j e d n o j i s to j h i s to r i j i . V a l j a p r i m i j e t i t i da se u to j i deo loško j koncepc i j i polazi od s v o j s t v e n o g obli-ka v r e m e n a p r e m a o d r e đ e n j u p o v i j e s n o g o b j e k t a u o d n o s u na n j ega : r edos l i j ed i t r a j a n j e tog v r e m e n a p r e t h o d e uv i j ek s v a k o m o d r e đ e n j u f e n o m e n a »koj i se odv i j a u v r e m e n u « , a koj i j e i s t o d o b n o h i s t o r i j s k i f e n o m e n . S t v a r n a p r o c j e n a re-dos l i j eda o t r a j a n j u , s v a k a k o uv i j ek p r e t p o s t a v l j a neki od-nos p r e m a t e m p o r a l n o s t i o d r e đ e n i h p r e d m e t a , ali obl ik nj i -hove m o g u ć n o s t i uv i j ek je već dan . U s tvar i , sve se k reće u k r u g u , b u d u ć i da j e p r i h v a ć e n a s t r u k t u r a j ednog v r e m e n a ko j a j e u biti s a m o p o s l j e d i c a bilo nekog z a p a ž a n j a , bi lo ne-ke ideološke k o n c e p c i j e d r u š t v e n o g to ta l i t e t a . Ali to k r e t a n j e s t v a r n e ov i snos t i ko je p r e t h o d i lokal izaci j i »h i s to r i j sk ih« fe-n o m e n a u v r e m e n u , n i j e k a o t akvo z a m i š l j e n o u v r e m e n s k o j p r e d s t a v i k o j a m u služi kao p r e t p o s t a v k a , pa m o ž e m o sebi dozvoli t i i l uksuz da p r o n a đ e m o (u s tvar i p o n o v o p ronađe -mo) p r e t p o s t a v l j e n u s t r u k t u r u tog v r e m e n a u d e t e r m i n a c i j a -ma h i s to r i j e . Iz toga k r e t a n j a u p r a v o proiz lazi d e t e r m i n a c i j a p o v i j e s n o g p r e d m e t a kao događanja, p r i s u t n a čak i u njego-vom p r e i s p i t i v a n j u , u s h v a ć a n j u da ne p o s t o j e samo doga-đa j i , t j . s a m o » k r a t k o t r a j n i « f e n o m e n i , nego i ne -događa j i , t j , duga događanja, dugotrajne permancntnosti (ko je se po-g re šno naz iva ju » s t r u k t u r a m a « ) .

S j e t i m o li se p r o b l e m a t i k e u č i j e m okv i ru M a r a p r v o b i t n o misli svoj t eo r i j sk i p o t h v a t , ali k o j a n i je i skl ju-čivo n j e g o v o vlasniš tvo, p r o b l e m a t i k e periodizacije, moći će-m o iz toga izvući neko l iko k o n z e k v e n c i j a . P o s t a v i m o li p ro-b l em p r i j e l a z a j ednog nač ina p r o i z v o d n j e u d r u g i u okvi r te p r o b l e m a t i k e , n e ć e m o moći izbjeći oblik iGclins tvc no2 line-a r n o g v r e m e n a : mi m o r a m o r a v n o m j e r n o mis l i t i o e f e k t i m a s t r u k t u r e svakog nač ina p r o i z v o d n j e i o f e n o m e n i m a pr i je-laza, s m j e š t a j u ć i ih u j ed ins tveno v r i j e m e k o j e služi kao okvir ili zajednički potporanj s v a k o j m o g u ć o j p o v i j e s n o j de-t e rminac i j i . Mi n e m a m o p r a v o u s p o s t a v l j a t i p r i n c i p i j e l n e ili m e t o d o l o š k e raz l ike i zmeđu anal iza e f e k a t a j ednog nač ina p r o i z v o d n j e i p r i j e l aza s j e d n o g nač ina na d rug i , koj i s l i j ede j e d a n za d r u g i m ili k o i n c i d i r a j u u okv i ru toga v r e m e n a , i m o ž e m o raz l ikovat i k r e t a n j a s a m o o d r e đ e n j i m a » s t r u k t u r e « tog v r e m e n a , kao dugo o d n o s n o k r a t k o t r a j a n j e , k o n t i n u i t e t , p o v r e m e n o s t i td. V r i j e m e p e r i o d i z a c i j e jes t dak le v r i j e m e

298

bez m o g u ć e p r a v e r azno l ikos t i , pa d o p u n s k e d e t e r m i n a c i j e k o j e su uklopljene u tok p o v i j e s n o g s l i j eda , n p r . u in terva l p r i j e l aza j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e u d rug i , p r i p a d a j u i s tom v r e m e n u k a o i ovi p r i j e laz i , te je t ako i kretanje njihove pro-izvodnje zajedničko.

P o v r š n o č i t a n j e Marxa u o s t a l o m ne može raspr -šiti ob l ike te i luzije, ako se zadovol j i s h v a ć a n j e m da razl ič i ta »vremena« u anal izi Kapitala n isu n i š ta d r u g o do deskriptiv-ni vid ili podređene determinacije vremena općenito. Mogu-će je t a d a p o k u š a t i izvesti o snovne o p e r a c i j e č i j a j e moguć-nost s a d r ž a n a u i deo lo ško j t eor i j i v r e m e n a : uklapanje razmili vremena jednih u druga. S e g m e n t i r a n a v r e m e n a (v r i j eme ra-da, v r i j e m e p r o i z v o d n j e , v r i j e m e p r o m e t a ) m o g u ć e je up i sa t i u cikluse (cikl ički p r o c e s kap i ta la ) ; ti će c iklusi b i t i nemi-novno složeni , c ik lus i c ik lusa , zbog n e j e d n a k e b rz ine rot i ra-n j a r a z n i h e l e m e n a t a kap i t a la , ali u c je l in i , oni će sa svoje s t r a n e moći b i t i u k l o p l j e n i u opće k r e t a n j e kap i t a l i s t i čke re-p r o d u k c i j e ( a k u m u l a c i j e ) ko ju Marx , povodeći se za S ismon-d i j e m , o p i s u j e kao spiralu; ta će »spirala« n a p o s l j e t k u poka-zivati j e d n u opću tendenciju, o r i j e n t a c i j u p r e l a ž e n j a jednog nač ina p r o i z v o d n j e u d rug i , r e d o s l i j e d a nač ina p r o i z v o d n j e i pe r iod izac i j e . S p a j a n j e raznih »vremena« i u k l a p a n j e nji-hovih ob l ika t a k v i m j e d n i m č i t a n j e m neće oč i to p reds tav -l ja t i n i k a k v u n a č e l n u p o t e š k o ć u , b u d u ć i da je t akva moguć-nost već u p i s a n a u j e d i n s t v e n o s t v r e m e n a uopće , v r e m e n a ko je služi kao pod loga svim t im k r e t a n j i m a . J e d i n e su po-teškoće primjene p r i l i k o m p o i s t o v j e ć i v a n j a faza i p redviđa-n j a p r i j e l aza .

N a j v a ž n i j e u j e d n o m t a k v o m č i t a n j u — koje , kao š to će se v id je t i , za m e n e n i je č is to p o l e m i č k o u m i j e ć e izla-g a n j a — j e s t to š to ono u k l j u č u j e da svaki » t r enu tak« vre-m e n a b u d e s i m u l t a n o mi š l j en kao determinacija svih među-v r e m e n a k o j a su bila u k l o p l j e n a j e d n a u d ruge — bila ta de-t e r m i n a c i j a n e p o s r e d n a ili n ap ro t i v p o s r e d n a . Da d o v e d e m o do k r a j a tu k o n z e k v e n c i j u , u to j će se koncepc i j i s t rogo odre-diti d a t o v r i j e m e u k o j e m r adn ik t roši svo ju snagu kao sta-novi tu količinu društvenog rada, trenutak ciklusa proizvod-nog p r o c e s a (u k o j e m kap i ta l p o s t o j i u ob l iku p r o d u k t i v n o g kap i ta la ) i, na k r a j u , trenutak historije kap i t a l i s t i čkog nači-na p r o i z v o d n j e (koj i teži svom p r e o b r a ž a j u , m a k a k o dalek t a j bio).

Na osnovi takvog ideo loškog č i t a n j a m o g u ć e j e c j e l o k u p n u m a r k s i s t i č k u e k o n o m s k u t eo r i ju od red i t i kao di-namiku. To se s h v a ć a n j e moglo kor i s t i t i pr i p o k u š a j i m a cla se Marx s u p r o t s t a v i k l a s i čno j i m o d e r n o j po l i t i čko j ekono-mi j i , na t a j način š to se ove s t av l j a lo na isto tlo i pr ida-vao im isti »ekonomsk i« p r e d m e t , te se t ako M a r x u pripisi-vala uloga m o ž d a i n a j z n a č a j n i j e g osnovača »dinamičke« teo-r i je u po l i t i čko j e k o n o m i j i (vidi n p r . G. G. Grange r , Methoclo-

299

logie economiipie). T i m e se u k l a s i čno j i n e o k l a s i č n o j eko-n o m i j i moglo ukaza t i na i d e j u ekonomske ravnoteže, t j . na »s ta t iku« o d n o s a e k o n o m s k e s t r u k t u r e ; u M a r x a je, n a s u p r o t , r a v n o t e ž a uv i j ek s a m o p r i v r e m e n m o m e n t o p e r a t i v n o g zna-č a j a , p o j e d n o s t a v l j e n o s t i z laganja . Glavni p r e d m e t Mar. \ove anal ize bio bi vrijeme evolucije ekonomske strukture, anali-z i rano u u z a s t o p n i m k o m p o n e n t a m a k o j e čine r azna »vre-mena« Kapitala:

». . . glavni p r e d m e t m a r k s i s t i č k o g p r o u č a v a n j a kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e u k a z u j e se n e u m i t n o kao j e d a n di-n a m i č k i p roces . K a p i t a l i s t i č k a j e akumulacija p r e d m e t p rve k n j i g e Kapitala. P o j a m s t a t i č k e r avno teže oč i to je a priori n e p r i m j e r e n cla se t a j f e n o m e n opiše. »Pros t a r e p r o d u k c i j a « k a p i t a l a već je jedan vremenski proces, ali, to je s a m o p rva a p s t r a k c i j a . S i s t e m se ob i l j ežava u p r a v o » r e p r o d u k c i j o m u p r o g r e s i v n o m o m j e r u « , p o r a s t o m i n e p r e s t a n i m kva l i t a t ivn im p r e o b r a ž a j e m kap i t a l a , a k u m u l a c i j o m viška v r i j e d n o s t i . Kri-ze, u r a z n i m n j i h o v i m v idov ima , j a v l j a j u se kao n e k a kro-n ična bolest s i s t ema , a ne kao s l u č a j n o s t . Cjelokupna slika ekonomske stvarnosti prema tomu je totalno dinamizirana.« (G. G. Grange r , Methodologie economicjue, p. 98).

U t a k v o m t u m a č e n j u , u k o j e m u se i s a m a d inami-ka kap i t a l i s t i čkog s u s t a v a u k a z u j e s a m o kao j e d a n m o m e n t , j e d a n lokalni vid » a f i r m a c i j e r e l a t ivnog i evo lu t ivnog ka rak-te ra z a k o n a e k o n o m i j e « , j a s n o se p o k a z u j e s t r u k t u r a ukla-panja vremena ko ju s a m p r i j e već označio . P o j m o v i historije i dinamike p o s t a j u tako dvo jn ic i , j e d a n p o p u l a r a n (h i s to r i j a ) , d rug i naučn i (d inamika ) , b u d u ć i cla bi d r u g i i z ražavao u p r a v o d e t e r m i n a c i j u pov i j e snog k r e t a n j a na osnovi j e d n e s t r u k t u r e . Uz ta dva p o j m a mogli b i s m o doda t i i treći , o n a j dijakronije, koj i tu ne bi p r e t s t a v l j a o n i k a k v u novu s p o z n a j u , nego jed-n o s t a v n o izražavao obl ik j e d i n s t v e n e l i nea rne t e m p o r a l n o s t i ko j a je s a d r ž a n a u i den t i f i kac i j i dva p r e t h o d n a p o j m a .

Alj j e d n o t akvo č i t a n j e M a r x a u c i je los t i por iče način k o n s t i t u i r a n j a p o j m o v a t e m p o r a l n o s t i i pov i jes t i u teo-ri j i Kapitala. Ti su se p o j m o v i mogli p o j m i t i (ili p o d r a z u m -jeti) u n j i h o v u u o b i č a j e n u z n a č e n j u , t j . u n j i h o v o j ideo loško j u p o r a b i , u t eks tu kao š to j e P r e d g o v o r Prilogu, ocl ko j eg s m o pošl i : oni tu n a p r o s t o f u n k c i j u cla odrede i označe jedno teo-rijsko područje još nesagledano u njegovoj strukturi. Ali u a n a l i z a m a Kapitala, kao š to n a m je dokaza lo p r o u č a v a n j e prvobitne akumulacije i tendencije nač ina p r o i z v o d n j e , oni su p ro izveden i p o s e b n o i raz l ič i to : n j i hovo j ed ins tvo , u m j e -s to cla b u d e p r e t p o s t a v l j e n o u j e d n o j uv i jek već d a n o j kon-cepc i j i v r e m e n a uopće , t r eba cla se i z g r a đ u j e polazeći od j e d n e p o č e t n e razl ike ko j a o d r a ž a v a s loženost ana l i z i r ane cje-line. Tu je m o g u ć a gene ra l i zac i j a nač ina p u t e m k o j e g a M a r x p o s t a v l j a p r o b l e m j e d i n s t v a r azn ih c ik lusa i nd iv idua ln ih ka-p i t a la u s l o ž e n o m c ik lusu d r u š t v e n o g kap i t a l a : to se jedin-

300

s tvo m o r a k o n s t i t u i r a t i kao »prep l i t an je« , č i j a je p r i r o d a po-n a j p r i j e p r o b l e m a t i č n a . Mar.\ j e u p o v o d u toga p isao :

»Vidimo p r e m a t o m e cla se p i t a n j e z n a n j a o t o m e k a k o se razl ič i t i e l e m e n t i d r u š t v e n o g a kap i t a la , p r e m a koji-ma su ind iv idua ln i kap i t a l i s a m o k o m p o n e n t e s a u t o n o m n o m f u n k c i j o m , m e đ u s o b n o z a m j e n j u j u u p r o c e s u c i r k u l a c i j e — u pog ledu kap i t a l a kao i u pog ledu viška v r i j e d n o s t i — ne rješava proučavanjem običnih preplitanja preobražaja u cir-kulaciji roba ko j i su z a j e d n i č k a p o j a v a u p o s t u p c i m a ci rku-lac i je kap i t a l a i svake d r u g e c i r k u l a c i j e r o b a : iu je potreban neki drugi metod proučavanja. Do s a d a s m o se zadovol ja-vali f r a z a m a ko je , kad se pobl iže ana l i z i r a j u , s a d r ž e s a m o n e o d r e đ e n e i de j e n a p r o s t o p o z a j m l j e n e od p r e p l i t a n j a preo-b r a ž a j a s v o j s t v e n i h bilo k o j o j c i rku lac i j i roba.« (Kapital, IV, 106)

P o z n a t o je da j e »druga metoda proučavanja« ko-j a sadrž i u bi t i ana l izu r e p r o d u k c i j e c j e l o k u p n o g d ruš tveno-ga kap i t a l a , dovela do p a r a d o k s a l n o g r ezu l t a t a j e d n e s inkro-n ične s t r u k t u r e o d n o s a i z m e đ u razn ih g r a n a d r u š t v e n e pro-i zvodn je u k o j o j j e posve i šćeznuo čist i obl ik ciklusa. Među-tim j e d i n a ona o m o g u ć u j e mi sao o i s p r e p l i t a n j u raz l ič i t ih ci-k lusa i nd iv idua lne p r o i z v o d n j e . I s to t ako , k o m p l e k s n o jedin-s tvo r a z n i h »vremena« h i s t o r i j s k e anal ize, on ih k o j a zavise 0 p o s t o j a n o s t i d r u š t v e n i h o d n o s a i onih u k o j i m a se oc r t ava p r e o b r a ž a j d r u š t v e n i h o d n o s a , u p r v o m redu j e p rob l ema-t ično: ono m o r a bi t i i zg rađeno »jednom drugom metodom proučavanja«.

O d n o s t e o r i j s k e zavisnost i p o j m o v a vremena i po-vijesti na t a j j e nač in obrnut u o d n o s u na p r e t h o d n i oblik koj i p r i p a d a e m p i r i j s k o j ili h e g e l i j a n s k o j h i s to r i j i , ili čita-n j u Kapitala k o j e impl ic i t e p o n o v o uvodi e m p i r i z a m ili he-ge l i j ans tvo . U m j e s t o cla s t r u k t u r e h i s t o r i j e zavise o s t r u k t u r i v r e m e n a , s t r u k t u r e t e m p o r a l n o s t i zavise o s i r u k t u r a m a hi-s to r i j e . S t r u k t u r e t e m p o r a l n o s t i i n j i h o v e spec i f i čne razl ike stvaraju se u procesu konstituiranja pojmova historije kao nužne d e t e r m i n a c i j e n j egova o b j e k t a . Def in ic i j a t empora lno -sti i n j e n i h raz l ič i t ih ob l ika t ako p o s t a j e ekspiicitno nužna : j e d n a k o t ako n e o p h o d n o s t o s m i š l j e n j a odnosa (povezivanja) raznih kretanja i raznih vremena postaje za teoriju osnovna n e o p h o d n o s t .

U Mar . \ovoj teor i j i j e d a n s in te t ičk i p o j a m vreme-na ne može clakie n i k a d biti ne š to u n a p r i j e d zadano , nego s a m o rezultat. Analize k o j e p r e t h o d e u ovom iz lagan ju , omo-g u ć a v a j u n a m u o d r e đ e n o j m j e r i a n t i c i p i r a n j e tog r ezu l t a t a 1 p r e d l a g a n j e d i f e r e n c i j a l n e de f in i c i j e p o j m o v a ko j i su malo-p r i j e bili i s p r e m i j e š a n i . Vid je l i s m o da anal iza o d n o s a koji p r i p a d a j u jednom određenom načinu proizvodnje i sač in ja-v a j u n j e g o v u s t r u k t u r u , m o r a j u bit i shvaćen i kao kons t i tu i -r a n j e j e d n e t e o r i j s k e »s ink ron i j e« : to j e ono š to je, u povo-

301

clu kap i t a l i s t i čkog nač ina p r o i z v o d n j e , M a r x misl io p o d poj-m o m reprodukcije. T o j s i n k r o n i j i n e u m i t n o p r i p a d a anal iza svih e f e k a t a svo j s tven ih s t r u k t u r a nač ina p r o i z v o d n j e . Po-j a m dijakronije bit će dak le r e z e r v i r a n za v r i j e m e prijelaza j e d n o g nač ina p r o i z v o d n j e u d rug i , t j . j e d n o v r i j e m e deter -m i n i r a n o z a m j e n o m i p r e o b r a ž a j e m p r o i z v o d n i h o d n o s a ko-ji s a č i n j a v a j u d v o s t r u k u a r t i k u l a c i j u s t r u k t u r e . T a k o pos ta -je j a s n o da su »genealogije« s a d r ž a n e u anal izi p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e elementi dijakronične analize, pa se nezav i sno od s t u p n j a n j i h o v e t e o r i j s k e r a z r a d e o p r a v d a v a i razlika u p r o b l e m a t i c i i m e t o d a m a i z m e đ u on ih pog lav l j a Kapitala ko-j a su posvećena p r v o b i t n o j a k u m u l a c i j i i svih os ta l ih , a to je raz l ika k o j a p r e m a š u j e s v a k u r az l iku u n a č i n u i z l agan ja ili k n j i ž e v n o m obl iku . Ta raz l ika je p o s l j e d i c a s t rogog razli-k o v a n j a i zmeđu »s inkroni je« i »d i j ak ron i j e« , a u p r e thod -n o m se t ek s tu nalazi i j e d a n p r i m j e r toga, na ko j i ću se vra-titi: od t r e n u t k a k a d s a m ana l i z i r ao obl ik dva o d n o s a (vla-sn iš tvo , »s tva rno p r i s v a j a n j e « ) s v o j s t v e n a k a p i t a l i s t i č k o m na-č inu p r o i z v o d n j e i n j i h o v m e đ u s o b n i odnos , u tv rd i l i s m o »k rono loško o d s t u p a n j e « u k o n s t i t u i r a n j u ta dva ob l ika , bu-dući da kap i ta l i s t i čk i o d n o s v lasn i š tva (»kapi ta l i s t i čk i pro-izvodni odnosi«) k rono lošk i p r e t h o d i k a p i t a l i s t i č k o m ob l iku s t v a r n o g p r i s v a j a n j a (»p ro izvodn im s n a g a m a kap i t a l i zma«) ; to j e o d s t u p a n j e M a r x izrazio r az l i kom » f o r m a l n e s u p s u m p -cije« r a d a kap i t a lu i n j e g o v e »s tva rne s u p s u m p c i j e « . J a s a m tada p r i m i j e t i o da je to k r o n o l o š k o o d s t u p a n j e bi lo kao takvo ukinuto u s i n k r o n i č k o j anal izi s t r u k t u r e nač ina p r o i z v o d n j e , da j e t ada bi lo n e b i t n o za t eo r i j u . To o d s t u p a n j e , k o j e t a d a č i s to i j e d n o s t a v n o n e s t a j e , od i s t a može bi t i m i š l j e n o s a m o u t eo r i j i d i j a k r o n i j e , ono čini prikladni problem za dijakro-nićku analizu (tu va l j a p r i d o d a t i k a k o izrazi » d i j a k r o n i č k a anal iza«, » d i j a k r o n i č k a teor i ja« n i su č i s to s t rogi , te da je bo l j e reći »analiza (ili t eor i j a ) dijakronije«. Je r , u z m u li se o v d j e p o j m o v i s i n k r o n i j e i d i j a k r o n i j e u z n a č e n j u k o j e ja p r e d l a ž e m , izraz » d i j a k r o n i č k a teor i ja« gubi u bi t i svaki smi-sao, je r j e svaka t eo r i j a s i n k r o n i č k a uko l iko izlaže sus t avn i s k u p p o j m o v n i h o d r e đ e n j a . U p r e t h o d n o m je i z l agan ju Alth-u s s e r k r i t i z i rao r az l i kovan j e s i n k r o n i j e i d i j a k r o n i j e uko l iko ono u k l j u č u j e korelaciju p r e d m e t a ili v idova j e d n o g te is tog p r e d m e t a , d o k a z u j u ć i kako ono u osnovi p r e u z i m a empi r i -s i i čku (ili hege l i j ansku ) s t r u k t u r u v r e m e n a , u k o j o j j e di ja-k r o n i ć k o s a m o n a s t a j a n j e s a d a š n j e g (»s inkroničkog«) . O d m a h j e j a s n o cla u t ako p r i h v a ć e n o j u p o r a b i ne može bi t i t ako , b u d u ć i da s i n k r o n i j a n i j e n e k a stvarna sadašnjost suv reme-na sa s o b o m , nego s a d a š n j o s t t e o r i j s k e anal ize u k o j o j su da-ne sve d e t e r m i n a c i j e . Ta de f in i c i j a d a k l e isključuje svaku ko-relaciju dva p o j m a , od k o j i h j e d a n označava s t r u k t u r u mi-saonog p rocesa , a d rug i j e d a n p o s e b a n , r e l a t ivno a u t o n o m a n p r e d m e t misl i , i to s a m o š i r e n j e m svo j e s p o z n a j e .

302

S i n k r o n i č k a ana l iza n a č i n a p r o i z v o d n j e u k l j u č u j e sa svo je s t r a n e i s t i c a n j e neko l iko p o j m o v a »vremena« ko j i se f u n k c i o n a l n o r a z l i k u j u . Sva ta v r e m e n a n i su s a m a po sebi izravno, direktno historijska, i n isu k o n s t r u i r a n a s t v a r n o na osnovi j e d n o g c je lov i tog h i s t o r i j s k o g k r e t a n j a , nego nezavi-sno o n j e m u , i nezav i sno j e d n a o d r u g i m . T a k o j e vrijeme društvenoga rada ( k o j i m se m j e r i p r o i z v e d e n a v r i j e d n o s t ) iz-g r a đ e n o na osnovi r a z l i k o v a n j a d r u š t v e n o nužnog r a d a i d ru-š tveno n e p o t r e b n o g r ada , r a z l i kovan j a , k o j e u s v a k o m t renu t -ku ovisi o p r o d u k t i v n o s t i r a d a i od p r o p o r c i j e u k o j o j j e dru-š tveni r ad r a s p o d i j e l j e n na razne g r a n e p r o i z v o d n j e (vidi Kapital, f r , izcl., I, 59 i Povijest ekonomskih doktrina, f r . pr. , I, 292—294). Vr i j e m e d r u š t v e n o g a r a d a t ako ne odgova ra vre-m e n u k o j e se d a d e e m p i r i j s k i u tv rd i t i , u k o m r a d n i k rad i . Na isti način , c ik l ičko v r i j e m e rotacije k ap i t a l a sa s v o j i m raz l ič i t im m o m e n t i m a ( v r i j e m e p r o i z v o d n j e , v r i j e m e c i rkula-cije) i s v o j i m e f e k t i m a ( redovi to o d v a j a n j e kap i ta la -novca , p r o m j e n a s t o p e p ro f i t a ) , i zg rađeno je na osnovi p r e o b r a ž a j a kap i t a l a i r a z l i k o v a n j a p o s t o j a n o g kap i t a l a i kap i t a l a u opti-c a j u .

N a p o s l j e t k u , anal iza tendencije kap i t a l i s t i čkog na-č ina p r o i z v o d n j e j e d n a k o t ako s t v a r a p o j a m o zav isnos t i na-p r e d o v a n j a p r o i z v o d n i h snaga u o d n o s u na a k u m u l a c i j u ka-pi ta la , p r e m a tome , p o j a m o spec i f i čno j t e m p o r a l n o s t i razvit-ka p r o i z v o d n i h snaga u k a p i t a l i s t i č k o m n a č i n u p r o i z v o d n j e . S a m o je t a j m o m e n t , kao š to s a m predlož io , m o g u ć e nazvat i dinamikom, t j . k r e t a n j e m razv i tka unutar s t r u k t u r e i n j i m e d o v o l j n o o d r e đ e n i m ( k r e t a n j e a k u m u l a c i j e ) , š to se odv i j a p r e m a o d r e đ e n o m ritmu i brzini, ovisno o s t r u k t u r i , te po-s j e d u j e j e d n u n e u m i t n u n e p r o m j e n l j i v u orijentaciju i besko-načno od ržava ( r e p r o d u c i r a ) u d r u g a č i j i m o m j e r i m a svo j s tva s t r u k t u r e . Svo j s tven i r i t a m kap i t a l i s t i čke a k u m u l a c i j e ocr-tava se u c ik lusu kr iza , d o k n j e n a svo j s t vena b r z i n a odra-žava »ogran ičen je« r azv i tka p ro i zvodn ih snaga, s i m u l t a n o , kako kaže Marx , u b r z a n o g i u s p o r e n o g , t j . r e s i p r o ć n o ogra-n i čen j e d v a j u o d n o s a a r t i k u l i r a n i h u s t r u k t u r i ( » p r o d u k t i v n e snage«, kap i t a l i s t i čk i p ro izvodn i odnos i ) . Nužna o r i j e n t a c i j a k r e t a n j a i s k a z u j e se u p o v e ć a n j u p o s t o j a n o g k a p i t a l a u od-nosu na va r i j ab i l n i kap i t a l ( p ro i zvodn je s r e d s t a v a za proiz-vodnju u odnosu na proizvodnju sredstava za potrošnju). O d r ž a v a n j e svo j s tva s t r u k t u r e p o s e b n o je oči to u k r e t a n j u p r o š i r e n j a t rž i š ta : j e r se j e d n o od s r e d s t a v a ko j e kap i ta l i s t , ili skup kapitalista koristi da bi spri ječio pad profitne stope, sas to j i u t o m da se p roš i r i p o d r u č j e svog t rž iš ta (»van j skom« t rgov inom) :

»Ova unutrašnja p r o t u r j e č n o s t ( p ro i zvodn je i po-t r o š n j e ) t raži r j e š e n j e u p r o š i r e n j u izvanjskog polja proizvod-n je . Ali š to se više r azv i j a p r o i z v o d n a snaga , to više ona do-lazi u s u k o b s u s k o m b a z o m na k o j o j su zasnovan i n j e n i od-nosi p o t r o š n j e . . .« (Kapital, VI, 257—258).

303

U to j » izvanjskoj« a v a n t u r i k a p i t a l i s t i č k a proiz-v o d n j a dak le uv i jek nailazi na svo je v las t i to unutrašnje ogra-n i čen je , t j . n j u n e p r e k i d n o i d a l j e o d r e đ u j e n j e n a v las t i t a s t r u k t u r a .

Samo se u »vremenu« te d i n a m i k e može o d r e d i t i »dob;;« kap i t a l i s t i čke p r o i z v o d n j e , j e d n e n j e n e g r a n e ili jed-nog s k u p a p ro i zvodn ih snaga : to se d o b a m j e r i u p r a v o s tup-n j e m o d n o s a p o s t o j a n o g i v a r i j a b i l n o g kap i t a l a , t j . unutra-šnjim organskim sastavom kap i t a l a :

»Po sebi je r a z u m l j i v o cla, š to je s t a r i j a kapi tal i -s t i čka proizvodnja, veća je b r o j č a n a m a s a a k u m u l i r a n a sa svih s t r a n a i s l ab i j i o m j e r ko j i nova p r o i z v o d n j a z la ta svake god ine d o d a j e to j mas i itd.« (Kapital, V, 120)

Ovo je vr lo z n a č a j n o j e r p o k a z u j e k a k o je s a m o u »vremenu« d i n a m i k e — ko je , kao š to s a m r ekao , n i j e ne-p o s r e d n o i v r i j e m e h i s to r i j e 2 — m o g u ć e od red i t i i p r o c i j e n i t i napredovanja ili okašnjelosti u r azv i t ku ; od i s ta , s a m o u t om o r i j e n t i r a n o m u n u t r a š n j e m v r e m e n u m o g u ć e j e zamis l i t i po-v i j e sne n e j e d n a k o s t i r azvo ja kao j e d n o s t a v n a t e m p o r a l n a od-s t u p a n j a :

»Ono š to se može p r i m i j e n i t i na r a z n e uzastopne stadije razvoja u j e d n o j zeml j i , m o ž e se t a k o đ e r p r i m i j e n i t i na razne stadije razvoja koji simultano i paralelno p o s t o j e u r a z n i m z e m l j a m a . U nerazvijenoj zemlji (unent \v icke l t ) g d j e prvi sas tav kap i t a l a p r e d s t a v l j a p r o s j e k , opća p r o f i t n a s t o p a iznosi la bi 66,2/396, dok bi u z e m l j i u k o j o j je proizvod-n j a na m n o g o v išem s t u p n j u iznosi la 20%, na d r u g o m . . . moglo bi bi t i i u k i d a n j a i o b r a t a r a s t o j a n j a k o j e di je l i dv i j e n a c i o n a l n e p r o f i t n e s t o p e a k o bi u manje razvijenoj z eml j i r ad bio m a n j e p r o d u k t i v a n : r a d n i k bi m o r a o veći d io svog v r e m e n a posve t i t i r e p r o d u k c i j i svo j ih v las t i t ih s r e d s t a v a za o p s t a n a k ili n j i h o v e v r i j e d n o s t i , davao bi m a n j e v iška rada.« (Kapital, VI, 228)

Pos l j ed ice tog d i f e r e n c i j a l n o g o d r e đ i v a n j a v reme-na i r a z l i k o v a n j a i z m e đ u v r e m e n a d i n a m i k e i općeg povije-snog v r e m e n a na a k t u a l n u p r o b l e m a t i k u »nerazvi jenos t i«

: Pa cak. razumljivu, n;iL' m vri jeme ekonomske povijesti , ako pud time

proizvodnje. To s dva osnovna razloga: prvo, takva povijest koja se bavi stvar-nim, konkretnim društvenim formac i jama, proučava uvijek ekonomske s t r u k t u r e u .. do:n:r.i:a više nac.na proizvodnje "Ona - J dakle ne bavi tendenci jama Koje su određene teor i jskom analizom izdvojenih načina proizvodnje, nego efek-...±,.t kombinaci je i.ekuliko ten-lcncija Ta j značajni problem r.e ulaz: u područje naše sadašn je analize, pa mu mi p r i s t u p a m o u sl i jedećem poglavlju to »fazama prijelaza«) samo na djelomičan način. Drugo »doba« proizvodnje o kojem tu govorimo, kao što je vidljivo, ni je neko stvojstvo kronologije, ono ne oz.načava starost kapitalističke proizvodnje, j e r je to doba uspoređeno između više ekonom-skih zona (ili ».tržišta«) podvrgnut ih kapi tal is t ičkom načinu proizvodnje, čiji zna-ča j dolazi do efekata koje od jednog do drugog područja , od jednog do drugog sektora, prenosi nejednakost prosječnog organskog sastava kapitala Ovisno o analizi samoj , radit će se o p ros ječnom organskom sastavu ili o j edno j diferen-ciranoj analizi organskog sastava kapitala po granama proizvodnje: tako se dolazi do proučavanja efekata dominaci je i ne jednakog razvoja koj i uk l juču je nejedna-kost organskog sastava kapitala između konkuren tn ih kapitala. To naravno nije naš problem. Ja -ukazujem na njegovu mogućnos t .

304

(ko ja je o m i l j e l o m j e s t o svih t e o r i j s k i h z b r k a ) ne m o ž e m o o v d j e izložiti, ali ono š to p r e t h o d i o m o g u ć u j e s l u t n j u n j iho-va k r i t i čkog z n a č e n j a .

K a o i p r e t h o d n a , i ovo »vr i jeme« d i n a m i k e (ten-denc i j e ) d e t e r m i n i r a n o j e u sinkronoj anal izi n a č i n a proiz-v o d n j e . Raz l ika i z m e đ u dinamike i dijakronije j e d a k l e o š t r a , te se d i n a m i k a ne m o ž e p o j a v i t i k a o d e t e r m i n a c i j a u p o l j u d i j a k r o n i j e g d j e n i j e p r i k l a d n a u o n o m o b l i k u k o j i M a r x ana-lizira. Ta se raz l ika l ako m o ž e osv i je t l i t i j e d n i m p a r a d o k s o m p o s u đ e n i m iz anal ize d r u š t v a »bez povi jes t i« ( t a j izraz k o j i n e m a u p r a v o n i k a k v a smis la , označava d r u š t v e n e s t r u k t u r e u k o j i m a se d i n a m i k a p o j a v l j u j e u j e d n o m o s o b i t o m v idu ne-razvijenosti, k a o š to su i n d i j a n s k e z a j e d n i c e o k o j i m a M a r x govor i u K a p i t a l u , I I , 46—48): događaj k o j i p r e d s t a v l j a su-s re t t ih d r u š t a v a i »zapadnih« d r u š t a v a k o j a u p r a v o p re l aze na k a p i t a l i z a m (u o s v a j a n j i m a , ko lon izac i j i ili r a z n i m oblici-ma t r g o v a č k i h o d n o s a ) p r i p a d a s v a k a k o dijakroniji t ih d ru -š tava , b u d u ć i o d r e đ u j e — g r u b o ili n e š t o s p o r i j e — p r e o b r a -ž a j n j i h o v a n a č i n a p r o i z v o d n j e , a n i k a k o dinamici t ih dru-š tava . T a j d o g a đ a j n j i h o v e pov i j e s t i od ig rava se u vremenu njihove dijakronije, ne odigravajući se u vremenu njihove dinamike. To j e k r a j n j i s l u č a j k o j i č ini oč ig l ednom p o j m o v u raz l iku i zmeđu dva v r e m e n a i n u ž n o s t da se misl i na n j i h o v u a r t i k u l a c i j u .

V a l j a n a p o s l j e t k u , u o d n o s u na ta r a z n a shvaća-n j a , pos t av i t i p o j a m pov i j e s t i : m o r a m o li ga n p r . po i s tov je -t i t i s p o j m o m d i j a k r o n i j e u s j e ć a n j e na s t a r u p r o b l e m a t i k u pe r iođ i zac i j e ? M o ž e m o li reć i da je »his tor i ja« ta d i j a k r o n i j a č i j i j e o snovn i t e o r i j s k i p r o b l e m ana l iza načina prelaženja s j e d n e p r o i z v o d n e s t r u k t u r e n a d r u g u ? N e s u m n j i v o ne, bu-dući da j e ta s t a r a p r o b l e m a t i k a s a d a p r e o b r a ž e n a . Ona se više ne d e f i n i r a p o t r e b o m » p r e s j e c a n j a « l i nea rnog v r e m e n a , š to p r e t p o s t a v l j a a p r i o r n o s t tog r e f e r e n c i j a l n o g v r e m e n a . Pi-t a n j e j e sad k a k o t e o r i j s k i misl i t i o biti prijelaznih perioda u n j i h o v i m s p e c i f i č n i m ob l i c ima i v a r i j a c i j i t ih ob l ika . Pro-b l e m »per iođizac i je« u s t r o g o m smi s lu te r i j eč i j e d a k l e uki-nut , ili, b o l j e reći , on j e p r e s t a o p r i p a d a t i v r e m e n u znans tve-ne d e m o n s t r a c i j e , o n o m e š to M a r x naziva redom ekspozicije ( s ama ekspoz i c i j a jest n a u k a ) : p e r i o d i z a c i j a kao t a k v a u na j -b o l j e m j e s l u č a j u m o m e n t istraživanja, t j . j e d a n m o m e n t p r e t h o d n e k r i t i k e t e o r i j s k i h m a t e r i j a l a i n j i h o v i h t u m a č e n j a . P o j a m h i s t o r i j e ne o d g o v a r a dak le n i j e d n o m p o s e b n o m mo-m e n t u do k o j i h dolazi u t e o r i j i k a k o b i se domis l i l i d i f e ren -c i ja ln i oblici v r e m e n a . Opći, nespecificirani pojam povijesti jednostavno je oznaka za jedan k o n s t i t u c i j s k i problem »teo-r i j e is t ine« ( h i s t o r i j s k o g m a t e r i j a l i z m a ) : on označava tu teo-r i j u u c je l in i k a o mjesto p r o b l e m a a r t i k u l a c i j e r a z n i h povi je-sn ih v r e m e n a i v a r i j a c i j a te a r t i k u l a c i j e . Ta a r t i k u l a c i j a više n e m a ničeg z a j e d n i č k o g s j e d i n s t v e n i m m o d e l o m uklapanja

2 0 Kako čitati Kapital 305

v r e m e n a j e d n i h u d ruge ; ona ne s u s r e ć e koincidencije kao oči-g lednos t , već kao p r o b l e m : p r i j e l a z j e d n o g n a č i n a proizvod-n j e u d r u g i t a k o m o ž e izgledat i kao m o m e n t s r aza ili spora-z u m a i z m e đ u v r e m e n a e k o n o m s k e s t r u k t u r e , po l i t i čke bor-be k lasa , ideo log i je i td . R a d i se o t o m u da se o t k r i j e k a k o svako od t ih v r e m e n a , n p r . v r i j e m e » tendenc i j e« n a č i n a pro-i z v o d n j e postaje p o v i j e s n i m v r e m e n o m .

Ali a k o opći p o j a m h i s t o r i j e i m a f u n k c i j u da ozna-čava j e d a n k o n s t i t u c i j s k i p r o b l e m t e o r i j e h i s t o r i j e , o n d a on, n a s u p r o t p r e t h o d n i m , ne p r i p a d a t o j t e o r i j i h i s t o r i j e . I odi-sta, pojam historije nije pojam teorije historije, kao što ni pojam »života« nije biološki pojam. Ti p o j m o v i p r i p a d a j u s a m o e p i s t e m o l o g i j i t ih dv i j u n a u k a , a kao »prakt ički« poj-movi p r a k s i z n a n s t v e n i k a k a k o bi označi l i i ogranič i l i pod ru -č je te p r a k s e .

4. O B I L J E Ž J E P R I J E L A Z N I H FAZA

O v d j e ću s a m o sk i c i r a t i neko l iko p o j m o v a k o j i p r i p a d a j u t e o r i j i » d i j a k r o n i j e « , te o m o g u ć a v a j u r a z m a t r a n j e o p r i r o d i p r i j e l a z a j e d n o g n a č i n a p r o i z v o d n j e u d rug i . K a o š to s m o vid je l i , M a r a ne p o s v e ć u j e t o m d r u g o m m o m e n t u t e o r i j e h i s t o r i j e isti t e o r i j s k i n a p o r k a o p r v o m . M o j je ci l j u t o m u izvrš i t i s a m o k o n s t a t a c i j u onoga š to j e već u t v r đ e n o .

Analiza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e ulazi od i s t a u po-d r u č j e d i j a k r o n i č k o g p r o u č a v a n j a , ali sama po sebi ne ulazi u d e f i n i c i j u p r i j e l a z n i h r a z d o b l j a ( p r e m a kap i t a l i zmu) . Ana-liza p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e od i s t a , od početka kap i t a l i s t i čkog n a č i n a p r o i z v o d n j e , p r i s t u p a j e d n o j genea logi j i , za svaki ele-m e n a t poseb ice , k o j a se u p r i j e l a z n o m r a z d o b l j u n a s t a v l j a , ali k o j a se j e d n i m is t im k r e t a n j e m v raća i u okv i re r a n i j e g n a č i n a p r o i z v o d n j e . P o k u š a j de f in i c i j e k o j i se iz n j e m o g u povući , m o r a j u se dak le p r e n i j e t i na d r u g u anal izu , ne ana-lizu podrijetla nego početka k a p i t a l i s t i č k o g n a č i n a pro izvod-n je , ana l izu , k o j a p r e m a t o m e ne bi išla od j e d n o g e l e m e n t a drusomu, nego bi se vrši la sa stajal išta c jelokupne strukture, U p r o u č a v a n j u manufakture i m a d e m o od l i čan p r i m j e r te ana-lize p o č e t a k a . Oblici p r i j e l a z a u p r a v o su i s a m i obavezno na-čini p r o i z v o d n j e .

U p r v o m d i j e lu ovog i z l agan ja , p r o u č a v a j u ć i m a n u f a k t u r u kao s t anov i t ob l ik o d n o s a s t v a r n o g p r i s v a j a -n j a , o d r e đ e n ob l ik »pro izvodn ih snaga«, os tav io s a m po s t ra-ni p r o b l e m ko j i p o s t a v l j a k r o n o l o š k o odstupanje u kons t i -t u i r a n j u s t r u k t u r e k a p i t a l i s t i č k e p r o i z v o d n j e , i z m e đ u for -m i r a n j a n j e n i h v l a sn ičk ih o d n o s a i f o r m i r a n j a n j e n i h speci-f i čn ih »pro izvodnih snaga« . K a o š to s a m dokazao , t a j p rob-

306

lem ne ulazi u p r o u č a v a n j e s t r u k t u r e n a č i n a p r o i z v o d n j e . Na-pro t iv , to odstupanje čini bit manufakture kao prijelaz obli-ka. P o j m o v i k o j i m a se služi M a r x da označi to o d s t u p a n j e , j e s u p o j m o v i »s tva rne s u p s u m p c i j e « i » f o r m a l n e s u p s u m p -cije« ( rada kap i t a lu ) . » F o r m a l n a s u p s u m p c i j a « k o j a p o č i n j e o b l i k o m d o m a ć e r a d i n o s t i za r a č u n kap i t a l i s t e - t rgovca a za-v ršava i n d u s t r i j s k o m r e v o l u c i j o m , o b u h v a ć a s v e u k u p n u po-vi jes t onog š to M a r x naziva » m a n u f a k t u r o m « .

U » s t v a r n o j s u p s u m p c i j i « k r u p n e i n d u s t r i j e , racl-n ikova p r i p a d n o s t k a p i t a l u d v o s t r u k o j e o d r e đ e n a : on, s jed-ne s t r a n e , ne p o s j e d u j e m a t e r i j a l n a s r e d s t v a k a k o bi m o g a o r ad i t i za svoj r a č u n (v lasniš tvo s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ) ; s d r u g e m u s t r a n e , ob l ik »pro izvodnih snaga« o d u z i m a moguć-nost da s a m , izvan o r g a n i z i r a n o g i n a d z i r a n o g u d r u ž e n o g r a d n o g p r o c e s a s tavi u p o k r e t d r u š t v e n a s r e d s t v a za proiz-v o d n j u . D v o s t r u k a d e t e r m i n a c i j a čini oč ig lednom homologiju u o b l i k u dva o d n o s a ko j i s a č i n j a v a j u s loženu s t r u k t u r u na-č ina p r o i z v o d n j e : oba se m o g u označi t i kao » o d v a j a n j e « rad-n ika i s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , a to opet znači da ti odnos i j e d n a k o tako k r o j e svo je »podrške« , te za r a d n i k a o d r e đ u j u s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u , a za n e r a d n i k a obl ike ind iv idua lnos-ti ko j i se p o k r i v a j u . Radn ic i ko j i su, u p r o c e s u p r o i z v o d n j e , u o d n o s u a p s o l u t n o g nev la sn i š tva p r e m a s r e d s t v i m a za pro-i zvodn ju , s a č i n j a v a j u kolek t iv ko j i pok r iva »kolek t ivnog rad-nika« s p o s o b n o g cla s tavi u d j e l o »podruš tvov l j ena« s r e d s t v a za p r o i z v o d n j u k r u p n e i n d u s t r i j e , te da na t a j n a č i n s t v a r n o p r i svo j i p r i r o d u ( p r e d m e t e r ada ) . Tu dakle , pod i m e n o m »s tva rne s u p s u m p c i j e « ope t na i l az imo na ono š to je Marx un io u P r e d g o v o r Prilogu kao » k o r e s p o n d e n c i j u « i z m e đ u pro-izvodnih o d n o s a i s t u p n j a p ro i zvodn ih snaga . Možemo, p r e m a t o m u t o č n o od red i t i u k o m smis lu va l j a uzet i t e r m i n »kores-p o n d e n c i j e « . K a k o oba o d n o s a m e đ u k o j i m a p o s t o j i homolo-g i ja p r i p a d a j u i s to j razini , s a č i n j a v a j u ć i s loženos t p ro i zvodne s t r u k t u r e , ta » k o r e s p o n d e n c i j a « ne može biti neki o d n o s pre-v o đ e n j a ili r e p r o d u k c i j e j e d n o g od s t r a n e d rugog (obl ika pro-izvodnih snaga ob l i c ima p r o i z v o d n i h odnosa ) : n i j e d a n od n j i h ne b iva p o d r e đ e n d r u g o m , nego je r ad t a j ko j i j e »sup-s u m i r a n « pod kap i t a l , i ta j e s u p s u m p c i j a s t v a r n a kad j e tako d v o s t r u k a d e t e r m i n i r a n a . K o r e s p o n d e n c i j a je, dak le sva s a d r ž a n a u j e d i n s t v e n o m k r o j e n j u »podrški« p ro i zvodne s t r u k t u r e i o n o m što s a m m a l o p r i j e nazvao uzajamnim ogra-ničenjem j e d n o g o d n o s a d r u g i m . J e d n a k o iako p o s t a j e j a s n o cla j e ta k o r e s p o n d e n c i j a u bi t i p o t p u n o raz l ič i ta od svake d r u g e » k o r e s p o n d e n c i j e « i zmeđu razmili stupnjeva društvene strukture: ona se u t v r đ u j e u s t r u k t u r i j e d n o g p o s e b n o g ni-voa (p ro i zvodn je ) i posve o n j e m u ovisi.

«

U » f o r m a l n o j s u p s u m p c i j i « , n a s u p r o t , p r ipadn i š -tvo r a d n i k a k a p i t a l u o d r e đ e n o j e s a m o n j e g o v i m a p s o l u t n i m n e v l a s n i š t v o m s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u , a n i k a k o o b l i k o m

307

p r o i z v o d n i h snaga ko j e su još o r g a n i z i r a n e p r e m a nače l ima o b r t a . P o v r a t a k o b r t u čini se da n i j e i s k l j u č e n za svakog rad-n ika . Za to M a r x kaže da j e p r i p a d n i š t v o r a d n i k a k a p i t a l u tu još » s l u č a j n a po java« :

»U p o č e t k u kap i t a l a , n j e g o v a vlas t n a d r a d o m ima č i s to f o r m a l a n i go tovo s l u č a j a n k a r a k t e r . R a d n i k t ad rad i po n a r e đ e n j i m a kap i t a l a s a m o za to š to j e p r o d a o svo ju snagu ; on r a d i za n j e g a s a m o za to š to n e m a m a t e r i j a l n i h s r e d s t a v a da r a d i za svoj v las t i t i r ačun« ( K a p i t a l , I I , 23)

Ta o d s u t n o s t v lasn i š tva n a d s r e d s t v i m a za proiz-v o d n j u za n e p o s r e d n o g p r o i z v o đ a č a r a d n i k a , m e đ u t i m n i j e n i m a l o »s luča jna« : ona je r e z u l t a t p o v i j e s n o g p r o c e s a prvo-b i t n e a k u m u l a c i j e . U t im u v j e t i m a n e m a , p r a v o rekavš i , ho-molog i j e m e đ u ob l i c ima d v a j u o d n o s a : s r e d s t v a za proizvod-n j u u m a n u f a k t u r i i d a l j e s t a v l j a j u u d j e l o v a n j e po j ed inc i , u u ž e m smi s lu r i ječ i , čak i k a d n j i h o v i p a r c i j a l n i p ro izvodi m o r a j u bi t i s a s t a v l j a n i k a k o bi od n j i h m o g a o n a s t a t i po t roš -ni p r e d m e t na t rž i š tu . Reći ć e m o d a k l e da ob l ik »složenosti« n a č i n a p r o i z v o d n j e može bi t i bilo korespondencija, bilo ne-korespondencija d v a j u o d n o s a , p r o i z v o d n i h s n a g a i proizvod-n ih o d n o s a . U ob l iku n e - k o r e s p o n d e n c i j e , k o j i se j a v l j a u pri-j e l a zn im f a z a m a kao š to je m a n u f a k t u r a , o d n o s i zmeđu ta dva o d n o s a više n e m a obl ik u z a j a m n o g o g r a n i č a v a n j a , nego p o s t a j e preobražaj jednog zbog djelovanja drugog: to poka-z u j e svaka anal iza m a n u f a k t u r e i i n d u s t r i j s k e revo luc i j e , u k o j o j kap i t a l i s t i čka p r i r o d a p r o i z v o d n i h o d n o s a (nužnos t s t v a r a n j a v iška v r i j e d n o s t i u o b l i k u r e l a t i vnog v iška vr i j ed-nost i ) o d r e đ u j e i r egu l i r a p r i j e l a z p r o i z v o d n i h s n a g a u n j i h o v spec i f ičn i kap i t a l i s t i čk i obl ik ( i n d u s t r i j s k a r e v o l u c i j a izgleda kao m e t o d a f o r m i r a n j a r e l a t i vnog v iška v r i j e d n o s t i iznad svake u n a p r i j e d u t v r đ e n e k v a n t i t a t i v n e gran ice) . »Reproduk-cija« te spec i f i čne s loženost i , r e p r o d u k c i j a je tog d j e l o v a n j a j e d n o g o d n o s a na d rug i .

T a k o se d o g a đ a cla se, u s l u č a j u k o r e s p o n d e n c i j e ili u s l u č a j u n e - k o r e s p o n d e n c i j e , o d n o s i z m e đ u dva o d n o s a n i k a d ne može ana l iz i ra t i u t e r m i n i m a t r anspoz i c i j e , p r i j evo-da (čak ni d e f o r m i r a n o g ) s j e d n o g na drugi , nego u te rmini -ma efikasnosti , efikasnog načina. D j e d n o m je s l u č a j u n j c c o u z a j a m n o m o g r a n i č a v a n j u d j e l o t v o r n o s t i oba odnosa , a u d r u g o m o p r e o b r a ž a j u jednog na osnovi d j e l o t v o r n o s t i d ru -gog:

»Minimalna vel ič ina k a p i t a l a u r u k a m a p o j e d i n a -ca s a d a se p r e d n a m a p o j a v l j u j e u posve d r u g o m v idu : to je k o n c e n t r a c i j a b o g a t s t v a p o t r e b n i h za p r e o b r a ž a j individual -n ih r a d o v a u d r u š t v e n i i k o m b i n i r a n i r ad , ona p o s t a j e ma te -r i j a l n a baza p r o m j e n a k o j e će p r e t r p j e t i nač in p ro izvodn je .« (»Način p ro i zvodn je« va l j a shva t i t i u o g r a n i č e n o m smis lu »oblika p ro i zvodn ih snaga«.) ( K a p i t a l , I I , 23)

308

Ono š to se n e k a d a nazivalo »zakonom korespon-denc i je« i z m e đ u p r o i z v o d n i h snaga i p ro i zvodn ih o d n o s a , bi-lo bi d a k l e m n o g o bo l j e , kao š to to p r e d l a ž e Ch. B e t t e l h e i m , nazva t i z a k o n o m k o r e s p o n d e n c i j e ili n e - k o r e s p o n d e n c i j e po-t r e b n e i z m e đ u p r o i z v o d n i h o d n o s a i k a r a k t e r a p ro i zvodn ih snaga (u: Les caclres socio-economigues et l'organisation de la planifiration«, V, Eco le des H a u t e s E t u d e s , 1965). T a k o će on i zn i je t i da je p rav i p r e d m e t «zakona k o r e s p o n d e n c i j e « od-r e đ i v a n j e d j e l o v a n j a u n u t a r p r o i z v o d n e s t r u k t u r e i raznovr-sni nač in tog o d r e đ e n j a , a ne neki izražajni o d n o s ko j i je sa-m o na l i č j e j e d n o g m e h a n i č k o g kauza l i t e t a .

Od ob l ika te u n u t r a š n j e k o r e s p o n d e n c i j e proizvod-ne s t r u k t u r e zavisi nač in » k o r e s p o n d e n c i j e « između raznih stupnjeva društvene strukture k o j a je p r i k l a d n i j e nazvana n a č i n o m a r t i k u l a c i j e t ih s t u p n j e v a . U p r e t h o d n o m t eks tu već s m o naišl i na tu a r t i k u l a c i j u u dva ob l ika : s j e d n e s t r a n e u d e t e r m i n i r a n o s t i z a d n j e p r e s u d n e i n s t a n c i j e u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i k o j a ovisi o k o m b i n a c i j i s v o j s t v e n o j n a č i n u pro-i z v o d n j e o k o j e m u j e r i j eč ; s d r u g e s t r a n e , u p o v o d u ob l ika p r o i z v o d n i h snaga s v o j s t v e n i h k a p i t a l u i nač ina pos redova -n j a nauke u n j i h o v o j h i s t o r i j i k a o d e t e r m i n a c i j i granica u k o j i m a d j e l o v a n j e j e d n e p r a k s e može izmi jen i t i d rugu , od k o j e j e r e l a t i vno nezav isna . T a k o je nač in p o s r e d o v a n j a zna-nos t i u p r a k s i e k o n o m s k e p r o i z v o d n j e o d r e đ e n nov im obli-k o m s v o j s t v e n i m »pro izvodn im s n a g a m a « ( j ed ins tvu s reds ta -va i p r e d m e t a r ada ) . P o s e b a n obl ik k o r e s p o n d e n c i j e ovisi o s t r u k t u r i dv i j u p r a k s i ( p r a k s e p r o i z v o d n j e , t e o r i j s k e p rakse ) : on tu d o b i j a ob l ik primjene znanos t i , u u v j e t i m a ko j i su od-ređen i e k o n o m s k o m s t r u k t u r o m .

Mi m o ž e m o poopć i t i t a j t ip o d n o s a i z m e đ u dv i j e r e l a t ivno a u t o n o m n e in s t anc i j e , ko j i se, npr . , nalazi i u odno-su i z m e đ u ekonomske prakse i političke prakse, u ob l i c ima k la sne b o r b e i d ržave . M a r x o v e su i nd ikac i j e tu m n o g o pod-r o b n i j e , p r e m d a Kapital ne sad rž i p o s e b n u t e o r i j u k l a sne b o r b e , p r a v a i d ržave . I tu j e k o r e s p o n d e n c i j a ana l i z i r ana kao nač in p o s r e d o v a n ja j edne p r a k s e u g r a n i c a m a k o j e odre-đ u j e d r u g a p r a k s a . Ono v r i j e d i za p o s r e d o v a n j e klasne borbe u g r a n i c a m a k o j e o d r e đ u j e e k o n o m s k a s t r u k t u r a : u poglav-l j i m a o radnom danu i o plaćama i najamnini, M a r x n a m d o k a z u j e cla su te vel ičine p o d v r g n u t e p r o m j e n i k o j a n i j e o d r e đ e n a s a m o m s t r u k t u r o m i ovisi o o d n o s u snaga . Ali pro-m j e n a se zbiva s a m o u o d r e đ e n i m g r a n i c a m a (Grenzen) ko-j e su d a n e u s t r u k t u r i : ona clakle p o s j e d u j e s a m o re la t ivnu a u t o n o m i j u . To is to v r i j ed i za p o s r e d o v a n j e p r a v a i države u e k o n o m s k o j p r a k s i k o j u Marx ana l iz i ra na p r i m j e r u tvornič-kog zakonodavstva; p o s r e d o v a n j e d ržave je d v o s t r u k o deter -m i n i r a n o , s v o j i m o b l i k o m o p ć e n i t o s t i ko j i ovisi o p o s e b n o j s t r u k t u r i p r a v a , te s v o j i m d j e l o v a n j i m a k o j a su d i k t i r a n a

309

n u ž n o s t i m a e k o n o m s k e p r a k s e (zakoni o po rod ic i i obrazo-v a n j u r e g u l i r a j u r a d d j ece , itd.).

Ni u t om s l u č a j u mi d a k l e ne na i l az imo na neki o d n o s t r an spoz i c i j e , p r e v o đ e n j a ili ob i čnog i z r a ž a v a n j a izme-đu raz l ič i t ih i n s t a n c i j a d r u š t v e n e s t r u k t u r e . N j i h o v a se » k o r e s p o n d e n c i j a « m o ž e zamis l i t i s a m o na osnovi n j i h o v e r e l a t ivne a u t o n o m i j e , n j i h o v e v las t i t e s t r u k t u r e , kao sistem intervencija tog t ipa j e d n e p r a k s e u d r u g o j ( ja tu, n a r a v n o , o z n a č a v a m m j e s t o j e d n o g t e o r i j s k o g p r o b l e m a , a n e iznos im j e d n u s p o z n a j u ) . Te su i n t e r v e n c i j e onog t ipa ko j i s m o m a l o p r i j e naveli , pa su p r e m a t o m e u s v o m n a č e l u ireverzibilne: oblici i n t e r v e n c i j e p r a v a u e k o n o m s k o j p r a k s i n i su i s t o v j e t n i s ob l i c ima i n t e r v e n c i j e e k o n o m s k e p r a k s e u p r a v n o j p r a k s i , t j . s djelovanjima k o j e na p r avn i sus t av , u p r a v o us l i j ed nje-gove s i s t e m a t i č n o s t i ( ko j a i s a m a s a č i n j a v a j e d a n s i s t e m u n u t r a š n j i h »ogran ičen ja«) , može ima t i nek i p r e o b r a ž a j dik-t i r a n e k o n o m s k o m p r a k s o m . I s t o t a k o j a s n o je da se k l a s n a b o r b a ne svodi na b o r b u za n a d n i c e i r a d n o v r i j e m e , k o j a j e s a m o j e d a n n j e n m o m e n t ( a u t o n o m i z a c i j a i ek sk luz ivno shva-ć a n j e tog m o m e n t a u o k v i r u po l i t i čke p r a k s e r a d n i č k e k lase svo j s tven i su »ekonomizmu« ko j i u p r a v o hoće da sve ne-eko-n o m s k e i n s t a n c i j e d r u š t v e n e s t r u k t u r e svede na j e d n o s t a v n e odnose , t r a n s p o z i c i j e ili f e n o m e n e e k o n o m s k e osnov ice . »Ko-r e s p o n d e n c i j a « i z m e đ u s t u p n j e v a p r e m a t o m u n i j e j ednos ta -van odnos , nego složen s k u p p o s r e d o v a n j a .

Možemo se s a d a v ra t i t i p r o b l e m i m a p r i j e l a z a jed-nog n a č i n a p r o i z v o d n j e u d rug i , na osnovi diferencijalne ana-lize d ržave , p r a v a , po l i t i čke sile u k o n s t i t u i r a n o m n a č i n u p r o i z v o d n j e i u p r i j e l a z n o j fazi . Ta d i f e r e n c i j a l n a ana l iza im-p l ic i tno j e s a d r ž a n a u a n a l i z a m a tvorničkog zakonodavstva (Kapital, I I , 159—178) i »sangviranog zakonodavstva« k o j e ulazi u p r v o b i t n u a k u m u l a c i j u (Kapital, I I I , 175—183). U m j e s -to p o s r e d o v a n j a r e g u l i r a n o g o g r a n i č e n j i m a n a č i n a pro izvod-n j e , p r v o b i t n a n a m a k u m u l a c i j a o t k r i v a j edno p o s r e d o v a n j e po l i t i čke p r a k s e u n j e n i m r a z n i m obl ic ima , č i j i j e r ezu l t a t transformacija i fiksiranje o g r a n i č e n j a n a č i n a p r o i z v o d n j e :

»Buržoaz i j a se u n a s t a n k u ne može os lobodi t i stal-nog u p l i t a n j a države; ona se n j o m e služi k a k o bi »regul irala« nadn ice , t j . da ih sn ižava na p o g o d n u raz inu , k a k o bi pro-duži la r adn i dan i održa la r a d n i k a na ž e l j e n o m s t u p n j u ovis-nos t i . Ovo je iedan od b i tn ih m o m e n a t a p r v o b i t n e a k u m u l a -ci je« ( I I I , 179).

»Neke (od razn ih m e t o d a p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e ko j e se r a z v i j a j u u k a p i t a l i s t i č k o m r a z d o b l j u ) z a s n o v a n e su na u p o r a b i g r u b e sile, ali sve bez raz l ike e k s p l o a t i r a j u držav-nu m o ć k o n c e n t r i r a n u i o r g a n i z i r a n u s n a g u d r u š t v a , da bi s i lovi to ub rza l i p r i j e l az f e u d a l n o g e k o n o m s k o g p o r e t k a u ka-p i t a l i s t i čk i p o r e d a k i sk ra t i l i p r i j e l a z n e faze. Sila j e s t od i s t a

310

b a b i c a svakog s t a r o g d r u š t v a u t r u d o v i m a . Sila j e e k o n o m -ski f a k t o r « ( I I I , 19.3).

Oblici p r ava , d r žavne pol i t ike , n isu u p r i j e l a z n o m r a z d o b l j u p r i l agođen i kao r a n i j e ( a r t i k u l i r a n i sa s v o j s t v e n i m o g r a n i č e n j i m a p r o i z v o d n e s t r u k t u r e ) , nego odvojeni u odno-su na e k o n o m s k u s t r u k t u r u : anal ize p r v o b i t n e a k u m u l a c i j e p o k a z u j u , u s p o r e d o sa s i lom kao e k o n o m s k i m f a k t o r o m , prednjačenje p r a v a i d r ž a v n i h ob l ika n a d ob l i c ima kapi ta l is -t ičke e k o n o m s k e s t r u k t u r e . To će se o d v a j a n j e izrazit i a k o se kaže da n a m se k o r e s p o n d e n c i j a o v d j e p o n o v o u k a z u j e u ob l iku ne-korespondencije i z m e đ u r azn ih raz ina . U razdob-l ju p r i j e l a z a p o s t o j i »ne -korespondenc i j a« za to š to nač in u-p l i t a n j a po l i t i čke p r a k s e , u m j e s t o da sačuva g ran ice i svo j a d j e l o v a n j a p ro i zvede p o d n j i h o v o m d e t e r m i n a c i j o m , te gra-nice p o m i č e i m i j e n j a . Ne p o s t o j i p r e m a t o m u neki opći obl ik k o r e s p o n d e n c i j e raz ina , nego v a r i j a c i j a ob l ika k o j i ovise o s t u p n j u a u t o n o m i j e j e d n e i n s t a n c i j e u o d n o s u na d r u g u (i na e k o n o m s k u i n s t a n c i j u ) i od n a č i n a n j i h o v a u z a j a m n a upli-tan ja .

Završ i t ću ove vr lo s h e m a t s k e i n d i k a c i j e p r i p o m e -n o m da j e t e o r i j a o odvajanjima (u e k o n o m s k o j s t r u k t u r i , i z m e đ u i n s t a n c i j a ) i ob l i c ima n e - k o r e s p o n d e n c i j e m o g u ć a is-k l juč ivo p u t e m dvostrukog povezivanja sa s t r u k t u r o m d v a j u nač ina p r o i z v o d n j e , u smi s lu ko j i s m o de f in i ra l i na p o č e t k u ovog i z l agan ja . U s l u č a j u m a n u f a k t u r e n p r . d e f i n i c i j a ne-ko-r e s p o n d e n c i j e zavisi o de f in ic i j i ob l ika ind iv idua lnos t i koj i su d e t e r m i n i r a n i u o b r t n i š t v u , s j e d n e s t r a n e , te u kapi ta l is -t i č k o m v la sn i š tvu n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u s d r u g e s t r a n e . J e d n a k o , r a z u m i j e v a n j e p r e d n j a č e n j a p r a v a z a h t i j e v a p o z n a v a n j e s t r u k t u r a po l i t i čke p r a k s e u r a n i j e m n a č i n u pro-izvodnje , kao i e l e m e n a t a kap i t a l i s t i čke s t r u k t u r e . U p o r a b a sile i n j e n i h u r e đ e n i h ob l ika ( i n t e r v e n c i j o m države i prava) zavisi o ob l i c ima i f u n k c i j a m a po l i t i čke i n s t a n c i j e u feudal-n o m d r u š t v u .

P r i j e l a z n a r a z d o b l j a dak le ob i l ježava , i s t o d o b n o s ob l i c ima n e - k o r e s p o n d e n c i j e , koegzistencija više nač ina pro-izvodnje . T a k o m a n u f a k t u r a n i j e s a m o u k o n t i n u i t e t u s obr-tom, s o b z i r o m na p r i r o d u p ro i zvodn ih snaga , nego p re tpos -t av l j a i n j e g o v u s t a lnos t u o d r e đ e n i m g r a n a m a p r o i z v o d n j e (II , 56), pa ga čak p o r e d sebe i r a z v i j a (II , 57). M a n u f a k t u r a p r e m a t o m e n i j e n i k a d jedan nač in p r o i z v o d n j e , već je n je -no j ed ins tvo koegz i s t enc i j a i h i j e r a r h i j a dva nač ina proizvod-n j e . K r u p n a i n d u s t r i j a se n a s u p r o t t o m e b rzo šir i iz jedne p ro i zvodne g r a n e na sve os ta le ( I I . 69). P r e m a t o m e se čini da odvajanje o d n o s a i i n s t a n c i j a u p r i j e l a z n i m r a z d o b l j i m a s a m o o d r a ž a v a koegzistenciju dva (ili više) načina proizvodnje u jednom jedinom »simultanitetu« i dominaciji jednog nad drugim. P o t v r đ u j e se t a k o da i o p r o b l e m i m a d i j a k r o n i j e va l j a mis l i t i u okv i ru p r o b l e m a t i k e t e o r i j s k e »s ink ron i j e« :

311

p r o b l e m i p r i j e l a z a i ob l ika p r i j e l a z a j e d n o g n a č i n a proizvod-n j e u d rug i , p r o b l e m i su s i n k r o n i j e k o j a j e o p ć e n i t i j a od sin-k r o n i j e s a m o g n a č i n a p r o i z v o d n j e k o j a o b u h v a ć a neko l iko s i s t e m a i n j i h o v e o d n o s e ( p r e m a L e n j i n u , u R u s i j i je , u po-č e t k u r a z d o b l j a p r i j e l a z a na soc i j a l i zam, p o s t o j a l o i do pe t k o e g z i s t i r a j u ć i h n a č i n a p r o i z v o d n j e , n e j e d n a k o r azv i j en ih i o rgan iz i r an ih , u j e d n o j h i j e r a r h i j i s d o m i n a n t o m ) . Anal izu t ih odnosa dominacije M a r x j e s a m o sk ic i rao , i ona s a č i n j a v a j e d n o od g lavnih p o d r u č j a o t v o r e n i h i s t r a ž i v a n j a n j e g o v i h s l j e d b e n i k a .

K a o š to se vidi, n a š e i z l agan je d o s p i j e v a do otvo-renih p r o b l e m a i ne m o ž e p r e t e n d i r a t i n i n a š to d r u g o do n a to da u k a ž e na o t v o r e n e p r o b l e m e ili da ih s tvor i . R j e š e n j e t ih p r o b l e m a n e m o g u ć e je p red lož i t i bez nov ih p r o d u b l j e n i h i s t r a ž i v a n j a . D r u g a č i j e ne može bit i , u z m e li se u obzi r da Kapital o k o m r a z m i š l j a m o , zasn iva od i s t a j e d n u n o v u znan-s t v e n u d i sc ip l inu , t j . otvara jedno novo polje z n a n s t v e n o g a is-t r a ž i v a n j a . N a s u p r o t z a t v o r e n o s t i k o j a čini s t r u k t u r u j e d n e ideološke oblas t i , ta je otvorenost t ip ična za n a u č n o po l j e . Ako j e naše i z l agan je ima lo nek i smi sao , ono se moglo sasto-j a t i s a m o u t om da u n a j v e ć o j m o g u ć o j m j e r i d e f i n i r a teo-r i j s k u p r o b l e m a t i k u k o j a zasn iva i o t v a r a to po l j e , u t o m da r a s p o z n a , i den t i f i c i r a i f o r m u l i r a p r o b l e m e ko j e je M a r x već p o s t a v i o i r i j e š io , i na k r a j u , u to j s p o z n a j i , da u M a r x o v i m p o j m o v i m a i ob l i c ima anal ize o t k r i j e sve o n o š to n a m m o ž e o m o g u ć i t i i d e n t i f i c i r a n j e i p o s t a v l j a n j e nov ih p r o b l e m a ko-ji se s a m i o d sebe o c r t a v a j u u anal izi već r i j e š e n i h p r o b l e m a , ili se u k a z u j u na v i d o k r u g u p o l j a k o j e j e M a r x već p r o u č i o . O t v a r a n j e toga p o l j a p o v e z a n o je s p o s t o j a n j e m p r o b l e m a ko-j e valja riješiti.

P r i d o d a t ću da n i j e s l u č a j n o s t š to neki od tih p r o b l e m a k o j e p o s t a v l j a m o polazeć i i sk l juč ivo od č i t a n j a Ka-pitala, dak le j e d n o g s t o g o d i š n j e g d j e l a , m o g u n e p o s r e d n o , č a k i d a n a s , z ad i r a l i u n e k a p i t a n j a s u v r e m e n e po l i t i čke i e k o n o m s k e p r a k s e . U p r o b l e m i m a t e o r i j s k e p r a k s e uv i j ek se r ad i o p r o b l e m i m a i z a d a c i m a d r u g i h p r a k s i , u ob l iku svoj-s t v e n o m t e o r i j s k i m p r o b l e m i m a , t j . u o b l i k u s t v a r a n j a poj-m o v a k o j e n j i h o v a s p o z n a j a m o ž e pruž i t i .

312