Digitized by 10uk1s

Digitized by 10uk1s

Π Α Μ Π Ο Σ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Υ

Τ Ε Σ Σ Ε Ρ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α Α Ι Χ Μ Α Λ Ω Τ Ο Σ Τ Ω Ν Ν Α Ζ Ι

Η ζωή χιλιάδων Κυπρίων στρατιωτών στα Γερμανικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως.

ΛΕΥΚΩΣΙΑ-ΚΥΠΡΟΣ

1946

Είκοσι πέντε χιλιάδες Κύπριοι γράφτηκαν εθελοντικά στο Κυπριακό Σύνταγμα και άλλες επτά με οκτώ χιλιάδες υπηρέτησαν σε άλλες υπηρεσίες.

Οι Κύπριοι πολέμησαν σε όλα σχεδόν τα μέτωπα, γεγονός το οποίο φαίνεται και σε στρατιωτικά κοιμητήρια 15 χωρών, όπου βρίσκονται οι τάφοι 650 Κυπρίων πολεμιστών.

Digitized by 10uk1s

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Με την έκδοση του βιβλίου μας αυτού αποβλέπουμε, αποκλειστικά και μόνο, εις την εξιστόρηση των δεινοπαθημάτων και κακουχιών, τας οποίας υπέστησαν οι Κύπριοι αιχμάλωτοι εις την Χιτλερική Γερμανία. Η εργασία εν τούτοις, επεκτείνεται και γύρω από την στρατιωτική ζωή των Κυπρίων εις τας Συμμαχικάς δυνάμεις, την ζωή και την δράση τους εις την πατρίδα Ελλάδα, και κλείνει με το κεφάλαιο της απελευθέρωσής τους και με το γυρισμό στην ιδιαίτερη τους πατρίδα.

Είμαστε βέβαιοι, πως το βιβλίο μας αυτό αποτελεί ένα καθρέφτη, που καθρεφτίζει, με ζωηρά χρώματα, ένα σημαντικό κομμάτι από την ζωή των Κυπρίων στρατιωτών και αιχμαλώτων, με τους πόθους και τις λαχτάρες τους, τους πόνους και περιπέτειές τους.

Ελπίζουμε, ότι το Κυπριακό κοινό θα εκτιμήσει την προσπάθειά μας αυτή που, κατά την γνώμη μας, αγκαλιάζει την υπέρτατη συμβολή, την οποία προσφέρανε οι χιλιάδες των Κυπρίων στρατιωτών στον ιερό και τιτάνιο αντιφασιστικό αγώνα.

ΟΟ ΣΣυυγγγγρρααφφέέααςς

Digitized by 10uk1s

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Στις Συμμαχικές δυνάμεις

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΑΑ ΑΑννααχχώώρρηησσηη

Ήταν η 16η του Δεκέμβρη του 1940. Θολή και θλιμμένη η νύχτα, άπλωνε τις μαύρες φτερούγες της απάνω στη γης. Ο ουρανός, τόσο σκυθρωπός, λες και προμηνούσε καταιγίδα. Μόνο κάπου-κάπου τ' αδύνατο φως του φεγγαριού γλιστρούσε δειλά-δειλά ανάμεσα από τα νέφη, σα να προσπαθούσε να χαϊδέψει στοργικά κάποια πρόσωπα, που σε λίγο θα ξεκινούσαν για μέρη μακρινά κι άγνωστα που τ' ανατάραζε η θύελλα κι η αντάρα του πολέμου.

Ήμουνα 18 χρονών, στο στάδιο αυτό της ηλικίας, που τα νιάτα φλογερά σαν ηφαίστειο, λαχταρούνε καινούργιους δρόμους κι αναζητούν νέους ορίζοντες. Κι ήταν ακριβώς τότε που, ντυμένος στο χακί, ξεκινούσα μαζί με τόσους άλλους για το μακρινό κι ατέρμονο ταξίδι, περ' απ' τα όρια του αγαπημένου μου νησιού.

Μια μεγάλη στιγμή, η στιγμή του χωρισμού. Γνώριμα κατατόπια, θερμό περιβάλλον, αγαπημένα πρόσωπα, φίλοι, αδέλφια και γονιοί, θα χανόντουσαν σε λίγο μέσα στα χάη του παρελθόντος, για να σταματήσουνε στο κόσμο των νοσταλγικών αναμνήσεων.

Τρεμάμενα χείλη και δακρυσμένα μάτια αποτελούνε του χωρισμού τα ζωηρά σημάδια, ενώ τα θερμά φιλιά διαγράφουνε της μεγάλης στιγμής το δραματικό επίλογο. Στεναγμοί και καρδιοχτύπια, πόθοι κι αναφιλητά, συμπληρώνουνε του χωρισμού το πόνο, που μοιάζει με τον πόνο της θάλασσας, που, όντας τρικυμισμένη, βογκάει με σπαραγμό, αφήνοντας ένα πικρό και φρικιαστικό αντίλαλο.

Το χλωμό φως του φεγγαριού κρυφολαμψε για μια στιγμή, για να χωθεί και πάλι πίσω απ' τα βαριά σύγνεφα, ενώ του βαποριού το σύριγμα ανασαλεύει τα στήθια των μανάδων, που με λυπημένα πρόσωπα, ψηλώνουν τα βρεμένα απ' τα δάκρυα μαντήλια τους για να μας αποχαιρετήσουν, ενώ εμείς σχίζαμε ήδη την πλατειά θάλασσα.

Πλέουμε στ' ανοιχτό πέλαγος και μόλις διακρίνουνε τα Κυπριακά βουνά, που σαν πανύψηλες σιλουέτες λες και τρυπούνε τον ουρανό. Πηχτό το σκοτάδι σιγαπλωνεται τριγύρω μας, ενώ τ' αγριεμένα κύματα χτυπούνε με λύσσα το βαπόρι, σα να θέλουν να το καταπιούν.

Το πρώτο συναίσθημα της αβεβαιότητας διαλύθηκε, σαν ήλθε με τις χρυσαχτιδες της η αυγή, φέρνοντας μας την απανεμιά της γαλήνης. Οι γλάροι παιγνιδίζουνε με χάρη ολόγυρά μας, ενώ τ' απαλά κύματα μουρμουρούνε κάποιο απόκοσμο παθιάρικο τραγούδι.

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΒΒ ΣΣττηηνν ΑΑφφρριικκααννιικκήή ΈΈρρηημμοο..

Σε λίγο το βαπόρι αγκυροβολούσε στο λιμάνι του Port Said, κι η πρώτη διαταγή να είμαστε έτοιμοι για αποβίβαση είχε κιόλας δοθεί. Μπήκαμε στα τραίνα και κατά τα μεσάνυχτα φθανουμε στο πρώτο μας κάμπο, που βρίσκεται σε μια ερημική περιοχή της Αραβικής χώρας με τ' όνομα Τζενέφα. Τα βάσανα της στρατιωτικής ζωής αρχίζουν σιγα σιγα. Πρωί-πρωί το εγερτήριο σάλπισμα αντήχησε στην ερημιά, κι όλοι βρισκόμαστε στο πόδι έτοιμοι για παράταξη. Η ασχολία μας στη Τζενέφα περιορίζεται μονάχα στην εκτέλεση γυμνασίων. Εκείνο που αποτελεί το πλαίσιο μας είναι η άμμος κι ο ουρανός.

Digitized by 10uk1s

Ήρθαν τα Χριστούγεννα. Στο νου μας πλανιέται το παρελθόν, η οικογενειακή ζωή μας, οι παιδικές μας λαχτάρες και χαρές. Πουναι το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, το παχουλό αρνί, τα βραστά παξιμάδια, η πασχαλινή σούπα, οι νιές με τις καινούργιες τους φορεσιές; Παντού, παντού ερημιά, άμμος κι ουρανός, χωρίς καμιά ζωή, χωρίς κανένα δεντράκι ανάμεσά μας.

Ωστόσο, σημάδια απογοήτευσης ή δυστυχίας ποτές δεν έχουμε διακρίνει ακόμα. Ξέραμε πολύ καλά πως βρισκόμαστε ανάμεσα σε καλά χέρια, όσο κι αν ήταν ξένα για μας. Και, πάνω απ' όλα, ο ιερος σκοπος, για τον οποιο φορεσαμε το χακι, στεκοταν παντα ψηλοτερα, επισκιαζοντας καθε αμφιβολια, που τυχον γενιοταν αναμεσα μας, σαν ανθρωπους, που πρωτη φορα αντιμετωπιζαμε τη στρατιωτικη ζωη.

Η θρησκευτικη, επίσης, κατανυξη δεν ελαμψε με την ... απουσια της απο το μοναξιασμενο μερος κατά τη Χριστουγενιατικη τουτη μερα. Ενας παπας, που ειδικα τον ειχαν φερει για μας, και δυο ψαλταδες, συνετειναν, ετσι που να τελεστει η θεια λειτουργια αναμεσα σε μια ατμοσφαιρα συγκινητικη. Μα κι η τροφή, πολυ εξαιρετική κατά τη μερα τουτη κι αναλογη με τη μεγαλη γιορτη. Τσουγκρισαμε και τις καραβανες μας με το λιγο κρασι που μας ειχαν φερει, ψελλιζοντας τη στερεοτυπη φραση: Καλα Χριστουγεννα.

Στην Τζενέφα μειναμε ακομα λιγες μερες, υστερα απο τα Χριστουγεννα, οπότε μια αναπαντεχη ανακοινωση μας ελεγε πως θα μεταφερτουμε καπου αλλου. Υστερα απο δρομο 24 ωρων, φθανουμε στη Μαρσα Ματρουχ. Ενας σωρος απο ερειπια φανταζε μ' όλα τα λεπτομερειακα αποτελεσματα της «πολεμικης τεχνης» μεσα στην αχανη ερημικη έχταση, που στον πρωτον επισκεπτη δημιουργουσε το συναισθημα του φοβου και της συγκινησης. Αντικρυζοντας τους μισογκρεμισμενους τοιχους των σπιτιων της Μαρσα Ματρουχ, με τις καπνιες και τα μαυρα χρωματα, που τα βομβαρδιστικα του εχθρου αφηνανε για σημαδι υστερα απ' την επιδρομη, παιρναμε το πρωτο πραχτικο μαθημα του πολεμου.

Παρ' όλο όμως τουτο, η Μαρσα Ματρουχ ητανε ενα σημαντικα οχυρωμενο σημειο, που, κατά τη γνωμη μου, αποτελουσε την καρδια του Αφρικανικού μετωπου. Ετσι, η Μαρσα Ματρουχ, παρ' όλα τα χαλασματα της, εκρυβε μεσα της μια μεγαλη ψυχη, που μας ενεπνεε την ελπιδα, το θαρρος και την πεποιθηση.

Η απασχοληση μας, κατά την παραμονη μας στη Μαρσα Ματρουχ, ητανε η μεταφορα πολεμικου υλικου και τροφιμων στο μετωπο της Ερημου, που οι μαχες βρισκοντουσαν στην ακμη της έντασής τους κι οι Ιταλοι εγκαταλειπανε τη μια κατοπιν της αλλης τις Αφρικανικες περιοχες.

Δυο περιπου μηνες ειχαμε μεινει στη Μαρσα Ματρουχ και ξαφνικα παιρναμε νεα ειδοποιηση πως θα φυγουμε για αλλο μερος. Διαβαζουμε τις νηοφερμενες απ' το αγαπημενο μας νησακι επιστολες, μπαινουμε στα τραινα κι αφηνουμε πισω μας τη στοιχειωμενη πολη, για να φτασουμε, κοντα στα μεσανυχτα, στο μικρο χωριο Αμπρία, λιγο πιο εξω απ' την ωραια Αλεξαντρεια. Μια απολυτη ησυχια περασαμε κατά τη λιγοχρονη παραμονη μας στο μερος αυτο. Μακρυα απ' τη βουη του πολεμου, νοιωσαμε όλη τη ξεγνοιασια, κατεβαινοντας πολυ συχνα, κατά τα βραδυα, στην Αλεξαντρεια, ξεχνωντας, στη διασκεδαση, τις πικρες και τα βασανα της ζωης μας.

Η Αμπρία ητανε για μας ενας σταθμος αναψυχης και καλοπερασης, μια παραδεισενια διαμονη, παρ' όλο που για στολιδι της ειχε την ερημη γη. Ωστοσο, οι καλες μερες ειχαν διαβει. Μια βδομαδα ειχε περασει, και μαθαιναμε πως θα εγκαταλειπαμε την ησυχη ζωη της Αμπρίας. Το λιμανι του Port Said προβαλε και παλι μπροστα μας για να μας δωσει, σε λιγο, το δευτερο του χαιρετισμο περ' απ' τη μακρινη θαλασσα.

Digitized by 10uk1s

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΓΓ ΣΣττηηνν ΕΕλλλλάάδδαα

25 Φεβρουαριου 1941. Πλεαμε στα νερα της Μεσογειου. Χιλια δυο συναισθηματα μας κυριευουν κι αλλα τοσα προγνωστικα κι αναρωτηματα φευγουνε απο τα χειλη μας, για το νεο μας προορισμο. Ταξιδευαμε για 7 μερες κι η μεγαλοπρεπη ειδηση εφτασε στ' αυτια μας, για να καταληξει θριαμβικα στον ανησυχο ψυχικο μας κοσμο: Η μικρη, αλλ' ηρωικη Ελλαδα, που τοσο γενναια αντιμετωπιζε τους Ιταλους στο Αλβανικο μετωπο, αποτελουσε τον καινουργιο μας σταθμο. Ολοι σκιρτησαμε απο χαρα και περηφανεια, που μια μεγαλη ευκαιρια ξανοιγόταν μπροστα μας, για να προσφερουμε κι εμεις τη συμβολη μας στον ιερο αγωνα της πατριδας μας.

4 Μαρτιου, 1941. Μπηκαμε στο λιμανι του Πειραια κι ο κοσμος με τις ανθοδεσμες στα χερια μας υποδεχοταν μ' ένα εξαλλο ενθουσιασμο, οχι γιατι μας γνωριζε απο την προηγουμενη μερα, αλλα γιατι ητανε βεβαιος πως οι στρατιωτες που αποβιβαζοντουσαν, προοριζουνταν για την υπερασπιση της γλυκειας του πατριδας. Μας ρωτουσαν τι ειμαστε Κι εμεις με χαμογελο και χαρα τους τονιζαμε την εθνικοτητα μας: Ειμαστε αδελφια σας, Ελληνες απο την Κυπρο

Φθασανε, σε λιγο, τ' Αγγλικα αυτοκινητα και μας μεταφερανε για κατασκηνωση στη Γλυφαδα, λιγο πιο εξω απο τον Πειραια. Μειναμε εκει τεσσερις μερες, αναμεσα στον οργασμο της ωμορφιας, που η λουλουδιασμενη και μυρωμενη Ανοιξη ειχε χαρισει με την απλωσια της. Παντου, όμως, κυριαρχουσε η πολεμικη πνοη, το πολεμικο εμβατηριο και καποιο μυριοστομο τραγουδι αντηχουσε σε καθε καμπο και σε καθε βουνοκορφη:

Με το χαμογελο στα χειλη παν' οι φανταροι μας μπροστα.. .

Δυο μετακινησεις ειχαμε καμει, μεσα σε λιγες βδομαδες, την μια στο Δαφνί και την αλλη στο Φαληρο, κι η 25η του Μαρτη, η μεγαλη εθνικη μας γιορτη, ηλθε για να μας βρει στο δευτερο, πιο πανω, μερος. Ο ανεμος της νικης επνεε προς όλες τις κατευθυνσεις και γιομιζε την Ελληνικην ατμοσφαιρα, ενω ο καταγαλανος ουρανος πλημμυρουσε με την λαμπρότητά του το μεγαλειο της Ελληνικης Φυλης, που με ανυπερβλητο πατριωτικο παλμο ξεχειλιζε σαν ακατασχετος χειμαρρος τους δρομους, παρελαυνοντας με θουρια κι εθνικα τραγουδια.

Το νοημα της Ελληνικης Επαναστασεως του 1821, ηταν στενα συνδεδεμενο με το νοημα του τωρινου αγωνα, που διεξηγε ο ελληνικος λαος εναντια στον Ιταλικο Φασισμο, ο οποιος επεβουλευθη την εθνικην του ανεξαρτησια. Γι' αυτο και το ιστορικο «Οχι» αντηχησε σαν βροντη απο το στομα του και γι' αυτο ακριβως το λογο σημερα πανηγυριζει με τοση μονολιθικοτητα τη μεγαλη εθνικη γιορτη του.

Δεν μειναμε ξενοι απο τον γιορτασμο αυτο. Εξαιρετικα, μας είχαν μεταφερει μ' αυτοκινητα στην Αθηνα, όπου οδηγηθηκαμε στον Ιερο Βραχο της Ακροπολης. Μειναμε εκεί ως το βραδυ, αναμεσα στο θερμο περιβαλλον της Ελληνικης ζωης, που με τα πλατεια της Δοξας φτερα γοργοπετουσε για νεους σταθμους, για καινουργιους Μαραθωνες.

66ηη ττοουυ ΑΑππρρίίλληη ,, 11994411

Η καταραμενη, όμως, 6η του Απριλη δεν αργησε να ξημερωσει για να σκορπισει το μαυρο μηνυμα της γερμανικης εισβολης. Στην Ελλαδα, εχτος απο την κομπανία μας, που εφερε τον αριθμο 1007, υπηρχανε και αλλες κομπανιες Κυπριων στρατιωτων, σε διαφορες περιοχες της χωρας, η δουλεια δε όλων μας αφορουσε το κεφαλαιο της στρατιωτικης προπαρασκευης, για το λογο ότι το ενδεχομενο της γερμανικης εισβολης προεβλεπετο. Η κομπανια μας 1007, δεν ειχε αργησει να παρει διαταγη

Digitized by 10uk1s

για να παει στο μετωπο. Βαδιζαμε θαρρετα για το γέρο Ολυμπο. Οι σιδεροφραχτες, όμως, ορδες των Γερμανων, πούχαν εισδυσει κι όλας βαθεια στις Ελληνικες γραμμες, ετσι που να επελθει η καταρρευση του μετωπου, ειχαν καταντησει δυσκολη την προς το πεδιο της μαχης πορεια μας, και μολις φτασαμε στη Λαρισσα πηραμε διαταγη να υποχωρησουμε, ενω τα γερμανικα αεροπλανα σπερνανε παντου τον ολεθρο και την καταστροφη.

Σταματησαμε στη Λαμια, με προυποθεση να κρατησουμε αμυνα, αλλ' ο εχθρικος στρατος, εξ αιτιας της καταθεσεως των Ελληνικων οπλων, προχωρουσε με μεγαλη ταχυτητα, η οποια καθιστουσε αδυνατη οποιαδηποτε αντισταση μας. Ητανε ζητημα ωρων η παραμονη μας στο Λιανοκλαδι της Λαμιας. Τα Γερμανικα «Στουκας», με το διαβολεμενο τους θορυβο, σχιζανε σα μαυρα κορακια απο πανω μας και μας βομβαρδιζαν μανιακα. Δε θα ξεχασω ποτες μου την περιπτωση, που ένας συναδελφος μου, κτυπημενος απο το βομβαρδισμο, φωναζε με γοερη κραυγη: «Μανα μου! Παναγια μου! Δεν υπαρχει γιατρος εδω;» Εγω βρισκομουνα ένα μετρο μακρυα του. Προσπαθησα να τον πλησιασω, μα ενα βλημα που ερχοταν απο πανω μου, μ' εκανε ν' αποσυρθω με γρηγοραδα πιο πισω απο την αρχικη θεση μου, για να το δω να τρωει ασπλαχνα τη γη που πριν μια στιγμη ημουν ξαπλωμενος. Πεθανε ο καυμενος με τα πιο πανω λογια. Δεν ητανε όμως αυτος το μοναδικο θυμα του αγριου βομβαρδισμου. Ησαν πολλοι απο μας τους Κυπριους και πολλοι απο τους Αυστραλους.

Την ιδια στιγμη διδοταν η διαταγη να υποχωρησουμε και παλιν. Τα τραινα ξεκινουσαν χωρις την παραμικρη καθυστερηση, ετσι που μεταξυ μας δημιουργοταν ενας σκληρος αγωνας πρωτεραιατητας. Πολλοι απο μας δεν προλαβανε, και πηραν τα βουνα του Παρνασου, για μια αγνωστη τύχη. Περασαμε απο το Χανι της Γραβιας και φτασαμε στο Κυβησσοχώρι στο οποιο σταματησαμε Ητανε Μέγα Σαββατο. Ξημερωνε η Ανασταση, η μεγαλη μας γιορτη, και στη ψυχη μας κυριαρχουσε η πεθυμιά να παμε το πρωι στην εκκλησια για να μεταλαβουμε. Δεν προφθασαμε όμως να ξυπνησουμε κι ο αδυσωπητος εχθρος ειχε στειλει τα πουλια του θανατου για να ματαιωσουν τα σχεδια μας. Όλη την ημερα τα Γερμανικα αεροπλανα συνεχιζαν το καταστροφικο έργο τους, ενω εμεις φορτωναμε τ' αυτοκινητα με πολεμικο υλικο που μεταφεροταν στο πεδιο της μαχης.

Ο τοτες λοχαγος Γερμανάκος, και ανθυπολοχαγος Γ. Σαβίδης, Κυπριοι την καταγωγη, εργαζοντουσαν σκληρα μαζι μας, προσπαθωντας να μας εμψυχωσουν τη συναισθηση του καθηκοντος, τονιζοντας μας ότι μονο με τη σκληρη δουλεια θα κερδιζαμε τον πολεμο. Το μακαβριο τουτο θεαμα συνεχιστηκε ίσαμε την Τεταρτη, μερα και νυχτα. Η δουλεια μεσα στο διαστημα τουτο διεξαγοταν με το συστημα των βαρδιων, παρ' όλον όμως τουτο, πολλοι απο μας προσφερανε εθελοντικα την υπηρεσια τους, θυσιαζοντας και το λιγο υπνο πούχαν στη διαθεση τους.

ΗΗ μμάάχχηη ττηηςς 2288ηηςς ττοουυ ΑΑππρρίίλληη σσττηηνν ΚΚααλλααμμάάτταα

Οι Γερμανοι βρισκοντουσαν πολυ κοντα μας, ετσι που να διακρινουμε τη φωτια της μαχης. Χιλιαδες τ' αυτοκινητα περνουσαν γιοματα στρατο, μεταφέροντάς τον προς τα πισω. Μπηκαμε κι εμεις μεσα, υστερα απο διαταγη, περάσαμε απο την Αθηνα, ατενισαμε ξανα το Βραχο της Ακροπολης και κατευθυνθηκαμε στο Ναυπλιο, που σταθμευσαμε για μιση μερα. Κατα το σουρουπο ξεκινησαμε και παλι. Κοντα στα χαραματα φθασαμε στη Καλαματα, στην ακροθαλασια της οποιας γυραμε για μια στιγμη τα κουρασμενα κορμια μας. Δε μας συνεπηρε ακομα ο υπνος, και μας δοθηκε η διαταγη να παρουμε τα βουνα, γιατι οι Γερμανοι πλησιαζαν και μπορουσε ν' αποτελεσουμε γι' αυτους μια μαζικη λεια. Σκορπιστηκαμε αλλοι στους βραχους, αλλοι στα δεντρα, αλλοι στις εκκλησιες, ενω τ' αεροπλανα του εχθρου σπαθιζαν τον οριζοντα ολογυρα μας, ριχνοντας τις βομβες τους απανω στη πολη, στα βουνα, πουχαμε καταφυγει, στο λιμανι, που προσπαθουσαν να καταστρεψουν, για να δυσχερανουν τυχον εργον εκκενωσεως των δυναμεων μας.

Κεινο, που πλουτιζε παντου τη θεα, ηταν η ανθρωπινη σαρκα, που, κομματιασμενη, κρεμοταν στα

Digitized by 10uk1s

βραχια, στα δεντρα, παντου. Κατω απο αυτες τις συνθηκες μειναμε ισαμε τρεις μερες. Στις 9 το βραδυ της 28ης του Απριλη, υστερα απο διαταγη, δωσαμε μαχη εναντια στους Γερμανους αλεξιπτωτιστες που ριφθηκανε στη πολη και στις γύρω περιοχες. Παρ' όλο που εμεις, κουρασμενοι απο την αυπνια, την εξαντληση και την ταλαιπωρια, δεν διαθεταμε, κατά δευτερο λογο, και σπουδαια στρατιωτικα μεσα, εν τουτοις στη σκεψη μας φτερουγιζε η προηγουμενη μακαβρια σκηνη που ωπλιζε τη ψυχη μας μ' ένα αλλοκοτο θαρρος και μια ακατανικητη πεποιθηση. Ητανε πολυ λιγες οι ωρες, μεσα στις οποιες κρατησε η μαχη αυτη, που, αν τελειωσε με τη παραδοση μας, οι Γερμανοι πληρωσανε πολυ ακριβα. Μονο μερικοι απο μας μπορεσανε να εκκενωθουν απο τη Καλαματα, παρ' όλο που ολοι νοσταλγικα ατενιζαμε τα Συμμαχικα πλοια περα στο ανοιχτο πελαγος.

Οι Αυστραλοι κι οι Νεοζηλλανδοι διαδραματισαν σημαντικο ρολο στη μαχη πουχαμε δωσει στις 28 τ' Απριλη. Στη μνημη μου θα μενει παντα χαραγμενη η αυτοθυσια κι η αυταπαρνηση των γενναιων αυτων στρατιωτων, οι οποιοι αντικρυζοντας το φασμα της αιχμαλωσιας, προτιμουσαν τον θανατο με τα δικα τους χερια.

Digitized by 10uk1s

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Αιχμάλωτοι πολέμου

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΑΑ'' ΓΓεερρμμααννιικκοοίί ββααννδδααλλιισσμμοοίί

Η νυχτα της 28ης τ' Απριλη ξεψυχησε, αναμεσα στο πανδαιμονιο, που δημιουργουσε η ανταρα της μαχης, για να ξημερωσει μοιραια η αυγη της 29ης. Καμια ελπιδα δεν ειχε πια απομεινει για μας. Κεινο που τοσο πολυ μας κυκλωνε, ητανε το εχθρικο χερι. Ποσοι ποθοι και καημοι, ποσες νοσταλγικες αναμνησες, δε περασανε, σα κινηματογραφικη ταινια απο το μυαλο μας, στις στερνες αυτες αγωνιωδικες στιγμες!

Πεταξαμε τα όπλα μας, καταστρεψαμε ό,τι μπορουσε νάναι χρησιμο για τον εχθρο, ενω στο μεταξυ οι διευθετησεις για τη παραδοση μας ειχαν τελειωσει. Οι Γερμανοι επεδοθηκαν στην περισυλλογη των δυναμεων μας, αργοτερα δε μας μεταφερανε πεζη σ' ένα προσωρινο στρατοπεδο συγκεντρωσεως, που βρισκοταν στην Καλαματα. Αξεχαστες θα μεινουν οι φρικιαστικες εικονες, μεσα στις οποιες εκδηλωνοταν μ' όλη τους την εκταση ο βαρβαρισμος κι ο καννιβαλισμος των Γερμανων, οι οποιοι ασχολουμενοι με τη περισυλλογη των αιχμαλωτων, δεν παραλειψανε να ξεσχισουν με τις λογχες τους τις σαρκες πολλων απο των στρατιωτων μας.

Ενα Γερμανικο αυτοκινητο φθανει κοντα στο στρατοπεδο, καταμεστο απο Γερμανους νεκρους, πουχαν πεσει κατά τη μαχη της προηγουμενης νυχτας. Πολλοι απο μας, που απο περιεργεια παρακολουθουσαν τους Γερμανους να θαφτουνε τους νεκρους τους, ειχαν απειληθει με τα οπλοπολυβολα του εχθρου, ο οποιος ουρλιαζε σα λυσσασμενος. Κατα τις 10 το βραδυ μας διαταξανε να παραταχθουμε, αργοτερα δε μας ωδηγησαν σ' αλλο στρατοπεδο συγκεντρωσεως, σε περιοχη της ιδιας πολης. Ενα δεος τρομου και αβεβαιοτητας μας ειχε κυριευσει, σαν αντικρυζαμε το φως, που ειδικοι προβολεις ξερνουσανε μεσ' το σκοταδι της νυχτας.

Υστερα απο 15 μερες εξαντλησης, πεινας και μαρτυριου, ξαπλωσαμε απανω στη γη να κοιμηθουμε, χωρις στεγη και χωρις σκεπασμα. Ενας υπνος εφιαλτικος, που προμηνουσε το νεο Γολγοθα μας.

Την επομενη μερα, μια τραγωδια είχε συμβει; Ειμαστε όλοι σκορπισμενοι στο στρατοπεδο της συγκεντρωσης, κι ενας αιχμαλωτος ειχε ζητησει τσιγαρο απο καποιο συνάδελφό του. Ο Γερμανος ομως φρουρος, που ισως ειχε θεωρησει το διαβημα του συναδελφου μας ως σημαντικον ελατηριο προκλησης, έθεσε σ' ενεργεια το μυδραλλιοβολο του. Ενα άκαιρο τέλος. Σκοτωθηκε, ενω στο στομα του βρισκοταν αθικτο το τσιγαρο που τοσο πολυ είχε πεθυμησει. Μα κι όσοι βρισκοντουσαν κοντα εκει, πεσανε θυματα της Γερμανικης αυτης θηριωδιας.

Περασαν δυο μερες χωρις να μας ρωτησουν για φαγητο, και δεησε την τριτη μερα να μας φερουνε πιλαφι ρυζι, που κι αυτο ανηκε στο Βρεττανικο στρατο, ο οποιος υποχωρωντας, εγκατελειπε τα τροφιμα και τα διαφορα αλλα στρατιωτικα ειδη. Ενα διλημμα, όμως, προβαλλει μπροστα μας: Πώς θα παρουμε το πιλαφι χωρις καραβανα; Η ματια μας ελαμψε σα στραπη κι έπεσε πανω σε κατε βιβλια του Ελληνικου στρατου που βρισκοντουσαν σκορπισμενα εκει κοντα μας. Τ' αρπαξαμε ξετσιπωτα, κι αφου τα ξεσχισαμε και πηραμε απο ενα κομματι χαρτι, τυλιξαμε μεσα λιγο πιλαφι και το καταβροχθιζαμε σα πεινασμενα γουρουνια.

Την τεταρτη μερα, μας βαλανε στα τραινα και κατά τα μεσανυχτα φθασαμε στη Κορινθο. Οι Γερμανοι πηρανε θεση εξω απο τα τραινα, κρατωντας όπλα, λογχες και ξυλα ακομα, τα οποια χρησιμοποιουσαν εναντια στον καθενα απο μας, που ανηξερος κατεβαινε απο το τραινο. Τα φωτα των προβολεων μας θαμπωναν τα ματια, και πολλοι, αφου περνανε τη ξυλιά τους, κυλουσαν, σα

Digitized by 10uk1s

μπογοι, σε καποιο παρακειμενο χανδακι. Τη νυχτα κοιμηθηκαμε παλι χωρις φαγητο στο νεο μας «καμπο».

Ξημερωσε η μερα, για να δοκιμασουμε, πρωτη φορα, τις «φιλοφρονησεις» των Γερμανων, οι οποιοι ξεχωρισαν τους Κυπριους αιχμαλωτους και μας υποδειξανε μερικους σταύλους των ζωων, μεσα στους οποιους θα περνουσαμε τις τραγικες μας νυχτες. Μας δωσανε επίσης απο δυο γαλεττες κι απο ενα μικρο κομματι λακερδας, που ειχαν αποτελεσει το μοναδικο μας φαγητο, μια φορα, για καθε μερα. Δυο μηνες ολακερους ζουσαμε στο φρικιαστικο τουτο περιβαλλο, μεσα στο οποιο διαφεντευε ο θανατος, η καταρα κι η βρωμια, οι δολοφονιες και τ' ανηκουστα κακουργηματα των Γερμανων ληστων, που με του ψυλλου πηδημα, πιεζανε τη σκανδαλη του οπλου, για ν' απολαυσουν αναμεσα στους σαρκασμους τους, μια νεα κι ανυπερασπιστη υπαρξη να σπαραζει αιμοφυρτη στη γη. Γιατι, δεν περνουσε μερα, που να μη σκοτωσουν, να μη κακοποιησουν, να μη βασανισουν τους αιχμαλωτους τους.

Πολλοι απο μας τους Κυπριους βρηκαν διαφορους τροπους διαφυγης και κατωρθωναν να δραπετευουν απο το στρατοπεδο. Αντιληφθεντες οι Γερμανοι το γεγονος τουτο, αποφασισαν να μετακινησουν τους Κυπριους αλλου. Επειδη όμως απο τους σταυλους ειχαμε κληρονομησει χιλιαδες ψειρες, οι Γερμανοι μας υποδειξανε να ξεντυθουμε, και αφου σκεπασαμε τ' αποκρυφα μας μερη μ' ένα κομματι ρουχο που μας ειχαν δωσει, μας ωδηγησαν στη θαλασσα για απολυμανση, διασχιζοντας σχεδον γυμνοι και «εν παραταξει» τους δρομους της Κορινθου. Ενας απο εμας, σα τελεψαμε απο το μπανιο, ειχε προσεξει σε μια κοντινη περιοχη λιγα απομειναρια κρεμμυδιων, κι ετρεξε να ικανοποιησει την πεινα του. Μα ενας Γερμανος, που φαινεται δεν του είχε αρεσει το διαβημα του συναδελφου μας, αφρισε απο θυμο, κι αφου αδραξε με βίαιο τροπο το όπλο ενος φρουρου, πυροβολησε, σκοτωνοντας το συναδελφο μας. Το νεανικο του κορμι εγειρε σιγα-σιγα κοντα στην ακροθαλασια. ενω το μοιρολόι της θαλασσας ταραζε μονο τη σιγη με τις πενθιμες του νοτες.

Η ματια του, ορθανοιχτη κι αινιγματικη, εμεινε, καρφωμενη προς το μερος μας, σα να εξωτερικευε ενα παραπονο του εσωτερικου του κοσμου, σα να μας ψιθυριζε ικετευτικα: που πηγαινετε; γιατι μ' αφηνετε; Σε λιγο παιρναμε παλι τη προσταγη να παραταχθουμε για την επιστροφη, ενω μεσ' απο τη σκεψη μας διαγραφοταν το μεγεθος της κτηνωδιας του Γερμανικου τερατος.

Φθασαμε στο στρατοπεδο της συγκεντρωσης, απ' όπου κατά τις 3 το πρωι, μας προσταξαν ν' αναχωρησουμε πεζη και κατά το μεσημερι φθασαμε στον Ισθμο της Κορινθου. Μας βαλανε υστερα στα τραινα, χωρις να ξαιρουμε που πηγαινουμε. Περασε μια μερα πορειας, και μπροστα μας ξεπροβαλλει η Αθηνα, τους δρομους της οποιας ειχαμε καποτε διαβει ελευθεροι κι ειχαμε πλεξει τοσα όνειρα γλυκα. Παληες θυμησες κι αναμνησεις περασανε απο τη σκεψη μας, σαν αντικρυζαμε τους γνωριμους τοπους, που πρι λιγο καιρο τους δροσιζε τ' αναλαφρο και λευτερο αερακι, και που τωρα τους μολυνε η μποτα του καταχτητη.

Μας κατεβασανε στην Ελληνικη πρωτευουσα και μας δωσανε φαγητο για τεσσερις μερες. Το βραδυ ξεκινουμε και παλι μεσ' τα κλειστα τραινα, χωρις τροφη και νερο, γιατι απο την ιδια ωρα κατασπαραξαμε τη τροφη των τεσσαρων ημερων που μας ειχαν δωσει κατά το μεσημερι. Υστερα απο δυο μερες πορειας, φθασαμε στο Χανι της Γραβιας. 4 η ωρα το πρωι. Κατεβηκαμε απο τα τραινα, μας δωσανε νερο, και αφου παραταχθηκαμε τρεις-τρεις, ξεκινουμε πεζη και φθανουμε, υστερα απο περιπετεια (οι Γερμανοι χασανε το δρομο), στη Λαμια.

Ενας Ινδος, που απο τη πολυ κουραση επεσε αναισθητος στη γη, πυροβοληθηκε κι εσβυσε απ' τη ζωη, γιατι δε μπορεσε ν' ανασηκωσει το κουρασμενο κορμι του και να συνεχισει τη μαρτυρικη πορεια στο πρωτο προσταγμα των Γερμανων.

Digitized by 10uk1s

Στη Λαμια, βρηκαμε αρκετο νερο και σβυσαμε τη διψα μας, περνοντας και λιγο αποθεμα μαζι μας. Στη διαδρομη μας πολλοι Ελληνες πολιτες μας δινανε ψωμι, με το φοβο να μη τους αντιληφθουνε οι Γερμανοι και να χασουν τη ζωη τους. Στο χωριο Αγια Αικατερίνη, τα κοριτσια του Ερυθρου Σταυρου μαζευτηκανε και μας πετουσαν τσιγαρα, τροφιμα και αλλα ειδη. Οι Γερμανοι, πυροβολουσαν αλυπητα, χωρις όμως να εκφοβησουν τα γενναια κοριτσια, που συνεχισαν το υψηλο έργο τους, αψηφωντας το θανατο.

ΜΜιιαα υυππόόννοομμοοςς ττωωνν ααπποοχχωωρρηηττηηρρίίωωνν ,, σσαα μμέέσσοο δδιιααφφυυγγήήςς ττωωνν ααιιχχμμααλλώώττωωνν ..

Φευγει το τραινο και φθανουμε στη Θεσσαλονικη. Μας παραταξανε τρεις-τρεις και μας περασαν απο τους δρομους της πολης για λογους επιδειξεως. Μας ωδηγησαν, στο μεταξυ, σε ένα στρατοπεδο στη Θεσσαλονικη, όπου κοιμηθηκαμε. Πρωι πρωι, μας καλεσανε και μας εξετασαν για περιστροφα, χαρτες, μαχαιρια και κατοπιν μας μεταφερανε σε αλλο «καμπο», σε περιοχη της ιδιας πολης.

Για να αντιληφτει κανενας το μεγεθος της πεινας και της αθλιοτητας που μας μαστιζε, είναι αρκετο ν' αναφερουμε το ακολουθο χαρακτηριστικο περιστατικο που συνεβηκε στο «καμπο» τουτο της Θεσσαλονικης: Οι Γερμανοι χρησιμοποιουσαν κρεας των ιππων προς κατασκευην σουπας για τους αιχμαλωτους. Οταν εβραζε και ψηνοταν το κρεας, καθαριζανε το ψαχνο, τα δε κοκκαλα τα πετουσαν σε μια παρακειμενη κοπρια. Εμεις, σαν σκυλια που κυνηγουν τετοιες σπανιες κι ωραιες περιπτωσεις, πεφταμε με τα μουτρα πανω τους. Δεν μας φτανανε για να παρουμε απο ενα, κι έτσι ο αγωνας για το ριζικο καθαρισμα ενος κοκκαλου, καταντουσε μαζικος.

Καθημερινα, πολλοι Κυπριοι αιχμαλωτοι βρισκανε τροπο να δραπετευουν απο το στρατοπεδο τουτο, εις το οποιον υπηρχε μια υπονομος των αποχωρητηριων που διευθυνοταν εις αποσταση 200 περιπου μετρων και τελειωνε εις ενα ποταμον. Απο την τρυπαν αυτην, την οποιαν οι Γερμανοι δεν φαντασθηκανε ως καταλληλο δρομο διαφυγης, εξ αιτιας της δυσοσμιας που την χαρακτηριζε, μπορεσανε να δραπετευσουν πολλοι αιχμαλωτοι. Ητανε, πραγματικα, μια μαρτυρικη πορεια, ενας δρομος απο χτικιο, μα ο σκοπος, ο σκοπος της λευτεριας, αγιαζε τα μεσα. Αλλοι, παραμονευανε το σκοπο, κι όταν βρισκανε την καταλληλη στιγμη, κοβανε τα συρματοπλεγματα και χανοντουσαν μεσ' το σκοταδι της νυχτας.

Η κατασταση όμως αυτη, μονο για λιγες μερες κρατησε, για το λογο ότι οι Γερμανοι μας πηρανε χαπαρι και λαβανε πολυ αυστηρα μετρα για ν' αντιμετωπισουν το προβλημα της δραπετευσης. Θυμαμαι πολυ καλα το βραδυ κεινο, που ειχα δοκιμασει να περασω και γω απο την τρυπαν της υπονομου. Μολις προφθασα να πατησω το ποδι μου μεσα, κι οι Γερμανοι μυριστηκανε τον ανελπιστο δρομο της διαφυγης μας. Με όπλα και μυδραλλιοβολα πηρανε θεση στα δυο στοματα της υπονομου κι αρχισαν να βαλλουν εναντια σ' όσους δεν ειχαν προκαμει να βγουν απο την τρυπα του θανατου. Είχαν δοκιμασει τον πιο σκληρο θανατο. Ειδα με τα ματια μου τους Γερμανους να λογχιζουνε καποιο Κυπριο αιχμαλωτο, που ητανε παντρεμενος στην Κυπρο, με παιδια. Λαχανιασμενος, ετρεξα μ' όλη μου την δυναμη απο το φρικιαστικο τουτο μερος, χωρις να ξερω που οδηγουμαι απο το ενστιγκτο της αυτοσυντηρησης. Οπωσδηποτε ημουν αιχμαλωτος, και τα συρματοπλεγματα αποτελουσανε το τραχυ κι αδυσωπητο πλαισιο της κολασμενης κεινης περιοχης, προς όλες τις διευθυνσεις της οποιας ξεχυθηκαμε, όσοι προφθασαμε, για να σωθουμε. Μια ανοιχτη πορτα που προβαλε ξαφνικα μπροστα μου, φαινοτανε τοσο ελκυστικη, που μ' εκανε ν' αναπνευσω. Με ευχαριστηση δεχτηκε να ρουφησει τον εαυτο μου, για να με φερει, σε λιγο, στα σπλαγχνα της, αναμεσα στη συντροφια των Αγγλων αιχμαλωτων. Περασα μια νυχτα εφιαλτικη.

Digitized by 10uk1s

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΒΒ ΠΠρροοςς ττηηνν χχώώρραα ττωωνν ΝΝααζζίί..

Η παραμονη μας στο «καμπο» αυτο της Θεσσαλονικης κρατησε για ένα περιπου μηνα και το βραδυ της 23ης Ιουλιου του 41 μας εκαναν την ανακοινωση ότι θ' αναχωρουσαμε για καπου αλλου. Μας ειχαν δωσει για τον καθενα 7-8 γαλεττες, 3/4 ψωμι και 2 κουτια ειδους πόλιπιβ, για 7 μερες. Η τρομερη όμως πεινα που ειχαμε, ειχε σπρωξει τους περισσοτερους απο μας να φανε απο την ιδια ωρα τη λιγοστη τροφη. Την επομενη μερα φτασαμε στη Σερβια. Κατα την διαρκεια της διαδρομης, πολλοι Κυπριοι αιχμαλωτοι ειχαν τρυπησει το πατωμα ενος βαγονιου με τα μαχαιρια, που τοσον επιμελως ειχαμε κρυψει, και φευγανε κατω απο τους τροχους, ενω αλλοι πετιωντουσαν απο τα παραθυρα, αφου καταστρεφανε όλα τα προφυλακτικα μετρα που περνανε οι Γερμανοι. Στο Βελιγραδι μας ζητησαν εξηγησεις για την δραπετευση. Τους απαντουσαμε με απλοτητα: Δεν ξερουμε τι συνεβη.

Οι ιθυνοντες του Ερυθρου Σταυρου της Γιουγκοσλαβιας μας δωσανε απο δυο γαλεττες και μας εκαναν τσαι. Μας δωσανε και τσιγαρα. Ολοι, ασφαλως, θα πεθαιναμε, αν δεν μας παρειχοντο οι εστω και λιγες αυτες βοηθειες.

Φθασαμε αργοτερα στη Βιεννη της Αυστριας, που μερικοι απο μας πηρανε 1-2 κουταλιες σουπα, περασαμε απο τη Πραγα της Τσεχοσλοβακιας και μπηκαμε στη χωρα των Ναζι, για να καταληξουμε σε Γερμανικο στρατοπεδο συγκεντρωσης, στο Μίλπερ. Ηταν η 30η του Ιουλιου. Εφτα μερες κρατησε η πορεια αυτη, κι όλοι ειχαμε περιελθει σε μια τραγικη και αθλια κατασταση.

Με μεγαλη δυσκολια στεκομαστε στα ποδια μας απο τη κουραση, τη πεινα και την αδυναμια, που μας καταντησαν να περιελθουμε στα συμπτωματα της βρεφικης ηλικιας. Ανθρωπινα ρακη, που στο προσωπο μας δεν φαινοντουσαν σημαδια ζωης, αψυχες μηχανες, σκιες του παρελθοντος, οδηγηθηκαμε, θελοντας και μη, πισω απ' τα συρματα. Ανοιξανε μια παραγκα, μεσα στην οποια κλεισανε όλους εμας τους Κυπριους, 1200 τον αριθμο. Μια ολακερη ανθρωπομαζα σ' ενα πολυ δυσαναλογο μερος. Ουτε τροφη, ουτε νερο. Μας συντροφιαζε ο πονος και μας υποβλεπε ο θανατος. Κορμια σκελετωμενα, στριμωγμενα το ενα απανω στ' αλλο, συμπληρωνανε την απαισια κι ανατριχιαστικη εικονα των ζωντανων νεκρων, πουμοιαζε με νεκροταφειο, τη βαθεια σιωπη του οποιου αναταραζε καπου καπου το γογγυτο των κολασμενων ανθρωπινων υπαρξεων.

Ποτε στη ζωη μου δεν ενοιωσα μ' όλες του τις λεπτομερειες τον πονο και τη φρικη, και ποτες μου δεν ειχα δοκιμασει το αισθημα της απογοητευσης. Τα γονατα μου τρεμουνε κι η καρδια μου χτυπα χωρις ρυθμο, σαν αναλογιστω τις μαυρες κεινες στιγμες, αναμεσα στις οποιες το φασμα του θανατου μας κυκλωνε ασφυκτικα, προσπαθωντας ν' ανοίξει τον απεραντο δρομο του παντοτεινου σκοταδιου. Ενα μοιρολοι, πουμοιαζε με υπερτατη επικληση, γεμιζε την ατμοσφαιρα κεινης της τρωγλης. Ποσο λαχταρουσαμε το χαδεμα του ήλιου, το μυρωμενο αγερα του νησιου μας, τη στοργικη συντροφια των δικων μας, όλα αυτα, που τωρα μας φαινοντουσαν σα μακρυνο παραμυθι. Ολοι μας πουχαμε νομισει τον πολεμο σα μια περιπετεια ρωμαντικη, γνωριζαμε τωρα τις τρομερες του συνεπειες, τη δυστυχια και τη φρικη που μπορει να επιφερει.

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΓΓ ««ΕΕππίίσσηημμοοιι»» ααιιχχμμάάλλωωττοοιι..

31 του Ιουλιου, 1941. 5.30 η ωρα, το πρωι. Οι πορτες της κολασεως τριζουνε. Οχι γιατι ακουσανε το γογγυτο μας. Τις ειχαν ανοιξει οι Γερμανοι. Τους βλεπουμε έστω και θαμπα. Ειναι τοσο σκληροι, όσο κι οι πορτες της φυλακης μας. Αρχιζουν τα μουγκρητα. Λες και προκειται να δαμασουν τα λιονταρια της Αφρικης. Η συμπεριφορα τους τοσο σκληρη, όσο σκληρη ειναι η συμπεριφορα ενος κακου αφεντη στα αλογα του. Μας βριζουνε. Μας ατιοκαλουν «βρωμισμενους χοιρους». Και με βιαιο

Digitized by 10uk1s

τροπο μας πετουν έξω. Μας παιρνουν σε μια κλεισμενη περιοχη κι αφου μας χωριζουν εκατον εκατον, μας καμνουν εξεταση και μας οδηγουν για απολυμανση. Μας δινουν όμως στο μεταξυ, δυο-δυο σικλες σουπα και μας λεγουν επιτακτικα; Καθε εικοσι να παιρνουν και δυο σικλες. Επισης καθε πεντε, απο μια περιπου οκα ψωμι. Η δουλεια της απολυμανσης ειχε τελειωσει. Μια η ωρα μετα τα μεσανυχτα και μας παιρνουν για υπνο, δινοντας μας απο μια κουβερτα.

Ευτυχως που η κολασμενη παραγκα δεν φιλοξενησε αποψε τ' αρωστημενα μας κορμια. Μας ετοιμασανε πολλες τετοιες, που παρ' όλο πουχανε σαν στολιδι τ' αχυρενια κρεβατια, μας φανηκαν πιοτερο σπλαγχνικες. Ξημερωνει, 8 η ωρα. Και παλι η καταμετρηση. Αυτη όμως τη φορα, ειχε και μια συνεπεια: Κρεμασανε στο λαιμο μας τα νουμερα της αιχμαλωσιας. Ειχαμε πια γινει «επισημοι αιχμαλωτοι». Καθε μεσημερι, το αιωνιο φαγητο. Κουλουμπρόσουπα. Το βραδυ λιγο ψωμι και λιγο σαλαμι. Περασανε 8 μερες, με τα ιδια γνωρισματα.

ΣΣκκλληηρρήή κκααιι πποολλύύωωρρηη δδοουυλλεε ιιάά -- ΕΕκκσσττρρααττεε ίίαα σσττ ιι ςς ππααττααττααρριιέέςς ..

8 Αυγουστου, 41. Η μαλαρια εχει καταντησει για μας μαστιγα. Μας ειδοποιουν πως θα μας μεταφερουνε σε αλλο «καμπο». Μπαινουμε στα τραινα και φθανουμε στο Μπρηξ. Μειναμε στο καμπο τουτο 3 μερες, ωσπου ένα πρωι μας χωριζουν σε ομαδες και μας κουβαλουν με τ' αυτοκινητα σε διαφορες περιοχες. Η ομαδα μεσα στην οποια περιλαμβανομουνα, αποτελειτο απο 192 αιχμαλωτους. Φθασαμε κατά το δειλινο στο μικρο χωριο Chima. Μια διαπεραστικη μυρωδια συνεπηρε την όσφρησή μας. Ο ψωμας του χωριου ξεφουρνιζε τα ψωμια. Ποσο λαχταρουσαμε ενα κομματι βραστο ψωμι, που απο τοσο καιρο δε γευτηκαμε. Να όμως, που οι Γερμανοι μας επιφυλασσουν «πιττούδκια». Μας βριζουν και μας κτυπουν, γιατι η φαντασια τους στριφογυριζει ακομα γυρω απο το μεγαλειο της Κρητικης αντιστασης. Ενα μερονυχτο μειναμε στο «καμπο» τουτο και στις 13.8.41 στις 5 το πρωι μας φευγουν απο το Chima και μας οδηγουν πεζη σε αλλη περιοχη, όπου μας προσταζουν να παρουμε στα χερια κουσπους και φτυαρια. Μας βαζουν να σκαφτουμε στη γη που γινοταν διασωληνωση του νερου. 12 ωρες την ημερα δουλεια. Το βραδυ επιστρεφαμε στο «καμπο», για να παρουμε την κουλουμπρόσουπα που καποτε-καποτε πλουτιζόταν και απο ακαθαριστες πατατες και καροττα. Η μυρωδια των ψωμιων, οπωσδηποτε, αποτελουσε το τακτικο μας «επιδορπιο». Στο μεταξυ ειχαν ωριμασει τα σπαρτα. Σιταρι, κριθαρι, τριφυλλι, σιφουναρι. Πολλες φορες δοκιμασανε τις λαιμαργες ορεξεις μας. Μα και οι πατατες οι ωμες με τη λασπη, κατι ειδος παντζαριων, πουχανε σα συνεπεια τη διαρροια, ό,τι, τελος παντων, γεννα η γη, δεν διαφευγανε απο τη προσοχη μας.

Μια ιλαροτραγικη σκηνη πούχε συμβει στο Chima, αποτελει την αντιπροσωpευτικωτερη εικονα της εξαθλιωσης των Κυπριων αιχμαλωτων: Μια ομαδα, απο καμια δεκαρια, κατεβηκαμε μια μερα στις παταταριες, οι οποιες υστερα απο τον αιφνιδιασμον που υπεστησαν, μας ειχαν παραχωρησει μια σίκλα πατατες. Αναψαμε φωτια, κι αφου πηραμε νερο απο καποιο παρακειμενο ποταμο, τις βαλαμε να βρασουν. Ολοι καρτερουσαμε μ' αγωνια το τελος αυτης της καταστασης, για ν' αρχισουμε φαγι. Καποιος όμως, που ακουε στ' ονομα Σιυλλουρκωτης, ειχε χασει την υπομονη του κι ενηργησε επιθεση. Οταν εμεις οι αλλοι τουπαμε με μια φωνη να περιμενει μεχρις ότου ψηθουν, ο Σιυλλουρκωτης μας αποστομωσε με αυτα τα λογια : «Άτε ρε, εν τζιαι κοκκαλιουνται! Εν καλες». Η ανυπομονησια του Σιυλλουρκωτη, πουχε σαν ελατηριο την πεινα, μας ειχε καμει να καταβροχθισουμε και παλι ασπλαγχνα τις ωμες πατατες.

Κι όλα αυτα, αποτελουσαν μιαν επικινδυνη ακροβασια, γιατι οι Γερμανοι αν μας τσακωναν, θα μας τιμωρουσαν, ποιος ξερει, και με θανατο ακομα.

Δεν ειναι λιγες οι περιπτωσεις, κατά τις οποιες οι Γερμανοι συνελαμβαναν αιχμαλωτους, πουχαν την τολμη να επισκεφθουν κρυφα το τριφυλλι και το σιφουναρι για να ικανοποιησουν την πεινα τους. Τους υποβαλλανε εις ανηκουστα μαρτυρια, τους κτυπουσανε μεχρις αναισθησιας, θυμαμαι καποιο

Digitized by 10uk1s

γερο, που αφου τον κουπανίσανε καλα, τον βαλανε σε μια κομμενη με συρματα περιοχη, ενω το ψύχος βρισκοταν 35 βαθμους κατω απο το μηδεν.

ΟΟιι ππρρώώττεεςς ααπποοσσττοολλέέςς ττρροοφφίίμμωωνν ααππόό ττοονν ΒΒρρεεττααννιικκόό ΕΕρρυυθθρρόό ΣΣττααυυρρόό ..

Η κατασταση αυτη κρατησε ίσαμε 3 περιπου μηνες. Σκληρη δουλεια, κουλουμπροσουπα, ξυλαρίδι, κι η μυρωδια των βραστων ψωμιων. Τον Νοέμβρη, είχαν φτάσει οι πρώτες αποστολές τροφίμων από το Βρετανικό Ερυθρό Σταυρό. Δεν θα ξεχάσω ποτές μου τις προϋποθέσεις κάτω απο τις οποιες παιρναμε τα τροφιμα αυτα. Ο υπευθυνος Γερμανος στεκοταν εξω απο την παραγκαν των τροφιμων, επαιζε το σφυρι, ενω εμεις, τρεις-τρεις, θαπρεπε αμεσως να τρεξουμε προς το μερος του, Οταν φθαναμε, μας διετασσε να στραφουμε, γιατι δεν του αρεσε δήθεν ο τροπος της παραταξεως. Κι όταν φθαναμε πισω, ξανασφυρουσε, μεχρις οτου η τραγωδια αυτη συνεχιστει για 6 ή 7 φορες, αναμεσα απο το σαρκαστικο γελιο του. Κι αυτο συνεβαινε καθε φορα που παιρναμε δεματα απο τον Βρετανικό Ερυθρο Σταυρο. Το μετρο τουτο αποτελουσε ένα ειδος ψυχαγωγιας, απο τα πολλα που χαρακτηριζαν τους ανθρωπους εκεινους, πουχαν φιλοδοξησει να γινουν κυριαρχοι του Συμπαντος. Αγερωχοι κι αλαζονικοι, διασκεδαζανε με την καταντια μας. Ποσο βαρεια ειναι τα σιδερα της φυλακης μας. Ποσο απηυδησμενοι ειμαστε κατω απο το Γερμανικο κνούτο, και ποσο απαισιοδοξοι για το μελλο, για τη ζωη. Η Γερμανικη σκλαβια ολοενα και ξαπλωνεται απανω στη γη. Νεοι σκλαβοι, εκατομμυρια σαν κι εμας, περιερχουνται κατω απο τη Γερμανικη δεσποτεια. Παντου ο Γερμανικος στρατος προχωρουσε ραγδαια, δρασκελιζε ξενα συνορα, κατελαμβανε ξενους λαους. Μας βροντοφωναζαν με αλαζονικο ύφος τις νικες και τις καταχτησεις τους, ενω αναμεσα στη σκληρη τους μορφη ζωγραφιζοταν το μισος, που ο Σατραπης του Βερολινου τους είχε εμφυσησει και καλλιεργησει μεσα στο διαστημα της διακυβερνησης του. Η κακια, η μεγαλομανια, ο εξανδραποδισμος, οι δολοφονιες και τα κακουργηματα, αποτελουσαν τα χαραχτηριστικα γνωρισματα των ανθρωπων αυτων, που ξερανε μονο να λεγουν το «χάιλ Χιτλερ» και να εχτελούν τυφλα όλες τις συνταγες της φασιστικης καταρας.

Παρ' όλες όμως τις επιτυχιες των Γερμανων, ξεραμε πολυ καλα πως η τελικη νικη δεν μπορουσε να τους στεφανωσει. Ητανε η παραταξη του σκοτους, και μονο το σκοταδι θ' αποτελουσε το τελευταιο τους προορισμο. Ο,τι κι αν εκαμναν, μονο προσκαιρα κι εφημερα ησαν, και σα τετοια, μπορουσαν να γκρεμιστουν καποια μερα, σα χαρτινοι πυργοι, απ' το πρωτο κτυπημα του κοσμου της Δημοκρατιας, που το νοημα της λευτεριας ειχε συσπειρωσει και σφυρηλατησει τους δεσμους του, κι ειχε γιγαντωσει τη θεληση του ν' αγωνιστει για το ξεσκλαβωμα όλων των μαρτυρικων λαων που στεναζαν κατω απο το φασιστικο φραγκελιο.

Δεκεβρης. Ακομα στο Chima. Το χιονι πεφτοντας, προσδιδει στη γη μια κατασπρη όψη. Το κρυο, τσουχτερο, φτανει ως το κοκκαλο. Τα υγρα μετατραπηκαν σε στερεά. Μονο τ' αχυρενια κρεβατια μας αποτελουσαν τα στερεοτυπα συμβολα της κολασμενης μας ζωης. Η γη εξ αιτιας των παγετωνων δεν υποχωρει απ' της αξινης τα κτυπηματα.

Ηλθαν τα Χριστουγεννα. Οι καμπανες, χαρμοσυνα θα διαλαλησουν το μεγαλο γεγονος σ όλη τη γη για να τονισουν, ακομα μια φορα, την αγαπη, τη καλωσυνη και την αληθεια. Ποσο αντιθετη ειναι η πραγματικοτητα απο τη μεγαλη εννοια που συμβολιζει η Χριστουγενιατικη μερα. Ο χρονος κυλα και σβυνει μεσα στα χάη του αναρχου αιωνα, αφηνοντας πισω του τις ιδιες καταστασεις και τα ιδια προσωπα.

Γενναρης, 1942. Ηλθεν ο καινουργιος χρονος και μας βρισκει παλι αιχμαλωτους στα χερια των Γερμανων. Η πεινα δεν αποτελει πια τον κακο μας συμβουλο. Ο Βρεττανικος Ερυθρος Σταυρος μας αποστελλει καθε βδομαδα πολλα τροφιμα, σα, λογου χαρη, κονσερβες, μπέικο, πόλιπιβ, γαλα κλπ. Η ζωη μας, όμως, απο ανθρωπιστικης αποψεως, εξακολουθει αμεταβλητη. Σκληρη και υποχρεωτικη δουλεια 10-12 ωρες την ημερα, κατω απο την αυστηρα Γερμανικη επιβλεψη. Το χιονι εξακολουθει

Digitized by 10uk1s

να πεφτει στη γη και το κρυο νάναι ανυποφορο.

Ο Γερμανικος βουρδουλας εξακολουθει να προσθετει νεες επιτυχιες στο ενεργητικο του. Καθε Κυριακη, προ παντος, ειχε τη τιμητικη του: Στις 10 το πρωι ηταν η τακτικη παραταξη. Οι Γερμανοι εξεταζαν κατά ποσον ειναι καθαρα τα ρουχα μας. Σαν βλεπανε εστω και ασημαντα σημαδια λασπης απανω μας, τοτε ο βουρδουλας εμπαινε σ' ενεργεια, κι ηταν πολυ δυσκολο να χασει την επαφη του με τα κουρασμενα μας κορμια. Ητανε, όπως γραφουμε, χειμωνας, κι ηταν φυσικη συνεπεια η λασπη στη γη. Και, μια και υποχρεωτικα δουλευαμε, δεν μπορουσε παρα να παρουμε κι ενα οσονδηποτε σημαδι λασπης στα φορεματα μας.

Ο βαρυς όμως χειμωνας και το χιονι ειχε καταστησει εντελως αδυνατη την δουλεια, πραμα που συνετεινε, ωστε οι Γερμανοι ν' αποφασισουν την μετακινηση μας απο το Chima.

Και να: Καποιο πρωιμ, ενα φορτηγο τραινο μας καρτερα. Μπαινουμε όλοι μεσα και κατά το δειλινο φθανουμε στο Μπρηξ. Ενας τοπος, που τον ειχαμε ξαναγνωρισει. Εκει βρηκαμε και αλλους Κυπριους που δουλευανε.

Στο στρατοπεδο αυτο περασαμε πολυ δυσκολες μερες. Καθε πρωι στις 4 η ωρα, ειμαστε αναγκασμενοι να ξυπνουμε και να περιμενουμε στην εξοδο του «καμπου» τους υπευθυνους, που θα μας οδηγουσαν στο τοπο της δουλειας. Η αναμονη αυτη κρατουσε ισαμε δυο ωρες, ενω το χιονι και το κρυο βρισκοντουσαν στο πιο οξυτερο σταδιο της εντασης τους.

Τεσσερις μερες, οπωσδηποτε, μειναμε στο Μπρηξ. στο διαστημα των οποιων ειχαν συγκεντρωθει όλοι οι Κυπριοι αιχμαλωτοι. Παιρναμε υστερα τη διαταγη να ξεκινησουμε πεζη για το σταθμο του τραινου, που απειχε 10 περιπου χιλιομετρα, για να φτασουμε υστερα απο λιγες ωρες στο Κομοτάου.

ΚΚααττααμμεερριισσμμόόςς δδοουυλλεε ιιάάςς σσεε εερργγοοσσττάάσσιιοο --ΟΟ λλααχχααννόόκκηηπποοςς κκιι οοιι .. .. .. σσοοκκοολλάάττεεςς

Ο «καμπος» βρισκοταν 5 περιπου χιλιομετρα μακρυα απο τον σταθμο και κατά συνεπεια διανυσαμε και παλι πεζη την αποσταση τουτη, αφου προηγουμενως, μας ξαναχωρισανε σε ομαδες, που η καθε μια διευθυνοταν σε ξεχωριστο στρατοπεδο. Η ομαδα μου αποτελειτο απο 80 αιχμαλωτους και το στρατοπεδο μας βρισκοταν στο χωριο Τζιέρνοβιτς, 5 χιλιομετρα απο το Κομοτάου. Αφου φθασαμε, μας ωδηγησαν σε καποιο σπιτι, που προηγουμενα χρησιμοποιωταν σα θεατρο, και μας διαταξανε να γεμισουμε τις σακουλες απο αχυρα που βρισκοντουσαν καταμεσις του σπιτιου, για να σχηματισουμε τα κρεβατια, κι ύστερα να σκουπισουμε και να καθαρισουμε το σπιτι. Η δουλεια αυτη κρατησε ως τα μεσανυχτα. Ξημερωνε Κυριακη. Οι Γερμανοι μας ωδηγησαν σ' ένα εργοστασιο παραγωγης τραινων στο Κομοτάου και αφου μας δωσανε φαγητο, μας δηλωσανε πως την επομενη θα παιρναμε δουλεια εκει. Επιστρεψαμε στο «καμπο» και στις 4 το πρωι μας ειχαν μαζεψει για τον τοπο της δουλειας. Άλλοι, κατελογισθηκαν ως μηχανικοι, αλλοι ως ξυλουργοι, αλλοι ως κτιστες, αλλοι ως εκφορτωτες κλπ. Δεν εφτανε, όμως, η σκληρη και πολυωρη δουλεια του εργοστασιου. Οταν γυριζαμε στο «καμπο», ειχαμε νεα και σοβαρα καθηκοντα. Ο υπευθυνος του στρατοπεδου ειχε δημιουργησει ένα μικρο λαχανοκηπο και μας υποχρεωνε καθε μερα να τον ποτιζουμε και να τον τροφοδοτουμε με λιπασμα που το κουβαλουσαμε με σικλες απο τα ... αποχωρητηρια. Πολλες φορες ο Γερμανος αυτος μας ελεγε πειραχτικα: «Εσεις οι Κυπριοι να κοπριζετετε, κι εγω να τρωγω. Τα κοπρια σας, περιεχουν ιδιαζουσες ουσιες για μια καλη παραγωγη». Ιδιαζουσες ουσιες, εννοουσε ο Γερμανος τις σιοκολατες που περναμε απο το Βρεττανικο Ερυθρο Σταυρο, ενα ειδος, που ειχε εκλειψει από την Γερμανια κατά τον πολεμο, και που η έλλειψή του ειχε γινει αισθητη στο Γερμανικο στρατο. Οι Γερμανοι υπευθυνοι του στρατοπεδου ειχαν δωσει μεγαλη σημασια γυρω απο τις σιοκολατες, για το λογο ότι οι αιχμαλωτοι τις χρησιμοποιουσαν σα μεσον ανταλλαγης μεταξυ

Digitized by 10uk1s

των πολιτων, για να παιρνουν ακομα λιγο ψωμι, μια και η παροχη του ειδους τουτου ητανε τοσο λιγοστη που δεν τους αρκουσε. Το περιστατικο, όμως αυτο της ανταλλαγης, ειχε δημιουργησει στους ιθυνοντας του στρατοπεδου την εντυπωση ότι μπορουσε να επιδρασει ψυχολογικα στο Γερμανικο λαο, ο οποιος πετουσε απο χαρα σαν αντικρυζε τις σοκολατες.

Ετσι, οι Γερμανοι, πηρανε τετοια μετρα, ωστε να μη μας παρεχουν το συνολο των δεματων του Ερυθρου Σταυρου, αλλ' ενα μικρο μερος των τροφιμων τουτων, το οποιον ειμαστε αναγκασμενοι να τρωγουμε απο το ιδιο βραδυ, που μας το δινανε. Μ' αυτο τον τροπον, οι Γερμανοι απεβλεπαν εις το να εμποδίζουν την εξοδο των σοκολατων απο το στρατοπεδο μας.

Καθημερινα επρεπε να γεννηθει καποιο επεισοδιο στο εργοστασιο με το προσχημα της μη ικανοποιητικης παραγωγης των αιχμαλωτων και με συνεπεια την τιμωρα και τα βασανιστηρια.

Η μονοτονη και αρυθμη αυτη ζωη των αιχμαλωτων συνεχιζοταν, χωρις ν' αναφαινεται στον οριζοντα η παραμικρη εστω λαμψη του λυτρωμου. Η μια σκοτεινη μερα διαδεχοταν την αλλη κι η μονη κρυφη χαρα που μας ειχε απομεινει ηταν οι επιστολες των δικων μας που τοσο λαχταρουσαμε για να μαθουμε τα νεα του τοπου μας και να πλασουμε στη σκεψη μας για μια στιγμη τα ωραια περασμενα. Ενα κυμα χαρας γιομιζε τα ματια μας, σα διαβαζαμε τα αγαπημενα τουτα γραμματα, που δινανε στη φαντασια μας τοσο πλατεια φτερα, ετσι που να πετα περ' απ' τα συρματα, να διαβαινει θαλασσες κι ωκεανους και να φτανει στα γνωριμα ακρογιαλια.

ΠΠωωςς μμααθθααίίννααμμεε τταα πποολλεεμμιικκάά ννέέαα ΤΤαα όόννεε ιιρραα ττωωνν ΝΝααζζίί ΟΟιι ππρρώώττεεςς ααπποοσσττοολλέέςς εε ιιδδώώνν ρροουυχχιισσμμοούύ ΛΛεεππττοομμέέρρεε ιι εεςς ααππ '' ττηηνν εεσσωωττεερριικκήή μμααςς ζζωωήή

Ηλθε η Ανοιξη. Ο βαρυς χειμωνας σιγοσβυσε κι ο ηλιος διαφεντευει στον ουρανο. Τετοια εποχη στην αγαπημενη μας πατριδα γυριζουν τα χελιδονια και ξαναχτιζουν τις γκρεμισμενες τους φωληες. Μονο που εμεις ζουμε ακομα ενα ειδος ζωης στους ξενους τοπους και στς υγρες φυλακες. Ποσο ματαιη μας φαινεται η ζωη. Περνουνε οι μερες κι οι μηνες, και κεινο που ακουουμε, εχει μοναχα σχεση με την Γερμανικη πολεμικη προοδο. Τον Ιουνιο ακουμε πως οι Γερμανοι προελαυνουν στο μετωπο της Λιβυης. Στις 30 του αυτου μηνος μαθαινουμε πως η Μαρσα Ματρουχ περιηλθε σε εχθρικά χερια. Οι Γερμανοι γινουνται ολοενα και πιο πειραχτικοι. Μας λεγουν πως ο στρατος τους ειναι αηττητος, πως θα καταλαβουν την Μ. Βρεττανια, την Ρωσσια και την Αμερικη και πως θα μεινουμε μονιμοι σκλαβοι της πατριδας τους. Φτανουνε στο Αλαμέιν και μαθαινουμε πως η προελαση τους αναχαιτισθηκε.

Τις ειδησεις αυτες τις παιρναμε, τις περισσοτερες φορες, απο το Νοσοκομειο, στο οποιον όσοι απο μας μεταφερουνταν για νοσηλειαν, εξαπατουσαν με χιλιους τροπους τους Γερμανους, και παιρνανε απο τα ραδιο τους συμμαχικους σταθμους, χωρις τουτο να γινεται αντιληπτον απο τους υπευθυνους του Νοσοκομειου, ή απο τους υπευθυνους του στρατοπεδου, που συνεβαινε, σ' ελαχιστες όμως περιπτωσεις, το ιδιο πραμα.

Μεσα σ' αυτη την περιοδο παιρναμε απο το Βρεττανικο Ερυθρο Σταυρο τις πρωτες αποστολες ρουχων και υποδηματων, που ητανε τοσο χρησιμες για μας, μια και πλησιαζε παλι ο χειμωνας. Δεν θαχαμε πια ν' αντιμετωπισουμε το κρυο και το χιονι με τα παληα κουρελια, που τοσο αστοργα περιεβαλλαν την αθλια μας ζωη, ουτε τα παληόρουχα που σκεπαζανε τα παγωμενα μας ποδια. Με τα καινουργια μαλλινα ρουχα και τα παπουτσια του Ερυθρου Σταυρου, θ' αντιμετωπιζαμε με μεγαλυτερες πιθανοτητες ζωης το νεο χειμωνα.

Είναι Νιοβρης και τα χιονια ασπριζουν παλι τα δεντρα και τη γη. Οι νυχτες, τοσο μεγαλες, μα για μας

Digitized by 10uk1s

πολυ μικρες. Στις 4 το πρωι θάπρεπε ναμαστε στο ποδι για τη δουλεια. Ωστοσο, κατι ανεξαρτητο απο τα βασανα μας σαν αιχμαλωτων, βρεθόταν να καμουμε. Αλλος σε μια γωνια να γραφει γραμμα στους δικους του, αλλος να παιζει βιολι, αλλος να σιγοτραγουδα καποιο Ανατολιτικο λυπητερο σκοπο, κι αλλοι να κουνουνε το τρελλο ... ζαρακι. Αυτα όλα αποτελουσαν το ξεχωριστο προσωπικο μας ζητημα, γυρω απο το οποιο δεν παιρνανε καμια θεση οι Γερμανοι. Λιγο πιο περα απο μας, οι σιδερενιες πορτες ορθωνουνται επιβλητικα, σαν ακοιμητοι φυλακες, λες και κρυφακουουν τα όνειρα και τους καημους μας.

Ηλθαν και παλι τα Χριστουγεννα, Συμπληρωνουνται τρια πολεμικα χρονια που λειπουμε απο το τοπο μας. Τιποτε το εξαιρετικο δεν διακρινουμε κατά τη μερα αυτη. Κεινο που καταλαβαινουμε, ειναι η προσθηκη μιας ακομα μερας αναμεσα στις αλυσιδες της σκλαβωμενης μας ζωης. Μονο η φαντασια μας, γοργοφτερη, αναζηταει τα παληα.

Απ' τα θαμπα τζαμια των παραθυρων μολις διακρινουμε τους κατοικους του χωριου που πηγαινοερχουνται βιαστικα με το καλαθι στα χερια. Εφτανε η πρωτοχρονια κι ολοι τους φροντιζανε να παρουν κατι στο σπιτι.

ΠΠρρωωττοοχχρροοννιιάά ππίίσσωω ααππ '' τταα σσύύρρμμαατταα .. ΜΜιιαα εευυχχάάρριισσττηη ππρρωωττοοββοουυλλίίαα ..

31 Δεκεμβριου. Ψυχορραγει αποψε το 1942. Οι τεσσερις γυμνοι τοιχοι της παραγκας αποτελουνε το μοναδικο μας στολιδι. Κι όμως, τα σκυφτα μας κορμια σα να μη λυγιζουν αυτη τη νυχτα. Αναμεσα στο επιθανατιο παραλυρημα του χρονου, η ψυχη μας σα να νοιωθει την αιγλη μιας νεας ζωης, κι η σκεψη μας, πλατοφτερουγη, σα ν' αγκαλιαζει καθε γωνια της γης. Δε τρεμουνε τα γόνα μας κι ο υπνος δε μας συνεπαιρνει αποψε. Στο χλωμο μας προσωπο φαινεται καποιο σημαδι χαρας κι αγωνιας. Η εκδηλωση της δεν αργησε να φανερωθει:

Καποιος Αυστραλεζος, πούταν ο μοναδικος ξενος αναμεσα μας, εχει τη πρωτοβουλια. Παιρνει ενα κομματι χαρτι, πανω στο οποιο χαραζει με μεγαλα γραμματα το νεο χρονο 1943. Ητανε μια καλη αρχη πούχε δημιουργησει και μια αυθορμητη δραστηριοτητα:

Πηραμε χαρτια διαφορων χρωματισμων απο τα πακεττα του Ερυθρου Σταυρου κι ύστερα απο μια αναλογη συναρμολογηση, τα κρεμασαμε στο μεσο της παραγκας, η οποια ειχε κι όλας παρει μιαν οψη γιορτασιμη. Ανοιξαμε απο μια μπουκαλα μπυρα, που τις ειχαμε αγορασει απο το εργοστασιο, και καρτερουσαμε τα μεσανυχτα για να χαιρετησουμε το καινουργιο χρονο. Τσουγκρισαμε τις μπουκαλες με μια και μονη ευχη: «Ο νεος χρονος ν' αποβει ο λυτρωτης μας». Εξω, το χιονι εξακολουθουσε να πεφτει, και το χωριο να λυκνιζεται στη πλαγια του βουνου.

Βρισκομαστε στο 1943. Τα βουνα και τα δεντρα ειναι ακομα ντυμενα με την ασπρη τους φορεσια. Η ζωη κυλα, όπως παντα, βαρεια και μονοτονη. Απ' τον καμπο στο εργοστασιο κι απ' το εργοστασιο στο καμπο.

ΤΤοο κκοολλαασσμμέέννοο εερργγοοσσττάάσσιιοο .. ΗΗ σσττρρααττ ιιάά ττωωνν σσκκλλάάββωωνν .. ΑΑππάάννθθρρωωππαα μμέέσσαα ,, ττ ιιμμωωρρίίεεςς ,, ααππααγγχχοοννιισσμμοοίί ..

Η περιοχη του εργοστασιου μοιαζει με σωστη μυρμηγκια. Γεροι, νεοι, γυναικες και παιδια κινουνται σα μηχανικα εξαρτηματα, δεξια ζεβρα, ανάλογα με τ' αδυσωπητο των Γερμανων προσταγμα, κατω απο την εξαντλητικη δουλεια. Γαλλοι, Πολωνοι, Ρωσσοι, αιχμαλωτοι και πολιτες που τους ειχαν στρατολογισει για δουλεια απο τα κατεχομενα εδαφη, Κυπριοι, αποτελουν την απεραντη στρατια των σκλαβων, των ταπεινων και καταφρονεμενων, των αποκληρων της ζωης, που προσφερανε αναγκαστικα τον ιδρωτα τους για οφελος του αιμοποτη καταχτητη.

Digitized by 10uk1s

Είδα με τα ματια μου γυναικες απο τη κατεχομενη Ρωσσια, με τα προσωπα ζαρωμενα απ' τα γηρατια, που τη ψυχη τους λες και την κρατουσαν στη φουχτα τους, να υποβαλλουνται σε σκληρη δουλεια και να τιμωρουνται με τη στερηση της μοναδικης σουπας, γιατι δε μπορουσαν ν' αποδωσουν σημαντικην παραγωγη. Το σαρακι της φυματιωσης ειχεν εισδυσει στα στηθεια πολλων απο τους σκλαβους αυτους.

Βρισκομουνα αρρωστος στο Νοσοκομειο κατά τη περιοδον αυτη, κι είχα την ευκαιρια να γνωρισω απο κοντα την αθλια βιωτικη κατασταση των Ρωσσων αιχμαλωτων, οι οποιοι εξ αιτιας της μεγαλης πεινας, πούχε σα συνεπεια την αρωστεια, καταφευγανε στο γιατρο. Κορμια, που μονο το δέρμα και το κοκκαλο τους ειχε απομεινει, σωστοι σκελετοι, δε μπορουσαν να δοκιμασουν τη στοργικη μεριμνα, παρα τη τελευταια σκληρη λεξη του Γερμανου υπευθυνου του Νοσοκομειου, που εξηγοταν: δουλεια.

Η ζωη, καταντησεν ένα ακανθωδες προβλημα για τους Ρωσους αιχμαλωτους, γιατι εχτος του ότι βρισκόντουσαν εξω απο τες προνοιες του Ερυθρου Σταυρού, εμισουντο επίσης απο τους Γερμανους, επειδη κατηγοντο απο την χωραν του Κομμουνισμου, εναντια στην οποιαν ειχε ριφθει ο μεγαλητερος ογκος της πολεμικης μηχανης της Γερμανιας. Οι Ρωσσοι αιχμαλωτοι υποβαλλοντο στις πιο αγριες φρικαλεοτητες με το παραμικρο, κι εκρεμαζοντο απο τους δημιους.

18 του Γενναρη. Για πρωτη φορα φαινουνται στον οριζοντα οι πρωτες ελπιδοφορες αναλαμπες. Δίδεται το συνθημα του συναγερμου ενω τα Συμμαχικα αεροπλανα πετουνε πανω απο το Κουμοτάου και ριχνουνε φυλλαδια. Το περιστατικο τουτο το δεχτηκαμε με χαρα σαν καποιο καθυστερημενο πρωτοχρονιατικο Συμμαχικο δωρο. Στις 23.1.43 μαθαιναμε την Γερμανικη υποχωρηση στο μετωπο της Λιβυης και την πτωση της Τριπολιτιδος. Και στις 30 3.43 γνωριζαμε πως οι Συμμαχοι ειχαν καταλαβει το ημισυ της Τυνιδος, υστερα απο την επιτυχη αποβιβαση τους στην Βορεο Γαλλικη Αφρικη. Οι πολεμικοι αυτοι σταθμοι, είχαν δημιουργησει την απαρχην των προυποθεσεων εκεινων, κατω απο τις οποιες πιστευαμε ότι η αλλαγη κι η επιτυχια αρχισε να υποφωσκει στον συμμαχικον πολεμικον οριζοντα.

Παρ' όλο τουτο, ομως, η ψυχολογια και το ηθικον επιπεδον των Γερμανων βρισκοντουσαν ακομα στο κατακορυφο τους και οι δολοφονικες τους μεθοδες εξακολουθουσαν με τον ιδιο ρυθμο.

Ετσι, στις 31.3.43, τρεις Αγγλοι αιχμαλωτοι πεσανε θυματα απο τις φονικες Γερμανικες σφαιρες, κατω απο τις ακολουθες συνθηκες: Ο υπευθυνος του στρατοπεδου Γερμανος, είχε διαταξει τους τρεις Αγγλους αιχμαλωτους ν' αναλαβουν δουλεια, η οποια σχετιζοταν με την πολεμικην προσπαθειαν της Γερμανιας. Οι Αγγλοι όμως, παρα τις απειλες του Γερμανου, είχαν αρνηθει ν' αναλαβουν ένα τετοιας φυσεως έργον, η προωθηση του οποιου θα συνετεινε κατά ένα μερος στην καταστροφη των συμμαχικων δυναμεων. Η ηθικη υποσταση και το ανυπερβλητο μεγαλειο του συμμαχικου αγωνα, τους είχε οπλισει με την απεραντοσυνη της ψυχης, ετσι, που και το θανατο να προκαλουν, όταν ο συμμαχικος σκοπος το απαιτουσε. Δεν δειλιασανε μπροστα στις φοβερες του Γερμανου κι η καρδια τους δεν ειχε κτυπησει για τα επακολουθα που θαχε η αρνηση τους αυτη. Μια τηλεφωνικη κληση ειχε σαν αποτελεσμα τον ερχομο της δολοφονικης κουστωδιας και τρεις πυροβολισμοι σφραγισανε το εργο των βαρβαρων, αναμεσα σε μια νεκρικη σιγη.

Καποιος, επίσης, Κυπριος αιχμαλωτος ονοματι Σωτηρης, πυροβοληθηκε απο ένα Γερμανο στρατιωτη και υπεκυψε στο μοιραιο, γιατι δεν θελησε να τον χαιρετησει, τη στιγμη που ο Γερμανος αυτος περνουσε διπλα του. Αυτοι ησαν οι Γερμανοι. Αυθαιρετοι, επιπολαιοι, σκληροι, που στο υποσυνειδητο τους βασιλευε το μισος και το εγκλημα. Η μανια της ανωτεροτητας και της κυριαρχιας ειχε καταντησει γι' αυτους μια δευτερη ζωη, ετσι, που για κανενα λογο μπορουσαν ακομα να φανταστουν, ότι το φασμα της ηττας και του συντριμου αρχισε κι όλας να ξεπροβαλλει απανωθε τους. Οι τιμωριες, τα μαρτυρια, τα κακουργηματα, η ατελειωτη σειρα των βασανιστηριων

Digitized by 10uk1s

δεν ειχαν ακομη επιδεχθει καμμιαν ελαστικοτητα, παρ όλο που η συμμαχικη παραταξη, γιγαντιαια και πανισχυρη, ειχε καμει τα πρωτα θριαμβικα της βηματα στη πλατεια λεωφορο της νικης.

ΔΔρρααππεεττεεύύσσεε ιι ςς κκααιι μμέέττρραα ααννττ ιιμμεεττώώππιισσήήςς ττωωνν .. ΗΗ μμάάχχηη γγ ιιαα ττηηνν ΕΕυυρρώώππηη ..

Τα συμπτωματα της δραπετευσεως παρουσιαζουνταν ακομα, εστω και σποραδικα, αναμεσα στους αιχμαλωτους, οι οποιοι, απηυδυσμενοι απ' τα βαρεια τους δεσμα, δρασκελιζαν τ' αγκαθωτα συρματα με μοναδικο σκοπο και ποθο να φυγουν μακρυα απ' τη ματοβαμενη κολαση. Μια φυγη που γεννουσε χιλιους κινδυνους, μα που οι αιχμαλωτοι όμως την θεωρουσανε λυτρωτικη, οποιεσδηποτε και να ηταν οι επιπλοκες της.

Ετσι, οι Γερομανοι ειχαν τοιχοκολλησει προκηρυξεις εις το στρατοπεδο με τις οποιες εφιστουσαν την προσοχη των αιχμαλωτων και με τις οποιες τονιζανε ότι σε περιπτωση που στο εξης φαινοντουσαν αιχμαλωτοι κοντα στα συρματα, θα τουφεκιζοντουσαν επι τοπου. Οι Γερμανοι επίσης, μας ειχανε καλεσει όλους και πηρανε υπο σημειωση όλα μας τα χαρακτηριστικα.

Στις 18.8.43 μαθαιναμε την καταληψη της Σικελιας υπο των Συμμαχικων στρατευματων. Η μαχη για την Ευρωπη, την σκλαβωμενη και ματοκυλισμενη Ευρωπη, ειχε αρχισει, κι όλοι καρτερικα καρτερουσαμε ιην μυριοποθητη μερα της λευτεριας, κλεισμενοι στο σιδεροφραχτο πυργο της σιωπης μας. Τα Συμμαχικα στρατευματα πηδουνε απο επιτυχια σ' επιτυχια, η Ιταλια παραδιδεται ανευ όρων στις 9.9.43 και το δροσερο αερακι του λυτρωμου ζωντανευει τα χλωμα προσωπα των λαων και ξανανθιζει το χαμογελο στα στερεμενα τους χειλη. Κατω απο αυτες τις συνθηκες και προυποθεσεις, κυλησε και το 1943, με την αιμόβρεχτή του στολη, ενω η ανθρωπινη σφαγη και τα βασανα συνεχιζοντουσαν χωρις την παραμικρη αδρανεια στα διαφορα πεδια των μαχων. Χριστουγενιατικες νυχτες και Λαμπρες περνουσαν χωρις κανενα διακριτικο σημαδι, με την ιδια βουβη και αχαρη ζωη, με τα ιδια συναισθηματα, με τους ιδιους ποθους και λαχταρες.

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΔΔ

ΑΑίίσσθθηημμαα ααμμφφιιββοολλίίααςς.. ΤΤοο μμοοννααδδιικκόό σσύύννθθηημμαα ττωωνν ΓΓεερρμμααννώώνν.. ΥΥσσττεερριικκέέςς κκρρααυυγγέέςς κκααιι φφλληηννααφφήήμμαατταα..

ΚΚοομμμμοουυννιισσττιικκοοφφάάγγοοςς ΝΝααζζιικκήή ππρροοππααγγάάννδδαα.. ΗΗ ΑΑχχίίλλλλεειιοοςς ππττέέρρνναα ττωωνν ΓΓεερρμμααννώώνν..

Το 1944, ητανε πολυ σκληρο κι αδυσωπητο για τη Γερμανικη πολεμικη μηχανη. Σε όλα τα πολεμικα μετωπα ο Γερμανικος στρατος γνωριζε μονο ηττες και εξαφανισμο. Τα παληα χρονια των θριαμβων και των νικων ειχανε πια σβυσει οριστικα και το παληο όνειρο της παντοκρατοριας του Χιτλερ διαλυθηκε σα συγνεφο φθινοπωρινο. Ο Γερμανικος λαος αρχισε σιγα-σιγα να μη δινει πιστη στις υστερικες κραυγες των λιγοστων φανατικων προπαγανδιστων πουχαν απομεινει, καταβαλλοντας υπερτατη προσπαθεια εις το να πεισουν τον λαον περι του μυθου της αηττητης Γερμανιας και περι των νεων μυστικων όπλων που θα ετιθεντο σ ενεργεια την τελευταια στιγμη.

Οι Συμμαχικοι βομβαρδισμοι ειχαν γινει πιοτερο συχνοι κι εντονοι και πολλες ηδη βιομηχανικες πολεις της Γερμανιας ειχαν καταστραφει. Το μονο συνθημα των Γερμανων υπευθυνων, ηταν η δουλεια, κατω απο την οποια μας ειχαν υποχρεωσει να δουλευουμε χωρις διακοπη, χωρις αργια. Η Κυριακη ειχε καταργηθει σαν μη εργασιμη μερα κι οι υποσχεσεις στους αιχμαλωτους βρισκοντουσαν στην ημερησια διαταξη για ν' αναπτυξουν εντατικωτερη δουλεια. Θυμουμαι, που οι Γερμανοι υπευθυνοι ταζανε στους Ρωσσους αιχμαλωτους απο ενα τσιγαρο, αν δημιουργουσαν

Digitized by 10uk1s

αναμεσα τους μιαν αιμιλλα δουλειάς στην επιδιορθωση των σιδηροδρομικων γραμμων.

Οι Γερμανοι επίσης υπευθυνοι, αντικρυζοντας τη γερμανικη καταστροφη ειχαν αρχισει να προπαγανδιζουν αναμεσα στους αιχμαλωτους όπως καταταχθουν στο Γερμανικο στρατο. Ετσι, μια μερα, μας ειχαν συγκεντρωσει όλους σ' ένα ανοιχτο μερος, κι ενας Γερμανος αξιωματικος ειχε εκφωνησει μακροσυρτο λογο, πουμοιαζε μ' επικληση. Η πολιτικη σκοπιμοτητα της ομιλιας του σταματουσε σ' αυτο το σημειο: «Ειναι καιρος —μας ελεγε— να παρουμε όλοι τα όπλα εναντια στον μπολσεβικισμο, ο οποιος με τη ραγδαια του προελαση, απειλει να καταπνιξει το Δυτικο πολιτισμο. Σας διαβεβαιούμε —συνέχιζε— ότι η Μεγάλη Βρετανία θα καταστεί πολύ σύντομα συμμαχος μας για ν' αντιμετωπισουμε απο κοινου την απαισια κομμουνιστικη τυραννια».

Η παρουσια μας στην πιο πανω φασιστικη ιεροτελεστια ητανε υποχρεωτικη, χωρις ομως τα λογια τον Γερμανου αξιωματικου να βρουν την παραμικραν απηχηση αναμεσα μας. Εχτος όμως απο αυτο, οι Γερμανοι συνεχισαν την προπαγανδα τους και με αλλα μεσα. Ετσι, ένα καλο πρωι βρηκαμε πυκνοσκορπισμενα φυλλαδια στο στρατοπεδο μας, το περιεχομενο των οποιων μας παρωτρυνε να καταταχθουμε στις ταξεις του Γερμανικου στρατου δια να βοηθησουμε στη συντριβη του κομμουνισμου.

Το Ρωσσικο μετωπο, αποτελουσε την Αχιλλειο πτερνα των Γερμανων. Πολλες φορες ειδαμε Γερμανους στρατιωτες, που ενω την μιαν ημεραν αναχωρουσαν για το Ανατολικο μετωπο, την αλλην γυριζανε πισω, ειτε κουτσοι, ειτε στραβοι, ειτε με κομμενη μυτη και κομμενα αυτια απο το δριμυ Ρωσσικο κρυο, ή απο καμια «αδεσποτη».

Το ανοιγμα, επίσης του Δευτερου μετωπου πουχε γινει στο μεταξυ, επεφερε μια συγχυση στη Γερμανικη Αρχηγια απο στρατιωτικης αποψεως ενω απο την αλλη συνετεινε εις το να αναπτυχθουν οι αμφιβολιες του Γερμανικου λαου όσον αφορα την τυχη του. Πολλοι Γερμανοι στρατιωτες και πολιτες ειχαν αρχισει να σκεφτουνται ψυχραιμα και λογικα και πολλες φορες συζητουσαν μαζι μας γυρω απο την πολεμικη κατασταση. Καμια όμως, μαζικη εκδηλωση απογοητευσης απο μερους του Γερμανικου λαου δεν μπορουσε να γινει, για το λογο ότι φοβοντουσαν τα όργανα της Γκεσταπο που ηταν σκορπισμενα σ' όλους τους γερμανικους τομεις. Τοσο μεγαλη ηταν η τρομοκρατια της Γκεσταπο, που ο ενας Γερμανος δεν ειχεν εμπιστοσυνη στον αλλο, και σε καμια περιπτωση, όταν βρισκοντουσαν περισσοτεροι απο τον ενα Γερμανοι, τολμουσανε να εκφερουν τη γνωμη τους, ή να εκδηλωσουν τα αισθηματα τους γυρω απο την πολεμικη εξελιξη.

Η πεινα, επίσης, αρχισε να μαστιζει τον Γερμανικο λαο. Καθε ατομο, εδικαιουτο να παρει δυο κιλα ψωμι (625 δραμια) για καθε βδομαδα. Κρεας, βουτυρο, τσιγαρα, ητανε ειδη παντελους ελλειψεως. Μια μερα οι Γερμανοι κλεψανε 12.000 τσιγαρα, που μας ειχε αποστειλει ο Βρεττανικος Ερυθρος Σταυρος.

Μια αλλη χαρακτηριστικη ενδειξη της μεγαλης πεινας του γερμανικου λαου, ζη ακομα στη μνημη μου: Καποιο βραδυ, αφου σχολασαμε απο το εργοστασιο και πηραμε το «ράσιον» των 24 ωρων, ξεκινησαμε για το στρατοπεδο. Στην εξοδο όμως, ενας Γερμανος πολιτης μας παρακολουθουσε με γουρλωμενα ματια και μας πηρε απο πισω κρατωντας ένα μαχαιρι που το κινουσε μ' ενα τροπο πολυ ευγλωττο. Ειχαμε μπει αμεσως στο νοημα ότι ο Γερμανος αυτος εκανε «κόρτε» του ψωμιου μας και αφου κοψαμε ενα κομματι και το ριξαμε στη γη, τον ειδαμε να το περισυλλεγει και να το καταβροχθιζει λαιμαργα.

Ολα αυτα, αποτελουσαν για μας σοβαρες προυποθεσεις, έτσι που ν' αντιμετωπιζουμε το μελλο με μεγαλητερο αισθημα αισιοδοξιας και να προσβλεπουμε προς την ημερα της απελευθερωσης μας με θετικωτερες και βασικωτερες ελπιδες. Παρ' όλο που πολλοι φανατικοι Γερμανοι υπευθυνοι της δουλειας εξακολουθουσαν να διατηρουν το αρχικον τους αλαζονικο υφος και τα αιμοβορα τους

Digitized by 10uk1s

ενστικτα, το αισθημα του φοβου αρχισε σιγα—σιγα να διαλυεται απο τους αιχμαλωτους, οι οποιοι ολοενα και πιοτερο αντλουσανε θαρρος απο τις συνεχεις συμμαχικες νικες στα διαφορα πολεμικα θεατρα.

Θυμαμαι ακομα, μια μερα, που δυο Κυπριοι αιχμαλωτοι ειχαν καμει του κρεβατιου ενα Γερμανο υπευθυνο στο εργοστασιο, γιατι τους είχε καμει παρατηρησεις για μιαν ασημαντη αφορμη. Γερμανοι στρατιωτες τους ειχαν παραλαβει με τις σχετικες κοντακιες και τους οδηγησαν στο στρατοπεδο, αλλα γλυτωσανε τη ζωη τους.

Στις 19 3.44, ηλθε στο στρατοπεδο μας ο λοχαγος κ. Ανδρεας Μικελλιδης, ο οποιος επίσης ηταν αιχμαλωτος, και αφου ανεφερε στους Κυπριους αιχμαλωτους το ζητημα των σκοτωμενων συναδελφων μας, αφησε στη διαθεση μας να δηλωσουμε ενα ποσοστο χρηματων για βοηθεια των οικογενειων των, το συνθημα δε τουτο του κ. Μικελλιδη βρηκε την πλερια ανταποκριση απο μερους μας.

ΚΚΕΕΦΦΑΑΛΛΑΑΙΙΟΟ ΕΕ ΈΈννττοοννοοιι σσυυμμμμααχχιικκοοίί ββοομμββααρρδδιισσμμοοίί..

ΝΝααζζιικκεεςς θθηηρριιωωδδίίεεςς.. ΤΤοο εερργγοοσσττάάσσιιοο,, ππααρρααννάάλλωωμμαα ττηηςς φφωωττιιάάςς.. ΤΤοο άάκκααιιρροο ττέέλλοοςς οοκκττώώ σσυυμμππααττρριιωωττώώνν μμααςς..

Στις 12.5.44, για πρωτη φορα αντικρυζαμε πανω απο το Κομοτάου, σε χαμηλο υψος, την ατελειωτη σειρα των συμμαχικων αεροπλανων. Ητανε η πρωτη περιπτωση που βλεπαμε τη χαρα να φτερουγιζει ολοζωντανη απανωθε μας και να μας σκιαζει με τις μεγαλες φτερουγες της. Περνουν, κι όλο περνουν, κι ο βομβος τους μοιαζει με χαρμοσυνο μηνυμα και το περασμα τους αφηνει καποιο αγερι δροσερο. Ολοι τα βλεπουμε μ' εκσταση κι αναρωτιωμαστε ποτε θα φτασει η μερα, που καθισμενοι στα χαλυβδινα τους φτερα, θα πεταξουμε μακρυα, αναμεσα σ' ελευτερο κοσμο, σε νεα ζωη.

Μονο οι Γερμανοι τ' ατενιζουν μ' ενα αισθημα τρομου και σαν αποχαυνωμενοι μουρμουρουν: «Να αλλα, ακομα κι αλλα, τοσα πολλα!».

Στις 21.7.44, τα συμμαχικα αεροπλανα ριξανε τις πρωτες τους βομβες πανω απο τη περιοχη του εργοστασιου με αποτελεσμα να καταστραφουν οι σιδηροδρομικες γραμμες. Οι Γερμανοι, που δεν ειχαν ακομα γνωρισει απο κοντα τη φρικη του βομβαρδισμού, συνηθισμενοι απο τις συμμαχικες αναγνωριστικες πτησεις, αρχισαν τωρα ν' ανησυχουν μεχρι τρομοκρατιας και να συζητουν καθημερινα γυρω απ' αυτο το ζητημα, πούχε καταντησει γι' αυτους ένας εφιαλτης. Το βραδυ της ιδιας ημερας ειχε σημανει παλι συναγερμος, χωρις όμως ν ακολουθησει βομβαρδισμος.

Θατανε περιττο να πουμε πως η αποκλειστικη κουβεντα μας περιστρεφοταν γυρω απο τις συμμαχικες αεροπορικες επιδρομες, που τις χαιρετιζαμε με ψυχικη ανακουφιση και κρυφη λαχταρα, εστω κι αν η δικη μας η ζωη διετρεχε τον ιδιο, και περισσοτερο ακομα κινδυνο, με τους Γερμανους.

Οταν βρισκομαστε στο εργοστασιο, τραβουσαμε στα βουνα, κι απ' εκει απολαμβαναμε το θεαμα του βομβαρδισμου, κι όταν τα βραδυα βρισκομαστε στο «καμπο», βγαιναμε εξω απο τις παραγκες, και μ' απεραντη χαρα βλεπαμε τις φωταψιες που προσπαθουσαν ν' αδραξουν τα φεγγη τ' ουρανου.

Οι βομβαρδισμοι, στο μεταξυ, ειχαν γινει πιο συχνοι και πιο έντονοι. Φευγαμε απο τη δουλεια και κρυμενοι για ολακερες ωρες στα βουνα, παρακαλουσαμε να συνεχιστουν τα κτυπηματα εναντια

Digitized by 10uk1s

στον εχθρο, που για τοσα χρονια αποτελουσε την αλυσιδα και το φιμωτρο της ζωης.

Οι συμμαχικοι βομβαρδισμοι αποτελουσαν τα προμηνυματα της λευτεριας μας. Οι απελευθερωτικες στρατιες των Συμμαχων βρισκοντουσαν ηδη στο εχθρικο εδαφος και το θεριο, κυκλωμενο απ' όλες τις πλευρες, σερνοταν ματωμενο στο αντρο του

Το 1944 ειχε περασει αφηνοντας πισω του τα σημαδια του Ναζικου κλονισμου, του μαρασμου και της εξαθλιωσης στη χωρα εκεινη, που ο Χιτλερ κι η κομπανια του φιλοδοξησαν να μεταβαλουν σε απεραντο παζαρι σκλαβων μεσα στο οποιο θα παραδερνε και θ' ασφυκτιουσε καθε τι ξενο προς το Γερμανικο. Κι ηλθε το 1945, για να δουμε το γκρεμισμα και τη τελικη καταστροφη του Χιτλερικου οικοδομηματος. Η Γερμανια ειχε παυσει ν' αποτελει χωραν με ζωη και μεταβληθηκε σ' απεραντο κοιμητηριο νεκρων που το πλαισιωναν τα ερειπια κι η φρικη του πολεμου.

Καθημερινα ειχαμε να καμουμε με τ' αγωνισμα των δρομων ταχυτητας, απο τους συμμαχικους βομβαρδισμους. Οι πλαγιες κι οι χαραδρες των βουνων μας φιλοξενουσαν πολυ συχνα. Τα δυο κιλα του ψωμιου που δινανε τη νυχτα σε καθε οκτω αιχμαλωτους για την επομενη, τα τρωγαμε απο την ιδια ωρα για να μπορουμε την αλλη μερα να τρεχουμε.

Οι Γερμανοί, ωστοσο, εξακολουθουσαν να εφαρμοζουν τα βασανιστηρια και τις βαρβαρες μεθοδους εναντια στους πληθυσμους των περιοχων εκεινων, που επροκειτο να καταληφθουν απο τα Ρωσσικα στρατευματα. Ετσι, μια μερα, σα γυριζαμε απο τα βουνα, ειδαμε μια μεγαλη γραμμη γυναικων, που τις μεταφερανε Γερμανοι, με τις λογχες στα όπλα, απο περιοχες, τες οποιες ο Ρωσσικος στρατος επροκειτο να καταλαβει.

Σωστα σαραβαλα, κυνηγουσαν δεξια ζεβρα τις βαρελλες απο τα ποσκούπιδα κι αρπαζανε ό,τι βρεθοταν για να κορεσουν τη μεγαλη πεινα τους. Οι Γερμανοι τις βαρουσαν αλυπητα με το κοντακι, επιβαλλοντας τους να μη βγαινουν απο τη γραμμη. Τη νυχτα τις κλειδωσανε σε κατι σταυλους στο Τζέρνοβιτς, μεσα στους οποιους τουφεκισαν και μια απο τις γυναικες αυτες.

Μια αλλη μερα ειχαμε βρεθει μαρτυρες μιας νεας Ναζικης θηριωδιας. Οι Γερμανοι κουβαλουσανε με τα τραινα Εβραιους. Σταματησανε στο σταθμο, που βρισκοταν στο πλαι του εργοστασιου, κι αφου τουφεκισαν καμμια εκατονταδα, τους πεταξανε σα σφαγμενα προβατα, στο νεκροταφειο, που βρισκοταν εκει κοντα. Ενας σωρος πτωματων ειχε σχηματισθει, ενω γυρω τους αλλοι τοσοι ξυλινοι σταυροι αγναντεύανε το απειρο μεσ' απ' την απολυτη σιγαλια του νεκρρταφειου.

Στις 20 τ' Αποιλη τοο 1945 κι η ώρα 4 το πρωι τα συμμαχικα αεροπλανα βομβαρδισανε σφοδρα την περιοχη του εργοστασιου. Όλοι οσοι βρισκομαστε στο «καμπο» ξυπνησαμε απο τον κυκεωνα και τις δονησεις που δημιουργουσαν οι εκρηξεις των βομβων κι αναμεσα απο το απλετο φως των φωτοβολιδων, βλεπαμε τη μανιασμενη λαβα πουζωνε το εργοστασιο.

Το πρωι, που πηγαμε για δουλεια, δε βρηκαμε τιποτ' αλλο, εχτος απα τα καπνιζοντα ερειπια και τη μεγαλη καταστροφη, πούχε προξενησει ο βομβαρδισμος σε μια μεγαλη §χταση της περιοχης εκεινης, που γεννουσαν μεσα μας το αισθημα της αμφιβολιας στο κατά ποσο η νεκρή αυτη περιοχη ητανε, ακριβως η ιδια της προηγουμενης μερας.

Μια θλιψη, όμως, πλημμυρισε τα προσωπα μας σα μαθαιναμε πως μεταξυ των νεκρων περιλαμβανονταν και οκτω Κυπριοι αιχμαλωτοι, που δουλευανε στο εργοστασιο κατά την ωρα του βομβαρδισμου. Κατω απο τους σωρους των ερειπιων ειχαμε βρει τα πτωματα των συμπατριωτων μας και τα πηραμε στο νεκροταφειο για ταφη. Ενας μοναχα ταφος είχε αποτελεσει τη στερνη τους κατοικια στη ξενη κεινη και ερημη γη. Στην ταφη ειχαμε παραστει όλοι οι Κυπριοι αιχμαλωτοι, κι υστερα απο τη σχετικη κηδεια πούχε γινει απο τον Κυπριο αιχμαλωτο Μανωλη Κωντσαντινου, ο

Digitized by 10uk1s

οποιος απο του 1943, υστερα απο σχετικα διαβηματα ειχε αναγνωρισθει σαν ιερεας, τους δωσαμε τον τελευταιο εγκαρδιο χαιρετισμο, αναμεσα στη λυγμικη στιγμη, που αδελφωμενοι κι αγαπημενοι φευγανε για το μακρυνο κι αγυριστο ταξιδι, στο κοσμο των αναμνησεων.

Digitized by 10uk1s

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η απελευθέρωση

Το θλιβερο περιστατικο πούχε αφησει ο Συμμαχικος βομβαρδισμος στο εργοστασιο, με το ακαιρο τελος των 8 συμπατριωτων μας, ηταν το τελευταιο μελανο σημαδι της μακροχρονης αιχμαλωσιας μας στη χωρα των Ναζι. Το κροταλισμα των μυδραλλιοβολων, ο ορυμαγδος των τηλεβολων και το μουγκρητο του κανονιου, φτανανε στ' αυτια μας, κι απο στιγμη σε στιγμη καρτερουσαμε με καρδιοχτυπι το χαρμοσυνο του λυτρωμου αγγελμα.

Το κρατος των Ναζι, που πριν λιγα χρονια απειλουσε γη και ουρανο, καταντουσε τωρα πρωτοχρονιατικο παιγνιδι στα Συμμαχικα χερια, που συναντιοντουσαν, υστερ' απ' το δυσβατο κι ανυφορικο δρομο, στο μερος κεινο, στο οποιον, ακριβως ειχανε δωσει ραντεβου κατά την περιοδο, που ο Γερμανικος οδοστρωτηρας σαρωνε τες ξενες χωρες και τους ξενους λαους.

Αναμεσα απο τα ερειπια της Γερμανικης κολασεως, αναμεσα απο τους καπνους και τα χαλασματα, αναμεσα απο την αβεβαιοτητα, τη δυστυχια και τη κακοριζικια προβαλλε τωρα, μεγαλοπρεπη κι επιβλητικη, η λυτρωτικη Συμμαχικη μορφη, που γελαστη και χαρουμενη, γιομιζε απο ευτυχια τις καρδιες των σκλαβων.

Οι διαδοσεις βρισκοντουσαν στη πρωτη γραμμη. Δεν υπηρχε αμφιβολια πως τα Συμμαχικα στρατευματα βρισκοντουσαν λιγα μονο χιλιομετρα απο μακρυα μας. Μαθαιναμε ότι οι αλλοι αιχμαλωτοι απελευθερωθησαν και πως εμεις ειχαμε μεινει οι τελευταιοι.

Τιποτε πια δεν μπορουσε να μας συγκρατησει. Ητανε, ακριβως, το πρωι της 8ης Μαΐου του 1945. Πώς τα φθινοπωρινα φυλλα, που μαραμενα, γινουνται έρμαια απ' του ανεμου τη πνοη, και σβυνουνται και χανουνται, ετσι κι οι Γερμανοι μοιαζανε απ' της Συμμαχικης νικης τον αγερα.

Οι πορτες της φυλακης μας, λες και χαμηλωναν ταπεινωμενα, συντριμενα, νοιωθοντας πως το αισθημα της φυγης ειχε πλημμυρισει τα στηθεια μας κι ειχε γινει αητος με φτερα πανωρια, που φλεγοταν να πεταξει στη πρωτη του φωληα, στ' αγαπημενα του παληα λημερια.

Ειχαμε ολοτελα ξεχασει τις διαταγες, τις τιμωριες, τις φωνες και τα βασανα που τραβηξαμε απ' τους σαλτιμπάγκους της φασιστικης Ιεραρχιας, και κεινο που απόλυτα φλογιζε τη ψυχη μας, ηταν η φυγη. Δεν ειχαμε αργησει να παρουμε τη σχετικη αποφαση.

Πώς το πουλι, που κλειδωμενο στο κλουβι του και κυνηγωντας τη στιγμη που καποιο χερι σιγανοιγει τη πορτα της φυλακης του για να του ριξει λιγα ψυχουλα, κατορθωνει να φύγει και να πεταξει στον ανοιχτο και λευτερο οριζοντα, ετσι και μεις, αυθορμητα, μεγαλειωδικα και θαρρετα, πηραμε της φυγης το δρομο, εξορμωντας στη πιο καταλληλη στιγμη.

Κανενας δε ζητησε να μαθει που πηγαινουμε, καμμια στριγγη φωνη, κανενα βλοσυρο ματι, κανενα χερι βαναυσο, δεν δοκιμασε ν' ανακοψει τη μεγαλειωδικη μας εξορμηση, που μοιαζε με κύμα φουρτουνιασμενης θαλασσας, που και το τελευταιο ρημαδι του ναυαγιου συνεπαιρνει, για να το συντριψει σε μακρυνες κι αγνωστες ακρογιαλιες.

Οι στειχιωμενοι «καμποι», οι κλεισουρες και τα βουνα, που μεσα τους για τοσα χρονια θρονιαζε ο φοβος, η καταρα και τ' αναθεμα, αντιλαλουσαν τωρα απο τις ιαχες της νικης, της χαρας και της λευτεριας, αναμεσα απο τον γδουπο που αφηναν τα βαρεια και θριαμβικα βηματα των αιχμαλωτων.

Σπασανε οι αλυσιδες και τα δεσμα, συντριφτηκαν οι σιδερενιες πορτες και τα καγκελλα, σβυστηκε ο

Digitized by 10uk1s

πονος κι η θλιψη, πουχαμε για τοσα χρονια ανταμα μας, κι η αγκαλια της Μανας Φυσης, πλατεια κι απεραντη σαν τον ουρανό, ξανοιγοταν τωρα μποσστα μας, στοργικη και πασιχαρη, δινοντας μας τα πρωτα της ζωης χαδια.

Η μονη μας φροντιδα και προσπαθεια ειχε περιοριστει μοναχα στο ποτε θα φθαναμε μια ωρα αρχητερα στις Συμμαχικες γραμμες. Ο,τι ειχαμε, τ' αφησαμε, ή τα πεταξαμε στο κολασμενο κεινο τοπο, κι ενα τραγουδι που καποιος συναδελφος μας ειχε γραψει στα βαθη της φυλακης, αποτελουσε το ηρωικο εμβατηριο μεσ' την θριαμβικη μας πορεια:

Εχομ' ελπιδες στη καρδια που μεγαλωνουν για την άγια κεινη μέρα που θα 'ρθει

τι κι αν γυρα μαυροι τοιχοι μας πλακωνουν, θα 'ρθει η ωρα που ο εχθρος θα νικηθει...!

Φθασαμε στο Κάλσπατ, αναμεσα στ' Αμερικανικα στρατευματα. Η ευγενεια κι η καλωσυνη, η περιποιηση, η αγαπη κι η συναδελφωσυνη, λαμψανε και παλι ολογυρα μας, υστερα απο το μακροχρονο χωρισμο.

Τρεις περιπου μερες ειχαμε μεινει με τους Αμερικανους, και τη τεταρτη ξεκινουσαμε για το αεροδρομιο. Τα σιδερενια πουλια, οι πλατειες φτερουγες των οποιων σκιαζανε καποτε τη περιοχη του κολασμενου εργοστασιου του Κομοτάου, σπαθιζαν τωρα τον οριζοντα, ενω εμεις, μεσ' απο τα βαθη τους, αφηναμε τη ματια μας ελευτερη ν' απλωθει πανω απ' το ρημαγμενο βασιλειο της σκλαβιας και της καταρας.

Παντου χασματα και καταστροφες, παντου ερειπια και καπνοι, κι αναμεσα τους, οι γεροι, οι ανημποροι κι οι σακατιδες Γερμανοι, πούχαν απομεινει απο τον όλεθρο και το μακελιο, αποτελουσαν τον «επηγειο παραδεισο» πουχε υποσχεθει ο Χιτλερ. Κι η αμορφη αυτη μαζα, σβυνοταν γοργα γοργα απο τα ματια μας, μεσ' τ' αδυσωπητα χαη των αναμνησεων, ενω τ' αεροπλανα δρασκελιζαν τα Γαλλικα συνορα και προσγειωνουνταν σε λιγο στο Ράιμς της Γαλλιας.

Η πρωτη δουλεια, ηταν η απολυμανση. Οι Αμερικανοι μας ειχαν δωσει πλουσια τροφη, καινουργια ρουχα, εξαιρετικη περιποιηση, ενω αργοτερα φθαναμε στ' αεροδρομιο για να ταξιδεψουμε και παλι μεσ' απ' τους αιθερες, υστερα απο τη σχετικη παραλαβη μας απο τις Βρεττανικες Στρατιωτικες Αρχες. Φθασαμε στην Αγγλια, που αποτελουσε τον προορισμο του ταξειδιου, προσγειωθηκαμε στο αεροδρομιο, αναμεσα σε μια θερμη ατμοσφαιρα υποδοχης κι ενδιαφεροντος. Ενας κυκλος ολοθερμος, προσχαρος, ανοιχτοκαρδος, που αποτελειτο, απο κυριες και δεσποινιδες, μας παιρνανε στην αγκαλια τους, μας πρρσφερανε δωρα και χιλιες αλλες περιποιησες, ζητωντας να μαθουν τις ιστοριες μας, τους καημους και τα βασανα μας απο τη ζωη της αιχμαλωσιας μας στη χωρα των Ναζι.

Καθημερινα φθανανε στην Αγγλια Κυπριοι αιχμαλωτοι, ενω στο μεταξυ, αλλοι φευγανε απο την Αγγλια και γυριζανε στο σπιτι τους το πατρικο. Ετσι, υστερα απο εξι μηνες διαμονης στη Αγγλια, μπαιναμε κατά τα μεσανυχτα της 28ης τ' Οχτωβρη στο βαπορι 300 περιπου Κυπριοι για το ταξιδι του γυρισμου στη ιδιαιτερη μας πατριδα.

Σχιζαμε τον Ατλανιικο, κι ο νους μας, σαν ταξειδιαρικο πουλι, φτερουγιζε απανω στους γνωριμους τοπους κι αναμεσα στ' αγαπημενα μας προσωπα, που απο πεντε και τωρα χρονια δεν τα 'χαμε δει. Πεντε χρονια ζωης στους ξενους τοπους! Ολοι διερωτωμαστε ποιες αλλαγες και ποιες εκπληξεις θ' αντικρυζαμε, σα φθαναμε στ' όμορφό μας νησι.

Το μουγκρητο, π' αφηναν τ' ανησυχα νερα του Ατλαντικου, σιγοσβυνει πισω μας μ' ένα κλαψιαρικο τελος, κι ο βραχος του Γιβραλταρ, λες και παραμεριζει, δεικνυοντας μας τη Μεσογειο. Μαλτα,

Digitized by 10uk1s

Σικελια, Κρητη, παληες κι αξεχαστες εικονες πουχαμε ξαναντικρυσει, προβαλλανε και παλι μπροστα μας, με την ιδια, σαν πρωτα, χαρη, με την ιδια ξωτικη ωμορφια.

Και σε λιγο, πασιχαρο κι ανοιχτοκαρδο, ξανανοιωμενο και πλατογελαστο, ξετιλυγεται μεγαλοπρεπο το λιμανι του Port Said. Οι Αραπαδες με τις μακροσυρτες τους φορεσιες, τ' Αραπακια με το αιωνιο τους «μπαξίς», παντα οι ιδιοι, πλημμυρουνε τους ιδιους παληους δρομους, φορτωμενοι τις λογης-λογης κασες και καλαθια με τα διαφορα μικροαντικειμενα.

Μεταφερτήκαμε στο Κασασί, κι ύστερα απο λιγες μερες, αφηναμε πισω μας την Αραβικη χωρα και πλεαμε για το νησι της Αφροδιτης. Οι αψηλες βουνοκορφες του τοπου μας, μας ειχαν στειλει τον πρωτο χαιρετισμο, ενω το λιμανι του Βαρωσιου μας ειχε πρωτοσφιξει στην αγκαλια του.

Ειχαμε πια γυρισει στους δικους μας, στσυς φιλους μας, στ' αγαπημενα μας προσωπα. Το σκληρο περασμα των χρονων δεν ειναι δυνατο, παρα ν' αφηνει και τα σημαδια του, τις αλλαγες και τις εκπληξεις του, πανω σ' όλες τις πλευρες της ζωης. Ολα ζουσανε για τοσα χρονια στη σκεψη μας, κι εξακολουθουν τωρα να ζουν στη καρδια μας. Η ειρηνη, το μυριοποθητο αυτο πουλι, απλωνει τωρα τις πλατειες φτερουγες της και χαιδευει απαλα τις βαθειες πληγες τ' ανθρωπου, που τοσο υπεφερε και μαρτυρισε μεσ' την παραζαλη του μακελιου. Ο βρυχυθμος του κανονιου σιγησε, και κώπασε η θυελλα του πολεμου, ο αναγερμος και τα ρημαδια σταματησαν, κι οι μαναδες χαιρουνται και παλι στην αγκαλια τους τ' αγαπημενα τους παιδια.

Ο φασισμος, το πιο μισαρο πολιτο-οικονομικο συστημα που γνωρισε ως τα σημερα η ανθρωπινη γενηα, απειλουσε να καταπνιξη τον πολιτισμο και να γινει κυριαρχος του κοσμου, πραμα που συνετεινε εις τροπον ωστε όλα τα φιλελευθερα Εθνη να ενωθουν σ' ένα πανισχυρο δημοκρατικο αντιφασιστικο μετωπο για την αντιμετωπιση των καταχτηιικων του σχεδιων. Ετσι, ο δευτερος παγκοσμιος πολεμος, καταντουσε ένας παναθρωπινος αγωνας για τη ζωη και για τη λευτερια, κι όλοι οι φιλελευθεροι και προοδευτικοι λαοι του κοσμου, προσφερανε καθε θυσια στον ιερο βωμο του απελευθερωτικου κινηματος, χύνοντας το αιμα τους στα διαφορα πεδια των μαχων.

Δεν υπαρχει αμφιβολια πως ο πολεμος δεν σημαινει τιποτε αλλο, παρα όλεθρος και καταστροφη, αλλ' όταν ένας πολεμος ενεχει ηθικην υποσταση, τοτε δεν αποτελει τιποτε αλλο παρα έναν εθνικο συναγερμο για την υπερασπιση των πιο στοιχειωδων δικαιωματων του ανθρωπου.

Ο φασισμος ξεψυχησε απο τα σκληρα συμμαχικα κτυπηματα, κι η μυριοποθητη νικη στεφανωσε τον κοσμο της Δημοκρατιας. Ας ελπισουμε ότι, μεταξυ των Ηνωμενων Εθνων θα επικρατησει το πνευμα της αμοιβαιας συνεννοησης και συναδελφωσης, με το οποιο διακατειχοντο και κατά την διεξαγωγην του αντιφασιστικού πολεμου. Ετσι, που η εδραιωση της ειρηνης, της δικαιοσυνης και της λευτεριας να καταστουν πραγματικοτητα μεταξυ των ανθρωπων και μεταξυ των λαων. Η ιδια αποφασιστικοτητα και συνεση που χαρακτηριζε τους ηγετες των συμμαχων χωρων στον τομεα του αντιφασιστικού αγωνα, θα πρεπει ν' αποτελεσει παλι τον κεντρικο τους αξονα για τη λυση όλων των δυσκολων εσωτερικων προβληματων, που η ζυμωση του τιτανιου και απελευθερωτικου πολεμου έχει δημιουργησει.

Οι μεγαλοστομες Συμμαχικες επαγγελιες, οι υποσχεσεις και διακηρυξεις, για μια χαρουμενη κι ευτυχισμενη ζωη, υστερ' απ' τον πολεμο, πρεπει να πρακτικοποιηθούν, έτσι, που το δεντρο της λευτεριας το ποτισμενο με τους ποταμους των αιματων, το φουντωμενο και καρπερο, να χαρισει σ' ολακερη την ανθρωποτητα το βαθυ του ίσκιο και τους πλουσιους του καρπους.