1

AHOA BETE HOTS

JARDUNALDIAK

Euskalkiak, batua eta erregistroa ahozko kultur sorkuntzan

Villabonan, 2012ko azaroaren 7, 8 eta 9an

2

Egilea: Mintzola Fundazioa Zuzenketak: Arkaitz Goikoetxea Argazkiak : Xenpelar Dokumentazio Zentroa Azala: Di-da Diseinu eta maketazioa: Mintzola Fundazioa

3

© MINTZOLA FUNDAZIOA Mintzola Subijana Etxea, Kale Nagusia 70 20.150 Villabona

4

Juglarea, puta eta eroa Ximun Fuchs, Ahoa Bete Hotsen

5

AURKIBIDEA

Aintzinsolasa …….............................................................................................................................. 6 Beñat Gaztelumendi Euskara batua eta euskalkiak antzerkian; Ipar Euskal Herriko talaiatik Manex Fuchs ……................................................................................................................................ 7 Euskalkiak traba edo aldeko dira antzerkian? Ainara Gurrutxaga …….................................................................................................................. 14 Antzezlea gidoiaren hizkuntza egokitzen duelarik bere egin arte Itziar Ituño …….................................................................................................................................. 23 Euskara batuaren eta euskalkiaren lekua bertsogintzan Xabier Amuriza ……........................................................................................................................ 28 Erregistroaren bila bertsotan Andoni Egaña ……............................................................................................................................ 34 Kontalariaren jarrera eta hizkuntza egokitzapena haurrei kontatzerakoan Pello Añorga ……............................................................................................................................. 43 Hizkuntza egokitasunaz eta zuzentasunaz ipuin kontaketan Joxe Mari Karrere ……................................................................................................................... 58 Zubi gaineko trukaketak Koldo Amestoy …….......................................................................................................................... 66

6

AHOZKOAREN MATAZA Euskalkiak, batua eta erregistroa. Jendaurrean jardun behar duenarentzat

hiru galdera ikur. Ahoz ari denak entzulea behar du derrigor, eta entzuleak testuingurua ematen dio testuari; ingurua da edukiari zentzua ematen diona. Bertsolariak, saio batean lehenengo bertsoa botatzerako, ingurura begiratu beharko du eta, bere gaitasunaren arabera, inguru horretarako euskalkirik egokiena aukeratuko du. Eta gaiak eta aurrean daukanak markatuko du haren erregistroa ere, ez baita berdin ariko bertsolaria monasterio bateko apaizaren edo gazte hiritar baten larrutik. Zuzena ez baita egokia beti.

Aktoreak, berriz, pertsonaia bati gorputza eskaintzeaz gain, mintzoa ere

eman beharko dio, eta mintzo hori euskalki jakin batean edo euskara batuan ariko da. Euskaldunok badaukagu non aukeratua eta aniztasun horrek tresna behar luke izan, ez traba.

Antzerkiko, bertsolaritzako, ipuin-kontalaritzako eta kantagintzako sortzaileak elkartu ziren Ahoa Bete Hotsen hirugarren ekitaldian. Baina antzeko kezkak izango ditu irakasleak klasera sartu aurretik ere; ez baitu hizkera bera erabiliko haur eskolan dabilenak edo gau eskoletan arbel aurrera ateratzen denak. Eta berdin tokian tokiko irrati batean edo irrati nazional batean ari den kazetariak ere.

Jardunetik sortutako galderak aurkituko dituzu liburu honetan; egunero zalantzan aritua aditua baita. Nork bere haritik tiraka lagunduko du ondokoaren mataza askatzen, ahozko genero baten galderak aberasten baitu bestearen erantzuna. Eta liburu hau tresna ederra da elkarrengandik ikasten jarraitzeko.

Beñat Gaztelumendi

7

EUSKARA BATUA ETA EUSKALKIAK ANTZERKIAN IPAR EUSKAL HERRIKO TALAIATIK

Manex Fuchs Petit Theatre de Pain konpainiako antzezlea eta taula zuzendaria SARRERA Antzerkiak bizitasun zerbait izan badu, besteak beste, ahozkotasunetik edan duenari esker izan da. Antzerkia ez da literatura, ez da idazlan bat. Hortik aintzina, ene antzerkilari lanetan hartu ditudan bideetatik abiatuz, ondorio edota antiondorio zonbait ateratzen saiatuko naiz. Zein da antzerkiaren eta euskalkien hartu-emana? Zertan datza mintzoaren egiatasuna oholtza gainean? Galdera handi-mandi horiei jendetasunez erantzun, eta gure herrian trufaka ari zaigun errealitate krudelaz ere eginen dugu solas.

Talaia : «Itsasoko edo lehorreko eremu zabala begiztatzeko

erabiltzen den jasogunea edo egiten den dorrea» Ibon Sarasola, Euskal Hiztegia (932 orrialdea) Elkar

Solas honen hasteko, deigarria iruditu zait talaia hitz horren erabilpena; ba ote dugu Ipar Euskal Herrian zinez ikusmira berezia ematen digun goratasun zerbait? Edo zer inbasio mota igartzeko eraiki behar genuke dorre bat? Nondik hel daiteke erasoa, Gipuzkoatik ala Biarnoti? Euskara batutik edo erdaratik? Galdera hutsalak dira dudarik gabe, baina argi utzi nahi nuke hasieratik ez dudala

8

euskalkien salbatzea edo beren purutasuna babestea helburu. Funtsezkoa iruditzen zaidana hizkuntza idatziaren eta mintzatuaren eremuak bereiztea da, ez gaitezen mintza idazten dugun bezala. Bi eremuek elkar elikatzen dute dudarik gabe; mihiak luma tinduz kargatzen duen bezala, lumak mihia zorrozten du. Baina utz diezaiogun bakoitzari bere lekua: idatzia selaurua balitz, mintzoa baratzea litzateke. Eta antzerkilari gisa baratzean egiten dut lan. Bide beretik, oroitarazi nahi nuke begi bistakoa dena: antzerkian, hitza erabiltzen bada, errana izateko helburuarekin idazten da. Ahoskatua ez deno, hila da. Horregatik ez dugu antzerkia literatura sailean kokatzen. Antzerkigintza orain hemen eta benetan ari da, eta gero, hotz ez dena bero. Adibide baten hartzeko, tobera baten izkribua emanaldia bururatzean erre egiten da ontsalaz. Eta horrekin azpimarratu nahi dut antzerki baten sinesgarritasuna bera ahozkotasunetik garatzen duenaren araberakoa dela. Azken xeheteria gisa, euskara batuak gure hizkuntzaren idazkera arautu eta finkatu baldin badu, euskalkiek dute ahozkotasunaren bizitasuna bermatzen, eta mintzalariaren bereizgarritasuna adierazten. Horregatik euskal antzerkiak, euskara batuarekin baino, euskalkiekin du hartu-eman gehiago. Eta berriz ere harira jiteko, Ipar Euskal Herrian, antzerkia euskalkiekin bideratu da beti. Pastoralak eta maskaradak xibereraz, tobera eta libertimenduak behe-nafarreraz. Idazleak aipatzeko, denek euskalkien hautua egin dute: Piarres Lartzabal, Antton Luku, Mattin Hirigoien, Guillaume Hirigoien, Pantzo Hirigarai. Euskara batuaren eragin handiena obra horien guzien inprimatzeko orduan mugatzen da: «nun» errango genukeenean «non» idatziz. Baina taula gainean «gira» erraten segituko dugu «gara» idatzia bada ere. Dario Fo-k Italiako dialektoetan antzezten du, Italiako nortasunekin bat egiteko. Ipar Euskal Herrian, oholtza euskalkien erreinua da.

1. EUSKALKIAK ANTZERKIAREN ULERMEN GILTZA GISA 1) Euskalkia ezaugarri gisa: Antzerkiak hainbat joko kode garatzen dituen bezala, hizkuntzak erregistro ugari ditu. Horri esker, pertsonaia bat sartu eta mintzatu orduko zein jite edo klase sozialetakoa den igartzen ahal zaio, zein izaera edo jenio duen. Horri gehituko zaio euskalkiak berez ekartzen duen lehen informazioa: nongoa den. Ez da erreperio ttipi bat: denek dakigu zein garrantzitsua zaigun euskaldunoi bestea nondik heldu den jakitea, eta haren genealogia guzia ezagutzea. Ez dezagun pentsa kutzukeria hutsa denik. Memoria ordenatzeko erabiltzen diren tresnak dira: denboran eta espazioan kokatzen da pertsona oro, gure historia gogoan atxikitzen laguntzeko. Eta hori dena sekula deus idatzi gabe.

9

Ahozko transmisioaren iraunkortasuna segurtatzen duen bide bat da: erradazu nongoa eta zein familiatakoa zaren, eta zure iraganarekin lotuko zaitut, kontatu dizkidaten mila istoriorekin lotuko zaitut, elkarrekin partekatzen dugun Historian kokatuko zaitut. 2) Euskalkien eragina dramaturgian Nahiz eta adibide guti izan, euskalki bat baino gehiago jokoan sar liteke obra berean. Kasu horretan, dramaturgiaren zentzu zonbait agerian uzteko balio izan lezake.

Adibidez, Nafarroa Behereko talde batek xiberera sartzen duenean bere pertsonaia baten ahotik, hartaz trufa merkeak egiteko aukera baliatzen ahal du. Etikoki zuzena ez bada ere, xiberera elementu komiko gisa baliatu dute baxenabartar zonbaitek.

Bestela, Euskal Herri guziaren isla bat agertzeko pretentsioa baldin badu

obra batek, euskalki guziak agertokian elkar topatzea nahikoa izan daiteke. (Ikus Errautsak 6. agerraldia, 30. orrialdetik harat).

Jende kategorien markatzeko ere balio izaten ahal du. Hala nola, elizgizonak

behe-nafarrera jantziarekin mintza daitezke Lapurdin (seminarioetan behe-nafarreraz erakasten zen nagusiki ), jende xumeak deitzen diren horiek lapurtarrez ariko direlarik. (Ikus Iduzkilore 3. ekitaldia, 3. agerraldia, 20. orrialdetik harat).

Harreman mota berezi baten marka izaten ahal da. Aita bat bere alabari

xuka ari zaionean, adibidez. (Ikus Antton Lukuren Tu quoque fili, laugarren agerraldia, 26. orrialdetik 27.era).

Beraz, hainbat joko kode obra berean ikusten direnean bezala (joko maskatua, naturalista, groteskoa, karikatura, pantomimoa, pailazoa...), euskalkien biderkatzeak irakurketa berezi bat emango dio obrari. (Ikus Publikoari gorroto 3. ekintza bukaeratik 7. ekintza hasiera arte). Eta horretaz gain hizkuntzaren erregistroak ere gehitzen ahal dira (jantzia, ezikasia, hirikoa, baserrikoa, molde xaharrekoa, garaikidea...). Dramaturgia bat egituratzeko unean, euskalkien eta erregistroen ugaritasuna tresna izigarri eraginkorra izan daiteke: hizkuntzaren plano desberdinak erabiliz, dialogoen perspektiba agerian uzten da.

10

2. EUSKALKIAK ANTZERKIAREN EGIATASUN BATEN BERME 1) Gezur sinesgarria Denek dakigu antzerkian kontatzen digutena gezurra dela, baina sinestea dugu xede, eta gehienetan pagatzeko prest agertzen gara. Baina horrek bere ordaina merezi du: sinesgarritasuna. Maila horretan ere, antzerkigintzaren elementu guziak bilduko dira horren lortzeko, baina euskalkiek paper handia jokatzen ahal dute. Euskara batuak helburu handiak lortu ditu. Gaur egun, Ondarroako mutil batek Izurako neskato bat ligatzen ahal du sobera ulertezinik gabe. Ez da guti. Baina nola taularatuko genuke egoera hori? Euskara batuak dena leundu eta ttipituko luke. Euskara batuak bere lekua badu antzerkian, dudarik gabe. Baina nahi eta nahi ez bere berezitasun hori emango dio. Egoera berezi baten edo pertsonaia mota baten antzezteko ezin hobea izan daiteke, nola gerta. (Ikus Publikoari gorroto 7. ekintzatik harat). 2) Mintzoaren egiatasuna Hor, antzerkiaren misterio bat aipatu nahi nuke: zerk ematen dio aktore

11

baten jokoari egiatasuna? Zerk sortzen du haren mintzoa, erreka itsasoan bezala haren ahotik entzuleen belarri guzietan isurtzen dena, aspaldi honetan jada entzuna bagenu bezala? Nik uste, euskalkiaren bizitasunean hartzen du iturri. Euskalkiak forma trinkoak hobesten ditu, hitzak beharrez laburtzen, toka/noka berezkoa du, bere ahoskatzearen arauak ditu («eztiat», «enuk»...). Eta horrek guziak, joko zuzenaren bitartez, egiazko bihurtzen du behin eta berriz errepikatu den dialogo edo monologoa. 3) Esaldien egitura Idazkerak bere arauak ditu, eta bere logikak. Esaldiaren mezua ordena ahal bezain irakurgarrian eraikitzen da. Baina ahozkoan, helburu berarekin, beste bide bat hartzen ahal du. Adibidez, «mesedez, ogia emadazu» eta «emadazu ogia, mesedez» esaldiek ez dute tonu bera inplikatzen, eta, ondorioz, ez dute zentzu bera hartzen. Eta zentzu hori barnetik usnatzeko gaitasuna ahozkotasunak eta euskalkiaren praktikak bakarrik transmititzen ahal digu.

12

3. ANTZERKIAREN ERAGINA EUSKALKIEN ERABERRITZEAN

1) Antzerkia, euskalki garaikide baten lekua Drama, ekintza, errepresentazio bat, bizi dugunaren arrabizitze bat da. Ez da harritzekoa beraz dialogoak gaur egun entzuten diren erran moldeetan oinarritzea. Eta neologismo edo erdarakada zonbait taularatzea zilegi bihurtzen da, beren legitimitatea onarrarazten digu. Laneko harremanetan, ikastoletako kanpoko orduetan edo tabernetako solasetan entzuten den hizkera, berriz antzeztuz gero, euskalki horren baitan haizu bilakatzen da. Adibide gisa, «hiper kontraktatua haiz» edo «debriaren bisaiak ikusi tiat rorofilaren pizteko» edo «zertzeko zera hori geniala'un» ene adineko baxenabartarren artean normalizatu dira, gure euskalkiaren parte bilakatu. 2) Antzerkia, euskalkien arteko topalekua Euskaldunon bilakaera baikorki irudikatzekotan, euskalkien arteko harremana areagotuz joango dela espero dut. Eta trukaketa horretarik euskara batuak eskas duen ahozkotasun aberatsa mamitu behar genuke. «Euskalki bakoitzak bere estetika du, eta euskara batuak ez du euskalki bakoitzaren estilo hori jaso oraindik. Euskalkiek euskara batua ikasi duten moduan, euskara batuak euskalkiak ikasi beharko ditu» (Joseba Sarrionandia, Hitzen ondoeza, 309 or. Txalaparta). Ez da euskalkientzat antzerkia baino plaza egokiagorik. Hitza, ekintza, argia, musika, jantzia eta arnasa ere ematen dizkie. XIX eta XX. mendeko gosete eta miserien ondorioz Ameriketan elkartu diren jatorri ezberdinetako euskaldunek ez omen zuten arazo izpirik elkarren artean ulertzeko. Lana eta beharra partekatzeak muga gehienak zartarazten ditu. Bada garai hartako egunkari andana bat artikulu batetik bestera pasatuz, euskalki batetik bestera garamatzatenak, nehongo konplikaziorik gabe. Eta antzerkiak nomadismoan dituen erroak kontutan harturik, migrante horien mundua bezain euskalkiz eleanitza izan beharko luke. Eta gure herriak partekatzen dituen beharrak asetzen baditu, bere ezinak ekinez eginen ditu. Ezin dut bukatu gure mamuak aipatu gabe. Betiko mamu berak. Antzerkiaren praktika aditu eta profesionalen esku uzten badugu, gureak egin du. Alta, nik ere horretan dut ene ogibidea, eta nonbait han horregatik pagatzen dizkidazue lerro hauek. Beste norbaitenak hartuko ditut beraz, omorea argituko dizuelakoan:

13

“Urteak pasatu dituzte esplikatzen kultura batzuen afera izan behar zela, profesionalizatu behar direla gauza guziak; jendeak ulertu du bozkatzea bezala dela. Egun horretan ez dugu gure herritartasunaren froga ematen, baina bozka salan uzten. Abdikatzen dugu lau edo bost urtetarik, arintzen gara, gure erantzunkizuna kritika jomuga izanen den baten bizkar ezartzeko, gure orde, gure gauzez okupatzeko. Kultura mailan berdin. Egiturak hor dira gure lanaren egiteko. Egin bezate eta gu onddoketara goazen. Jendeak delegazio hori onartu du. Lehen kultura adin bereko gazte guziei eskatzen zitzaien zerga zelarik. Eta hori mozkinez ordaintzen zen, ez diruz baina ekintzaz. Maskarada, Libertimendu, herriko bestetan ez da besterik. Gazteria batek erakusten du heldutasunaren atarian zer egiteko gai den: ideiak, antolakuntza eta beren ber ibiltzeko ahala. Herritartasuna”.

Antton Luku, Euskal kultura? (65 eta 66. orrialdeak ) Pamiela

14

EUSKALKIAK TRABA EDO ALDEKO HAIZE DIRA ANTZERKIAN?

Ainara Gurrutxaga Dejabu panpin laborategia konpainiako antzezlea, taula zuzendaria

Kaixo, egunon. Ainara Gurrutxaga naiz eta pozik nago nire bizitzan eskaintzen dudan lehen hitzaldia delako hauxe. Lehen aldiaren zirrararekin, espero dut azalpenak garbiak eta interesekoak izatea.

Euskalkiak antzerkigintzan traba ala aldeko haize ote diren, horixe gaurko

elkarrizketa-eztabaidarako amua.

Lehenik eta behin, azken urteetan gure antzerki konpainian, Dejabu panpin laborategian, eginiko ibilbidea azaldu nahiko nizueke. Antzerki konpainia 2001ean sortu genuen, batez ere txotxongiloen munduak erakarrita. Amateurrak ginen orduan baina aktibitate handia genuen, Errenteriako Mikelazulo kultur elkarteari lotuta. Kale antzezlan mordoa sortu genuen, performanceak, aretoko ikuskizunak… beti euskaraz, beti taldean sortuta eta maiz sorkuntza bakoitzeko emanaldi bakarra eginez. Jaio eta hil egun berean, xarma handia du. 2005ean erabaki genuen antzerkigintzan sakondu nahi genuela, eta Londresera joan ginen ikastera; antzerki fisikoan eta txotxongilogintzan espezializatu ginen. Duela bost urte itzuli ginen, 2008an, eta Covek nije ptica-Gizona ez da txoria antzezlana sortu genuen. Ondoren heldu ziren Azken portua (2009), Errautsak (2010, Le Petit theatre de Pain eta Artedramarein batera), Gure bide galduak (2011) eta Idazlea zeu zara (2011). Azken urteetan, gure emanaldiak sortzeaz gain, hainbat kolaborazio ere egin ditugu beste hainbat konpainiarekin, besteren artean Izpurako Haize Berri elkarteak Ander Lipusen zuzendaritzapean eginiko Pierres Lartzabalen Ibañeta antzezlanean, Antzerkiola Imaginarioaren

15

Babiloniako Loreak, Tanttakaren Arrainen bazka, Anakrusaren Tempus-i, Metrokoadrokaren Herio Heroi eta Huts teatroaren Publikoari Gorroto antzezlanetan.

Lehen aldia da azken urteetako sormen lanak zerrenda batean jartzen ditudala, eta ni neu harritu naiz konturatuta eginiko sorkuntza guztiak euskaraz izan direla, euskaraz pentsatuak eta euskaraz gauzatuak! Ikusita egun lan molde hau ez dela oso ohikoa, pribilegiatu sentitzen naiz euskaraz sortzeko aukera izan dudalako.

Eta sormen prozesu horietan euskalkiekin izandako harremana azaltze aldera,

bi kontu aipatu nahiko nituzke, uste baitut baldintzatzaileak direla: 1. Gure konpainian ez dugu sekula idatzitako antzezlanik oholtzaratu. Antzez

testua antzezle taldeak sortzen du arian. Laborategiaren ideiatik abiatuta,

mugimenduek, musikak, pertsonaiek, objektuek… testuaren mailako

garrantzia dute sormen prozesuan. “Mahaiko lana” deitzen zaiona, hau da,

gidoia finkatzea, sormen prozesuaren amaieran egiten dugu. Lan egiteko

modu honek ikaragarri markatzen du testuarekin dugun harremana,

euskalkietan izan ala batuan izan.

2. Oreretakoak gara, hiri batekoak beraz, eta oraindik grabeagoa dena,

ikastolakumeak (kar,kar). Zer esan nahi du horrek? Gure euskalkia

litzatekeena, gipuzkera, galduta dugula. Batuaren eta euskalkiaren arteko

muga oso lausoa da guretzat, ez dakigu bereizten. Konplexu txiki bat ere

badago hor, iruditzen baitzaigu antzerkirako glamour gehiago duela

bizkaierak edo zubererak… Horiek bai exotikoak!

Konplexuak konplexu, egia da hizkuntzarekiko erabakiak etengabekoak izan direla, ezinbestean, gure antzezlanetan. Batzuetan euskalkien aldeko apustua egin izan dugu, besteetan batuaren aldekoa, edo nahasian erabili ditugu. Aldian-aldian, hizkuntzaren erabileraren gaineko erabakiak hainbat arrazoirengatik hartu ditugu: dela arrazoi estetiko-artistikoengatik, dela arrazoi praktikoengatik. Hona hemen zenbait adibide:

16

‘GIZONA EZ DA TXORIA’ (2008)

Simon baserritar euskaldunaren eta Selma bosniarraren arteko harremana kontatzen da lan honetan. Abiadura handiko trena egin behar dutela eta, haren baserritik bota dute Simon eta orain herrira jaitsi da, pisu umel batera. Gaixorik dagoela eta, familiak bosniar erizain bat kontratatu du hura zain dezan. Simonek, ordea, jada bere imaginarioan besterik existitzen ez den Larraundira itzultzeko asmoa ezin du burutik kendu, eta, ezustean, haren lurretik urrundu den Selam izango du konplize eta bidelagun.

Antzezlan honetan euskara eta bosniera dira hizkuntza nagusiak.

Oiartzunen kokatua dago kontakizuna eta, beraz, oiartzueraz egiten du Simon zaharrak. Horretarako, istorioaren inspirazio izan zen lagun baten osaba elkarrizketatu genuen eta haren doinua eta hizkera landu zituen Simon interpretatzen duen aktoreak. Euskara itxi horrek lagundu zigun bi pertsonaien arteko ulermen zailtasunaren sentsazioa areagotzen, baita hemengo ikusleentzat ere. Ikuslea, horrela, Selmaren ikuspuntura gerturatu nahi genuen. Era berean, hainbat poema ere erabiltzen dira ikusgarrian, eta horiek euskara batuan esanak dira, off-eko ahotsean. Beraz, kasu honetan euskalkia baliagarria izan zitzaigun oso pertsonaia kokatzeko (Oiartzun) eta definitzeko (baserritarra). Antzezlanaren poetika markatzen zuten hitzak batuan esan genituen, narratzaile orojakile gisa, eszenatik distantzia bat markatzeko.

17

‘ERRAUTSAK’ (2010)

Manexek jada aipatu du antzezlan hau. Kasu honetan garbi genuen hasieratik aktore bakoitzak euskalki batean egingo genuela. Euskal kuadrilla bat irudikatu nahi genuen, eta, beraz, oso gertuko harremana izango zuten. Euskalki bat baino gehiago erabiltzeak zentzu metaforiko bat ematen zion lanari nire ustez, alegiazko kuadrilla hori sortuz. Euskaltasunari buruzko lan honetan hautu estetiko bat izan zen, beraz, euskalkien erabilera. Aipa dezaket baita ere testua prozesuaren amaieran finkatu genuela eta aktoreen inprobisazioetatik sortu zirela pertsonaiak eta egoerak. Niri Pili-ren pertsonaia nafarreraz egitea egokitu zitzaidan, ama bertakoa dudalako. Hala ere, nafarreraz inprobisatzeko gaitasunik ez dudanez, nire euskaran egin nuen sormen prozesua eta azken etapan pasatu nuen testua nafarrerara.

‘GURE BIDE GALDUAK’ (2011)

Antzezlan honetako bost aktoreak gipuzkoarrak izanik, lanaren prozesu guztia norberak bere euskaran egin genuen. Amaiera aldean, “mahaiko lanaren” hasieran, testua finkatzeko momentua iritsi zenean hainbat eztabaida izan genuen taldean. Bagenuen gogoa euskalkietan lan egiteko. Nafarroako herri txiki batetik Orereta industrializatura maistra ikasketak egitera datorren Kattalin-en istorioa kontatzen da lanean. Beraz, Kattalinek nafarreraz egitea ederra litzatekeela adostu genuen. Nik jokatzen nuen pertsonaia eta, beraz, posible zen hala egitea.

Gerora etorri ziren logikarekin borrokak. Lehen eszenan Kattalin haren

amarekin agertzen da herrian, eta ondoren Oreretan osabarekin. Logikaz amak eta osabak ere nafarreraz egin beharko lukete. Generazio kontuengatik, gainera, amak eta osabak euskalki itxiagoan. Bi pertsonaia horiek jokatuko zituzten antzezleek, ordea, ez zuten nafar-euskalkiaren erreferentziarik. Moldatu genituen hainbat testu, grabatu genituen, eta saiatu ginen amarekin eta osabarekin. Baina konturatu ginen oso zaila zela. Antzezleei benetan zaila egiten zitzaien. Gainera, lantzeko denborarik ere ez genuela ikusita, guztia batuan egitea erabaki genuen (gure euskaran, gipuzkera batuan). Kasu honetan, beraz, kontu praktikoengatik euskalkien erabilera baztertu egin genuen.

Dejabu panpin laborategian sortu ditugun hainbat antzezlani begiratuta,

beraz, ondoriozta dezaket kasuan kasu erabili izan ditugula batua eta euskalkiak. Antzezlanaren izaera eta helburuak kontuan hartuta eta ahalmenak aintzat izanda egin izan ditugu hizkuntzazko hautu horiek. Dudarik gabe, antzerki testuetan hizkuntzaren erabilera bizia egitean datza benetako erronka. Hitzak izan daitezela gorputzaren eta arimaren arteko lotura, eta lagun diezaiotela oholtza gainean dagoenari bizi txinpartak eragiten. Eta hori lor daiteke batuan edo euskalkietan berdin.

18

EUSKALKIEK ANTZEZLEAREN ESPRESIOA ZABALTZEN DUTE

Egia da azken urteetan izandako esperientzietan ohartu naizela euskalkiak altxor bat direla antzezleontzat. Euskalkiek beren baitan doinu bat, musika bat dakarte eta, beraz, antzezlea musika horretan dantzatzera gonbidatzen dute. Antzezleari bere ohiko moldeetatik ateratzen laguntzen diote. Gainera, doinu horrek, hiztegi berri horrek, gauzak azaltzeko modu berezi horrek… imaginario berri bat zabaltzen dio antzezleari.

Gainera, antzezlea behartzen dute nahi eta nahiez behatzaile bilakatzera,

beste errealitate bat tentu handiz behatu eta jasotzera. Antzezlea bere erroetara itzultzen da horrela: aurreiritzirik gabe bizitzaren behatzaile fin izatera, jasotakoa eraldatu eta artelana sortzeko ondoren.

Antzerkian tradizio handikoak diren maskarekin alderatuko nituzke

euskalkiak. Maskarek antzezleari bere formatik ateratzen laguntzen diote, beste gorpuzkera bat, beste ahots tonu bat erabiltzen. Antzezlea jolas horretan sartzen bada, bere espresio aukerak ikaragarri zabaltzen dira, bere ohiko forma gainditzeko aukera ematen baitiote. Euskalkiekin gauza bera gertatzen da, euren kodeak eta arauak onartuta, adierazpen aukera brutalak eskaintzen dituzte.

19

NORBERARENA EZ DEN EUSKALKI BATEAN ARITZEAREN ABENTURA

Eta bai, euskalkiak altxorrak dira… baina zer gertatzen da pertsonaia bat zurea ez den euskalki batean landu nahi baduzu? Abentura eder bezain oztopoz jositakoari egin beharko diozula aurre. Hasieran aipatu dudanez, gipuzkoarra, hiritarra eta ikastolakokumea naizen neurrian, ez dut euskalki propiorik barneratuta eta, beraz, haiekin lan egitea erabaki dudan edo egokitu zaidan bakoitzean, lanketa handia egin behar izan dut. Nire esperientzian hainbat fase errepikatzen direla frogatu ahal izan dut.

1. KONPLEXUAK GAINDITZEA:

Hasieran, antzezleak uste du ezinezkoa dela berea ez den euskalkian lan

egitea, arrotza egiten zaio doinua, ahoskera, hiztegia… Errespetu

handiegia die. Lehen fasean, beraz, pertsuasioa erabiliko du

zuzendariarekin eta lantaldearekin euskalkien erabilera errotik bazter

dadin, betiere beldurrak ezkutatu eta argudio artistikoetara joz:

“Pertsonaia honek oso txikitan egin zuen alde hirira eta nik uste jada

guztiz galduta edukiko lukeela euskalkia. Gainera, mutil-laguna

atzerritarra izanik normala da….” eta abar. Pertsuasio saioak porrot

eginda, antzezlea konturatzen da hobe duela jarrera aldatu eta euskalki

ezezagun batean lan egiteak eskaintzen dion “erronka artistiko” berriari

esker onez eta irribarretsu ekin. Nafarreraz egin dezakeela sinistu du eta

badoa ama nafarrarengana: “Ama, badakizu Errautsak antzezlana egingo

dugula, ba bakoitzak euskalki batean egingo du eta nik… nik nafarreraz

egingo dut. Zubiteraz”. Amak begiratzen du eta barre algaraz hasten da:

“Nafarreraz, nork, zuk?” eta barrez jarraitzen du. Antzezlea bere

autoestimuari heldu nahian “Bai nik. Gainera ez da hain zaila izango.”

2. GANTXOA TOPATZEA:

Euskalkien altxorra ez duzu liburuetan topatuko, ez dokumentaletan, ez

eta filmetan ere. Antzerkirako behar duzun testua euskalki batera pasatu

eta ahoskera lantzeko modu bakarra dago: gantxo bat topatzea. Landu

nahi duzun euskalki horren jabe den norbait. Eta gantxoak oso-oso

zorrotzak izaten dira, normalean ez dira prest egoten euren altxorra

edozein modutan partekatzeko!

Gidoia eta grabagailua alboan duela, hizkuntzalari-antropologoaren

tankera hartzen dio antzezleak bere buruari. “Nola esango zenuke:

20

Arratsalde on, zer izango da?” Eta gantxoak: “Atsaldeon, ze zanen da?”.

Apuntatuta. “Eta: Badaude kroketak, gazta kroketak, urdaiazpiko kroketak

eta bakailao kroketak…”. Eta gantxoak: “Ezinezkoa da hori esatea”.

Antzezle-antropologoak: “Nola ezinezkoa dela? Gantxoak: “Zubietan ez

dago bakailao kroketarik!”. Antzezle-antropologoak bere buruari

gantxotzat ama zergatik hartu duen galdeginez “Berdin du, ama. Nik hiru

gauza eskaini behar ditut eszenan, erritmo kontuengatik. Ea ba, nola

esango zenuke?” Ama-gantxoak: “Ez nuke esango”. Orduan konturatzen

zara antzez-testu guztia euskalkiratzea nolako odisea izango den.

3. EKINTZAREN MOMENTUA:

Orduak pasatu ditu antzezleak grabagailuarekin esan beharreko hitzen

doinua eta ahoskera lantzen. Estreinatu da lana, eta antzerkiak berezkoak

dituen momentu horiek sortzen hasten dira: inprobisatutako momentuak.

Dela antzezle kideak bere testua aldatu duelako, dela ezustekoren bat

gertatu delako… idatzita ez zenuen zerbait esan behar duzu, zerbait

koherentea, hariari jarraituko diona… eta noski zurea ez den euskalki

horretan. Eta antzezleak ikusten du bere burua dakizkien esaldi horien

artean arakatzen, momentua salbatzeko: “Atsaldeon, ze zanen da?” esango

du eta ez doa guztiz momentuarekin baina behintzat mantendu du

euskalkiaren doinua eta izaera. Uf.

4. KRITIKAK

Emanaldiaren ondoren erabili duzun euskalkiaren jabe diren hainbat

ikusle etorri dira. Bazoaz haiengana, irribarre batekin, eta galdetzen diezu:

“Eta, zer iruditu zaizue? Ondo egin al dut zubiteraz?”. Elkarri begiratzen

diote Zubietarrek eta isiltasun luze baten ondoren entusiasmo handirik

gabe erantzuten dizute “Ondo, bai, pasable”.

Eta orduan badatorkizu hizkuntzalari aditua eta eskerrak ematen dizkizu

egin duzun lanarengatik. Antzezlea harrotu egin da. Adituak esaten dio:

“Ze bikaina Baztango hizkera hori!”. Antzezleak zapuztuta eta pittin bat

masail-gorrituta erantzuten dio “bai, tira, ez zen Baztangoa…

Malerrekakoa zen…”. Eta hark “A, bai… Zer, Doneztebe aldekoa? Eta

antzezleak “ Kilometro batzuk haratagokoa, Zubietakoa”, eta adituak “A,

21

bai, bai, argi eta garbi. Aizu, baina zerbaitek despistatu nau: Zubietan ez da

sekula egon bakailao kroketarik”.

Tira, horiexek antzezle baten kalamidadeak, kar,kar.

ONDORIOAK

Amaitzeko, hasieran amu gisa erabilitako galderari erantzuten saiatuko naiz: euskalkiak aldeko ala kontrako haize dira antzerkian?

- EUSKALKIAK PLAZER BAT DIRA. Antzezleari euskalkietan lan egiteak

aukera espresibo berri asko zabaltzen dizkio. Gainera, behatzaile bilakatzen du halabeharrez.

- Sentsazioa daukat BATUAREKIN badagoela bidea egiteko, klixe ugari dugulako oraindik ere (ziur aski telebistak gauzak esateko modu bat markatu duelako, kulebroi estilora). Batuan lan egitean agerikoago gelditzen da zenbait antzezlek telebistatik hartutako tonu hori, eta lanak izaten dira hori kentzen. Beraz, batuari ere bere bixitasuna ematea erronketako bat izango litzateke.

22

- ESTANDARIZAZIOAK SAIHESTU. Antzerkian estandarizazioak edo modek kalte handia egin izan dutela iruditzen zait. Izan da moda dena batuan egitekoa, dena telebistan bezala egitekoa, edo aktore bakoitzak bere euskalkian egitekoa. Garrantzitsuena lanaren barne koherentzia da, eta hizkera koherentzia estetiko horren barnean sartu behar da.

Eta beraz…

Hizketaldi honetan azaldutakoen arabera, galdera nagusiaren erantzuna nahiko agerikoa da: euskalkiak tresna apartak dira noski, baldin eta modu egokian erabiltzen badira. Eta antzerkian egokia den hizkera, nire ustez, komunikazio bizi bat ahalbidetzen duen hori da, antzezleari sortzeko eta hizkuntzarekin jolasteko aukera ematen dion hizkera hori. Kasuan kasu euskalkia izan daiteke edo baita batua ere noski. Antzezlan bakoitzari mesede egingo dion hizkera hautatzea da kontua.

Dejabu panpin laborategian sakonki markatu gaituzten euskal antzezlanak

zerrendatuko banitu, aipatu beharko nituzte Antzerkiola Imaginarioaren lanak (8 olivetti poetiko, Mundopolski, Yuri Sam), Hiru Puntturenak (Tu quoque filie, Fausto), Le petit theatre de Pain taldearenak (Juglarea, puta eta eroa, Aulki Hutsa) besteren artean. Eta horietatik batzuek euskalkiak erabili zituzten eta beste batzuek batua, edo bietarik. Guztiek ezaugarri komun bat izan zuten, hori bai: hizkera bizia, zorrotza, jostaria eta ziztatzailea erabili zutela.

23

ANTZEZLEA, GIDOIAREN HIZKUNTZA EGOKITZEN DUELARIK BERE EGIN ARTE

Itziar Ituño Antzezlea SARRERA Ez da erreza horrelako izenburu potolo bati heltzea Basaurikoa eta euskaldun berria izanik. Intuizio hutsak gidatuko nau nire iritzia emoteko orduan. Beraz, hau ez da ezelango tesirik, ez teoria zientifikorik izango, baizik eta nire eskarmentutik ataratako ondorio eta hausnarketa batzuk. Nire ustez, hizkuntza batek, munduan leku bat emoteaz gain, informazio asko emoten du pertsona edota pertsonaia bati buruz. Zelangoak garen, zelan gauden, zer energia daukagun, zer adin dugun... horren guztiaren adierazle dira erabiltzen diren moduak, esaerak, berba zehatzak, esamoldeak... baita bolumena, erritmoa eta kadentzia be, janzkera, orrazkera, mugitzeko modua bezain esanguratsuak. Hau da, hizkuntza gure izatearen parte da, bereizi egiten gaitu beste askoren artean. Denboran eta espazioan kokatzen gaitu, geografikoki eta baita sozialki be. Horregatik, antzezteko orduan hizkuntzaren erabilerak berebiziko garrantzia daukala uste dut. Asko kontatzen du aurrean azaltzen zaigun pertsonari eta pertsonaiari buruz. 1. ANTZEZTEAN Antzezlea gizartearen matxinsaltoa da. Pertsonaiaz pertsonai dabil saltoka, estatus eta rol oso diferenteetatik igarotzeko aukera parebakoa du, era fiktizioan bada be. Pertsonaia batzuk berarengandik oso hurbil sentituko ditu, bere antz handiagoa dutelako, eta beste batzuk, berriz, lekutan. Horiek dira, hain zuzen,

24

gehien landu beharrekoak. Pertsonaia bat gauzatzeko, osatzeko orduan, janzkera, mugimendua, duen energia erabakitzeaz gain, hizkuntza egokia be bilatu egin behar zaio. Lan sinplea dirudi horrek, baina ez da. Antzerki arloan, esaterako, hizkuntza gehiago lantzeko aukera dagoela iruditzen zait. Prozesuak luzeagoak izaten direlako, intentsoagoak, eta esperimentu gehiago onartzen du antzerkiak . Hizkuntzagaz be esperimentatu ahal da eta egin izan da hainbat kasutan. Adibidez, antzezlan berberean euskalki bat baino gehiago erabiliz pertsonaiak osatzeko eta aberasteko. Halan da be, azkenengo urteetan, aurrezteko asmotan edo, antzerki konpainia askok sortzeko entsegu garai horiek laburtu egin dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du azken emaitzetan (hizkuntza lanketan be bai). Hau da, kasu askotan, atzera egin da nabarmen. Gauza bera gertatzen da telebistan, okerragoa dela ez esateagatik. Bertan denborak urrea balio du. Dena arina eta zehatza izan behar da, eta irizpide ezin orokorragoak ezartzen dira. Hizkuntzaren kasuan, batuaren aldera egin da telebistan, orokorrean, euskalkiak lantzeak askoz be denbora gehiago eskatzen duelako eta, jakina, ez dagoelako denborarik ezertarako be... (askotan pertsonaia bera be behar den moduan lantzeko betarik ez da izaten). Dena den, esan beharra dago egoera aldatzen ari dela, hoberako bidean. Honi buruz aurrerago berba egingo dut. Zinemaren kasua gutxiago ezagutzen dut. Herri honetan zinema egitea miraria delako akaso, horren gutxi egiten denez... baina iruditzen zait denbora apur bat gehiago (ez asko) inbertitzen dela hizkuntza eta pertsonaia hobeto zaintzeko. Erdibidea dela esango nuke, eta jarrera orokorra euskara batuaren aldekoa izan arren, badaude iniziatiba ausartak eta arrakastatsuak, normalean auzolan bidez eginak. Hor daude Gartxot eta Xora, adibidez, euren euskalkien aldeko apustuekaz.

2. AKTOREA GIDOIAREN AURREAN Gauzak horrela, eta sistemaren eraginez produktuak ahalik eta arinen eta gehien saltzea denez helburu nagusia, eta ez kalitate handikoak izatea, zer gertatzen da aktoreak gidoiari aurre egin behar dionean? Ba, askotan ez duela topatzen irizpide orokorrik hizkuntzari dagokionez, eta berari tokatzen zaiola testua egokitzea, bereganatzea, hau da, eraiki duen pertsonaia zutik iraunaraztea hizkuntza propioa emonez. Hori oso ohikoa da telebistan. Kasu honetan zentratuko naiz orain. Askotan gertatzen da euskara batuan idatzitako gidoiek adostasun falta itzela izatea . Aste batean pertsonai berberak “mintzatu”, hurrengoan”berba egin” eta

25

hurrengoan “hitz egin” egingo du, agurtzeko orduan “zer moduz” edo “zelan” tartekatu... horrek denak linboan uzten ditu pertsonaiak, grisez tindatuta, zehaztu barik, izaera barik. Holangoetan aktoreari dagokio gidoiak zuzentzeko lan hori. Alde batetik ez da txarra aktoreak testua egokitzeko eskubidea izatea, sortzeko libertatea behar-beharrezkoa da eta . Aktoreok sortzaileak be bagara, ez txotxongilo hutsak. Baina, bestetik, gidoi zuzenketa nekagarria eta korapilatsua bihurtzen denean, gauza errepikakorra denean, zalantza sortzen zaigu aktore batzuoi ez ote gabiltzan egiten beste batzuek egin beharreko lana, guri ez dagokiguna. Ezberdintasun handia dago testua zure egitearen eta zuzentzearen artean (eta ez nabil akats gramatikalez). Hau da, esangura aldatu barik testua aldatzea naturaltasuna, organizitatea bilatzeko, hori aktoreari dagokiola uste dut, baina hizkuntza oztopo delako aldatu behar izatea, hori ez. Antzezpenaren arlo bakoitzak bere berezitasuna be badauka. Zinematik antzerkira aldatu egiten dira kodeak, diferente kontatzen dira istorioak. Bakoitzak bere hizkuntza dauka. Literaturak be badauzka beste kode batzuk, diferenteak. Hori dena kontuan hartzen ez den bitartean, gidoilari batzuek hiru lerroko esaldi ahoskaezinak idazten jarraituko dute (aktoreak ito guran?). Alderantziz be gertatzen da. Gidoia ondo idatzitakoa denean, pertsonaiak erabiltzen duen hizkuntza erabilita eta barneko logika mantenduz, ea konturatu barik, esfortzu barik sartzen da buruan testua eta berba bakoitza disfrutatzen da. Orduan gidoiak eta aktoreak bat egin eta antzezpenak berak egiten du hegaz.

26

3. BATUA ETA EUSKALKIAK Gure herri honetan, euskaraz lan egiten dugun aktoreok beste oztopo bategaz be egiten dugu topo lehenago edo geroago. Gure hizkuntza ez da bat, hamaika baino. Hori, zalantza barik, ezin aberasgarria izan daiteke, eta baita korapilatsua be. Batetik, batua daukagu. Idazteko, akademikoki erabilia izateko; batzuen ustez, “artifiziala”eta lar formala. Bestetik, euskalkiak dauzkagu: bizkaiera, gipuzkera, nafarrera... bakoitza bere ezberdintasunekaz... kostaldetik barrualdera, herritik herrira aldatzen dira berbak, doinuak, esateko erak... Hau da, aberastasun itzela, zoratzeko modukoa. Eta, azkenik, hirugarren euskara mota bat, “euskaldun berriona”: batua, erdara eta euskalkiren baten koktela. Hiru aukera horiek dira baliotsuak aktore batentzat. Baratze ederra pertsonaiei kolorea emoteko orduan. Baina badira berari ez dagozkion erabakiak. Aurkezle lanetan ibiltzeko orduan edo bikoizten edo zeozer neutroa bilatzen denean, adostuta beharko luke zer euskara mota erabili, eta hori ez da aktorearen lana zertan izan. Beste batzuei dagokie. Gaur egun irizpide bi ikusten ditut nik orokorrean: 1/ Batua erabiltzea irizpide nagusi legez: ez euskara batu gordina, baizik eta euskalkietatik ekarpena eginez aditz laguntzaileak aldatu barik. Hau da irizpide berria: batua euskalkiz janztea. Adibidez: “Esan gura dizut” (eta ez “dotzut”) Hau erabiltzearen arrazoia:euskara denok ulertzeko modukoa eta denontzako izatea. 2/Euskalkiak erabiltzea. Aprobetxatzea daukagun aniztasuna eta lan egiteko tresna bihurtzea. Euskalkien bizirautea bermatuz. Batzuek egin dute euskalkien aldeko apustua, bai antzerkian eta baita telebistan be, baina esan beharra dago banaketa ez dela oso ekitatiboa izan, eta Iparraldeko eta Bizkaiko euskalkien presentzia txikiagoa izan dela (telebistan, irratian eta zineman behitzat; antzerkian gutxiago). Arrazoia? Tristea da entzutea euskalki batzuk oso zikinduta daudela, ez direla garbiak, zatarrak direla... tamainako astakeriak eta aurreiritziak egon badaude (neu lekuko). Hirugarren hizkeraren aldeko apusturik ez du ia inork egiten. Hau da, badirudi eukaldun berrion euskara interpretazio arloan ez dela erakargarria. Oso gutxitan

27

erabiltzen da, nahiz eta beste tresna bat izan. Erabilia izan denean askotan kritika gogorrak egin dizkiete euskal puristek . Jakina, betiko euskalkiak “kutsatuta” badaude, zer esan euskadun berrion euskaraz!!Batzuetan emoten du barkamena ere eskatu behar dela euskaraz berba egiten hasi baino lehen. Eskerrak batzuok uste dugun hobe dela berba egitea nahiz eta hanka sartu, ez egitea baino. Herri honetako errealitate bat gara, gero eta handiagoa gainera, eta eskerrak, geuk be mantenduko baitugu euskara bizirik. Aktore asko be bagara euskaldun berriak, eta, beraz, dagokigun lekua aldarrikatzen dugu. Dena den, akats itzela da hiru irizpide horiek bananduta ikustea. Osagarri dira, nire ustez. Hirurokaz bat egitea da onena. Hamaika aukera dago bakoitzak bere lekua eta momentua izateko. Euskalkien altxorra hor daukagu, batuaren orokortasuna eta formaltasuna be bai, euskaldun berriaren akats, doinu aldaketa eta asmakuntza kuriosoak be bai. Bizi-bizirik daukagu hizkuntza eta mila bide eskaintzen dizkigu; beraz, ordua da belarriak fintzen hasteko eta dauzkagun tresna guztiak erabiltzeko. Eta gero... aktoreok berdin-berdin jarraituko dugu, seguruenik. Ahal den heinean, testuak aldatzen, geureganatzen, gidoien kontra borrokatzen... sortzaile izaten jarraitzeko. Aber!

28

EUSKALKIAK ETA BATUA

Xabier Amuriza Bertsolaria eta idazlea

Gaiari alde askotatik hel dakioke. Nik, beste gabe, neuk zer egiten dudan

azalduko dut. Edo zer egiten saiatzen naizen, edo saiatu behar nukeen. Segun non, edo norbera zelan dagoen, lizentziak ere behar baino gehiago hartzen dira. Garbi esanda, lorrinak ere egiten dira. Egun onak eta txarrak izaten diren moduan, egun inkoherenteak ere badira, eta dena sartzen da kalitate aldakorraren gaman. Baina jokalege sendo batzuk nahitaezko dira. Eta, jakina, Bizkaiko euskalkiaz emango ditudan arrazoi- eta jardun-bideak beste euskalki guztietan ere berdintsu aplika daitezke.

NON ZER, GEOGRAFIKOKI ETA TEORIKOKI

1) Bizkaian bizkaiera. Horretan sekula ez dut dudarik izan. 2) Gipuzkoan gipuzkera, euskalki hori, zorionez, nahiko ondo

menperatzen baitut. Berdintsu egin ohi dut Nafarroa Gipuzkoatik hurbilean ere, non ohituago dauden (suposatzen dut) gipuzkera entzuten. Eta non, batez ere, bertakoa ez dudan menperatzen.

3) Batua, beste guztietan: Iparraldean, Nafarroa urrunagoan, Araban...

4) Edonon, euskaldun berrien edo hauen proportzioa nagusi dela

suposatzen den publikoetan, Bizkaia barne. Hemen suposamen hori aldatuz joan naiz, edo aldarazi didate. Laurogeiko hamarkada inguruan, Bilbon, Ezkerraldean eta abar, zenbait saio batuan egiten nituen,

29

euskaldun berrien adeiz. Gero ikusi nuen, eurek esaten zidatelako, maila batera iritsiz gero, euskaldun berriek ere nahiago zutela euskalkia entzun. Ezkerraldean eta beste hainbat erdal ingurutan ere saio asko antolatzen baitzen, antolatzaileei galdetzen hasi nintzen ea batuan ala euskalkian nahi zuten. Gehienetan, euskalkia eskatzen zuten. Garai laster samar batetik aurrera, Bizkaiko edonon hasi nintzen euskalkian kantatzen, berariaz batua eskatzen ez bazuten. Salbuespen bakarra euskaltegiak ziren, non ikasle guztiak euskaldun berriak edo berrigaiak ziren.

5) Txapelketak. Bizkaikoak bizkaieraz. Euskal Herrikoak, batuan. Horretan ere ez dut sekula dudarik izan. Bizkaiko txapelketarik behin bakarrik jokatu dut, baina, dozena bat izan balira ere, berdin egingo nukeen. Euskal Herriko txapelketetan, ostera, batuan egiteko dudarik ez dut sekula izan, nahiz saio batzuk Bizkaian egokitu. Zelai nazionala denean, hizkuntz eredua ere nazionala behar dut, edo bultzatu nahi dut, eta hori batua da.

BIZKAIERAREN ARAZOA Lehenik, bizkaiera ez da Bizkaiko euskalkia bakarrik. Araba osoa eta

Gipuzkoaren zati handi bat euskalki horren lur dira. Hori horrela, Euskal Herri osoko biztanle erdiak bizkaieraren gainean bizi dira. Halako hedapena izanik,

30

pentsa zitekeen euskalki horrek sendotasun handia behar zuela bere baitan eta bere hiztunen atxikimenduan, baina ez da guztiz horrela izan. Bizkaitarrek errazegi pentsatu dute (motiboak asko dira, noski) gipuzkera, adibidez, bizkaiera baino hobea edo eleganteago dela. Bertsolaritzari gagozkiola, bizkaitar bertsolari askok, eurek halaxe ikasi zutelako eta entzuleek, seguruenik, gehiago baloratzen zutelako, Bizkaian ere gipuzkeraz kantatu izan dute. Eta gero batua etorri zen. Kontua da euskalkiaren abandonoa urrunegi joan zela, eta Bizkaiko txapelketak berriro abiatu zirenetik, laster iritsi zen sasoi bat, non gehien-gehienek batuan edo gipuzkeran egiten zuten. Izan zen Bizkaiko final bat, inork bizkaieraz kantatu ez zuena. Edo batek, gehienez, ez naiz ziur gogoratzen. Alarma piztu zen, Bizkaiko Bertsozale Elkartean gogoeta aro bat zabaldu zen, eta orduantxe idatzi nuen Bizkaieraz bertsotan.

EUSKALKIA ETA AZPIEUSKALKIAK, GEHI SUBAZPIEUSKALKIAK Euskal Herriko biztanle erdiak bizkaieraren gainean bizi direla esan duguna

kontuan harturik, pentsatzekoa da euskalkiaren azpian barietate asko eta handiak daudela. Gauza jakina da, euskaraz, ia etxetik etxeraino gertatzen direla diferentziak, baina hemen eremu handiak bakarrik kontsideratzen ditut, eskualdea ere gainditzen dutenak. Entzuleen euskalkira ondo hurbildu gura duenak aniztasun handiegia aurkituko du. Koka dezagun zehazki aniztasun hori.

Hiru azpieuskalki nagusi daude, deklinabidearen arabera sailkatuko

ditudanak, berau baita ezaugarri nabariena. (Sailkapen hau ez da, noski, zehatz-zehatza, handi-handika baizik). Esan beharrik ez dago, deklinabidearen hori bezala, hizkeraren ezaugarri guztiak sistema oso zehatzean doazela, hizkera guztietan bezala.

I) A+A = EA. Zapatea, famea... Arratiatik Galdakaon zehar Bilboraino, gehi Zeberio, Ugao, Arrigorriaga, Orozko... II) A+A = IE. Zapatie, famie... Bizkaiaren erdialdea, Bakiotik Busturialde zati bat, Mugialde zati bat, Lea ibarra, Durangaldea, Debagoienaren goi aldea, Aramaio... III) A+A= IA. Zapatia, famia,... Deba arroaren erdialdea, Bergara, Soraluze, Eibar... Elgoibarren eta Mendaron, bizkaiera zerbait itsasten zaio gipuzkerari. IV) Azkenik, badira beste bost subazpieuskalki, eremu zabala hartzen dutenak:

1) EA sistemaren azpian, bi: – EA = É: zapaté, famé... Mendebal Txorierri (Zamudio, Derio, Sondika, Loiu...), Mungia eta Mungialde zati bat, eta Uribe Kosta. – EA = IA (zapatia, famia...), baina: begie, astoa, burue...(Lezama,

31

Larrabetzu, Zornotza zati bat...). 2) IE sistemaren azpian, hiru: – Zapatie, famie... baina: zoroa, astoa... (Zornotza, Etxano, Muxika, Gernika-Lumo, Foru, Mendata, Arratzu, Morga, Errigoiti, Mungialde zati bat...). – Zapatie, famie... baina: zorue, astue... (kosta inguruko Busturialdea, Lea ibarra, Durangaldea, Debagoienaren goi aldea, Aramaio...). – Í: zapatí, famí... (Artibai ibarrean, Bolibar, Markina, Etxebarria, Berriatua...) V) Azkenik, herri batzuk nolabaiteko irlatzat ere jo daitezke: Bermeo,

Lekeitio, Ondarroa, Oñati, Otxandio... Hauek guztiak, nahiz azpieuskalki baten barruan hartzekoak izan, ia azpieuskalki bat gehiagotzat hartzeko beste berezitasun daukate.

Ikusten denez, bizkaierako hizkera ezberdinetara jaitsi nahi duenak oihan zabalegia aurkituko du, non, sarritan, sistema batetik bestera alde handiak dauden. Nik neuk EA eta IE azpieuskalkiak menperatzen ditut. IA sistema ere baietz esango nuke, baina kontzentrazio handiegia beharko nuke, bat-batean lasai kantatzeko. É eta Í subazpieuskalkiak ez ditut ondo menperatzen. Eta are gutxiago irlatzat jo ditudan Bermeo, Lekeitio, Ondarroa, Oñati, Otxandio... herrietakoak. Hala ere, zailtasun guztiak gainditzen dira, denean ahalik euskalkirik jasoena eginez, egin behar dela uste dudan bezala, normalean behintzat.

32

ZER LITZATEKE BIZKAIERAZ EGITEA? 1995. urte inguruan, bizkaieraren abandonoa urrunegi joan zela ikusirik,

Bizkaiko Bertsozale Elkartean gogoeta aro bat zabaldu zen, gorago esan bezala, hitzaldiak eta ikastaroak antolatuz. Astiro-astiro, norabidea aldatzen hasi zen, eta gaur egun Bizkaiko bertsolariek euskalkia geroz gehiago eta normalago darabilte. Azken batez, hain zaila ere ez baita hizkera bat maila jasora eroatea. Egokitze prozesu txiki bat besterik ez da behar, norbere berezko hizkera bera baita egokitu nahi duzuna. Orduantxe idatzi nuen Bizkaieraz bertsotan izeneko liburua. Bertan, bizkaiera egitea hiru ildo nagusitara biltzen zen.

1) Aditza. Ez dago dudarik aditza dela bizkaieraren (eta edozein euskalkiren)

ezaugarri nabariena. 2) Bizkaierazko berbak bizkaierazko forman edo aldaeran: hatx, urten,

barik, bako, gitxi, bakotx... Hauek, noski, ez dira beti euskalki osokoak izaten. Hala, adibidez, haitz, gutxi, gabe, erten... bizkaieraren alde batzuetan naturalak dira.

3) Euskalki barruko berbak. Euskalki guztietan bezala, Bizkaian ere berba asko dira bertakoak bakarrik: asteko egunen izenak (martitzen, eguazten...), aitita, amama, izeko, neba, berba, gura, gomuta, gogaitu, ostendu, jausi, beilegi... Aipatu liburuan hiztegi oso bat dator.

ZER BATUTIK BIZKAIERARA?

1) Deklinabide batua. Jardunaldi haietan sortu zen kezka nagusia deklinabidea izan zen. Irizpide nagusi (eta salbagarri) bezala, askatasuna onartu zen bizkaieraz ere deklinabide batua erabili ahal izateko.

2) Euskal hiztegi guztia. Bizkaierazko hitzak lehenesteak ez du esan gura beste euskaretako hitzak ezetsi behar direnik. Euskal hitz guztiak dira denonak. Eskatzen den bakarra da nahasmen premiagabeak ekiditea.

PRAKTIKAN ZER EGIN? Onena eta seguruena bizkaiera jasoa da, nonahi eta noiznahi. Deklinabide

batua ere geroz onartuago dago. Azpieuskalkietara jaisten hasiz gero, sistema bati osoan jarraitzeko gai izan behar da. Bestela, lorrina eta zabarra besterik ez da zabaltzen. Eta, jakina, hurbiltasuna lortzeko asmorik sanoenean ere, sistema bakoitza bere lekuan aplikatu behar da. EA sistemaren eremuan, adibidez, desegoki litzateke IE erabiltzea, edo IA eremuan É subazpieuskalkia.

Horrek ez du inondik ere esan nahi noizbehinkako gurutzaketak eta

lizentziak egokiak ez direnik, efektu bat lortzeko bada. Baita errimaren abantailak

33

baliatzeko ere. Baina kasuistika eta askatasun guztiak jorik ere, nik neuk, ahal dela, eta printzipio orokor bezala, eredu jasoa gehiago baloratzen dut edonon, bizkaieran zein beste edozein euskalkitan.

Aspaldion, hala ere, gustua aldatzen (ala galtzen?) ari dela dirudi. Hemen

eztabaida gai on bat dator. Bai bertsolarien, bai entzuleen artean, jarrera eta balorapen ezberdinak sor daitezke. Hots: idatzitik ala hizkeratik hurbiltasuna? Jasoa ala espontaneoa? Bien konbinazioa nola? Nik neure hautua adierazi dut, baina eztabaida ere maite dut.

34

BERTSOAK ETA ERREGISTROAK

Andoni Egaña Bertsolaria eta idazlea

Bertsogintza, batik bat gaiak bestek emanak direlarik, ekinaldi mota konplexua da. Bertsolari bat, esaterako Sustrai Colina, izan daiteke etzi bakarkako gai batean Lance Armstrong, zazpi Tourrak kendu berritan prentsaurreko batean bere azalpenak ematen ari dena ehunka kazetariren aurrean. Ireki du ahoa Sustraik eta Armstrong hasi da hizketan. Gu oso ohituak gaudelako, baina bertsolaririk inoiz entzun ez duenarentzat ez da deszifratzen erraza. Esaten dena Amstrongek esaten du, baina Sustrairen mintzoa da! Amstrong da Sustrairen galbahetik pasatuta! Edo Sustrai Amstrongena egiten! Eta bertsozaleak jolas konplexu horretantxe hartu nahi du parte.

Gainera, kartzelako gaia bada, bertsozaleak entzun eta alderatu egin nahiko du nolakoa den Ametsen ahotik entzuten dugun Armstrong hori, Maddiren ahotik entzuten duguna, Odeiren ahotik entzun duguna…

Eta are konplexuagoa da kontua, ahoa eta mintzoa norbereak direnean. Demagun gaia dela: Sustrai, zure etxeko besaulkian eseri eta telebistari adi-adi zaude. Armstrong, zazpi Tourrak kendu ondoren, prentsaurrekoa ematen ari da. Orduan Sustrairenak dira ahoa, mintzoa… dena.

Beraz, bertso-saio bakar batean hainbat kontu nahasten dira. Konplexua da. Pentsa zenbateraino den konplexua! Sustrai teman ari zen, ez dakit zehatz norekin. Demagun, Maddi Sarasuarekin ari zela. Bata zen esne-ekoizlea eta bestea gasnagilea, demagun. Hasi zen Sustrai esne-ekoizlearen paperean… Ondo. Ondo arrazoitu zuen bere bertsoa zegokion paperetik. Maddirena entzutean, ordea, zalantza egin ondo ulertu ote zuen, eta jiratu eta gai-jartzaileari egin zion kontsulta.

35

Hori ona da? Ez…Zergatik? Ba, Sustrai zelako gaia entzuten eta pentsatzen ari zena. Gero, esne-ekoizlea, gero berriz Sustrai zalantza argitzera atzeratu zena eta berriz esne-ekoizlea izan beharra zeukalako publikoaren belarrietara. Konplexua are gehiago konplikatzea da hori! Eta kalte egiten dio komunikazioari, nahiz bertsoen kalitate testualari kalterik egin ez, Sustrairen gisako bertsolari bikain bat tartean delarik.

Hori argituta gero, beste kontutxo bat, hasteko. ERREGISTROA? Zer da erregistroa? Hizkuntza baten baitan, gizon-emakume talde desberdinek duten mintzaira. Beste herrialdeetan ere halatsu izango da, baina guk Euskal Herrikoari begiratuko diogu. Ez baita sailkapen bakarra erregistroena. Sailkapena izan daiteke:

- Euskalkien araberakoa… - Adinaren araberakoa… - Ofizioaren edo lagunartearen araberakoa… - Gorputz aldartearen araberakoa…(lokartua, mozkorra, euforikoa, tristea)

ERREGISTROAren erabilpen egokiak asko du imitatze gaitasunetik. Azken

batean, hori da erregistroa: hizkuntza estandarretik kanpo dagoen zerbait, ezaugarri jakin batzuk dituena. Ezaugarri horiek detektatu eta une egokian errepikatzean datza erregistroaren erabilera egokia. Esaterako, Juan Carlos Erregearen paperean, tontoarena egiteaz gain, asko laguntzen du totelarena egiteak ere.

Edo goazen Sustrai besaulkian Armstrongen prentsaurrekoa entzuten ari zen gaira. Demagun bukaera pentsatu duela: “maiz engainatu ninduzun, gaur ez dut sinisten ezer”. Nola koloreztatuko luke argudio hori modurik egokienean? Aukera bat honakoa litzateke: Beti harro, kokotz-gora beti american-power ez gara beti izango ni gregario zu lider… Maiz engainatu ninduzun Gaur ez dut sinisten ezer.

Hori duela berrogei urte ezinezkoa zen. Bai bertsolarien aldetik eta bai entzuleen aldetik ere. Gaur egun posible da…

Baina ez da juxtu-juxtu erregistroaren arloko adibidea. Hor, balizko Sustrai horrek erakutsiko lukeena da ezagutza handia txirrindularitzaren arlo semantikoarekiko eta ezagutza handia beste hizkuntzetan fosilizaturik dauden eta

36

beraz ulerterrazak diren esamoldeetarako.

- EUSKARA BATUA eta bertsolari batek esan zuena:

“Euskara batua? Hori jada bertsolariok inbentatua geneukan!”. Bertsolari batek esana omen da, eta ez da guztiz bururik gabeko esaldia. Euskara batua xextragai izan zen… Bertsolariak beti jendaurrean egiten du lan. Beti komunikatu nahi du. Toposa bilatzeko joera du. Eta nahiko ongi identifikatzen ditu komunikazio-korapilorik handienak. Horretan, ibiliak garrantzi handia du. Gaztetxotan, artean Euskal Herrira gutxi irtenak ginenean, nola ulertzen genuen ba, “Lepoan hartu ta segi aurrera”?

Euskararen egoeraz ere pare bat hitz egin nahi nituzke gaia kokatze aldera. Aurten, duela hilabete pasatxo, Donostiako Zinemaldian epaimahaiko izatea egokitu zitzaidan. Begi-belarri zoliagoz ikusi eta entzun nituen filmak. Eta analisi bat egin behar banu, esango nuke aurkitu nituen euskarak ez zitzaizkidala batere arrotz.

- Baypasseko ETBko euskara, komedia erromantiko bati dagokiona. - Baztaneko XVII. mendeko euskara, eta gaur egungoa. - Zuloakeko neska musikariek euren artean kamerinoetan zerabiltena.

37

Denak dira euskara. Filologo batek, edo purista batek denei aurkituko lieke bainaren bat. Nik, harro diot, ez zitzaidala arrotz euskara horietan bakar bat ere.

JON SARASUAk ere aipatzen zituen bertsotan hasi zelarik izan zituen desabantailak eta abantailak (ohartu zenean). Apotzagan trebatu zen Jon bertsotan. Eta han Leintz inguruko euskara egiten zuen. Euskal Herri osorako bertsotan hasi zelarik, ohartzen zen ideia bertsuak Euzkitzek botaz gero, tokirik gehienetan hobeto hartzen zirela. Eta mix bat egiteko aukera zeukala ohartu zen ondoren. Atxabaletakoa gehi etxeko Oriokoa gehi euskara batua…Eta askoz hobeto “funtzionatzen” hasi omen zen orduan.

1. BERTSOLARI bakoitzaren estiloa eta sinesgarritasuna.

Komunikazioaz ari gara, eta ez bertsolari bakoitzaren on/txar parametroetan. Halere, hasteko, zertzeladaren batzuk: badira bertsolari batzuk Euskal Herri osokoak direnak, eta beste batzuk ez. Eta horrek ez du zerikusirik kalitatearekin. Edo ez behintzat kalitatearekin, ulertzen dugun parametroetan.

Beti azalpenik axalekoenak eman izan dira: herriak agintzen du eta herriak batzuk nahi ditu besteen aurretik edo besteak baino gehiago. Konforme! Baina zergatik?

38

Eta hor, esango nuke, komunikazio gaitasunak baduela zerikusirik. Beste

galdera bat badago lehengoa baino zehatzagoa. Zergatik bertsolari batzuk bere ingurutxoan sekulako maila dute eta Euskal Herri osorako aterabiderik ez? Euskalki kontua bakarrik da?

Nik ezagutu ditudan bi iraultzarik handienak bi muturretatik hasiak dira. Eta bakoitzak bere garaian, biek txunditu ninduten. Xabier Amurizarenaz eta Maialen Lujanbiorenaz ari naiz. Biek erabili zuten hizkuntza modu bat nahi zutena adierazteko. Badakit kontu hau urrun egon daitekeela erregistroaren kontu zehatzetik, baina auzo-gaia behintzat badela ez didazue ukatuko.

Amurizarena, 80ko Txapelketa Nagusi hartan bistaratu zena gehienbat, hizkuntza borobildutzat definituko nuke. Maialenena, berriz, hizkuntza ertzduntzat. Eta ez du esan nahi horrek bata bestea baino hobea denik.

2.DOINUAK eta euskararen erabilpena.

Doinua ez da bertsolarientzat osagai arrunta edo hornidura soilik. Testuaren ibaia da doinua. Testua baldintzatzen du. Inoiz aipatu izan dut maiorreko donuak hobeak direla sententzia emateko eta minorrekoak hobeak iradokitzeko, adarra jotzeko, zalantza azaltzeko…

Era berean, doinu batzuetan min ematen du geure euskalkian egiteak… Beste batzuetan mesede egiten duela esango nuke. Edo esango nuke ez dela euskalki kontua bakarrik. Mintzo borobildua eta mintzo inperfektua edo ertzduna jarriko nituzke aurrez aurre. Gaia: Erloju berria daukazu eskumuturrean. Aita izena doinuan holatsu kantatuko nuke: Ze oparia nire berrogei ta hamargarren urtean alabak norbait ezagutu du JOSE MARIen artean disdira handirik ez izanarren esferan eta katean gutxienean borobila da ta ez da nire kaltean baina askotan da lo egina kaxa karratu batean.

39

Beste doinu batean, alaiagoan, nolabait adierazteko: Hau oparia nere berrogei ta hamargarren urtian alabak norbait ezagutu du JOXEMARIen artian disdira handirik ez dauka euki ez esferan ez katian gutxin-gutxinez borobila da hori ez da nere kaltian baina ziur maiz lo egin dula kaja kuadratu batian.

3.ETORKIZUNERAKO APUSTUA. ROLAK BEREIZI.

Ander Lipusen pertsonajeen adibidea: Juan Junda, Euxebio, Ignatius mozkorra, Camaleón, Manex Dominitxine…

Lipusen ekarpenik handiena da, ordea, pertsonaia bakoitza, beretik, inprobisatzeko gai dela. Berak badaki azaltzen eta nik ez, baina arnasgune

40

desberdinek laguntzen omen diote une bakoitzean nor den gogoratzen eta nor horrek zer hizkera, zer jokaera eta zer ideia izango dituen erabakitzen.

Lipusek ordea, pertsonaia corpus txikia du. Zortzi-bederatzi. Ongi bereiziak bata bestearengandik. Eta berak aukeratuak.

Bertsogintzan erregistroena ez da askorik bistaratu. Arrazoi nagusia da OSO ZAILA dela, bat-batean, honako edo halako pertsonaiaren pentsaeraz eta argudiaketaz gain, haren hizkera ere imitatzea. Gainera, ehunka izan daitezke tokatutako pertsonaiaak eta ez dago beti argi perfil markaturik duten ere.

Badira erregistrorako ofizioak edo gizarte-estatusak edo ematen duena baino lan ERRAZAGOAK. JATORRIA eta batik bat ADINA aipatuko nituzke.

Hor zerbait egitea errazagotzat daukat. ADINA, bi muturretakoa, ume edo zahar-zahar… imitaerrazagoak dira. Eta eskerronekoak entzuleen aldetik. Horien mentalitatea, usteak eta hizkera imitaerrazagoak dira. Baita, esate baterako, euskara ikasten hasi berria den euskaldun berriaren papera ere.

Adibidez: Iñaki Murua 1989ko Txapelketa Nagusiaren finalean. Hauxe zuen gaia: “Ume bat zara. Hondarrezko gaztelu bat egin duzu eta itsasoak, igo denean, zapuztu egin dizu”. Honela bukatu izan balu: “Ai itsasoa zure joera oso gaiztoa izan da ez al zen aski etorri eta hareari pa emanda?” “Nik uste nuen ona zinela, baina gaiztoa zara zu aitatxitori esango diot eta ikusiko duzu!”

Edo haurrari nola hitz egin ere imita daiteke. Neuk eduki nuen aukera ederra azken Txapelketa Nagusian: Olentzerorena egiten harrapatu ninduenean alabak.

Zaharren kasuan zailxeago da. Ez da umeena bezain markatua hizkera. Baina Peñak bapo baliatu zuen aukera… “Requiem es dominen virgo veneranda”.

Gaur egun, nik uste GAZTE HIZKERA ere imita daitekeela…

Hortik aurrera? Ez da samurra… Ogibide edo estatusaren edo egoeraren mailako euskara desberdindua erabil daiteke. Baina imitazio soiletik goragoko zerbait eskatzen du horrek. Eta bat-batean gainera?

Zaila da. Baina gero eta errazagoa izango da. Bertsolarien gaitasunak gora egingo duelako eta euskararen garabideak ere gero eta indartsuagoak eta

41

askotarikoagoak izatea espero dudalako. Arestian jarri dudan adibidea, Baypass, Baztan eta Zuloakena gogoratu besterik ez duzue.

Gu gaztetxo ginela, euskara mota gutxi entzuten genuen. Etxekoa, kalekoa eta ikastolakoa nik. Eta elkarren oso antzekoak ziren gure kasuan.

Oraingo gaztetxoek, etxekoa askok, kalekoa eta, hedabideen bidez, euskalkietakoak, hainbat lanbidetakoak, estereotipoak… entzun ditzakete. Badakizue nor den gure hamazortzi urteko semearen eta bere kuadrillakoen idoloa? Nor entzuteko desiratzen egoten diren? Joseba Urkiola. ETBko kazetari leitzar gazte bat da, kirol-sailean ari dena. Lekuari eta egokierari ez dagokion joritasuna darabil hizketan eta gure gazteek harrapatu egin dute eta grazia egiten die!!! Badakite oso parera ez datorren erregistroa darabilela, eta imitagai peto-petoa bihurtu da. 4. HITANOA… AINTZAT HARTU BEHAR GENUKEEN LEHEN ERREGISTROA

Kalean barra-barra hika egiten dugun bertsolariok ere oso gutxitan egiten dugu bertsotan hika.

Historian zehar ere ez dira bertso asko geratu hikakoak. “ Aizak hi mutil mainontzi”, “Gure sorotik lapurtzen dituk sahatsak eta urritzak”… Biak ere errieta edo kargu hartzeko egoeratakoak dira. Ez da kasualitatea… Gure etxean ere gauza bera gertatzen da ama-alabekin. Badira, jakina, kasu gehiago. Amurizak txapelari hika kantatu zion lehenengo hartan:

“Aizak hi txapel, zer sentitzen duk…”.

Eta Gorrotxategiren azken agurra ere hika izan zen: “…merezi dek ta lagun Xabier, gorde zak urte askuan!”.

Zergatik erabiltzen ditugu hain gutxitan hikako formak? Tira… Bertsotako errima-metrikak, gure esamolde eginak, gure ohiturak… zukakoak dira. Eta sistemaren aldaketa bat ekarri beharko luke hika hasteak. Sistema berri horren lanketa ez litzateke, ordea, beste munduko lana. Ohiz hika egiten duenarentzat ez litzateke batuan kantatzetik bizkaieraz kantatzera dagoen baino jauzi handiagoa, esaterako. Eta hori egitea lortu dutenak badira.

Eta hikaren kontu honetan ere badut susmo bat: gai batzuk ez ezik, doinu batzuk ere eskertu egingo lukete hikako formen erabilera.

42

43

KONTALARIEN JARRERA ETA HIZKUNTZ EGOKITZAPENA HAURREI KONTATZERAKOAN

Pello Añorga. Ipuin kontalaria eta idazlea. Mondragon Unibertsitateko irakaslea

Egunon denoi! Hona nire hitzaldiaren titulua: KONTALARIAREN JARRERA ETA HIZKUNTZ EGOKITZAPENA HAURREI KONTATZERAKOAN. Alde batetik diot "HAURREI KONTATZERAKOAN”, zeren egingo ditudan hausnarketak haurren ingurukoak baitira. (Dena den, nahiz eta haurrentzako kontaketan oinarritu, helduentzat ere baliagarriak izango direla uste dut). Eta bestetik: "JARRERA ETA HIZKUNTZ EGOKITZAPENA", zeren ahozko kontalariak jarrera komunikatzailea duen heinean, testua egokitu behar duelako testuinguru jakin bakoitzera; areago, gurea bezalako gizarte diglosiko batean, eta hain hizkuntz maila ezberdinak dituen entzulearengana iritsi nahi badu. ETA HASI BAINO LEHEN, BI OHAR EGIN NAHI NITUZKE : Bat: jakin ezazue ni ez naizela mintzatuko hemen nola tratatu behar diren euskalkiak eskolan. Lehengo egunean irakasle batek hona etorri behar nuela jakin zuenean, zera esan baitzidan: "Zein ondo, horrela jakingo dut zer egin euskalkiarekin". Baina ez, ni ez naiz mintzatuko horretaz. Hori didaktikari dagokio edota pedagogia arloari, eta ni ez naiz pedagogoa eta ez naiz sekula aritu didaktikan. Ni aritu naiz kontatzen, eta horretan daukat esperientzia. Aritzen naiz komunikatzen, ez hizkuntza erakusten. Zeren ahozko kontaketaren esperientziak erakutsi dit hobeto komunikatzeko beste arlo batzuk direla askoz ere premiazkoagoak. Beraz, zuetako batzuek euskalkiei buruzko kezka nahi baduzue argitu, beste norbaitengana jo beharko duzue. Edota beste foro bat antolatu.

44

Eta bi: aipatu nahiko nuke gauza bat urgentea dena: izugarrizko nahaste-borrastea dugula ahozko kontaketaren inguruan. Eta Mintzola nola den plaza egokia ahozkoaz hausnarketa egiteko, lizentzia hartuko dut une batez. Ulertzeko esan nahi dudana, anekdota bat kontatuko dizuet: behin aritu nintzen kontatzen kultur etxe batean inongo sostengurik gabe, ez dramatizazio, ez mozorro eta ez deus. Ipuin saioa bukatu eta horra non esaten didan haur batek: −Noiz hasiko da ipuina? Haur harentzat, nonbait, ipuina kontatzea zen saltinbankiak ikustea, eta ni saltinbankia ez izaki. Eta haren dezepzioa! Arraioa! Hona beste adibidea: leku batean kontatzen aritu eta gero, guraso batzuek honako komentario hau egin zioten kultur teknikariari: ia benetako ipuin-kontalaria zein egunetan zetorren. Izan ere, egun batzuetan joaten ziren kontalari batzuk mozorrotuak, hipermerkatuetan ikusten direnen antzera, eta ni nengoen jantzita normal, normalegi haien irudimenarentzat, eta ez Mickey Mouseren edo Garfio kapitainaren mozorroarekin. Guraso haiek ez zekiten ni ez naizela Pluto, Pello baizik, to!, eta kontatu egiten ditudala ipuinak, eta ez naizela pertsonaia (edota, behinik behin, saiatzen naizela ez izaten pertsonaia). Beste hirugarren adibidea jarriko dizuet: behin irakasle batek deitu zidan ikastetxetik, ipuinak kontatzera joateko. Azpimarratu zidan haurrek parte aktiboa izatea nahi zutela, eta ez pasiboa. Eta nire artean pentsatu nuen: haurrak isilik daudenean entzuten, batere mugitu gabe, zirkinik egin gabe, ez al dute parte aktiboagoa izaten, parte hartzera behartzen ditugunean baino? Isilik egotea jarrera pasiboa ote da? Eta hau zergatik gertatzen da? Bada, kontaketan oso ESTILO eta FORMATU ezberdinak daudelako, eta oso jarrera estetiko eta etika ezberdinak. Kontaketaren izenean, batzuk ibiltzen dira txotxongiloak erabiltzen, besteak antzerkia egiten, besteak pailazoarena egiten, besteak Walt Disneyren pertsonaiak imitatzen: Pluto, Donald ahatea eta Goofy, besteak Magia egiten, besteak bertsoak paratzen, besteak kontatzen espazio eszeniko batetik, eta besteak kontatzen espazio arruntetik, era sinplean, mozorrorik gabe, oso agertoki ezberdinetan. Formatu asko dagoelako ipuinak kontatzeko, hizkuntzak hainbeste; eta oso espazio ezberdinak plazaratzeko, jarreren arabera: hipermerkatua, ospitalea, ikasgela, liburutegia, antzokia, taberna edo oheburua. (Oheburua, bai, oheburuan ere aritu gaitezkeelako kontaketan lagunaren ondoan, intimitate osoan, otoitzean bezala, ia xuxurlan). Horrek guztiak zera dakar gaur egun: izugarrizko nahaste-borrastea. Izen beraren atzean, oso kontzepzio, estetika, hizkuntza eta jarrera ezberdinak daude ezkutuan. Areago bizi garen gaurko testuinguru kulturalean lehenesten badugu

45

estetika bat, non begiak daukan funts jainkotiarra, belarriaren kaltetan. Hau da, lehenesten bada ikusgarritasuna. Zoritxarrez, jendea ez da konturatzen formatu bakoitzak bere baliabideak dituela. Oso ezberdina da kontatzea pailazoaren espazio eszenikotik, edota espazio biluzitik. Ez gara konturatzen estetika batzuek intimitatea behar dutela komunikazioa bermatzeko. Nire artea, esaterako, oso sinplea da. Baina isiltasuna behar dut komunikatzeko. Oso jarduera pobrea da, sinplea; ez daukat eszenografiarik, baina niretzat espazio huts hori ez da pobrea, aberatsa baizik. Niretzat sinpletasun hori ez da sinplekeria, jarrera estetiko bat baizik, hautua, konpromisoa, engaiamendua. Pianoa entzuteko intimitatea behar den bezala, halaxe ahozko kontaketa batzuekin ere. Zoritxarrez, modu berean tratatzen dira pailazoak, antzezleak, magoak, titiriteroak eta ipuin kontalariak, eta espazio bera atontzen denentzat, estetika bera erabiliko balute bezala. Eta hori gogorra da, GENERO guztiak berdin tratatzen ditugulako. Akaso, musika arloan sartuta, modu berean antolatzen al da piano saioa eta rock kontzertua? Poesia emanaldi intimoa antolatu behar al dugu Pirritx, Porrotx eta Marimotots pailazoen emanaldia bezala? Begira lehengo urtean zer idatzi nuen Behinola1 aldizkarian: "... bizi garen gizartean, oso denbora gutxi dago entzuteko. Espazioa ere, gaur egun, ez da diseinatzen elkar entzuteko. Badirudi, organo ahalguztidun bakarra existitzen dela eta hori da begia. Eta ahozkotasuna landu nahi badugu, ezinbestez, begiaz gainera belarria ere kontuan hartu beharko genuke, elkar entzuteko espazioa diseinatzerakoan". Era sinplean kontatzeak, hau da, hauskortasunetik, kontzentrazio handia eskatzen baitu: espazioan soinurik ez izatea, ez dispertsio fokurik, eta abar. Zoritxarrez, gaur egun, espazioek izaten dute zarata gehiegi: nola akustikoa hala bisuala, kontzentrazioaren kalterako. Kontatzeko formatu batzuek, agian, ez dute behar kontzentrazio handirik, baina beste batzuek bai. Isiltasunaren eta entzumenaren kalitatea nola bermatu baina, baldin eta sartzen baditugu zaku berean hainbat kontaketa formatu? Horregatik, etorkizunean, garrantzitsua izango da jakitea hainbat genero eta estilo daudela ahozko kontaketan, eta estilo bakoitzaren arabera jakin behar dugula antolatzen espazioa; eta jakin garatzen entzumenaren estetika, ikusmenarena hainbeste. Gizakia bizitzaren erdigune ez den bezala, begia ere ez delako erdigune. Eta begiak, etorkizunean, itsutu nahi ez badu, belarriaren sostengua beharko du, ezinbestez. Gaurkoz, baina, utz dezagun espazioaren zein formatuaren gaia eta egin dezagun galdera: kontalari batek zer testu darabil? Zein hizkera? Batua? Euskalkia? Eta orain, hemen, nire testigantza agertuko dizuet. Testigantza ez ezik, adieraziko dizuet zeini eman izan diodan garrantzirik gehien komunikatzeko momentuan; eta, bidenabar, urte hauetan guztietan zertaz konturatu naizen. 1AÑORGA, P. "Ahozkotasuna eta haur literatura". Behinola 24, 2011ko azaroa, 21-28 or.

46

Begira, orain dela 28 bat urte edo, esan nionean Lurdes Iriondori (Xabier

Leteren emaztea zenari) ipuinak kontatzen hasi behar nuela Euskal Herrian barrena, zera esan zidan: "Baina, horretarako, Pello, Euskal Herrian barrena kontatzeko, euskalkiak kontuan hartu beharko dituzu". Nire artean pentsatu nuen: "Arraioa, hori dena kontuan hartu behar al dut? Tokian tokiko hizkera? Euskalkia?". Agudo, baina, kontatzen hasi ahala, konturatu nintzen ez zela hain beharrezkoa. (Gogoan har ezazue, orduan, eskola publikoetan antolatzen zirela saiorik gehienak, oso giro erdaldunetan. Urte haietan, gogoan hartu, euskara sartzen hasi zirela ikastetxeetan, zerotik abiatuta, euskara hutsean aritzeko. Gogoan ditut, batzuk aipatzearren: Eibarko Amaña, Irungo Belaskoenea, Bilboko Otxarkoaga, Atxuri, San Frantzisko... Arabako Murgia, La Puebla; Nafarroako Auzberri;Tafallako ikastola, Lodosa, Zangoza... eta zer-nolako begirada zorrotzez begiratzen ziguten bertako irakasle erdaldunek). Leku horietan nola hitz egin? Garbi zegoen batuaz hitz egin behar nuela eta ondo ahoskatu eta enfatizatu. Orduan, gainera, hasi berria zen euskal telebista, dena batuaz hitz egiten. Irakasleek ere batuan hitz egiten zuten ikastetxeetan, eta haurrak ohituta zeuden batua entzutera. Beraz, haur guztiengana iristeko eta, zer esanik ez, adin txikikoengana, komunikatzeko erarik errazena batuaz mintzatzea zen (eta da). TESTUA gureganatu, barneratu eta batuaz mintzatu: dela Txorierrin, dela Arratian, dela Baztanen edo dela Debagoienean.

47

TESTUA Behin puntu honetara iritsita, TESTUAZ nahi ditut gauza batzuk aipatu. Jakin ezazue idatzia dagoen testua erabiltzen dugula normalean kontalariok. Ez gara aritzen aspaldiko kontalariak bezala entzun zutena kontatzen, hots, belarritik ezpainetara, baizik idatzitik belarrira. Gu neokontalariak gara, Gutenbergen ondorengoak, eta inprimatutako testua erabiltzen dugu edota digitalizatuta dagoena. Batzuetan testua egongo da batuan idatzia, besteetan euskalki batean, baina hori da gutxiena. Zergatik? Bada, testua (idatzia dagoena) ez delako zerbait finkoa guretzat. Hitza dago itzalean harrapatua, liburuaren orriko presondegian, eta gure lana da airea ematea hitzari, arnasa, gorputz berria, mugimendua... Horregatik, ezinbestez, kontalari bakoitzak egiten du gauza bat: testua interpretatu. Ondorioz, nahiz eta kontalari bakoitzak ipuin bera kontatu, sekula ez da izango bera. Berdina bai, baina ez bera. Izan ere, nahiz eta ipuin bakoitzak eduki gorputz identifikagarria, kontalari bakoitzak ematen baitio bere azentua, airea, gorputza, arnasa eta begirada partikularra, hots, hizkera. Horregatik, agian, kontalari batek erabiliko du hizkuntza jasoagoa eta besteak kolokialagoa. Baina zer da garrantzitsuagoa? Testua ez da monolito bat. Bizi nahi badu, biziberritu beharra dauka aldian aldiko giroko komunitatean txertatuta. Nire kasuan, gainera, testua izaten da abiatzeko dudan eskeletoa, zeina haragitzen joaten den saio bakoitzean, entzuleekin batera. Saioetan zehar, kontua joaten da hitzak bereganatzen, adjektiboak, jergak, pausak, azentuak, aromak eta abarrak, ezer inposatu gabe, komunikazioa lagun, bat-batean, kontalariaren eta entzulearen arteko harremanean oinarrituta. Eta nire kasuan, ni kontatzen ibiltzen naizen komunitatea oso diglosikoa da, erdaldun asko dago, eta esan behar dut euskalkiek ez dutela lehentasuna. Nahiko lan badaukat euskara hutsez denengana iristeko. Agian, kontatzen ibiliko banintz leku berean beti (jo dezagun Oiartzunen), badakit bertako azentua hartuko luketela nire kontuek. Baina nire kontuek jakin behar dute bizitzen Otxarkoagan, Diman eta Garraldan, eta erabili behar dudan hizkera, nahi eta nahiez, denengana iristeko modukoa izan behar, hots, batua. Batek esango du neutroa. Neutroak ez du izan nahi aseptikoa edota plastikozkoa, baizik komunikagarria: lilura sortzeko abilezia duena, harridura, poza, tristura, enpatia, komunioa...

AHOZKOA ERREGISTROA Hala eta guztiz ere, nahiz eta batua erabili kontatzeko, denboraren poderioz konturatu nintzen (Lurdes Iriondo gogoan) idatzizko erregistroak baino gehiago ahozkoak erabili behar nituela. Izan ere, kontatzerakoan ahoz aritzen gara, eta ahoz aritzerakoan belarria da ezinbesteko organoa. Zoritxarrez, testuak, normalean, ez daude prestatuak ahots gora irakurriak edo kontatuak izan daitezen. Edo, beste hitzetan esateko: ez daukate landua ahozkotasuna. (Orain dela urtebete

48

eskas, Behinola2 haur literaturako aldizkarian aipatzen nuen nola, garai batean, kontakizun gehienak izaten ziren prestatuak jendearen aurrean kontatuak izateko edota errezitatzeko. Eta aipatzen nuen nola Hans Christian Andersen-ek (1805-1875) kontatu egiten zituen ahots gora ipuinak argitaratu aurretik, eta behin eta berriro zuzendu, harik eta tonua aurkitu arte: ahotsa, erritmoa eta abar. Behin eta berriro kontatu, harik eta ahots bizia topatu arte: mintzoa). Hona, 1846an, haren egunerokoan, Italian zegoelarik, zer idatzi zuen: “Egun guztia pasatu dut idazten; eta orain minduta daukat mihia, guztiz minduta”. Anderseni, nonbait, ipuinak idazterakoan ez zitzaion nekatzen eskua, baizik mihia.

Tamalez, oso liburu gutxi dira gure artean modu horretan idatzi izan

direnak. Normalean, ahozkotasunaz ahaztuta, oso arreta gutxi eskaintzen diogulako belarriari. Horregatik, ez da batere harritzekoa konturatzea, ondo konturatu ere, prosa bikainaren jabea den liburuak, sarritan, ez duela funtzionatzen haurren aurrean jarduteko. Txitean-pitean ahots gora jardunez gero, zangopilatu egiten gara, mihia baldartu, begiak lausotu... eta zera ondorioztatzen: liburuak ez duela funtzionatzen ahots gora jarduteko. Eta nola, bada, bestela? Ezin. Nola funtzionatuko du baldin eta idazleak ez badu prestatu esateko izan dadin?

Adibide gisa, irakurriko dizuet testu bat, zeinean landu beharko litzatekeen gehiago ahozko erregistroa, esateko erabil dadin. Hona pasartea3: ...gertakizun polita iduri zitzaion uste gabe ikusi zuena eta sugeari esnea atsegin zitzaiola jakinik, jokoan sartzea erabaki zuen. Bazuen txabola aurrean txerrientzat egindako aska bat aspaldian ibiltzen ez zuena eta borda aldera baztertuz gazura ezarri zion. Laster ikasi zuen narraztiak bidea eta elkarrenganako beldurra galdurik txistu eginez ekarrarazten zuen egunero artzainak sugea. Bi edo hiru urtez iraun izan behar zuen bien adiskidantzak... Eta orain irakurriko dizuet, esateko prestatua dagoena4: "Baserri handi batean, mutiko txiki-txiki bat bizi zen; Perutxo zuen izena. Egun batean eskolarik ez eta amari esan zion: -Ama, banoa belarretara jolasean ibiltzera. -Ongi da, baina kontuz behiaren inguruan ibili gabe. -Bai, ama... Eta abiatu zen Perutxo korrika batean. Belardira iritsi eta zilipurdika hasi zen aurreraka eta atzeraka; salto txikiak eman zituen eta ziri-bueltak. Baina konturatu orduko behi handia zegoen tokira inguratu zen. Hau lasai-lasai ari zen belarra jan 2 AÑORGA, P. "Ahozkotasuna eta haur literatura". Behinola 24, 2011ko azaroa, 21-28 or.

3 SATRUSTEGI. J.M. (1983). Axelko eta Otsoko. Zamudio: Gipuzkoako ikastolen elkartea, 63 or.

4 GALTZAGORRI ELKARTEA. (2007). Bularretik mintzora. Zarautz: Itxaropena, 30 or.

49

eta belarra jan, ezerekin ere konturatu gabe. Halako batean, "AUMMM" Perutxo txikia irentsi zuen”.

TESTUINGURUA

Testuaz eta ahozko erregistroaz gain, agudo konturatzen nintzen beste eremu bat lantzea eta kontuan edukitzea ere ezinbestekoa dela: momentua, hots, GIROA. Horretarako, Koldobika Jauregi5 eskultorearen adierazpen bat irakurriko dizuet: "Indian badago hitz bat, rasa deritzana, antzerkian sarri erabilia, eta giroa (atmosfera) adierazteko balio duena. Hain zuzen, artista baten obrarentzat rasa hori, giro hori jasotzea baita garrantzitsuena. Gaur egun, denez teorizatzen dugu, baita arteaz ere: gehiegi. "Rollo" handiak idazten dira eta liburu asko artistaz zein obraz. Eta nik uste dut, azken batean, stop egiten jakin behar dugula eta rasa, giro, atmosfera hori atxiki." Eskultore batek horrelako garrantzia ematen badio atmosferari (giroari), nola ez diogu emango guk? Nola sortu giroa, baina? Garbi dago, hortaz, espazioak paper funtsezkoa jokatzen duela. Espazioak zer-nolako harrera eskaintzen digun, horrek guztiz baldintzatu lezake saio bat. Horretarako, entzulearen testuinguru hurbila ezagutzea garrantzitsua izango da guztiz. Esan nahi dut, haurrari kontatu nahi badiozu, behinik behin, ezinbestekoa izango dela haurraren testuinguru hurbila ezagutzea, hots, haurraren unibertso afektiboa. Horra zer idatzi nuen orain dela bi urte HUHEZIn6, haurrentzako kontaketari buruzko koordenadak ematerakoan: "Adin hauetan kontatzeko, nahitanahiez, haurraren testuinguru hurbila ezagutzea ezinbesteko baita, hots, “Haurraren Garapen Hurbileko Eremua” (Vygotsky). Esan nahi da haurren erreferentzia konkretuen jabe izatea. Zeren eta haurra eraman nahi badugu lurralde ezezagun batera, lehenik eta behin (ez dadin senti arrotz) ezagutu beharko baitugu zein den haren eremu afektibo konkretua, izen eta guzti: gurasoena, bizilekuarena, lagunena, eta beste hainbatena. Behin ezagutuz gero haurraren eremu hurbila, egokitu dezakegu ipuina haren koordenadetara eta, ondorioz, urrunago joan, erreferentzia konkretuetan barrena". Adibide batzuk eman ditzadan, ikusteko nola erabiltzen dugun eremu afektibo hurbil hori ahozkora hurbilduta, hots belarrira, giroa zein testuingurua kontuan edukirik: −Egin dezagun kontu, nik badaukadala testu bat, ipuin bat eta, une honetan, 5 JAUREGI, K. "No concibo la creación si no es en libertad". Iñaki Mendizabal. Deia 12465, 2012ko abuztuaren 25ean

6 AÑORGA, P. "Ipuinen bidezko esplorazioa, edo kontuak kontatzeko koordenadak", in BARANDIARAN, A. LARREA, I,

LOPEZ DE ARANA, E. (2011). Haurraren ongizatea II: hezkuntza proposamenak. Arrasate: HUHEZI, 103-142 or.

50

honela hasten naizela kontatzen: "Gaur goizean hona etortzerakoan, hasi naiz ikusten hemengo espazioa (aipatu gelako objektu batzuen izenak) eta hasi naiz entzuten momentua, orain bezala. Entzuten (egin isiltasun luzea)? Entzuten duzue? (Jarraitu isilean, pausa luzea eginez). Bada, jakin ezazue entzuten hasi naizenean hemengo momentua, gogoratu naizela ipuin batekin, eta orain kontatuko dizuet. Nahi duzue entzun?...

Finean, zer egin dut? Bada, orainaldira eraman testua, presentzia hutsera, hots, presentera, orainaldira, ipuinaren barruan sartuz areto honetako BEGI-PAISAIA ez ezik, baita SOINU-PAISAIA7 ere. Izan ere, ipuin-kontaketa batean, entzuten den guztia da garrantzitsua, ez bakarrik kontalariaren hitza (esan nahi da kontatzeko lekuan bertan entzuten den soinu-paisaia). Modu honetan, ipuinak eduki lezake gorputz gehiago eta, noski, misterioa, ikusezina ikusgarri bihurtzen duelarik.

−Beste adibidea: demagun ni ospitale batera noala kontatzera. Bada, ez naiz hasiko orain hemen hasi naizen bezala kontatzen. Hobe izango dut gaixoaren IZENA aipatzen hastea, erizainek dakiten bezala eta hobeto komunikatuko gara: "Egunon, Joxe; arratsaldeon, Maria; kaixo, Luix Mari; aupa, Prantxixka...". Erizainek ere berdin egiten dute gaixoaren hurbiltasun eremuan sartzeko. Beharbada, horregatik ikusiko duzue idatzia beti gaixoaren izena paretetan. Izan ere, izenen bitartez, jendea kontuan har dezakezu edo onartu. (Txillida8 eskultoreak esaten zuen: "Marra batean mundua batzen da, marra batez mundua zatitzen. Marraztea da ederra eta izugarria". Halaber, hitzak: hitz bakar batez komunikazioari atea zabal diezaiokezu, eta hitz bakar baten bitartez komunikazioari atea itxi).

−BERTAKO LEKU baten izena (bertako izenak) erabil ditzaket hurbiltasuna areagotzeko. Esaterako, Villabonan: Errebote plaza. Bermeon: Aritzatxu. Zestoan: Lau Itturri. Baranbion: Garrastatxu. Ikastetxean: gelako objektuak, arbeleko zirriborroa edo andereñoaren izena. (Donostiako zinemaldian, esaterako, eskerrik asko esaten badu kanpotik etorri den zinema-zuzendari batek, edo "arratsaldeon Donostia, mila esker denoi", garbi dago lotura afektibo handiagoak lortuko dituela entzulearengan). −MOMENTUKO GERTAKARI SOZIALAK ere erabil ditzaket: dela tsunamia, krisia, Eguberriak...; edo dela herriko gertaera ezaguna. −Lekuan lekuko HITZAK ere bai. Esaterako, Oiartzunen: goitik behera / gotti betti / Bizkaian: elkarrekin / elkarregaz; kilkirra / txirri-txirria; mariorratza / txitxiburduntzia; jolasten / olgetan; Marrubiak / mallukixak... 7 Hildegard Westerkamp. "Soinua paisaiaren barrutik hizketan". Zehar 67, 2011ko irailaren 2an,

66-78 or. Gipuzkoako Foru Aldundia.

8 MARTINEZ, F. (1998). Palabra de Chillida. Bilbao: Eusko Jaurlaritza, 49 or.

51

−Edota HIKA erabili. Errezilera joanez gero, edo Azpeitira, gehiago sar dezaket hika. Badakit ez dela haien hika, baina nire Gipuzkoako hitza erabilita badakit iritsiko naizela. Goizuetara joaten banaiz eta erabiltzen badut "hi, aizak, etoryi hona", badakit iritsiko naizela. −ELIPSIA. Zestoa batean erabil dezaket elipsia nahikoa zorrotz. Orain, Bilbo batean zailagoa izango da, eta gutxiago erabiliko dut. −HAURRAREN ERREGISTROA kontuan har dezaket. Agian, haurrak erabili badu momentuan perroa hitza, nik ere hartu dezaket hitz bera, perroa, eta gero, ondorenean, sinonimoa gehitu: txakurra. Eta handik aurrera txakur hitza erabili. −SINONIMOAK erabiltzea ere, bistan da, oso garrantzitsua dela. −ENFATIZAZIOA. Giro oso erdalduna bada, gehiago markatu dezaket egoera jakin bat, entzulea hobeto koka dadin egoera bakoitzean. Esaterako, baldin banago Otxarkoagan, agian, momentu batean "Hi, txikito" erabil dezaket, ondo markatuta eta enfatizatuta. Barre eta dena egingo dute. "Hi, txikito, Tonto mukizu arraioa, kaiku buruhandia, demonio asto putza". Nahiz eta hitz batzuek ez ulertu, testuingurua ondo markatuz gero, badakit iritsiko naizela. −Edota ERREPIKAPENA erabilita. Iazko jardunaldietan, Itsaso Arrietak9 zioen bezala, Kilito poeta arabiarraren hitzak erabiliz: "Hizkuntza baten bizia errepikapena da; hizkuntza eta kultura baten bihotza errepikapena da". Areago, baldin eta haur erdaldunengana iritsi nahi badugu. −ONOMATOPEIAK: risti-rasta, danba-danba... −ORAINALDIA erabilita, lehenaldiaren ordez. −KEINUAK ZEIN IMINTZIOAK erabiliz, giroa zurruna delako, eta mugimendu gehiago eskatzen duelako uneak −Edota EZ HAIN ESPRESIBOA izatea.Giroa oso jasoa izanik, ez duelako behar giroak gehiago, oso sotila izatea baizik. −PAUSA luzeagoak egitea, arnas uneak... −KONTRASTEA sortzea, ahotsaren bolumenean zein erritmoan, oso giro dispertsoa delako eta arreta piztea komeni zaigulako. 9 ARRIETA, Itsaso. "Herri kantuen interpretazioa. Ahozko tradizioaren atzetik", 68. or. Ahoa bete hots II. jardunaldia

(2012). Andoain: MIntzola Fundazioa eta Bertsozale Elkartea

52

Izan ere, kontuak presentean jakin behar du sustraitzen. Horretarako momentua ondo entzutea ezinbestekoa da, eta entzuleari tankera hartzea, hots, giroari, rasari, Koldobika Jauregi eskultoreak zioen modura. Behin giroari tankera hartuz gero, giroaren arabera, eta entzulearekin hobeto komunikatzeko, erregistro batzuk aukeratuko ditugu eta alde batera joko dugu edo bestera, azkarrago kontatuko edo motelago, gehiago markatuko egoera, sinonimoak erabiliko, edo hika sartuko. Kontalariak ezin baitu berak bakarrik gidatu kontua; ezinbestekoa zaio jartzea giroaren, entzulearen eta momentuaren zerbitzura. Eta orain pasa gaitezen hurrengo puntura.

KONTAKETAREN ERRITMOA Jexux Eizagirrrek10 bere Erritmoa, kazetariaren batuta izeneko liburuaren aurkezpenean, hara zer zioen: "Kazetariak lortu behar du irakurlea adi izatea. Nola egin hori? Erritmoaren bitartez. Hiztun onenek egiten duten bezala. Adibidez Sebastian Salaberriak egiten zuen bezala edo Julio Cortazarrek.. Ahozko kontalariek sekulako erritmo aldaketak egiten dituzte, konturatu gabe, jakina".

Behin puntu honetara iritsita, jakin ezazue irakasleengan aurkitzen dudan 10

MUGA, Aitziber. "JEXUS EIZAGIRRE Erritmoa, kazetariaren batuta liburuaren idazlea". Noticias de Gipuzkoa, 3

noviembre 2012.

53

hutsunerik handiena, ipuin kontaketari dagokionez, honetan datzala: erritmoan. Irakasle asko aritzen baita etenak sortzen kontzeptuak erakustearren haurrei, irakaspenak eman nahian. Zoritxarrez, haria galtzen dute, tentsio narratiboa, emozioa eta abar, eta horrela ezin dugu emozionatu haurra, ezin limurtu, ezin liluratu. Gauza bat erakustea baita eta bestea kontatzea. Eta kontaketaren esperientzia, besteak beste, erritmoaren esperientzia da; hau da: haria galdu gabe aritzea, etenik gabe, jarioan, arnasa onean.

Horregatik, kontatzeko momentuan, garrantzitsua da erabakitzea zein ordena edukiko duen kontaldiak, tentsio narratiboa mantendu dezan bizirik kontalariak. Lehendabiziko kontu lirikoa kontatuko dut, barregarria edo dramatikoa? Nola sortuko dut kontrastea? Klimaxa non? Eta zer erabiliko dut kontatzeko, arretarik gal ez dezaten? Irudiak erabiliko ditut? Ipuin dramatizatua? Errepikatua? Eta nola bukatuko dut? Erritoren bat erabiliko dut? Giltza jakina ipuina irekitzeko eta bukatzeko? Giroa oso trinkoa baldin bada, eta zaratatsua, beldurrezko ipuina kontatzea merezi du? Barregarria? Nolako adina izango dute haurrek? Bertan egongo dira 7 urtetik gorakoak edo txikitxoak, 3 urtekoak? Nola iritsi denengana? Hiru urtekoak baldin badaude, agian, oso ipuin kateatua erabiltzea merezi du; bestela haria galduko dute eta ETENA sortuko.

Imanol Urbietak aspaldian aipatu zidan, orain dela 35 urte edo, hasten zelarik kantuan, normalean, ondo komunikatzen zela haurrekin. Baina, erdaldunen aurrean, agudo konturatu zela, kantuan ez ezik, mugimendu gehiago sortu behar zuela arreta mantentzeko eta horretarako dantza ere erabiltzea oso garrantzitsua zela. Eta nik ere gauza bera esan behar dut. Esaterako, adibide bat jartzearren, behin, Otxarkoagako eskola batean, ijitoak nituen. Hasi kontatzen eta ezin komunikatu. Orduan, danborra atera, kantuan hasi, dantzan jarrarazi eta ipuinean sartu ziren erabat. Hura festa! Eta irakasleak harrituak. Inoiz ez omen zuten horrelakorik ikusi. Hura erritmoa! Eta hura arreta! Nahiz eta ipuina ez ondo ulertu, erritmoaren bitartez sartu ziren zeharo. Beste adibide bat jarriko dizuet. Nik badut liburu bat argitaratua: Zupankapaloak11 izena duena. Ba, jakin ezazue Zupankapaloak liburuak izugarrizko arrakasta izan duela eta beti erabili izan dudala kontrastea sortzeko kontaldian, atentzioa mantentzeko, erritmoa apurtzeko, eromen puntua sortzeko, eta batez ere tentsio narratiboa mantentzeko giro erdaldunetan. Leku gehienetara, horregatik, eramaten ditut oso gauza ezberdinak, eta giroaren arabera erabiltzen ipuin bat edo erabiltzen bestea, erritmoa zaintze aldera. Izan ere, kontaketa beti da performancea. Zeren leku bakoitzean bere gorputza eta aroma partikularra hartzen baitu. Eta leku bakoitzean beti dago kontrolatzen ez duzun zirrikitu bat, zeinaren bitartez inkontzientea aktibatzen 11

AÑORGA, P. ; MITXELENA, J. Zupànkapaloak. Oiartzun: autoedizioa, 1999.

54

zaizun, eta horri esker, momentuan inprobisatzen duzun eta egokitzapenak egiten aritzen zaren. Esther Ferrerek12 dioskun bezala: "Zu hasten zara egiten pentsatuta zeneukana, baina, gero, agian, istripua dela eta, performanceak beste bidea hartuko du; baina niretzat istripu hori performancearen parte da. Une horretan gertatzen dena, egitea pentsatuta neukana baina askoz ere garrantzitsuagoa da”.

12

SUSAETA, Igor. "Esther Ferrer artista. Inork ez dezala jakin zer den performancea". Berria, 2012ko abuztuaren 15ean

55

JARRERA

Askotan esan izan dut (aipatu ikuspegitik begiratuta) kontaketa bat dela: −Maitasun ekintza: onena saiatzen zarelako eskaintzen, kontuan harturik eta errespetaturik aurrealdean daukazuna, esan nahi da onartuta entzulea (on hartuta). −Eta da jarduera oso umila: jartzen baitzara bestearen zerbitzuan, eta ez alderantziz: bestea zure zerbitzuan. (Umila heldu da humus hitzetik eta, kontaketan, nahitaez, humus horretatik aritu beharra daukazu: lur beltzetik. Jakin badakigu ipuinak sortu behar duela tenperatura bat, haren suaren ondoan sentitzeko berotuak. Baina, tamalez, batzuetan gertatzen da giro hezea dagoela espazioan, eta ipuinaren egurrak gutxi berotzen duela: kea baino ez duelako sortzen. Eta orduan gertatzen da jakin behar duzula, kontatzen baino areago, isilik egoten. Izan ere, komunikazioa ez dago kontalariaren eskuetan bakarrik. Hori jakitea garrantzitsua da. Kontalaria ez delako zentroa; gehiago da katalizatzailea, bitartekaria. −Eta da jarduera errukitsuzkoa, konpasiozkoa13. (Xabier Letek aipatzen zigun compadecer hitza, eta aipatzen komunikazioan funtsezkoa dena: zer den izatetik izatera komunikatzea, Emmanuel Lévinas filosofoan oinarrituta: "Nik begiratzen baldin bazaitut gizakume bat bezala, hau da, ni bezalako bat bezala begiratzen baldin bazaitut, nire begiradak gizatasunean jantzi egiten zaitu, erratifikatu egiten zaitu gizatasunean. Ni saiatzen naiz begiradarekin jendea erratifikatzen, jendeari bere izatea itzultzen eta ematen". −Eta da jarduera ospitalarioa. Eta zergatik da jarrera ospitalarioa? Bada, saiatzen zarelako saioan giroa sortzen, non onartzen dugun elkar garen bezalakoak. Hori ez al da anfitrioi ona izatea? (Horretarako gardentasuna lantzea garrantzitsua da, konfiantzan oinarritua dagoen kontaketa, eta ez beldurrean, eta juzkuan). -Eta da jarduera benetan aritzeko (Maialen Lujanbiok behin esan zidan bezala). Benetakotasunean ari zaren heinean, sinesgarria izango zarelako, hau da, egia azaltzen. -Eta entzule ona izatea. Zeren kontalariak behar du ondo ENTZUN; eta entzuten duen heinean ERANTZUN. (Konturatu, euskaraz, Erantzun hitzaren barruan dagoela entzun hitza). Erabakiak hartu behar dituzulako momentuan eta jakin joaten zure eta entzulearen artean sortu den erretenetik, momentuan, arriskua hartuta, hots, erantzukizuna. Batzuetan asmatuko duzu eta besteetan ez, baina ziur egon, asmatzen baduzu, zerbait gogoangarria gertatuko dela. (Gogoratu 13

MUJIKA, I. (2012). Xabier Lete autobiografia bat. Irun: Alberdania, 167 or.

56

Egaña bertsolariak konparatu izan duela bertsolaria funanbulista batekin. Zeren, kontaketan, bertsotan bezala, ezker-eskuinaren tarteko ertz zorrotzetik barrena abiatu behar delako). (Gogora ezazue, Bertsolari pelikulan ere non kokatzen den Miren Amuriza bertsolaria: harkaitzaren amildegian). Espazio hori da hutsa, biluzia, konkaboa, eta presentzia dauka (Presentzia presenterekin dago harremanetan, ez ahaztu!). Denbora da eta espazioa: unea zein gunea. (Espazio hori da, hain zuzen, saiatu zena Oteiza eskultorea eraikitzen). Espazio horrek ez dauka paretarik. Harri batzuk ditu gehienez, ipuin batzuk, testigantza batzuk borobilean jesarrita, espazio izugarri ederrera irekita: zerura. Espazio hori da medizina. Espazio horretan, kontalariak eta entzuleak besarkatu dezakete elkar eta biak kontalariak izan, esan nahi da artista: espazio sinplearen sortzailea, espazio biluzia, konkaboa, espazio gardena, espazio horizontalaren zein bertikalaren bidegurutzea, erdigunea, presentea, orainaldia; esan nahi da egiazkoa, benetakoa (esentzia delako: hitz bizia, hots, bisioa).

ETA AHOZKO HIZKUNTZA? Niretzat komunikazioan ahozko hizkuntzak dauka garrantzi gutxiago orain arte ukitu ditudan alderdiekin alderatuz gero: jarrerarekin, batik bat. Aipatu dizuet, hasieran, ni ez naizela hizkuntzako irakaslea, baizik komunikatzailea, edota saiatzen naizela komunikatzaile izaten, kontakizunak lagun. Eta esperientziak erakutsi dit, Mehrebian14 psikologoaren ildotik, ahozko hizkuntzak jokatzen duela paper txikia komunikazioan (berebizikoa ez, behintzat). Ezagutzen duzue Arruperen anekdota? Indiara joan omen zen hango lider espiritual batzuekin egotera. Arrupek ez zuen ezer ulertzen. Ez zekien, antza, haien hizkuntza. Eta galdetu omen zioten: "Zer edo zer ulertu al duzu?". Eta Arrupek erantzun: "Ulertu ez, baina komunikatu bai".

Zeren, komunikazioan: jarrera gardena izatea, konfiantza erakustea, ondo entzuten jakitea, entzulea onartua sentitzea, benetan aritzea, elkarrekin arnasa hartzea, erritmoa zaintzea eta abar, oso garrantzitsua baita. Gure eguneroko jardunean, berriz, nago ematen diogula izugarrizko garrantzia hitzari, euskarari, eta ondo dago, baina beste arloak alboratzen baditugu, oso gutxi komunikatuko gara. Dena den, ahozko hizkuntzari buruz, aipa dezadan zerbait garrantzitsua: hitzekin harreman ona izatea ezinbestekoa zaiola ahoz komunikatzen den bati; eta ezinbestez jakin behar duela hitzak zaintzen, lantzen, olioztatzen eta egokitzen baldin eta momentuari erantzun nahi badio. (Niri, esaterako, bat-batean esango balidate gazteleraz kontatzeko, asko trabatuko nintzateke, mihia lehortuko eta hitzak gogor antzean aterako: bizarrez beteak.)

Kontalaria baita ez bakarrik hitza daukana, baita hitza dena ere, edo izan 14

SERRANO, S. (2003). El regalo de la comunicación. Barcelona: Anagrama, 71 or.

57

daitekeena: esan eta egiten duena. (Euskaraz, ez ahaztu, hitz egiteak horixe esan nahi duela: hitza egitea. Hitza dago, baina egin egin behar da hitza, izan dadin. Esan eta egin. Hitzezkoa izan, alegia). Orduan bakarrik izango da kontaketa gertakaria: momentuan egiten den zerbait. Eta hurbilduko da hitzaren jatorrira, poiesisera, poesiara, non hitza den, besterik gabe, izateko eta egiteko. Hitza: gauzapena, kreazioa, gertakaria.

Hala, kontalariak erabiliko duen hizkuntza ez da izango inoiz aseptikoa, geza, plastikozkoa, baizik komunikagarria; izango da, agian, jasoa, egokia, kolokiala, jergaduna eta abar, baina batez ere izango da komunikagarria; eta izango da medizina indartsua; eta espirituala (gizakiaren alderdi guztiak aktibatzeko eta esnatzeko ahalmena duelako); eta izango da artea, esan nahi da malgua, sugea eta erreka bezain irristalaria, jariakorra, orain eta hemen ari dena, bat-batean, isiltasunetik sortua eta isiltasunerantz doana, bizia bezala.

58

HIZKUNTZA EGOKITASUNAZ ETA ZUZENTASUNAZ IPUIN KONTAKETAN

Joxemari Carrere Ipuin kontalaria

1. NON KONTATU. NORENTZAT Behin Zorrotzako Institutuko ikasleentzat kontatu behar nuen. Pasilloan zain nengoela, saiora bidean zihoazen ikasle batzuk nire ondotik pasatu eta justu orduan, batek: “La de euskara se ha pasao, ¡un cuentacuentos!”. Nire baitan pentsatu nuen: “Ño!, publiko gogorra gaurkoa”. Eremu erdalduneko ikasle nerabeak ipuinak euskaraz entzuteko saioa, alajainkoa! Argi nuen hasieratik nire alde jartzea ez zela erraza izango, baina era berean erronka polita nuen. Dena dela, lehenengo aldia ez zenez, bidea, edo bidezidorra, egina nuen. Ipuinak kontatzerakoan, kasu honetan nerabeei, zer ipuin kontatu baino, hainbatetan garrantzi handiagoa hartuko du kontatze estrategiak, publikoaren ezaugarrien ezagutzak eta norberak horien aurrean hartzen duen jarrerak. Izan ere, ipuin kontaketa komunikazio zuzeneko jardun artistikoa denez, hau da, joan-etorrian garatzen eta elikatzen dena, lortu nahi diren helburuak bete ahal izateko, komunikazio horretan eragiten duten hainbat faktore hartuko dira kontuan. Eragile horietako bat hizkuntza da, euskara gure kasuan. Normalizatze bidean dugun hizkuntzak hiztun askorentzat arrotz jarraitzen du izaten, Zorrotzako gazteentzat esaterako. Ipuinak euskaraz kontatzerakoan, arrotz izate horrek eragin zuzena izango du kontaketaren garapenean, oinarrizkoa den komunikazioan interferentzia bat. Interferentzia hori saihestu edo arintze aldera, kontalariak estrategia bat beharko du.

- Jatorriaren garrantzia hizkuntzarekiko atxikimenduan: Gazte asko jatorri erdaldunekoak izanik, eta gainera inguru erdaldunean haziak, normala da euren berezko hizkuntza erdara izatea, eta euskara eskolako hizkuntza gisa hartzea. Euskararen gaur egungo normalizazio falta izango da horren eragileetako bat, garrantzitsuena agian. Atxikimendu eza, edo ahuldadea

59

ulertzea ezinbestekoa da gazteen arreta arina ulertzeko. Euren mundu imajinarioaren zatirik handiena, eta beharbada haientzat interesgarriena dena, erdaraz eraikita badago, zaila izango da orduan ipuinen bitartez proposatu nahi diegun mundu hori euskaraz ere gara daitekeela konbentzitzea. Are gehiago, eskolaren munduarekin identifikatzen bada. Gazte horien arteko harremanak erdaraz izaten badira, erdara bada hizkuntzarekin jolas egiteko tresna, erdaraz garatzen badituzte maitasun eta gorroto hitzak, irudimenaren hitzak erdaraz badira, euskara ere irudimenaren eta harremanen hizkuntza izan daitekeela azaltzea korapilatsua izango da, baita ere ipuinen bitartez eman nahi bada. Erabiliko den hizkerak zer ikusi handia izango du honetan ere. Gaztea izateak errebelde arima badakar berarekin. Oldartze horren alde bat hizkuntzaren erabileran dago; horregatik, gazteek euren hizkera propioa garatu nahi izaten dute, helduen zein eskolaren lurraldeetatik at daudela azaltzeko, nonbait. Euskarak tresna hori ematen ez badie, erdara baliatuko dute. Bizi diren ingurua erdalduna bada, kaleko hizkuntza erdara bada, euskara alboratuta geldituko da gaztetasunaren hizkuntza gisa. Dinamika horretatik irteteko, kexa baino egokiagoa litzateke arrazoiak ulertzea eta bidea ahalik eta egokien aztertzea. Ipuin kontaketa, esan bezala, joan-etorriko komunikazioan eraikitzen denez, hizkuntza erabiliz, gazteen mundu imajinarioetan abiatzeko tresna izan daiteke, berriak proposatzeko ez ezik.

60

- Ipuinak baserritik hirira, euskara hiritartu: Egungo euskal gazte gehienen ingurua hiria da. Zoritxarrez giro urbano hori erdalduna dugu nagusiki, nahiz eta gazte askok eta askok euskaraz ikasi izan, Erkidego Autonomoan batik bat. Orain aipatuko ez ditugun arrazoiengatik, euskara herri txikietan kontserbatu izan da, baserri edo arrantzale girokoak nagusiki. Honek ekarri du euskarak berak zailtasun handiak izatea hiri hizkuntza bat izateko, alegia, hizkuntza urbanoa. Gazte gehienak giro urbano horretan bizi direnez, zaila da euskararekiko atxikimendua, hizkuntza formalegitzat hartzen baitute euren eskolatik kanpoko jardunetarako zein harremanetarako. Euskara hiritartzea, agian, egun dugun erronkarik handienetakoa da hizkuntzaren normalizazioan. Hain erraz azaltzen den arazoa, ertzez betetakoa bihurtzen da praktikan jartzerakoan. Hori dela eta, ipuinak kontatzen gazteengana jotzerakoan kontaketa formalismo horretatik ateratzeko eta euren mundura ekartzeko, hizkuntz estrategia garrantzitsua bihurtzen da. Kontalariaren lana izango da, aipatzen ari garen testuinguruan, aurrean dituen gazteei moldatzea bere hizkera, jakina, errazkerian erori gabe, baina hizkuntzak berak eskaintzen dizkion baliabideetatik abiatuta. Baserritik hirira jauzi egiterakoan, euskarak aberaste bidea egin behar du, berritu, baina berezko zaporea galdu gabe. Kontalariak hizkuntza eredu bat eskainiko du bere jardunean, eta aurrean dituen gazteek bere egin dezaten, gertukoa, erabilgarria eta erakargarria ikusi beharko dute. Urbanoak eta euskaldunak izan daitezkeela sentitu behar dute.

- Euskara batua, euskalkirik ez dutenen euskalkia:

Askotan nolabaiteko hizkuntza jatorkeria agertu ohi da euskararen erabileran, gazte askoren mundutik urrun gelditzen den hizkera eredua goraipatuz, gazte horiek erabiliko dutena gaitzetsiz. Euskalkien jatortasuna goraipatzen da, eta beharbada arrazoi osoz, baina zer gertatzen da euskalkirik ez duen gaztea dugunean? Nola aldarrikatu inguru erabat erdaldunean bizi den gaztearen euskalkia? Euskara batua eta formala baino jaso ez duen gazteak zer euskalki izango du? Zein izango dira bere ahozko erreferentziak euskara arin, jator eta malgua erabiltzeko orduan?

Beharbada hasi beharko dugu onartzen gazte askoren euskalkia euskara batua bera dela. Euskara batua da ezagutzen duten euskara. Euskara batua da eskolan jasotzen dutena. Eremu erabat euskalduneko hizkuntza arrotz egiten zaie, askotan ulergaitza. Beraiek ere euskaldun jator eta benetakoak senti daitezen, hizkuntzaren erabilerari dagokionez behintzat, euren euskalkia batua bera dela onartu beharko dugu. Hori horrela izanik, hizkera bizia, egunerokotasunean erabilgarri eta gazte urbano izaerarekin bat etor daitekeena izan daitekeela ikusi beharko dute. Jakina, horrek ez du esan nahi hizkera traketsa, erdarakadaz josia

61

eta linguistikoki ahula izan behar duenik. Ipuin kontaketan halako ereduak erakutsi daitezke. Istorioaz gain, euren errealitatetik hurbil egon daitekeen imajinarioa azaldu; hizkuntza, interesagarriak egingo zatzaizkien istorioen garapenari lotua. Kontalariaren lana izango da erabiliko duen hizkuntz estrategia bide horretatik eramatea. Erreferentzia bihur daiteke, eta erreferentziatik, eredu, agian. Euskara modernizatu eta urbano baten bilaketan, kontaketa tresna liluragarria bihur daiteke; eta gazteentzat, hizkuntza jolasleku gisa deskubritzeko bidea.

2. GORPUTZA MINTZATZEN DA

Ipuinak kontatu nahi dituenak ezinbestekoa izango du Gianni Rodari idazle eta pedagogo italiarra irakurtzea. Batez ere bere Grammatica della fantasia (Gramatikaren fantasia). Niretzat behintzat biblia da. Proposatzen dituen ariketa, edo hobeto esateko, jolasen artean, badago bat zoragarria. Ipuin ezagun bat, eman dezagun Txano Gorritxo, erabat aldrebestua kontatu haurrei. Jolas liluragarria da. Halaxe hasi nintzaien Beasaingo ikastolako haurrei, lauzpabost urte bueltakoak. Hasieran aho txikiarekin zuzentzen zidaten izebaren etxetik ez, amarenetik abiatu zela. Gero eta ausartagoak, gero eta nahasmen handiagoa, harik eta neskatxa bat haserretuta altxatu eta: “Ez da horrela! Horrela da!”. Ipuinak goitik behera kontatu zidan ziztu bizian. Amaitutakoan sendo esan zidan: “Eta orain kontatu!”; eta besoak gurutzatuta eseri zen berriro. Harrigarriena etortzekoa zen ordea. Otsoak Txano Gorritxo beregana deitzen duenean. Nik besoak luzatu eta esan nuen, ohiko moduan: “Etorri, etorri…”. Baina ordura arte txintik esan gabe egondako neskatxak: “Ez da horrela”. “Nola da ba?”, galdetu nion heldu orojakilearen tonuaz. Eta neskatxa altxatu egin zen, besoa luzatu eta esan zuen: “Horrela da. Etorriii, etorriii…”. Une horretan guztiok amonaren gelan geunden, otsoaren dei hipnotizanteak harrapatuta. Ipuinak kontatzeko leziorik handiena izan zen hura. Ahozko komunikazioan hitzak bezainbat garrantzi gorputzaren adierazpenak dauka. Hitzari gorputzak laguntzen dio esan nahi dena azaltzen. Neskatxak askoz gehiago transmititzen zuen “etorri” hitzaren esanahiak berak baino. Keinuetan, mugimenduetan, begiradan, ahotsaren tonuan, mundu bat irudikatzen zuen, eta horrek erakartzen zuen entzulea bere esanahi, bere lurralde imajinario horretara. Hitza gorputzari lotuta agertzen da, bata bestearen osagarri, batak bestearen indarra anplifikatuz. Eta hizkuntzan bezala, gorputzaren adierazpenean ere hizkera ezberdinak agertu eta garatuko dira. Gorputza, horrela, hizkera mundu propio baten adierazgarri gertatzen da. Ipuinak kontatzerakoan, hitzekin batera gorputzarekin mintzatuko zaio aurrean duenari. Komunikazioa lortzeko, joan-etorri horretarako, nolabaiteko identifikazioa gertatu beharko da kontalariaren eta entzule/ikuslearen artean.

62

Keinuen eta mugimenduen hizkera ulergarria egin beharko zaio ipuinen hartzaileari, eskaintzen zaion irudimenezko ekintza horretan partaide izan dadin; kontatzen dena bere mundu imajinarioan onar dezan. Identifikazio horren bitartez, istorioaz gain, hizkuntza bera ere komunikazio tresna gisa hartuko du, bere barne zein kanpo mundu eta bizipenak azaltzeko tresna liluragarria. Kontalariak eredua eskainiko du, ia oharkabekoa, gozamenaren bidetik, logikatik baino gehiago fantastikatik. Aurrerago, aipatu gazte urbanoen mundura egoera askotan arrotz edo artifiziala egiten zaion hizkuntza, keinu zein mugimendu horien bitartez identifikazioak bideratuko dira, ipuinetako pertsonaien jokamoldeak eta egoerak hurbiletik sentituz, hizkuntza bera ere hurbilago ikus dezakete.

3. IMAJINARIO ERDALDUNA EUSKALDUNDU

Esateko gogoa edo premia dagoenean, urak bezala, hitzak bidea egiten du, hala edo nola, bide zuzen edo okerretik. Eta leienda urbanoak kontatzen ari nintzeneko batean, ikasle nerabeetan arreta berezia sumatzen nuen. Egiantza duten istorio hauek jakin-mina piztu ohi dute, gazteengan batez ere, eta galdetuz gero izango da esateko zerbait duena. “Nire abueloaren en el pueblo, badago etxe bat fantasmakin, nola esaten da de miedo?...” Entzundako istorio horiek, lagunartean komentatutakoak, eskolatik kanpo jasotakoak erdaraz hartuak izanik, hizkuntza horretan garatu izango da azaltzeko gaitasuna, gazteleraz garatuko dira kontakizunaren tresnak. Horrekin batera barne imajinario hori erdararekin lotua egongo da. Euskaraz eman nahian hain gertaera harrigarria, hanka motz geratuko zaio hizkuntza, tresna kamutsa izango du esateko duena nahi bezala azaltzeko, eskolan jasotakoa formalagoa baita berak behar duena baino. Hizkera ez-formala behar du kontatu nahi duena azaltzeko, eta hori erdaran aurkituko du. Hizkuntza ez da tresna isolatua, inguruak, bizimoldeek eta harremanek ere eraikitzen dute hizkuntza; eta horrekin batera munduari begiratua, bizitzaren gaineko nondik norakoak hizkuntzaren bitartez azaltzen dira, eta norbanakoak bere imajinario propioa eraikiko du. Nola, beraz, erdaraz bizi den barne imajinario hori euskaldundu? Bide bakarreko irtenbiderik ez dago, jakina. Bide horietako bat izan daiteke aipatu imajinario horretan eragin eta euskarazko erreferentziak eta ereduak eskaini, baina modu ez-formalean, entzulearen, kasu honetan gazteen bizi ikuspegian egokitu daitekeen iruditeria. Ipuinaren narrazioa ez da istorio baten kontaketa bakarrik, ez da eskola ekintza bat besterik gabe; ipuin kontaketak esperientzia bat izan behar du, eta kasu honetan euskaraz gauzatzen den esperientzia, non entzule bakoitzak bere bizitzarekin loturak aurkitu behar dituen. Kontalaria esperientzia horren kudeatzailea izango da. Narrazioaren bitartez hizkuntzaren, kasu honetan euskararen, eta gorputzaren tresnak baliatuz, entzulearen imajinarioan eragingo du, norbanakoarengan irudi zein sentsazio berriak gehituz. Hizkuntzaren baliabideak eraikitako irudi eta

63

sentsazio horietan itsatsita geratuko da eta imajinario berriari lotua, modu ez-formalean, arauetatik kanpo, zuzentasunetatik ihesi, aitzitik, sentsazioei eta esperientziei lotua. Jakina, kontalariak, hizkuntzaren eredu emaile denez, eskainiko duen eredua traketsa baino aberatsa eta baliabide anitzeko izan beharko du.

64

NON DAGO ZUZENTASUNA? NON EGOKITASUNA? Gure amak idazten dituen esku oharrak ulertezinak dira askotan, hitz egin bezala idazten baititu. Ulertu ahal izateko ahoz gora irakurri behar dira, letrei doinua jarriz. Ez luke inoiz EGA edo antzekorik pasatuko. Ez du sekula ikasiko guk esaten, guek erraietan sartua baitu. Zuzen ala oker mintzatzen da? Adibide franko jarri dezakegu; baina entzun ahala berehala ohartuko gara euskaldun batek, erabiltzen duen hizkera erabiltzen duelarik, gure belarriak gozatzen diren ala zartatzen dituen. Nola azaldu hori ordea? Zein arrazoi emango ditugu hizkuntzaren erabilera egokia den esateko. Ez dut uste erraza denik. Idatzizkoan gramatika dugu irizpide, nolabait esatearren, zientifikoa, arautua. Ahozkoan, ordea, korapilatsua egingo zaigu araudi zehatza argitzea. Ahozko komunikazioa berehalakoa izan ohi da, zuzena, aurrerago aipatu bezala, keinuz, mugimenduz, isilunez, interferentziaz betea, non hitzak beste osagarri bat baino ez diren, garrantzitsuenak agian, baina komunikazio une hori beste osagarriekin banatu behar dutenak. Beraz, entzuten denari bezainbat ikusten denari jarri beharko zaio arreta. Horrek ez du esan nahi hizkera traketsa, herdoildua eta hankamotza onetsi behar denik. Kontalariak hizkuntzaren gaineko ahalik eta ezagutza zabalena landu beharko du, musikariak bere tresna ezagutzen duen gisa. Kontalariak hizkuntza eredua ere eskainiko duenez, honek eskaintzen dizkion baliabideak erabiltzen jakin beharko du. Ipuinak kontatzerakoan, hizkuntzaren zuzentasunak irudimenaren jolasari lotua egon behar du, entzule duenaren lurralde imajinarioetara hurbilduko den komunikazioa garatu behar du. Hizkuntzaren zuzentasun hertsiegia distortsioa izan daiteke bilatu nahi den komunikazio fantastiko horretarako. Ahozko komunikazio egokia bilatu nahi bada, norentzat ari garen argi izan beharko dugu. Zer kontatuko dugun baino gehiago, nola kontatuko dugun izango da garrantzitsua, eta aukeratuko diren hizkera, hizkuntz baliabideak eta estrategiak askatasun osoz aukeratu behar dira. Eta, esan bezala, kontalariak erabiliko duen hizkuntzaren gaineko ahalik eta ezagutza gehiena landuko du, hizkuntzaren erabilera jolas aberasgarria dela deskubrituz eta deskubriaraziz. ONDORIO MODUKOAK Ipuin kontaketan dabilenak hizkuntza lan tresna duen aldetik, ardura badu ere eskainiko duen hizkuntza ereduaren gainean, are gehiago euskara bada. Hizkuntzaren gaineko prestaketa ahalik eta sendoena izanik, ikusle ezberdinen aurrean estrategia ezberdinak garatzeko aukera emango dio, betiere eredu onen bidetik. Ondorengo belaunaldiek istorioak euskaraz kontatzeko eredu aberatsak, dinamikoak, ezberdinak jasotzeko aukera badute, agian, beraiek ere deskubrituko dute hizkuntzaren jolas fantastikoaren lurraldea, eta beraiek ere hizkuntzaren garapenean, aberasbidean euren ekarriak egingo dituzte.

65

Gazteei ipuinak kontatzeak, beste onuren artean, euskara euren imajinarioan sartzea lekarke. Hizketaldiaren euren mundu ez-formalean hizkuntzaren baliabide askotarikoak, askeak eta aberasgarriak deskubri ditzakete, egunerokotasunean erabilgarriak izan daitezkeenak, euren gazte oldar izaeran txerta ditzaketenak. Azkenik, beste arloetan bezala, egungo ipuin kontalaritza euskaldunak hizkuntza bere jardunera egokitzeko lanketa egin behar du, euskararen beraren normalizazioan bere hondar alea gehitu; edozein arlotan zein egoeratan erabilgarria dela erakutsi. Kontaketa beste tresna bat baino ez da, baina tresna liluragarria.

66

Zubi gaineko trukaketak (ipuina)

Koldo Amestoy Ipuin kontalaria

Gure aitatxi etxeko haurren lagun handi eta konplize atsegina izan genuen betitik. Zerbait behar genuela, nonbait min genuela, guretako bat hemendik hara eraman behar zela eta, gure aitatxi beti hor zegoen. Behar orduan, laztan goxoa, aholku zuhurra, gidaritza segurra gogo onez eskaintzeko beti prest zegoen. Nik behintzat, ez nuen beste lagun fidagarri eta maitagarririk, gure aitatxiz besterik.

Herriko eskola ttikia bukatu ondoren, ikasketak hiriko eskolan abiatu behar nituela, joan eta etorriak egiteko, aitatxi nuen betiko garraiolari zintzoa. Bere auto zaharrean sartzen nintzen, errege bat bezala atzeko aulkietan eseri eta, tira aurrera !

Gauza bat aitortu behar dizut hala ere. Hau da, erritualarena… Astelehen goizero, hiri nagusira gindoazela, herri irteeran daukagun zubi ttiki gainean aitatxik autoa gelditzen zuen. Orduan, kotxetik atera behar nuen, eta hortxe eskatzen zidan "euskara" erreka bazter honetan uzteko, eta "frantsesa" beste aldean jaso eta eramateko. Eta nik, zintzo-zintzo bere agindua konplitzen nuen: nire hizkuntza hemen laga eta "frantsesa" hantxe hartu. Eta tira, aste guztirako frantsesez aritzera! Ostiral iluntzean, aldiz, eskolatik itzultzerakoan, zubi gaineko erritu bera alderantziz egiten genuen: erdara euskararekin trukatu eta, euskara gogo-mihietan, pozik eta harro herrian sartzen nintzen.

Egun batez, zoritxarrez, aitatxi zendu zitzaigun. Auzoko norbaitek, ez naiz gogoratzen zein izan zen, hiritik etxera ekarri ninduen eta ziztu bizian zubi gainetik iragan zen. Noski, delako hark ez zuenez errituala ezagutzen, zubi gaineko geldiunea ez genuen markatu. Eta ni, frantsesa ahoan etxeratu nintzen. Laster, konturatu nintzen, ez zela gure etxean, herrian eta eskualdean denetan frantsesa baizik entzuten, eta euskararik batere ez.

Behin, igande arratsalde batez, familiakoak loaldian zeudela, aitatxiren autoa harturik hiriko bidetik urrundu nintzen. Han nonbait biratu eta gure zubi gainean geratu nintzen. Hortxe bertan, frantsesa euskararekin aldatu nuen eta herrira itzuli nintzen, berehalaxe.

67

Geroztik, gure etxean eta herrian ere, euskara berriz bere lekua hartzen ari da, poliki-poliki... Eta entzuten da, geroz eta gehiago, denetan.

Orain, aitatxi gogoan, zubi erdian gelditzen naiz beti. Eta aldiro, autotik jaisten ere… Ez, ez dut gehiago euskara erreka ondoan uzten, baizik eta, herritik kanpo joateko, behar dudan beste mintzaira hura erreka bestaldean hartuta, euskararekin batera nire poltsan sarturik, aurrera noa!