UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I HISTORIS DHE

I FILOLOGJIS

DEPARTAMENTI I LETRSIS

Tel/Fax: +35 4 369 987 www.fhf.edu.al

__________________________________________

TEZ DOKTORATURE

PROZA AUTOBIOGRAFIKE BASHKKOHORE

SHQIPTARE

(Poetika dhe modele)

Doktoranti: Udhheqs shkencor:

Agron GASHI Prof. Dr. Sabri HAMITI

Tiran, 2016

2

Republika e Shqipris

Universiteti i Tirans

Fakulteti i Historis dhe i Filologjis

Departamenti i Letrsis

____________________________________________________________

TEZ DOKTORATURE

PROZA AUTOBIOGRAFIKE BASHKKOHORE SHQIPTARE

(Poetika dhe modele)

punuar dhe paraqitur nga

Mr. sc. Agron GASHI

n krkim t grads shkencore

Doktor

Udhheqs shkencor:

Prof. Dr. Sabri HAMITI

Mbrojtur me datn______________2016

1. _______________________________________kryetar

2. _______________________________________antar (oponent)

3. _______________________________________antar (oponent)

4. _______________________________________antar

5. _______________________________________antar

Tiran, 2016

3

PROZA AUTOBIOGRAFIKE BASHKKOHORE SHQIPTARE

(Poetika dhe modele)

4

PRMBAJTJA

PARATHNIE--------------------------------------------------------------------------------07

HYRJE----------------------------------------------------------------------------------------- 09

I. POETIKA----------------------------------------------------------------------------------14

1.1. Mimo: Shkrimi prball Jets-------------------------------------------------------15

1.2. Mimologjia vs mimografia------------------------------------------------------------16

1.3. Mimesis dhe diegesis--------------------------------------------------------------------18

1.4. Homo reminiscens et Homo narrans-------------------------------------------------21

II. ZHANRET NARRATIVE AUTOBIOGRAFIKE---------------------------------23

2.1. Prballje teorike------------------------------------------------------------------------24

2.2. Fakti vs fiksioni-------------------------------------------------------------------------33

2.3. Mimo Mnemo--------------------------------------------------------------------------39

2.4. Machina memorialis--------------------------------------------------------------------42

2.5. Prtej mnemos-it------------------------------------------------------------------------44

2.6. Autofiksion n autokonfesion--------------------------------------------------------46

2.7. Mimo: E vrtedukshmja---------------------------------------------------------------48

III. AUTORI AUTOBIOGRAFIK------------------------------------------------------51

3.1. Argumente-------------------------------------------------------------------------------52

3.2. Autori autobiografik subjektiv------------------------------------------------------56

3.3. Autori autobiografik objektiv--------------------------------------------------------56

IV. PROMEMORIE AUTOPOETIKE--------------------------------------------------58

4.1. Proza autobiografike shqipe dhe shkollat letrare--------------------------------59

4.2. Letrsia e vjetr-------------------------------------------------------------------------59

4.3. Romantizmi------------------------------------------------------------------------------61

4.3.1. Pashko Vasa, kujtesa e gjall-------------------------------------------------------61

4.3.2. De Rada, auto-bio-logos-------------------------------------------------------------62

4.4. Letrsia moderne-----------------------------------------------------------------------63

4.4.1. Konica, sinopsisi autobiografik----------------------------------------------------63

4.4.2. Noli, analogon veritatis---------------------------------------------------------------64

4.5. Letrsia bashkkohore-----------------------------------------------------------------66

V. MODELE, TIPOLOGJI, KODE DHE FUNKSIONE-----------------------------68

5.1. Modele dhe tipologji---------------------------------------------------------------------69

5.2. Kode----------------------------------------------------------------------------------------78

5.2.1. Kode e dekodime-----------------------------------------------------------------------78

5.3. Sinjale dhe funksione-------------------------------------------------------------------83

5.3.1. Introduksioni autobiografik----------------------------------------------------------83

MODELE---------------------------------------------------------------------------------------90

5

VI. PROJEKTI AUTOBIOGRAFIK (Ismail KADARE)-----------------------------91

6.1. Nj parantez-----------------------------------------------------------------------------92

6.2. Projekti autobiografik i Kadares----------------------------------------------------93

6.3. Kronika autobiografike: Gjeneza-----------------------------------------------------94

6.4. Kronik n gur----------------------------------------------------------------------------95

6.5. Konvenca autobiografike--------------------------------------------------------------97

6.6. Auto-----------------------------------------------------------------------------------------98

6.7. Bio------------------------------------------------------------------------------------------99

6.8. Logos--------------------------------------------------------------------------------------100

6.9. Autointerludet---------------------------------------------------------------------------104

6.10. In memorialis-------------------------------------------------------------------------106

6.11. Muzgu i perndive t steps---------------------------------------------------------107

6.12. shtje t marrzis------------------------------------------------------------------114

6.13. Subjekt dhe intersubjekt-----------------------------------------------------------118

6.14. Sinteza autobiografike--------------------------------------------------------------119

VII. AUTOBIOGRAFIA DISKURSIVE-----------------------------------------------122

7.1. Autometadiegesis-----------------------------------------------------------------------123

7.2. Ftes n studio---------------------------------------------------------------------------125

7.2.1. Forma-----------------------------------------------------------------------------------125

7.2.2. Zbulesa e autorit dhe miti i shkrimit---------------------------------------------126

7.2.3. Zbulesa dhe zanafilla e veprs-----------------------------------------------------128

7.2.4. Kthimi i autorit n fron-------------------------------------------------------------130

7.3. Mngjese n Kafe Rostand------------------------------------------------------------136

7.3.1. Modus memorialis--------------------------------------------------------------------142

7.3.2. Kukulla, portreti i nns-------------------------------------------------------------143

7.3.3. Eponimia e emrit---------------------------------------------------------------------144

7.3.4. Mit e kronik--------------------------------------------------------------------------145

7.3.5. Mozaiku autobiografik--------------------------------------------------------------147

VIII. AUTOBIOGRAFIA AUTOMAJEUTIKE (Petro MARKO)---------------149

8.1. Modeli------------------------------------------------------------------------------------150

8.2. Forma, struktura dhe strukturimi--------------------------------------------------151

8.3. Autodialogu------------------------------------------------------------------------------154

8.4. Episodet autobiografike---------------------------------------------------------------157

8.5. Prozopografia dhe strukturat ideologjike-----------------------------------------158

8.6. Fraza e mbram------------------------------------------------------------------------160

IX. SEMIOAUTOBIOGRAFIA (Ridvan DIBRA)------------------------------------162

9.1. Forma------------------------------------------------------------------------------------163

9.2. Jehona e Proust-it---------------------------------------------------------------------164

9.3. Kujtesa autobiografike---------------------------------------------------------------165

6

9.4. Ligjrimi i pasioneve dhe sinqeriteti----------------------------------------------167

9.5. Pakti, miti i subjektit-----------------------------------------------------------------170

9.6. Nga autobiografema n ideologem-----------------------------------------------173

9.7. Postrrfimet autobiografike---------------------------------------------------------175

X. AUTOBIOGRAFIA DHE LOJA INTERTEKSTUALE (Bashkim SHEHU)177

10.1. (S)prova e modelit---------------------------------------------------------------------178

10.2. Shenjat hipertekstuale---------------------------------------------------------------179

10.3. Riprodhim i gjuhs dhe bashkautorsia------------------------------------------180

10.4. Heteroautobiografia------------------------------------------------------------------183

XI. AUTOIDEOGRAFIA (Adem DEMAI)---------------------------------------188

11.1. Modeli-----------------------------------------------------------------------------------189

11.2. Letrat elektronike---------------------------------------------------------------------190

11.3. Tregimet autoideografike------------------------------------------------------------192

11.4. Kren e prvujtni-----------------------------------------------------------------------194

XII. MEMOARISTIKA AUTOBIOGRAFIKE (At Zef PLLUMI)----------------197

12.1. Autobiografia dhe kujtimet---------------------------------------------------------198

12.2. Rrfimi i gjall-------------------------------------------------------------------------199

12.3. Rrno vetm pr me tregue------------------------------------------------------------203

1. Autori empirik-------------------------------------------------------------------------203

2. Fraza / Ligjrimi / Modusi----------------------------------------------------------204

3. Pakti-------------------------------------------------------------------------------------205

4. Trilogjia / Sistemi---------------------------------------------------------------------207

5. Identifikimi-----------------------------------------------------------------------------210

6. Altergrafia------------------------------------------------------------------------------211

12.4. Nj confession monumental---------------------------------------------------------212

12.5. Saga e fmijnis------------------------------------------------------------------------213

12.6. Tregimet autobiografike-------------------------------------------------------------215

12.7. Autofiksioni----------------------------------------------------------------------------217

12.8. Marrveshja tekstuale----------------------------------------------------------------218

12.9. Dialekti prball idiolektit-----------------------------------------------------------219

12.10. Identiteti personal dhe kulturor--------------------------------------------------222

12.11. Autopoesis-----------------------------------------------------------------------------222

PRFUNDIMI-------------------------------------------------------------------------------224

CONCLUSION------------------------------------------------------------------------------235

BIBLIOGRAFIA----------------------------------------------------------------------------242

LITERATURA-------------------------------------------------------------------------------243

7

PARATHNIE

Objekt i studimit ton sht proza autobiografike bashkkohore shqipe. Q

tani po themi se ky studim sht n udhn e krkimeve t nisura gjat studimeve

postdiplomike pr autobiografin n letrsin shqipe (De Rada, Konica, Noli), deri te

kujtimet si autobiografi.

T vetdijshm se n letrsin bashkkohore shqipe zhanri i autobiografis sht

zgjeruar, sidomos n dekadat e fundit, mendojm se kjo far e prozs brenda

periudhs n fjal krkon nj qasje m t detajuar dhe m sistematike, sidomos n

evidentimin dhe interpretimin e disa prej modeleve prfaqsuese t saj.

Qllimi i ktij punimi sht evidentimi, analiza dhe interpretimi i prozs

autobiografike bashkkohore shqipe krah letrsis s prgjithshme, meq fenomeni n

fjal dita - dits sht br m i shkrueshm dhe m i lexueshm. Natyrisht, gjithnj

duke pasur prball edhe faktin q n studimet bashkkohore, me t madhe jan br

dhe po bhen krkime t ksaj natyre.

Strukturalisht, punimi yn sht i ndar n dy shtylla kryesore:

Poetika dhe

Modele.

Te poetika do t trajtojm shtje teorike letrare, t cilat e prkufizojn letrsin,

konkretisht prozn autobiografike n diakroni, duke filluar q nga origjina e zhanreve

letrare (poetika klasike), deri te prkufizimet e reja teorike (poetika moderne),

gjithmon duke iu referuar autorve m eminent, t cilt kan dhn studime t

veanta n kt fush.

Te modelet do t analizojm vepra, t cilat jan shenj e ksaj natyre t letrsis dhe,

njkohsisht, q prfaqsojn modele n vete, qoft si form, modus, struktur

narrative dhe strategji tekstuale.

Krkimi yn, nga poetika te modelet, sht nj sprov ndrmjet mendimit dhe

interpretimit pr prozn autobiografike bashkkohore shqipe n shfaqjen e saj n

trajta, forma dhe modele.

Gjat puns krkimore, punimi mund edhe t zgjerohet, varsisht prej krkesave dhe

mundsive q na ofrojn modelet, t cilat do ti marrim n shqyrtim.

Metoda e studimit - si e kemi cekur edhe n projektin paraprak, mbshtetet

n analizn dhe sintezn me prvijim nga e prgjithshmja (poetika), te e veanta

(autor dhe modele).

Gjat analizs teorike qndrojm prher n truallin e metodave imanente t studimit

t letrsis, q pr baz kan tekstin dhe strategjit tekstuale, gjithnj duke mos iu

8

shmangur binomit jet letrsi dhe relacionit ndrmjet tyre. Kjo i prgjigjet teoris s

ksaj fare t letrsis, qoft duke e par tekstin n rangun formal, tematik, po ashtu

edhe n rangun modal.

Si shkoll u referohemi teorive, t cilat baz kan tekstin, me theks t veant

shkolln franceze, pr tiu referuar m pas autorve gjerman dhe anglo-amerikan,

pa prjashtuar ktu edhe (s)provat e teoricienve t Evrops Juglindore.

Me nj fjal, punimi yn mton t jet nj sintez e metodave, e vlersimeve dhe e

koncepteve teorike, mbi t cilat qndrojn konkludimet e francezit t renomuar Philip

Lejeune-it, pr t vazhduar me ato t Todorov-it, Blanchot-it, Genette-s, Adams-it,

Gide-s, Booth-it, de Man-it, Olney-it, Bal-it, Pascal-it, Anderson-it, Allet-it dhe

Jenny-it, Niles-it, Fisher-it, Misch-it, Aichinger-it, Mazlish-it, Barthes-it, Robe

Grillet-it, Eco-s, Bruss-it, Jefferson-it, pastaj Hirsh-it, Foucault-it, Compagnon-it etj.

Objektivat dhe rezultatet, t cilat synojm ti arrijm jan:

Shqyrtimi i mendimit teorik - klasik dhe bashkkohor pr kt far t letrsis;

Evidentimi i formave dhe modeleve t prozs autobiografike bashkkohore

shqipe;

Analiza, interpretimi i disa modeleve sipas parimeve t shtruara nga poetika

autobiografike;

Ndrsa, si hipotez pune a pyetje krkimore, t cils do t provojm ti prgjigjemi

gjat krkimit kemi:

-far thot poetika dhe cilat jan disa nga modelet e prozs autobiografike n

letrsin bashkkohore shqipe?

N prmbyllje t ktij punimi do ti (ri)marrim idet dhe si rezultat i ktij hulumtimi,

do t nxjerrim konkluzione n lidhje me poetikn dhe modelet e prozs autobiografike

n letrsin bashkkohore shqipe, pr t pasuar me bibliografin dhe literaturn.

9

HYRJE

Proza autobiografike me koh sht konstatuar se ka gjetur prehje, fillimisht

n truallin antik, n letrsin romake, n krye me poemat autobiografike t Ovidit e

deri n mesjet me Rrfimet e Shn Augustinit. N nism, ajo kishte karakter

prozopografik dhe t rrfimit pa ndrmjetsim, kur autori rrfehej para perndis, nj

rrfim mkatesh (mea culpa), si kishte ndodhur me nj pjes t rrfimeve t

strgjyshrve religjioz.

Fundi i shekullit XVII konsiderohet themeltar, deri diku edhe konsolidues pr

prozn autobiografike si fenomen i romantizmit, konkretisht si theksim i

individualitetit si fenomen social, si empiri jetsore e personave me ose pa prgjegjsi

n shoqri, her si histori n rrfime dhe her si kujtime personale. M von, zhanri

filloi ti zgjeroj kufijt. Poetika e re konstatoi zgjerimin n disa pika referimi, n

mnyr q autori rrfente jetn e tij t vrtet nga perspektiva retrospektive, veta e

par, madje edhe nga veta e tret.

Duke qen nj zhanr q shpesh kategorialitetin e kishte t deklaruar nga vet

autori q n kopertin t librit, kt fenomen poetika bashkkohore e njihte si ligj t

zhanrit (Derrida), pr far konvenca autobiografike duhej t ruhej si pakt, kontrat

autoiografike n mes t autorit, narratorit dhe lexuesit (Lejeune), pr t vn theksin

te akti autobiografik (Bruss), modusi (Genette), figura autobiografike (de Man) e deri

te mundsit e shumta t receptivitetit (Fleishman).

Megjithat, imanenca e interpretimeve pr prozn autobiografike prher i

adresohet francezit Philipe Lejeune-i, duke iu referuar trinomit aq t prfolur n

diskursin teorik, q duhet t kaloj npr katr formulime themelore e q e mbajn n

kmb zhanrin e autobiografis, t cilat rrodhn nga definimi i tij: rrfimi n vetn e

par, teknika retrospektive, tema e caktuar, identiteti i autorit me narratorin.

Vet Lejeune-i, i cili n mnyr sistematike sht marr me kt far t

letrsis, m von bn ftes q teoricient t tjer mos t bien n kthetrn e iluzionit t

historis s zhanreve, ngase ato evoluojn, duke parashikuar edhe rrafshimin e kufijve

zhanror (Foucault) dhe zgjerimin nga vet origjina e tyre (Genette).

Prballjet n mes t koncepteve m s miri i prshkruante James Olney, i cili

konstatonte se nuk gjen dy teoricien q fundamentalisht pajtohen me definimet pr

zhanrin e autobiografis, gj t ciln e arsyetonte me zvendsimin e konceptit pr

10

zhanrin, duke zgjeruar kategorialitetin dhe hetuar at si prani n t gjitha tekstet (de

Man), qoft edhe me status t intertekstit (Jefferson).

Ajo q m von i hapi telashe poetiks ishte shfaqja e modeleve letrare

autobiografike, sidomos n gjysmn e dyt t shekullit XX, kur dalin n shesh

romanet e mdha autobiografike, t cilat ndikuan q mendimi pr zhanrin, n

kuptimin poststrukturalist, t ndryshohet. Autobiografia filloi t shihej si autofiksion

(Doubrovsky), ku objektiviteti bhet pothuajse mision i pamundur, pr shkak t

tiranis s madhe t subjektivitetit (Booth), edhe pr faktin se bota e letrave ishte

mbushur me solipsist (Eco), q me do kusht pretendonin t shndrroheshin n

heronj t veprs s tyre (J. Barth).

Tr kjo prpjekje pr ti ngjar teksti jets, apo m mir, gjuha pr ta shkruar

jetn e letrsia pr ta imituar at, na shpie te teoria mimetike (Platoni, Aristoteli) e

deri te teorizimet bashkkohore t njohura si mimologji (Genette, Auerbach),

relacion ky ndrmjet fjals dhe sendit, shkrimit dhe jets, q sipas nesh sht nj lloj

kratilizmi i zgjeruar, ku gjuha, jo vetm q imiton fjalt, por edhe shenjat e jets s

autorit.

Meq jemi n nj proz, e cila pr esenc ka autobiografin dhe kjo e fundit

cilsohet si zhanr, n t cilin diskursi mimetik e bn mimetik edhe tekstin, hyjm

ngadal n kontekstin e shkencave humane, lojn dhe diskursin e tyre (Derrida),

strukturn gjuhsore dhe mitin personal - mitopoetika (Barthes-i). Pra, nj ndjekje e

kursit nga teoria klasike pr zhanret, deri te poetika bashkkohore e modeleve

narrative autobiografike, ku shkrimi shfaqet si mimesis i jets s autorit, i cili n t

njjtn koh ka rolin e homo reminiscens-it dhe homo narrans-it.

Si pr ta justifikuar objektin e studimit t prezantuar me nntitullin poetika, e

shohim t udhs t bjm nj prballje teorike pr zhanret narrative autobiografike,

n mnyr t veant ndrmjet koncepteve, t cilat me koh kan operuar studiues e

teoricien m n z.

Dhe, si na sugjeron poetika strukturaliste, teoricient e letrave

autobiografike ndahen n dy grupe. Njri grup (ndr t cilt m me ndikim sht

Lejeune-i n fazn e par teorike) konsideron se pr autobiografin si zhanr mund

t flitet vetm brenda nj trsie t caktuar letraro historike (nga viti 1800), me disa

rregulla t parashtruara. Ndrsa, grupi tjetr (ngjashm me historianin gjerman

George Misch) konsideron se mund t flasim pr ekzistimin e autobiografis

tremijvjeare, pa marr parasysh, nse ato tekste t mhershme jan quajtur apo jo

autobiografi, por jan titulluar ndryshe, madje me emra t ndryshm (Violi).

N ann tjetr, ndrmarrja e Misch pr t shkruar historin e plot t

autobiografis bazohet n idet e klasikve gjerman, Herder dhe Goethe, pr t cilt

thot se kan ideuar projektin e krijimit t korpusit t t gjitha teksteve autobiografike,

prfshir ktu zhanret letrare e jashtletrare.

11

Duke qen nj prballje e fort, sidomos pr nj zhanr q konsiderohet si

zhanr me kompromis dhe faktet thuren sipas praktiks fiksionale, themi se nj lexim

i dyfisht (fakt-fiksion) do t v n pah modele t ndryshme t prozs autobiografike

shqipe, t cilat prve q theksohen shenjat autoreferenciale, struktura dhe diskursi i

barazon me fiksionet e vrteta.

N kt kontekst, teoricieni i njohur Timothy D. Adams, autobiografin

tradicionalisht e konsideronte si zhanr jofiksional. Ky kategorizim ka qen i

motivuar dhe i mbshtetur nga pikpamja se autobiografia nuk sht nj shpikje e

autorit t saj, por nj raport dokumentar mbi jetn e tij.

Ky konstatim u kontestua nga Paul de Man, prderisa studiuesja Ann

Jefferson konstatoi se ekzistojn dallime ndrmjet novels dhe autobiografis, edhe

pse proza letrare po zbulohet si autobiografi apo autobiografia si proz letrare, qoft

vetm si efekt i leximit, pavarsisht nse kjo definohet si kualitet i brendshm i

tekstit.

Kt e argumentojm prmes disa pjesve t poetiks, n t cilat vihen

prball fakti me fiksionin, relacioni i tekstit me kujtesn n kuptimin e teknikave t

rrfimit e deri te rrfimet prtej kujtess. Autori autobiografik, kshtu shndrrohet n

machina memorialis, i cili mundson q fiksioni t shtrihet prbrenda autofiksionit

(Doubrovsky, Barthes dhe Genette), meq jemi n nj zhanr ku subjekti dhe objekti

jan nj.

Sidoqoft, do t provojm q t mos interpretojm modele t njjta autorsh t

ndryshm, pasi ka mundsi q vetm nj autor t prfaqsoj dy modele t prozs

autobiografike, si ndodh me projektin autobiografik t Kadares apo edhe me at t

At Zef Pllumit.

Gjithashtu, ajo q e prmbush teorin, pothuajse n t gjitha planet, sht

proza e shkruar si projekt autobiografik. Kjo nnkupton shkrimin dhe rrfimin

sistematik, ndjekjen e modelit n t gjitha planet e jets, n literatur dhe kultur, n

jet dhe n letrsi. Kuptohet, po flasim pr autor q kan statusin e krijuesit dhe q

kan identitet n letra, apo edhe pr autor me status t dshmuesit, q kan identitet

n jet.

N kt lloj qndrimi t adoptuar nga Mauriac dhe Gide, Lejeune-i ka

emruar kt proces me emrin pakti fantasmatik. Lexuesi sht ftuar t lexoj

romane, jo vetm si fiksione, duke i prshtatur ato n t vrtetn e natyrn e njeriut.

Ai na mundsoi t kuptojm se n prgjithsi fiksioni sht n t vrtet, n

mnyr t pavetdijshme, autobiografik. Lejeune-i nnvizoi m n fund se ithtart e

ktij pakti nuk prqendrohen kryesisht n zhvlersimin e gjestit autobiografik, t

cilin e praktikojn ata vet; ata krkojn n t kundrtn q ta zgjerojn at, duke

krijuar nj hapsir autobiografike, n t ciln do t lexohet vepra e tyre. (Allet &

Jenny).

12

N nj mnyr m t but, Alain Robbe-Grillet sinjalizoi gjithashtu se pjesa e

rikonstruktimit imagjinar, e cila e prshkon autobiografin e tij, formulohet sipas

mnyrs s Gide-s ose t Mauriac-it, prmes nj pakti t llojit t vet: Kurr nuk

kam folur di tjetr, vetm pr vete.

Kjo mnyr e teorizimit nuk ka se si t mos inicioj shtjen e nj pakti t

mundshm t besueshmris, i provuar prmes vrtetsis, objektivitetit t shkrimit

autobiografik, i cili teorikisht sprovohet me retorikn e provs s Barthes-it, prmes

s vrtedukshmes si form e rezonimit dhe e silogjizmit aproskismativ.

N gjith kt kompleksitet teorik pr shkrimin e jets, t prqendruar fort te

teksti, n mnyr q t mos rrshqasim n nj interpretim anakronik (pozitivizm),

nuk mund t anashkalojm autorin, meq ai njkohsisht sht subjekt dhe objekt,

gjithnj duke iu referuar teoricienve m n z, si: Hirsh, Booth, Foucault e deri te

Compagnon, pr t br edhe nj tipologji t autorit brenda prozs autobiografike

shqipe, si: autori autobiografik subjektiv dhe objektiv, koncepte kto, t cilat na

ndihmojn q ti zbrthejm modelet e prozs autobiografike n letrsin

bashkkohore shqipe.

Duke qen n pjesn e poetiks, e shohim t udhs t ndalemi n shtje t

tjera t karakterit teorik, si sinjale dhe funksione, me theks n shenjat introduktive,

kodimet dhe dekodimet e shenjuesve formal n krye t disa modeleve autobiografike

shqipe, duke u marr edhe me nj promemorie pr autobiografin n letrsin shqipe,

nga fillet e deri m sot.

Kshtu, hyjm ngadal te modelet e prozs autobiografike, t cilat jan

prfaqsuese, duke mos u marr me prozn autobiografike n trsi, por vetm me

disa prej tyre, t cilat jan m t shenjueshme dhe q e karakterizojn letrsin ton

bashkkohore.

Kjo gjithsesi do nj arsyetim: disa nga veprat autobiografike bashkkohore

pothuajse hyjn n t njjtin model, kshtu q ne zgjedhim vetm njrin prej tyre.

Prandaj, fillojm me at q n praktikn e shkrimit dhe t interpretimit njihet si

projekt autobiografik, si ndodh me prozn e Kadares, e cila prfaqson dy modele

autobiografike prbrenda nj opusi. Nj kalim ky nga teksti autobiografik si projekt

romanor, si: Kronik n gur, shtje t Marrzis, Muzgu i perndive t steps, e deri

te autobiografia diskursive e prfaqsuar me dy vepra t tjera t shkruara n dy koh

t ndryshme, si: Ftes n studio dhe Mngjese n kafe Rostand Motive t Parisit.

Gjithashtu, kur flasim pr projektet autobiografike, qysh tani mund t

konstatojm se kemi dhe projekte t tjera, q prfaqsojn modele t ndryshme, si

ndodh me prozn e Petro Markos.

13

Mirpo, duke qen se vepra e tij e fundit, Ret dhe Gurt - Intervist me vetveten

sht nj model krejt ndryshe nga proza autobiografike shqipe, ne do ta interpretojm

at si nj autobiografi m ndryshe n form, modus dhe teknik t shkrimit.

Po ashtu, me koh kemi identifikuar edhe modele t tjera t prozs

autobiografike, t cilat i ilustrojm me vepra t autorve t tjer, si: Ridvan Dibra me

N krkim t fmijs s humbur, Bashkim Shehu me Loja, shembja e qiellit, Adem

Demai me Dashuria kuantike e Filanit e deri te memuaristika monumentale e At Zef

Pllumit, e prmbledhur n tre libra: Histori kurr e shkrueme, Rrno vetm pr me

tregue dhe Saga e fmijnis.

Jo rrall poetikn e prozs autobiografike e ilustrojm edhe me vepra t

autorve t tjer, si ajo e Fatos Kongolit, Visar Zhitit, t cilat mund t prfshihen n

nj botim t ardhshm, por jo ktu, sepse pothuajse pjesa m e madhe do t dilte nj

krkim i analogemave autobiografike.

Sidoqoft, do t provojm q poetika t mos na diktoj analizn dhe

interpretimin, por deri diku interpretimi i modeleve t arsyetoj poetikn, pastaj

interpretimi t vazhdoj rrjedhn e vet pa pasur presionin e metodave dhe teorive

letrare.

14

I. POETIKA

15

1.1. Shkrimi prball Jets1

Tregimi i jets t ciln e jetojm sht mbjell thell n kultur. Sekush

provon ta shkruaj apo ta rikujtoj n mnyrn e vet. Secili shkrim n vete sht nj

variant, ndaj zhanri i autobiografis me t drejt sht konceptuar si i till. Varianti

rri prball invariantit, q ndryshe do t nnkuptohej shkrimi prball jets.

Invarianti thuret, jeton brenda variantit. Bartja e t parit, brenda t dytit krkon

prkushtim, durim dhe saktsi. Kjo e fundit krkon edhe kujtes t fort, pr t qen

tekst kujtese, i ndrtuar mbi evokimin. A ssht thn se invarianti nnkupton

ndjesin e t kujtuarit t dikaje q na shfaqet n form t reminishencs, madje t

imitimit?

Autobiografia sht nj variant i jets s kujtueme (N. Nikaj), e cila provohet

t rishkruhet, t (ri)thuret duke u (ri)kujtuar. Varianti ndrtohet si fiksion. Kjo hap

dilemn e vrtetsis: subjektivitetit dhe objektivitetit. Invarianti sht referencialitet,

vrtetsi. Varianti sht krkes pr ta (ri)thurur po kt vrtetsi duke e rikujtuar.

Vrtetsia krkohet pr faktin se zhanri zakonisht afirmohet q n titull t librit.

Referencat tashm i mbeten leximit.

Nemo Judex in Causa Sua2, do t pshpriste At Zef Pllumi.

Autori ofron t dhnat n mnyrn e vet. Jetn dhe shkrimin i lidh personi

mimetik real, i cili n tekst merr statusin e personazhit. Personi i takon invariantit,

personazhi - variantit, i cili provon ti ngjaj t parit duke thurur fijet e jets.

Invarianti, prderisa sht i shkrueshm, n letr derivohet, zgjerohet, lakohet npr

variante t ndryshme shkrimi. Variantet e ndryshme t shkrimit e prplotsojn

njritjetrin. Aty koekzistojn tekstet dhe metatekstet, fakti dhe fiksioni, t gjitha s

bashku.

Nse kthehemi te formulimi auto+bio+grafia, jetn dhe ligjrimin i lidh nj

un i vetprmbajtur n shkrim, a nj ai si pik neutrale. Porse, edhe kjo trajt l

pr t dshiruar vrtetsin. sht fiksioni ai q e mjegullon at. Fiksioni ndrkallet

n nj mnyr ose tjetr, qoft prmes retro / introspeksionit, po ashtu edhe

prospeksionit.

N fakt, autobiografit nuk mund t jen trsisht t plota, ose plotsisht t

prfunduara. Kjo justifikon krkesn e zhanrit pr moshn e autorit. Ksisoj, varianti

prball invariantit kurr ssht i plot, por sht m jetgjat.

Prandaj, prderisa do t ket jet, do t ket edhe shkrim pr t. Sa her q

shkrimi, teksti imiton jetn, prher do t kemi autobiografi, sepse sht diskurs i

1Ky shnim, sht pjesa e fundit e librit studimor Autopoetika, (2009), thjesht si nj prsiatje eseistike, sa

pr ti lidhur fijet e ktyre dy studimeve dhe si dshmi e krkimit sistematik. 2 Askush smund t jet gjykats i vetvetes.

16

prjetshmris (Lejeune-i). E diskursin e prjetshm e krkon secili n jet dhe n

letra. Kshtu, diskursi mimetik e bn tekstin mimetik. Tr kjo prpjekje pr ti

ngjar teksti jets, apo m mir gjuha pr ta shkruar jetn e letrsia pr ta imituar at

proces, i cili na on te mimologjia, madje edhe te mimografia, si rrjedhoj e poetiks

s mimesisit.

1.2. Mimologjia vs mimografia

Nga teoria mimetike rrodhi nocioni mimologji. Mimografia sht nocion i

derivuar nga nocioni mimologji,3 e q pr nga natyra pothuajse sht i njjt, por pr

nga koncepti i brendshm dhe relacioni ndryshon.

Genette-i, relacionin ndrmjet fjals dhe sendit e quan mimologji, prderisa

sipas tij, pr t arritur te nj terminologji m e qart dhe m ekspedtitive, mimologjia

mund t ndahet n mimofoni dhe n mimografi, e cila po ashtu ndahet n

ideomimografi dhe nomimografi.4

Kto dy variante nga mimografia jan teorikisht heterogjene dhe t pavarura

njra nga tjetra. Sipas Genette-it, t folurit dhe t shkruarit imitojn gjrat,

rrjedhimisht del se mimografia ka pr qllim artin e imitimit. Prandaj, duke iu

referuar ktij koncepti dhe, nse duam ta prkthejm n gjuhn e interpretimit dhe ta

zgjerojm funksionin e tij teorik, mendojm q praktikisht edhe relacionin n mes

shkrimit dhe jets ta quajm mimografi.5

Duke qen se jemi t prir n zgjerimin e koncepteve, ashtu si te mimografia,

n rastin tjetr mimologjia shenjon edhe diskurset dhe prtej tyre, edhe zhanret t

cilat me besnikri imitojn jetn, si: autobiografia, kujtimet, ditari, shnimet

autobiografike, deri te romani autobiografik si zhanr m kompleks.

3 Gerard Genette, Mimologiques Voyage en Cratylie, Seuil, Paris, 1976, f. 11

4 Gerard Genette, Idem, f.77

5 Shnim i huazuar nga Genette-i: Nga Platoni te Leibniz vrehen disa ndryshime, por asnj lvizje. N t

vrtet, qllimi kryesor ka mbetur arti i imitimit me z, gjeste (mimma phn). Nga ana tjetr, nga imitimi

fonetik mund t ndrrojm nj imitim grafik, imitim nga format m t ndjeshme t shkrimit. Imitimi i

kujt ? Ktu paraqitet nj rast injorimi, ku arti i imitimit fonetik (mimologismes phonique): shkrimi mund t

prdort po ashtu si me fjal, si nj imitim i ndonj gjsendi apo objekt q e zgjedhim: prafrsisht, e kemi

par, ideja se n kohn klasike e bnim hieroglife egjiptiane (hiroglyphe). Por nj shkrim tamam fonetik

mund t prdoret edhe si imitim zrash. Pr te arritur n nj terminologji m t qart dhe m ekspeditive,

mimologjia mund t ndahet n mimofonie dhe n mimografi, e cila po ashtu ndahet edhe ajo n

ideomimografi dhe nomimografi. Kto dy variante nga mimografia jan teorikisht heterogjene dhe t

panvarura njra nga tjetra. Mund t prdoren shum her n praktik, nse qllimi kryesor i mimografis

sht t bashkohet me mimofonetiken: nse shkrimi imiton t folurin, q nga ana e tij imiton gjrat, do t

thot se patjetr q shkrimi do ti imitoj gjrat dhe automatikisht, nse te folurit dhe t shkruarit imitojn

gjrat, secila nga ana e saj do ta imitojn pa dashje njra-tjetrn, n Mimologiques Voyage en Cratylie,

Seuil, Paris, 1976, f. 11.

17

Kshtu, mimologjia prmbledh n vete zhanret, por edhe subzhanret, tekstet

mimetike, s bashku me strukturn e tyre, identitetin e autorit dhe t narratorit,

diskursin dhe figurn.

Autobiografia sht zhanr mimetik, po aq sa sht edhe romani, proza

autobiografike. Fundja, sprova bhet m e vshtir pr faktin se e tr letrsia sht

mimetike. Megjithat, kur flitet pr zhanret autoreferenciale themi se shkalla

mimetike sht m e lart. Prandaj, n zhanret mimetike (jasht ndarjes klasike t

zhanreve ku theksohet dramatika, konkretisht tragjedia), autobiografia sht m

tipikja.

Sado mimetike t jen, studimet jo nj her e kan kontestuar vrtetsin e

zhanreve autoreferenciale, prandaj dilema t tilla i kan hapur rrug pranis s

fiksionit brenda nj shkrimi kaq personal dhe kaq deklamues.

Pse ndodh kshtu? Jan disa faktor q ndikojn:

a. Loja me diskursin e shkencave humane kthehet n gjuhn e argumentimit

(Derrida)

b. Strukturat gjuhsore t humanizuara kthehen n struktura t gjuhs s mitit

personal (Lejeune).

c. Miti personal i shndrruar n shkrim e formson mitopoetikn (Barthes).

d. Letrsia duke provuar lojn me faktet afrohet m shum me historin,

kthehet te amza e saj: at far ka ndodhur. Ky parim prfillet fillim e fund

(Hutcheon).

e. Mimesisi zgjerohet n lojn e diskursit dhe faktet shtrihen n mes t

historicitetit dhe t literaritetit.

f. Historiciteti strukturohet mbi dshmin, literariteti her mbi prshkrimin e

her mbi rrfimin, t cilat bhen edhe tipare karaktereizuese t prozs autobiografike.

g. Autobiografia tash sht hiper-rrfim, teknik e kujtess, ku autori provon t

ndrtoj nj tekst mbi tekst, qoft duke kujtuar tekstin e lexuar, ose ta rishkruaj

tekstin q e ka lexuar dekada m par, ose ta (ri)kujtoj rrfimin q e ka dgjuar.

Fundja, t shkruaj nj tekst mbi at q (i) ka ndodhur n jet dhe n letra.

Barthes-i thoshte se jeta kurr nuk bn m shum se sa imitimin e librave,

ndrsa vet libri sht vetm nj tis i shenjave, imitim q humbet dhe pakufishm

shprrndrrohet.6 Pra, e tra shihej si nj proces.

Prandaj, mimologjia dhe mimografia jan procese, ku jeta motivon dhe prodhon

veprn, proces i bazuar n traditn e filozofis, gjuhsis dhe poetiks s letrsis,

prej nga hulumtimet detyrimisht na ojn te teoria e mimesis-it dhe e diegesis-it.

6 Rolan Barthes, Vdekja e autorit, te Toeri dhe kritik moderne, f. 178

18

1.3. Mimesis dhe diegesis

Mimesisi sht nocioni themelor i teorive klasike. Q nga Poetika7 e

Aristotelit, mimesis mbetet termi kryesor dhe m i zakonshm q kemi prdorur pr

t konceptuar raportet ndrmjet letrsis dhe realitetit.

N veprn monumentale t Erich Auerbach-ut Mimesis: Pasqyrimi i Realitetit

n Letrsin Perndimore (1946),8 nocioni mimesis ende konsiderohej si themeltar.

Auerbach prmblodhi historikun e nocionit prgjat mijvjearve, nga Homeri gjer

te Virginia Woolf. Por, mimesis sht vn n dyshim nga teoria letrare, e cila

kmbngul n autonomin e letrsis n raport me realitetin, me referencn, me

botn dhe mbronte tezn e parsis s forms mbi substancn, t shprehjes mbi

prmbajtjen, t shenjuesit mbi t shenjuarin, t kuptimit mbi pasqyrimin dhe madje

t semiosis-it mbi mimesis-in. Ashtu sikur qllimi i autorit, referenca do t ishte nj

iluzion q pengon n t kuptuarit e letrsis si e till. Kjo doktrin kulmin e saj e

arriti me dogmn e vetreferencialitetit t tekstit letrar.9

Megjithat, bazuar n konceptin n fjal, vepra hyn n relacion me botn, i ngjan

asaj. Ky relacion zhvillohet esencialisht nprmjet figurave: figur, relacion

ngjashmrie: mimesis.10 Platoni diegesis-in e ilustronte me ditirambin dhe

esencializonte subjektin, ndrsa me mimesis-in e ilustronte tragjedin. Duke qen

idealist, Platoni synonte iluzionin e s vrtets, baz pr teorin e fiksionit.11

Po ashtu, Platoni shtronte n diskutim bazamentin e tregimeve dhe shprehjen

(stilin) e tyre. Ai mendonte se at q poett ia transmetojn dgjuesit ose lexuesit e

bjn n dy mnyra: me tregim t thjesht ose me imitim. Ksisoj, artin e klasifikonte

n dy grupe: njri q ishte i karakterit narrativ-diegesis-i, ku autori flet me zrin e tij,

dhe tjetri, karakterit imitues - mimesis-i, ku autori fshehet dhe flasin personat e tjer

q imitojn karakteret e ndryshme. Platoni krkonte njfar raporti dallues ndrmjet

autorit dhe aktorit.

Ai, gjithashtu kundrshtonte at form t tregimit-rrfimit, kur ngatrrohej autori

me personazhin e tij, n kuptimin q duke treguar (rrfyer) pr personazhin, sikur

tregon (rrfen) pr veten.

Me nj fjal, Platoni krkoi q t identifikohej zri i autorit prej zrit t

personazhit. Bile, zri i autorit t fshehej fare, sepse rrezikonte t rezultoj deri te nj

7 Aristoteli, Poetika, Rilindja, Prishtin, 1984

8 Erich Auerbach, Mimesis: The Representation of Reality in Western Literature, Fiftieth Anniversary

Edition, Princeton University Press, 2003 9 Antonio Camapgnon, Bota (Letrsia, Teoria dhe Mendimi Praktik), Jetar e re, nr.1, Prishtin, 2015, f.

277 10

Kujtim M. Shala, Miniatura (Logos/Prologos/ Metalogos), Buzuku, Prishtin, 2005, f.11 11

Idem

19

tregim i thjesht, q pr Platonin nnkuptonte tregim pa imitim. Thjesht, tregim q i

mungon dialogu.

Sipas tij, tregimi sht krejt dika tjetr, pra kur nj teksti i hiqen fjalt, zri i autorit

(poetit) dhe mbetet vetm dialogu i ndrsjell, nj dialog i ngjashm si te tragjedit,

dialog ky q vazhdimisht promovohet n veprn e tij.

Ksisoj, Platoni m pas bn edhe klasifikimin e tregimeve n tri lloje, q

prkojn me tri lloje t ndryshme letrare: i pari sht imitimi i thjesht n t cilin hyn

tragjedia dhe komedia, i dyti tregimi i thjesht i poetit, t cilin e gjejm te

ditirambet dhe, i treti, tregimi dhe imitimi, nj przierje e njrit me tjetrin, e cila

gjendet te kngt epike. Kjo mund t merret edhe si ndarje e zhanreve, q te Platoni

bazohej mbi mnyrn e t thnit t teksteve.

N ann tjetr, kemi edhe krkesn e tij pr prkufizimin e mimesis-it, nocion

ky q pr her t par e prmend n librin e tret t Republiks, pr t vazhduar n t

dhjetin. Platoni v n funksion metodn e ekzistencs s nj forme (eidos) unike, at

t parn, q sht krijuar nga Zoti, pastaj reprodukimin e saj nga Njeriu pr t

konkluduar se mimesis-i sht loj, e jo pun serioze: dika q sht gjja e tret pas

s vrtets.12

Pr Aristotelin mimesis-i ishte prfaqsim i veprimeve, rrjedhimisht shkrimi

si mimesis i jets, ndrsa diegesis-i shfaqej si autoligjrat, ligjrat mbi veten, pa

ndrmjetsim,13 shenj kjo q na on drejt poetiks s modeleve narrative

autobiografike.

Kjo, edhe pr nj fakt tjetr, teoria pr mimesis-in njeh referencialitetin dhe

autoreferencialitetin, objektin dhe subjektin, ligjratn dhe autoligjratn,14 e q po e

prkthyem sipas natyrs s krkimit ton, nnkupton shkrimin e jets nga vet autori.

N Poetik, Aristoteli modifikoi prdorimin e termit mimesis: diegesis nuk

sht m nocioni m i prgjithshm q definon artin poetik dhe tekstet epike e

dramatike, nuk krahasohen m brenda diegjezs si m shum apo m pak imituese.

Me fjal t tjera, mimesis-i i Aristotelit mban nj lidhje t fort dhe t privilegjuar me

artin dramatik n krahasim me modelin piktoresk e pr m tepr, tragjedia sht m

superiore se epika sipas Aristotelit, por, mbi t gjitha, ajo q i prket mimesis-it, si

n epik, ashtu dhe n tragjedi, sht historia, mythosi, si mimesis i veprimit. Pra, i

rrfimit dhe jo i prshkrimit.

Poetika asnjher nuk e v n dukje objektin si t imituar apo pasqyruar, por

objektin imitues apo pasqyrues, q do t thot teknikn e pasqyrimit, strukturimin e

mythos-it. S fundi, duke e radhitur edhe tragjedin, edhe epikn nn mimesis,

Aristoteli tregon se fare pak preokupohet me tablon, pra me paraqitjen n kuptimin e

12

Platoni, Republika, (libri i tret), f. 104 13

Kujtim M. Shala, Idem, f.13 14

Kujtim M. Shala, Idem

20

vnies n sken, por para s gjithash, me veprn poetike si gjuh, logos, mythos dhe

lexis, si tekst i shkruar dhe jo realizim vokal. Thn shkurt, mimesis-i do t ishte

paraqitja dhe imitimi i veprimeve njerzore prmes gjuhs, ose t paktn Aristoteli e

kufizon n kt mnyr dhe ajo q e preokupon at sht, mbarshtrimi narrativ i

fakteve t historis - e poetika e tij sht, n t vrtet, nj narratologji.15

M von pr poetikn bashkkohore, konkretisht pr Genette-in, mimesis

definohet nprmjet nj maksimumi t informacionit dhe nj minimumi t

informatorit.16 Ky definim ka hapur dilemn se shkrimi autobiografik t mos

konsiderohet si shkrim letrar reprezentues - mimetik, sepse me dysin e tij,

prmbledh n vete sa informacionin, po aq edhe informatorin, q thn ndryshe do t

dilte: prmbledh n vete sa vrtetsin, po aq edhe subjektivitetin autorial.17

Chatman (1990) prdori kto koncepte pr t dalluar zhanrin e narracionit

(narracione epike, novela, histori t shkurta) nga zhanri mimetik narrativ (filmat,

dramat etj).18

N ann tjetr, shum interpretues ndjekin Genette-in (1980 [1972]: ch.4;

1988 [1983]: 49) dhe propozimin q fiksioni narrativ sht nj mozaik i t dyjave, i

mimesis-it dhe i diegesis-it, kryesisht duke u ndar n fjal narrative dhe ndodhi

narrative.19 Sipas ktij formulimi, teoria bashkkohore e cila i referohet gjuhs s

motivueshme t Kratilit dhe asaj arbitrare t Hermoxhenit, fjalt narrative mimesis-in

e prkthejn si un tregoj dhe diegesis-in un them, q t dyja nga perspektiva e tipit

retro. Kjo e fundit sht prkthyer tashm n nj analeps t madhe, figur q

promovon diskursin e s kaluars t deklamuar qysh hert nga njeriu q kujton dhe

njeriu q rrfen, nj simbioz kjo q prfaqson letrsin autobiografike n t gjitha

moduset e saj.

Prfundimisht, mimesis-i, sipas poetiks moderne, nuk sht pra kopje,

riprodhim i t njjts gj, por shndrrim i modelit.20 N prozn autobiografike kjo

varet nga autori, i cili ka rolin e homo reminiscens-it dhe homo narrans-it, t cilat

koncepte do ti elaborojm m posht.

15

Antoine Campagnon, Literature, Theory and Common Sense, Priceton University Press, USA, 2004 16

Grard Genette, Figures III, Seuil, Paris, 1972, f. 187 17

Sabri Hamiti, Vetdija letrare, Rilindja , Prishtin, 1989, f. 332 18

Manfred Jahn, Narratology: A Guide to the Theory of Narrative, English Department, University of

Cologne, 2005. 19

Jahn, Manfred, Idem 20

Nathalie Piegay-Gros, Poetika e intertekstualitetit, PARNAS, 2011, f. 168

21

1.4. Homo reminiscens et homo narrans

T gjitha rrfimet jan n ne, vetm se sht vshtir t rrfehen deri n fund,

shprehej shkrimtarja argjentinase, Veronik Prat (1947), te tregimi Rrfimet jan n

ne.21 Pr Marcel Proust-in njeriu sht nj homo reminiscens, pra njeri q kujton. Ai

nisej nga parimi se gjithka qndron n vetdije dhe n objekt.22 N vetdije -

memorizohet, n objekt - shkruhet. Koncepti i Proust-it ka t bj me dy procese: t

kujtuarit dhe t shkruarit, duke i lidhur kshtu remeniscent-in e narrans-in n nj

nyje t vetme: autorin, personin real.

Prderisa Alber Camus, prkundr romanit amerikan, t cilin e cilsonte si

bot t njerzve pa kujtes, Proust-in dhe letrsin e tij, duke qen autobiografike, e

quante bot t kujtess.23 Po kjo bot e kujtess, n mnyrn m t mir prodhon

shkrimin e jets, qoft kjo vetm nj biografem, apo edhe nj grand rcit

autobiografik.

Sipas tij, Proust-i bashkoi n nj unitet kujtimin e humbur dhe ndijimin e

tanishm, at q Camus-i figurativisht e quajti kmbn e prdredhur dhe ditt e

lumtura t dikurshme. Pse e tha kt? Sepse Camus-i fatkeq ishte i bindur se nj

autobiografi, roman autobiografik, nuk e bjn t mir vetm astet e zgjedhura, edhe

pse jemi n nj fush ku diskursi i faksionit lidhet me diskursin e pasionit, ku

dokumenti provon t kthehet n monument, si ndodh n letrsin autobiografike

shqipe.24

Ndrsa, pr Eco-n, njeriu sht nj qenie q rrfen: nse njeriu nuk rrfen kush do t

na tregoj se si ishte jeta para nesh, do t thoshin shkrimtart, pr t shtuar se njeriu

nga natyra sht qenie narrative, madje edhe kur nuk thot asgj.

Aq m tepr, kur ksaj i shtohet edhe nj tjetr koncept ky: homo narrans-i, nj

kategori ndarse e njeriut si kafsh narrative, pr t ciln me krenari fliste teoricieni

Walter Fischer.25 Ky dijetar s pari funksionalizoi nj referenc n paradigmn

narrative, e cila sipas tij prcakton nj teori t veprimeve simbolike.26

Mirpo, sipas poetiks s antropologjis s letrsis orale, homo narrans-i n

mnyr reciproke lidh kryefjaln e s tashmes me t dhnat tekstuale t s kaluars

(Mary Ellen-Brown), prandaj nuk sht i rastit pretendimi i antropologut amerikan

John D. Niles, i cili ngul kmb se rrfimi, sidomos rrfimi gojor, meq sht m i

21

Veronik Prat (1947) , Rrfimet jan n ne, Jeta e Re, Prishtin, 2005 , Nr. 1-2, f. 195 22

Agron Tufa, Letrsia dhe procesi letrar n shekullin XX, Shblu, Tiran, 2008, f. 280 23

Agron Tufa, Idem 24

Pr fenomenin e till shih shkrimin e Sabri Hamitit, Letrsia autobiografike te libri studimor Albanizma,

i cili fenomen ilustrohet m dshmin e At Zef Pllumit. 25

Fisher, Walter R. , Human Communication as Narration: Toward a Philosophy of Reason, Value, and

Action, Columbia, University of South Carolina Press, 1989 26

Idem

22

hershm, sht baza kryesore e kulturs njerzore, si e vetmja mnyr q e dallon

njeriun prej qenieve t tjera t gjalla.27

Ata q vendosin t rrfejn jetn e tyre, zakonisht e kan nj qllim; ata

veprojn, (...), me kujdesin q t duken trheqs, duke llogaritur mbresat q u l

atyre dhe shpesh kan nj plan t caktuar, thot Zweig.28 Sipas tij, Benjamin Franklin

e bn jetn e tij nj bibl kshillash, Bismarck-u - nj dokument, Jean - Jacques

Rousseau nj vepr t bujshme, Goethe, nj vepr arti e poem romaneske, ndrsa

Napoleon-i n Shn Helen krkoi ta prjetsoj jetn e tij t derdhur n bronz si nj

monument.29

Porse, ajo q thoshte Marcel Proust-i sht m e qndrueshme, pr faktin se

homo narrans-i sht produkt i homo reminiscens-it. Ksisoj, po mos t ishte homo

reminiscens-i, nuk do t ishte as homo narrans-i, gj e cila nxjerr konkluzionin:

kujtoj, prandaj rrfej.

Dhe dihet, proza autobiografike strukturohet mbi kujtimin dhe rrfimin pr t, t cilt

i sqaron poetika autobiografike pr zhanret narrative brenda se cils po hym q ktu

e tani.

27

John D. Niles, The Poetics and Anthropology of Oral Literature, University of Pennsylvania Pres, 2010 28

Stefan Zweig, Tre poet t kohs s vet, Fan Noli, Tiran, 2006, f. 100 29

Stefan Zweig, Idem

23

II. ZHANRET NARRATIVE AUTOBIOGRAFIKE

24

2.1. Prballje teorike

Debatet rreth teoris s zhanreve i takojn t kaluars. Antika vinte n pah

shum shtje, t cilat jan jetike pr format letrare. Madje, q ather diskutohej pr

format fikse. Ndrsa, romantizmi provonte t vinte kufij t prer ndrmjet

zhanreve. Ndrkoh q klasicizmi ngrinte parime, sipas t cilit ishin t domosdoshme

pr zhanrin. Dihet, definimet m t mdha u bn n modernizm.

Todorovi, jo nj her thoshte se refuzimi, rrafshimi i kufijve n mes zhanreve

sht shenj e modernitetit autentik.30 Kjo ide, transformimet e s cils duhet ti

krkojm q n krizn romantike t shekullit XIX (me gjith faktin se vet

romantikt gjerman ishin ndrtuesit m t mdhenj t sistemeve letrare zhanrore),

ka gjetur zdhnsin e saj m brilant, Maurice Blanchot-in.31

Ky i fundit, prderisa fliste pr modernistin Herman Broch, konstatonte se ky

autor, si shum shkrimtar t tjer t kohs son sht br pre e presionit t madh t

letrsis, e pr pasoj, tashm e ka humbur aftsin e njohjes s dallimeve midis

zhanreve dhe krkon ti shkrij kufijt ndrmjet tyre!32

Blanchot-i, m guximshm se shum t tjer konkludoi se nuk ka nj entitet

t ndrmjetm midis nj vepre unike individuale dhe letrsis si trsi. Sipas tij, nuk

ekziston nj zhanr i prer n letrsin moderne, i cili konsiston n przierjen e

veprs, nj vnie n pikpyetje e esencs s letrsis.33

N kuptim u shtrua kjo dilem?

Nse kemi t bjm me letrsi t pastr, fiksion tipik, e q pr Blanchot-in,

nuk paraqet shtje t dors s par, pr faktin se ajo dhe e vetmja q sht me

rndsi pr t sht libri, ashtu si sht larg nga zhanret, jasht nga nnndarjet

kategoriale- proz, poezi, roman, dokument,(...) gj q e mohon fuqin e themelimit,

njkohsisht edhe prcaktimin e forms s saj.

Si mund t mendohet, me koh zhanret jan shkrir ndrvete. Letrsia e ka

shpallur vetveten se ka mbetur e vetme n pastrtin misterioze t saj dhe do

krijim letrar e kthen mbrapa, pastaj e adreson atje ku gjendet esenca e letrsis.34

N kt hulli, Todorov mbshtet mendimet e Blanchot-it, duke vlersuar se

zhanret brenda tyre kan nj pesh t vetdshmis, q sipas nesh ka pr mision

romani autobiografik dhe proza autobiografike n prgjithsi.

30

Tzvetan Todorov, The Origin of Genres, New Literary History, Vol. 8, No. 1, Readers and Spectators:

Some Views and Reviews, The Johns Hopkins University Press (1976), p. 159-170 31

Tzvetan Todorov, Origjina e zhanreve, Jeta e re, Prishtin, 2005 , Nr. 1-2, f. 115 32

Tzvetan Todorov, Idem 33

Tzvetan Todorov, Idem 34

Tzvetan Todorov, Idem

http://www.jstor.org/action/showPublisher?publisherCode=jhup

25

Megjithat, n zhanret narrative autobiografike, historia niset her ktu e tash,

her atje dhe dikur, gjithmon duke pasur pr baz prefiksin auto.

Ky fenomen prderisa tumirt kaq fort nga studiuesit cilsohet si iluzion

egocentrik pr far Pulhani e quajti iluzion i hulumtuesit.35 Ky iluzion egocentrik

mbshtetet n t dhnat e jets reale, pr far proza autobiografike krijon imanencn

tekstuale. Shembull: iluzioni egocentrik, i hulumtuesit autobiografik, prfaqsohet q

n titullin e romanit Iluzione n sirtar36 t Fatos Kongolit. Autori, prve narrator,

shndrrohet edhe n hulumtues t vetvetes, me prshtypjen se po paraqet t vrtetn e

mundshme (e vrtedukshmja).

Megjithat, pretendimi se objektiviteti mund t shtrohet prej perspektivs

subjektive, mbetet vetm nj iluzion. Ky i fundit i hap kufijt e zhanrit autobiografik,

pr t mos thn ka pretendime pr ti zhdukur ata. Edhe pse Maurice Blanchot-i

ngre zrin pr zhdukjen e zhanreve, Genette-i, kur vihet prball nj fakti t till, nuk

i mohon dy format e dallueshme brenda tij: ditarin dhe ligjratn profetike.

Mirpo, Genette-i ka nj mendim m t but, nse e vm prball Blanchot-

it se zhanri si i till, nuk sht zhdukur: zhanret e s kaluars thjesht jan

zvendsuar nga zhanret e tjera.

Kshtu, Genette-i trheq paralelen n mes t dy shtjeve fundamentale:

narratives dhe romanit. Narrativja ekziston edhe n autobiografi, madje si narrativ

e pastr. Kjo vrehet edhe te modelet autobiografike n letrsin shqipe.

Aty narrativja prher prfaqsohet me ich form, madje edhe n romanet te t cilat

mund t mos jen autobiografike, pastaj z vend autobiografia, e pas saj si duket m

mir prezantohet te romani autobiografik.

Ksisoj, romani autobiografik sht form sintetizuese. Pr m tepr,

studimet postmoderne brenda zhanrit t autobiografis hetojn edhe elementet e

romanit, si sht fiksionaliteti dhe anasjelltas.37

Prandaj, sht thn se n bashkkohsi, vepra sht e destinuar ta tradhtoj

zhanrit e vet. Kjo nnkupton se zhanri ekziston. Genette-i origjinn e zhanreve t reja

e nxjerr nga zhanret e vjetra. Nj zhanr i ri gjithmon sht nj transformim i nj

zhanri t mparshm, ose i disa zhanreve: me an t inversionit, me an t

zhvendosjeve, me an t kombinimeve,38 ashtu si ndodh me prozn autobiografike,

konkretisht me romanin autobiografik, i cili teknikn e rrfimit e merr nga

autobiografia. N fakt, kompozicioni dhe rrfimi ktu prbjn esencn e tij.

35

Cituar sipas Genette-it 36

Fatos Kongoli, Iluzione n sirtar (roman pothuajse pr vetveten), Toena, Tiran, 2010. 37

Ed. G. Thomas Couser and Joseph Fichtelberg, True Relations: Essays on Autobiography and the

Postmodern, Westport, CT: Greenwood, 1998. x, 169pp 38

Genette, Idem, f. 118

26

Rrjedhimisht, pas shum diskutimesh, Genette-i vjen n prfundim se kurr

ska pasur letrsi pa zhanre. Sipas tij, zhanri sht klas e tekstit, sistem q i shtrohet

nj transformimi konstant, dhe po t flasim nga kndi historik, shtja e origjins nuk

mund t ndahet nga terreni i vet zhanreve.39 N kt mnyr, edhe proza

autobiografike i shtrohet ktij transformimi, pavarsish pse n vete paraqet nj

mikstur narrative, nj zhanr hibrid.

Zhanret, sipas ksaj teorie, jan entitete q mund t prshkruhen nga dy

pikpamje: nga vzhgimi empirik dhe nga analiza abstrakte. Zhanri, pa marr

parasysh a sht letrar a jo, nuk sht asgj m shum se nj kodifikim i veantive

diskursive. Ky definim shpjegohet nprmjet dy termave nga t cilt kompozohet

veantia diskursive dhe kodifikimi. Veantia diskursive mundson identifikimin n

mes zhanreve prmes ksaj karakteristike; nj autobiografi ndryshon nga nj roman

n at se autori pretendon se sht duke i rrfyer faktet e nuk sht duke konstruktuar

fiksione.40

N ann tjetr, dallimi ndrmjet romanit autobiografik dhe zhanrit t

autobiografis mund t vrehet n ndonjrn nga nivelet e diskursit t t folurit,

meq zhanret burojn nga aktet e t folurit. Sidoqoft, t folurit si akt subjektiv dhe

narracioni unit jan realitete diskursive.41 Kshtu, realiteti jetsor dhe realitetet

diskursive bjn veprn autobiografike.

Pr m tej, proza autobiografike karakterizohet me an t disa veorive prej t

cilave dy qndrojn m lart: identifikimin e autorit me narratorin dhe identifikimin e

narratorit me personazhin kryesor. Identifikimi i dyt sht i qart: personazhi

shprehet me prefiksin auto.

N t gjitha zhanret referenciale ose historike, realiteti i referentit hetohet

qart, sepse kemi t bjm me autorin e vet librit. Pra, me nj individ q ka nj

status civil n qytetin e tij. Prandaj, ktu kemi t bjm me nj akt t t folurit q

kodifikon edhe veantit semantike. Kshtu, akti i t folurit kontekstualizohet,

shprndahet edhe jasht letrsie: ai praktikohet n do koh, n kuptimin se dokush

e rrfen tregimin e vet. Madje, studimet e bra nga Lejeune-i dhe Bruss-i kan

arritur t themelojn identitetin e aktit t t folurit, q nis te rrnjt e tij. Pra, t

rrfyerit dikujt tregimin tnd. Megjithat, ky kontakt inicial, nuk parandalon

nnshtrimin ndaj nj numri transformimesh me qllim q t arrihet formsimi i

zhanrit letrar.42

39

Idem 40

Idem 41

Idem 42

Idem, f. 128

27

Sidoqoft, poetika baz e studimit ton bazohet n teorin e autobiografis s

Philippe Lejeune-it. Mirpo, para se t hyjm m thell, e shohim t udhs t bjm

nj prmbledhje t nocionit t Lejeune-it pr paktin autobiografik (pacte

autobiographique)43, duke analizuar edhe aspekte t tjera t poetiks autobiografike,

t cilat u shtruan edhe nga teoricien t tjer t shkollave t ndryshme.

Lejeune-i e definoi shkrimin autobiografik duke identifikuar autorin, storien

e jets s tij t rrfyer n mnyr autentike. Kshtu, sipas tij del se autori

autobiografik krijon t ashtuquajturin pakt autobiografik44 me lexuesin, qoft prmes

titullit, paratekstit, shenja kto t strukturs s jashtme t tekstit (rrafshi sintagmatik),

qoft edhe n relacion me konstituesit e brendshm tekstor prmes t cilve krijohet

nj pakt referencial (pacte rfrentiel)45 eksplicit, n mnyr q diskursi i till ti

referohet nj realiteti jashttekstual.46

N kontekst t strukturs s thell tekstore (rrafshi paradigmatik) ekziston

edhe nj tjetr pakt referencial (pacte rfrentiel) implicit i padiskutueshm, q

provohet pashkputshm nga autori, i cili l t nnkuptohet mes rreshtash, sidomos

kur provat e bindjes shtrohen si gjuh e argumentit dhe informats, duke marr rolin,

prve t nj narratori objektiv, po ashtu edhe t informatorit pr veten dhe t

tjert.

Ky relacion ndryshon nga vepra n vepr, sidomos kur proza autobiografike thuret

brenda forms fiksionale, kur diskursi autobiografik konsiderohet si instanc e dyt e

ligjrimit (Barthes), apo merr statusin e intertekstit (Jefferson).47

Sipas Lejeune-it, prball t gjitha formave t fiksionit, biografia dhe

autobiografia jan tekste referenciale, pikrisht sikur diskursi shkencor apo historik.

Ato pretendojn t ofrojn informata rreth nj realiteti t jashtm ndaj tekstit, t

ofrojn nj shkrim t verifikueshm.48

N dukje t par kjo poetik duket e ngushtuar. Ajo proklamon vetm

diskursin e informats, t verifikueshmen, mirpo, m posht, sikur shkon n hullin

e poetiks klasike (Platoni, Aristoteli) e shpallur prmes konceptit t mimesis-it dhe,

m von, strukturs s shenjs gjuhsore (Saussure) e deri te prngjasimi si koncept

i strukturalizmit t ri (Barthes).

43

Philippe Lejuene, Le pacte autobiographique, Nouvelle Edition Augmente, Seuil, 1975, 1996, f. 13 44

Philippe Lejuene, Idem, f. 29 45

Philippe Lejuene, Idem, f. 36 46

Heidi Marek, Fact and Fiction - The Problem of Autobiographical Writing in Philippe Lejeune and

Luigi Malerba, in: Italian Studies in Southern Africa XV/2 (2002), Sondernummer: Life Writing/Scrivere

lauto/biografia, p. 51 65 47

Ann Jefferson, Autobiography as intertext, te Intertextality: Theories and practise (edited by Michael

Worton and Judith Still), Manchester and New York, 1990 48

Philippe Lejuene, Le pacte autobiographique, Nouvelle Edition Augmente, Seuil, 1975, 1996, f. 36

28

Prandaj, me t drejt Lejeune-i shtoi:

Qllimi i tyre, nuk sht prngjasimi i thjesht, por prngjasimi ndaj t

vrtets. Jo efekti i reales, por imazhi i reales. Kshtu t gjitha tekstet

referenciale e detyrojn at q do ta quaj nj pakt referencial, implicit apo

eksplicit, n t cilin sht i prfshir nj definicion i fushs s reales dhe nj

deklarat e mnyrave dhe shkallve t prngjasimit t cilin e detyron teksti. 49

Njri nga teoricient e kohs, Michel Beaujour,50 konstatoi se n poetikn e tij t

hershme, Lejeune-i, autobiografin e definoi si tekst narrativ, i cili prfaqson

historin e jets s nj individi, si sht prjetuar n sekuencn kronologjike51, gj

q e zhvesh prej kategoris kronografike,52 prshkrimit t kohs, periudhave,

moshave t ndryshme. I zn ngusht, m von, n studimet e tij mbi Sartre-in dhe

Leiris-in, Lejeune-i provoi ta zbus relevancn kronologjike n favor t shtigjeve t

tjera prmes t cilave autori akordon nj struktur (estetike) dhe nj kuptim m t

thell t stories s tij personale.53

Pr Beaujour-in, kto dy lloje t diskurseve, duket se jan t paprputhshme. I

influencuar nga Michel Foucault dhe Philippe Sollers, Beaujour-i besoi se gjuha

retorike sht nj medium vetgjenerues q i prket trashgimis kulturore, e cila

ekziston dhe funksionon, pavarsisht prvojs individuale. Gjuha, kshtu, fshin

subjektin i cili prdor tropet dhe figurat e saj.54

N ann tjetr, Paul de Man shtronte dilemn nse proza autobiografike varet

nga referenca, apo nse jeta e autorit vetvetiu sht e influencuar nga ky projekt

autobiografik dhe krkesat e gjuhs s tij letrare.55 De Man duket t jet i irrituar

nga moszgjidhja e qart e Lejeune-it n lidhje me zhanrin e autobiografis n sfern

e dokumentarit ose t t shkruarit fiksional.

49

Idem f. 25 50

Michel Beaujour, Autobiographie et autoportrait, Potiques 32, 1977, f. 442-458 51

Shih Lejeune, Lautobiographie en France, p. 33: lautobiographie est avant tout un rcit, qui suit dans

le temps lhistoire dun individu [...] la structure principale du texte est narrative [...]." 52

Nocioni kronografi, ashtu si nocioni topografi dhe prozopografi takojn retoriks s vjetr t rikujtuar

nga Roland Barthes, q tashm prfshihen n teorin e deskripcionit. 53

Shih Philippe Lejeune, Lire Leiris, Paris 1975, pp. 15 f.: "LAge dhomme ne semble pas au premier

abord tre compos chronologiquement sous la forme dun rcit suivi qui irait de la naissance au prsent.

Ou du moins cette chronologie est secondaire par rapport au dessein de construction thmatique. [...]

Construire une autobiographie autour de thmes et dimages, cest privilgier dans chaque lment du rcit

la signification, cest vouloir aboutir un systme de signification. [...] Par cette construction, Leiris ralise

le projet secret de toute autobiographie (trouver lordre de la vie) [...].", cituar sipas Heidi Marek : Fakti

dhe fiksioni: problemi i t shkruarit autobiografik n Lejeune dhe Malerba. 54

Heidi Marek, Fact and Fiction - The Problem of Autobiographical Writing in Philippe Lejeune and

Luigi Malerba, in: Italian Studies in Southern Africa XV/2 (2002), Sondernummer: Life Writing/Scrivere

lauto/biografia, S. 51 65 55

Paul de Man, Autobiography as De-facement, Modern Language Notes 94 (1979), pp. 919-930; p. 920

http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn1http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn6http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn6http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn6http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn6http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn6http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn6http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn8http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn9

29

Megjithat, vlersimet e Michel Beaujour-it dhe t Paul de Man-it mbi

Lejeune-in, nuk jan pranuar nga John Eakin, kritik i cili paraqet pikvshtrimin m

t thell t strukturs dinamike t konceptit t Lejeun-it pr autobiografin.

Eakin sht plotsisht i vetdijshm pr t konsekunecat e Lejeune-it, i ndar n mes

t faktit dhe fiksionit (n mes t stories dhe diskursit, si e thot ai),56 por n

pikpamjen e tij, lvizja n perspektiv e Lejeune-it, demonstron brishtsin e teoris

s tij:

Njeriu mund t dshmoj ndryshim n zemrn e tij apo nj

kundrthnie t pakujdes, por un mendoj se do t ishte m e

besueshme t thuhet se dallimi n mes ktyre formulimeve thekson

kompleksitetin fundamental t personalitetit kritik t Lejeune-it.57

Iniciativa e Misch-it pr t shkruar historikun e plot t historis s autobiografis,

bazohet n idet e klasikve gjerman Herder dhe Goethe, t cilt ideuan projektin e

krijimit t korpusit t t gjitha teksteve autobiografike t shkruara n t gjitha kohrat

dhe n t gjitha vendet, n mnyr do t dshmohej lirimi progresiv i shpirtit

njerzor gjat historis s njerzimit. Duke krijuar korpusin e teksteve autobiografike

n historin e kulturs perndimore, Misch prfshin zhanre t ndryshme letrare e

jashtletrare. Prozn autobiografike e prezantoi n t gjitha tekstet e shkruara n vetn

e par, n t cilat autori flet pr veten e tij: deklamime retorike, epigrame, poezi lirike,

relefleksione filozofike, ese, lutje, solilokviume, rrfime, letra, portetime letrare,

kronika e memoare, romanet autobiografike.58

Sprova jo m pak t rndsishme pr poetikn autobiografike n fillim

t viteve 80-t bri edhe James Olney, duke pohuar se te nj fakt paradoksal lidhur

me teorin e ktij zhanri, duhet potencuar dy fakte: mburrjen e atyre q konsiderojn

se e din se far sht zhanri i autobiografis e letrsia autobiografike dhe shtjen e

mospajtimit t madh n mes teoricienve t thirrur pr t folur pr kt zhanr.

Ksisoj, nocioni autobiografi, q nga poststrukturalizmi, filloi t prdoret n

kuptimin e gjer, duke prfshir forma t ndryshme q mund t prmblidhen n

konceptin e diskursit autobiografik. Po kshtu, m me dshir sesa pr zhanrin

autobiografik, teorikt letrar bashkkohs flisnin pr aktin autobiografik (E.Bruss),

figurn autobiografike (de Man), kontratn autobiografike (Lejeune), aktivitetin

autobiografik (Fleishmann).

56

Shih Paul John Eakin, Parathnia n On Autobiography, op. cit., p. xiii 57

Ibid 58

Andrea Zlatar Violi, Idem

30

N kt kontekst, Paul de Man pohoi n mnyr radikale se autobiografia nuk

sht zhanr apo modus, por figura e leximit ose e kuptimit, e cila paraqitet n t

gjitha tekstet dhe se interpretimi autobiografik sht mundsi receptive e t gjitha

teksteve. Dallimi parimor n mes t de Man-it dhe t teorikve t tjer konsiston n

faktin se konceptin e zhanrit thjesht e zvendsojn me sintagma t tjera, duke e

mbajtur kufizueshmrin referenciale n disa tekste t identifikuara q m par (t

kanonizuara n historin e autobiografis), prderisa de Man kategorin e

autobiografis e zgjeron me mundsi t shfaqjes n t gjitha tekstet, nj hapje kjo e

zhanrit ndaj zhanreve t tjera dhe anasjelltas. Ksisoj, poetika e prozs autobiografike,

veanrisht e autobiografis, tashm sht nj rrug e rrahur mir nga teoricien,

eseist dhe filozof shkollash t ndryshme.

E tumirim mendimin se kemi nj mori teorish autobiografike, e q do t

kategorizoheshin si metateori, si ndodh me Robert Smith-in dhe t tjer, i cili

shqyrtoi konceptet poetike dhe filozofike t Derrida-s pr autobiografin.59

Madje, ai duke iu referuar Louis Renza-s, E. S. Burt-it60 dhe Blanchard-it

shtroi dilema, debate nse autobiografia si zhanr me ngatrresa me lloje t tjera

narrative, sht zhanr q brenda vetes prfshin nocione filozofike, psikologjjike,

letrare, sociale dhe historike.61

Kshtu, konceptet filozofike pr autobiografin detyrimisht na lidhin me

Derrida-n, her si t dhna, interpretime veuese me pretendime sintetizuese, her

si prftim i diskutimeve t tij pr shtje q lidhen me filozofin e interpretuar nga

pasardhs t tij, t cilt me mish e shpirt jan dhn pas poetiks autobiografike.

Sipas Derrida-s, autobiografia si do tekst sht shenj e strukturs s tekstit.62

do referim i mtejshm, sipas pikpamjes s tij, nuk sht i drejtuar rreth objektit

referues t nj teksti t pavarur, por rreth teksteve tjera dhe atyre q jan n krkim

t gjurmve dhe shenjave. Nse autobiogrfi mbetet te krkesa e prezantimit t

vetvetes, ai, kshtu do ta rrnoj iluzionin e vetreferimit.63

Po ashtu, edhe n artikullin e tij Vendbanimi, iluzioni dhe dshmia

(Demeure, fiction et tmoignage), n t cilin e interpreton autobiografin e Maurice

Blanchot-it, astet e vdekjes sime (Linstant de ma mort), Derrida e thekson

zhvendosjen e pandrprer dhe rikthimin e domethnieve n procesin e prhapjes s

kuptimit (dissmination).

59

Robert Smith, Derrida and autobiography ,Cambridge University Press, 1995, f. 50 60

E. S. Burt, Poetic conceit: the self-portrait and mirrors of ink, Diacritics (Winter 1982), f. 18-19 61

Robert Smith, Idem 62

Bossinade, Johanna, Poststrukturalistische Literaturtheorie, Stuttgart Weimar (J.B. Metzler) 2000, f, 79 63

Idem, f. 78

31

Pr Derrida-n, autobiografia sht sistem i gjurmve, shenjave nga t cilat

nuk ka kthim tek origjina prtej tekstit. Nuk ka qensi t brendshme t individit, t

ciln subjekti do t ishte n gjendje ta nxjerr jasht prmes gjuhs. Pra, subjekti tek

Derrida varet nga t tjert. Por, ka mendonte ai me kt t tjert, kjo nuk sht

gjithmon e qart. 64

Si shembull se si mund t aplikohen shqyrtimet teorike t zhanrit nga

Derrida, ktu sht prdorur studimi i Robert Smith Derrida dhe autobiografia

(Derrida and Autobiography).65

N pjesn e dyt t studimit t tij, Sqarimi i autobiografis66 (Clarifying

Autobiography), Smith-i e konsideron si t pasakt teorin e zhanrit t Lejeune-it.

Autobiografia nuk iu rikthehet pikave t qndrueshme referuese jasht tekstit si

autori ose autobiogrfi. Nse teoricieni francez n studimin e tij pr zhanrin Un

gjithashtu (Moi aussi), autobiografin e tij e przien me teorin e zhanrit t

autobiografis67, sipas mendimit t Smith-it, ajo cilsohet gabimisht si autobiografi.68

N shqyrtimet e tyre, Derrida dhe Smith e ndajn zhanrin e autobiografis

prej historis dhe normave t tyre! Ata nuk merren me formn, strukturn dhe

karakteristikat tradicionale t saj. Ata, shum m tepr autobiografin e shohin t

lidhur ngusht me konceptet e jets, si jan vdekja dhe t shkruarit, t cilat jan

vendimtare pr filozofin e Derrida-s.70

Smith-i ndalet tek zhargoni i Derrida-s, pa e sqaruar m tutje termin tjetrsim

(otherness, lautre). Ndrsa termat si graphein (shkrim), trace (shenj) dhe writing

(t shkruarit), n studimet e Smith-it vazhdimisht ngren pyetje, pa prgjigje (...)71.

Sipas Smith-it, prderisa pretendon n t t qartsuarit e zhanrit72 sht nj prpjekje

q ta davaris mjegulln teorike rreth poetiks s saj, prandaj referenca n vijim

sht n hullin e ktij observimi q mund t prfundoj edhe n prballje t tjera t

modeleve narrative, duke dal jasht kufijve t saj:

64

Derrida, Jacques, Smiologie et grammatologie. Entretien avec Julia Kristeva, in Ders.: Positions.

Entretiens avec Henri Rose, Julia Kristeva, Jean-Louis Houdebine, Guy Scarpette. Paris (Editions de

Minuits) 1972, f. 25-51 65

Robert Smith, Derrida and autobiography ,Cambridge University Press, 1995 66

Ky kapitull sht prkthyer n gjuhn shqipe dhe botuar n revistn letrare Jeta e re, nr, 3, Prishtin,

2014 (Prkthyer nga Sazan Kryeziu) 67

Robert Smith, Idem 68

Robert Smith, Idem 69

Sussman, Henry, Robert Smith, Derrida and Autobiography, (Rezension) in: Modern Language Notes,

Vol. 110, No. 4, Sept. 1995, f. 957-960, cituar sipas Jerker Spits: Fakt und Fiktion Die Autobiographie im

Spannungsfeld zwischen (Theorie und Rezeption), Universiteit Leiden, 2008, f. 67 70

Robert Smith: Derrida and autobiography, Cambridge University Press, 1995 71

Robert Smith, Idem 72

Titull i punimit t cilit po i referohemi q n fillim.

32

Vet teorit pr prozn autobiografike mtojn t vazhdojn apo t

qndrojn si fiksione vetproduktive mbi, por asnjher nuk dshmojn

qartazi n llojet narrative, t cilat tradicionalisht i njohim si

autobiografi.73

Kjo justifikon edhe mendimet e mvonshme t Lejeune-it, i cili sikur habitet n

guximin pr ta prkufizuar zhanrin, cilido qoft ai, sidomos nj zhanr hibrid si sht

proza autobiografike.

Pavarsisht nga e gjith kjo prballje, modelet autobiografike kan shprfillur

teorin pr ligjin e zhanrit (Derrida dhe Anderson). Ato jan shndrruar n nj loj,

ku jan implikuar shkrues me statuse t ndryshme nga shkrimtart model e deri te

njerzit e thjesht dhe t pafat, her duke zgjedhur prozn e autobiografike me status

kujtimesh, ditarsh, her duke e paraboluar lexuesin me romane, ku dshmia

funksionon si fundament pr autofiksione t plqyera.

Duke qen ky ngatrrim i t qartsuarit t autobiografis, E.S. Burt provon

q konceptet e tilla, shpesh t ngatrruara mund t merren si t qndrueshme, prandaj

ai shton:

Q t shkruash rreth autobiografis lipset t kesh nj rekurs pr t

njjtin vokabular fjalsh lavdrimi dhe fajsimi, njlloj si sht e

rndsishme kur shkrimi autobiografik vepron kur flet pr unin, e

veanrisht kur kjo e bn t rrezikshme punn e kritikut kur shkruan

rreth autobiografis - njlloj sikur shkruan autobiografi.74

Prfundimisht, teoria moderne, zhanret i gjen n diskursin njerzor, n jet,

n ne dhe prreth nesh. Kjo e prforcon edhe m shum konceptin ton pr prozn

autobiografike si fenomen i derivuar tash nga mimetika e jets, e cila si e shohim n

vijim, i v prball faktin me fiksionin.

74

Idem

33

2.2. Fakti prball fiksionit

Universi sht nj novel, Zoti sht novelist!75, thoshte John Barth nga

pamundsia pr ta ndar faktin prej fiksionit, prderisa Littre-ja, i gjendur n nj

situat t till thoshte se romani sht nj histori e rreme, e shkruar n proz!76

-A vetm kjo? pyeste Camus-i n shkrimin Romani dhe revolta,77 pr tiu referuar

m pas nj kritiku t krishter, i cili kishte parasysh teorin mimetike, q kishte thn

se arti, fardo qoft qllimi i tij, gjithmon i bn Zotit nj konkurrenc t

dnueshme.78

Sipas Camus-it, sa i prket bots romaneske, m e drejt sht t flitet pr

konkurrencn me Zotin, sesa pr konkurrencn me gjendjen civile.79

Autor edhe i nj romani autobiografik, si sht Njeriu i par,80 Camus-i ishte i

pajtimit q arti, letrsia duhet t bhet mbi t jetuemit, sepse dokush krkon t bj

nj vepr arti nga jeta e tij.81 Megjithse, realizmin n art e konsideronte si nj

nocion t paqart, t padefinuar mir, i bindur se bota romaneske nuk synon

reproduktimin e pastr dhe t thjesht t realitetit, por stilizimin e tij arbitrar.82

Kt (hipo)tez e ilustronte me shembullin e Proust-it, pr t cilin mendonte se kishte

br prpjekje q t krijoj i nisur nga realiteti..., duke e quajtur at dhe letrsin e

tij bot t kujtess, prkundr romanit amerikan, t cilin e cilsoi bot t njerzve pa

kujtes!83

N ann tjetr, nobelistit Mario V. Llosa, pr t ndrtuar nj fiksion t thell,

gjithmon i duhej t fillonte nga nj realitet konkret, nga ajo q ai e quante

trampolina e realitetit. Madje, ai bnte krkime dhe vizitonte vende ku zhvillohej

veprimi, jo me qllimin pr ta riprodhuar realitetin saktsisht, sepse kjo pr t ishte

e pamundur, por t krijonte nj baz prej nga do t nisej filli i krejt narracionit:

...Kam shpresuar t krijoj nj opozit n mes dy botve:

fantastikes dhe dokumentares. Derisa po shkruaja e kuptova se

ishte e pamundur ta shmangia jetn time, ngaq gjat krijimit,

75

Isona Arai, Fiction and Reality, Philozophy of John Barth, http://ci.nii.ac.jp/naid/110000539593/en,

shikuar pr here t funfit, shtator 2014 76

Isona Arai, Idem 77

Albert Camus, Romani dhe revolta, Jeta e re, nr. 1, Prishtin, 2010 ( tekst i prkthyer nga Avdi Visoka) 78

Albert Camus, Idem, f. 249 79

Albert Camus, Idem 80

Alber Kamy, Njeriu i par, Dritan, Tiran, 2002 81

Idem, f. 251 82

Idem, f. 255 83

Idem

http://ci.nii.ac.jp/naid/110000539593/en

34

gjithmon, edhe kundr vullnetit t autorit, n vepr deprton

nj iluzion i realitetit. Historia personale u b si n kllapi, si t

tjera. Gjuha vet sht e aft pr ta transformuar realitetin.84

Prderisa Llosa pranon se prkundr vullnetit t autorit, sht e pamundur

shmangia e nj iluzioni t realitetin, po ky iluzion, sipas Hemingwey-it, i mbetet

lexuesit t zgjedh, nse nj gj t till do ta pranoj si fakt apo fiksion.

Statusi i padefinuar i nj vepre t caktuar na shpie n nj debat t madh pr

relacionin ndrmjet faktit dhe fiksionit, apo fiksionit dhe autobiografis. Diskutimet e

tilla jan shoqruar shpesh me dilemat e mdha, nse autobiografia duhet t

konsiderohet si fakt apo fiksion.

N kt kontekst, teoricieni i njohur, Timothy D. Adams, autobiografin

tradicionalisht e konsideron si zhanr jofiksional. Ky kategorizim ka qen i motivuar

dhe i mbshtetur nga pikpamja se autobiografia nuk sht nj shpikje e autorit t

saj, por nj raport dokumentar mbi jetn e tij.85 Nj konstatim i till sht kontestuar

nga Paul de Man, prderisa studiuesja Ann Jefferson konstatoi se dallimet n mes t

novels dhe autobiografis ekzistojn, edhe pse proza letrare po zbulohet si

autobiografi, qoft vetm si efekt i leximit.

Kshtu, dallimi n mes t fiksionit dhe autobiografis, nuk sht i vendosur

n nj pik kufiri, duke i hapur shteg dallueshmris s bazuar n dy elemente, q i

gjejm n frazn e Wordsworthit, as njra as tjetra, dhe (jan) q t dyja n t

njjtn koh.86

Tutje, Alan Collet v theksin n nj dokument raportues, far do t thot se

lexuesi supozon se prgjigjet e raportuara n nj (auto)biografi posedojn vler t s

vrtets, ose me fjal t tjera, lidhen me nj realitet jasht tekstit, lidhje kjo e cila

mund t verifikohet apo t falsifikohet.

Po sipas Collet-it, lexuesi shpreson se gjithka q autori shkruan pr jetn e tij

i korrespondon mnyrs si kan qen gjrat n t vrtet, q ato t dhna t jen t

vrteta. N fakt, magjepsja e t lexuarit t nj autobiografie rrjedh nga dshira e

lexuesit pr t msuar dika pr jetn e vrtet jasht vetes s tij dhe pr t par

autorin realisht t ndar nga fiksioni q ai krijon.

E shikuar nga kjo pikpamje, autobiografia bhet nj subzhanr i biografis.

sht biografia n t ciln narratori sht identik me subjektin e q pak a shum

sht ajo far termi autobiografi nnkupton nj jet e shkruar nga vetja. Pr kt,

84

Maria Vragas Llosa, Intervist, Jeta e re, Prishtin, 2011 85

Birgitt Flohr, Idem 86

Heidi Marek, Fact and Fiction - The Problem of Autobiographical Writing in Philippe Lejeune and

Luigi Malerba, in Italian Studies in Southern Africa XV/2 (2002), Sondernummer, Life Writing/Scrivere

lauto/biografia, S. 51 65

http://arts.anu.edu.au/acis/publications/marek.htm#_ftn10

35

Collet merr shembull analizn e nj romani autobiografik, ku natyra e tij

autobiografike bhet evidente. Teksti qartsisht i referohet nj realiteti jasht bots s

tij. Kjo referenc ndaj nj realiteti t jashtm sht e motivueshme skajshmrisht, q

t rrfehet nga veta e par.87

Se fiksioni mund t bhet gradualisht i besueshm kt e potencon edhe

shkrimtari suedez, Julian Barnes, n nj fragment t veprs s tij autobiografike, i cili

n mes t tjerave shkruan:

Sa shpesh na qllon t rrfejm historin e jets son? Sa her na

qllon q ndrsa tregojm, e prmirsojm, e ndreqim, madje edhe e

ndryshojm n variante t ndryshme. Dhe sa m gjat q shkon jeta,

aq m t pakt jan ata q mund t na i kundrshtojn variantet e reja,

t na kujtojn dhe thon se jeta q po e rrfejm, nuk sht jeta jon

dhe se n fakt, duke u treguar t tjerve nj gnjeshtr, kemi filluar

edhe ne t besojm dhe t marrim si t vrtet gnjeshtrn ton.88

N ann tjetr, Andr Gide shtjen e vrtetsis e shtron n nj rrafsh tjetr,

duke ia atribuuar m shum zhanreve tipike fiksionale sesa atyre dokumentare. Sipas

Gide-s, memoaret jan gjithmon gjysm t sinqerta, pr t vazhduar, ndoshta i

afrohemi m shum t vrtets tek romanet.89 Prderisa Gide sugjeron se fiksioni

sht m afr t vrtets se sa autobiografia, Franois Mauriac e prforcon edhe m

shum kt qndrim:

Vetm fiksioni nuk gnjen; ai gjen n jetn e nj njeriu portn e

zhveshur, prmes s cils rrshqet, jasht do kontrolli, shpirti i till i

panjohur.90

N kt pikpamje, fiksioni del t jet m i besueshm se sa autobiografia,

deri n at mas sa shpjegon aspektet e kuptueshme t jets s shkrimtarit, pa

intervenuar vullneti i ktij t fundit n cenueshmrin e autenticitetin.91

N kt lloj qndrimi t adoptuar nga Mauriac apo Gide, Lejeune-i e ka

emrtuar kt proces me emrin pakt fantasmatik.92 Lexuesi sht i ftuar t lexoj

87

Birgitt Flohr, Idem 88

Ridvan Dibra, Julian Barnes: Nj shkrimtar nuk sht kurr vetm, Shkodr, nntor 2011 89

Natacha Allet & Laurent Jenny, L'autobiographie, Mthodes et problmes. Dpt de Franais moderne,

Genve, 2005, f. 7 90

Natacha Allet & Laurent Jenny, Idem 91

Idem 92

Philippe Ljeune, Le pacte autobiographique (novella dtion augmente) ditions du Seuil, 1996, f. 41

http://www.unige.ch/lettres/framo/enseignements/methodes/fiction/index.html

36

romane, jo vetm si fiksione, duke i prshtatur ato me t vrtetn dhe n natyrn e

njeriut.93

Ai na mundsoi t kuptojm se, n prgjithsi, fiksioni n mnyr t

pavetdijshme sht autobiografik. Kshtu, Lejeune-i nnvizoi m n fund se ithtart

e ktij pakti, nuk prqendrohen kryesisht n zhvlersimin e gjestit autobiografik, t

cilin e praktikojn ata vet; ata krkojn t kundrtn, q ta zgjerojn at duke krijuar

nj hapsir autobiografike n t ciln do t lexohet vepra e tyre.94

Thn n mnyr m t but, Alain Robbe-Grillet sinjalizoi gjithashtu pjesn

e rikonstruktimit imagjinar, e cila e prshkon autobiografin e tij, Pasqyra q

rikthehet.95 Ai filloi formulimin sipas mnyrs s Gide-s ose t Mauriac-it, nj pakt

i llojit t vet: Kurr nuk kam folur di tjetr, vetm pr vete..., pr t shtuar m tej:

Dhe ende n fiksion po rrezikoj. 96 N kt mnyr, duke prdorur stilin narrativ t

fiksionit, teksti autobiografik pushon s qenuri jofiksion.

N fakt, kategorizimi i autobiografis si nj jofiksion sht br gjithnj e m

shum kontradiktor. Adams, pas t gjith dilemave m n fund rithekson q n vitet

e fundit, pavarsisht se far thon studiuesit pr kt zhanr, autobiografia sht

fiksion.

Ndrsa, Genieve Lloyd potencon q ky zhvillim sht i ndikuar nga nocionet

e lartprmendura t vlers s vrtets, pra, q sht e mundshme t argumentosh se

koncepti i njjt q t drejton te kategorizimi i autobiografis si jofiksion, gjithashtu

mund t t drejtoj tek kategorizimi i vet si fiksion. Idet tona t vlers s vrtets,

falsifikimit dhe verifikimit jan bazuar n konceptet e njohuris objektive. Vetm

njohuria objektive mund t prputhet me standardet e s vrtets dhe vetm objektet

mund t bhen pjes e njohuris objektive.97

Sidoqoft, vetja nuk sht as nj objekt i thjesht, por as nj objekt krejtsisht

objektiv. sht gjithashtu nj tem rrjedhimisht subjektive. Duke u bazuar n

trashgimin e idealeve t njohuris objektive, subjektiviteti kundrshton

objektivitetin e kshtu edhe realitetin. Lloyd argumenton q n linjn e ktij koncepti

t dituris, t kualifikosh si real, gjrat duhen t jen t pavarura nga pikpamjet e

veanta. Objektiviteti krkon mnjanimin e pikpamjeve t brendshme n prpjekje

pr ta par botn si ka qen. Vetja dhe perceptimet subjektive gati sa nuk shkojn

n nj sfer joreale, d.m.th. n fiksion. Duke u prputhur me Paul John Eakin se vetja

sht n qendr t t gjith tregimit autobiografik sht domosdo nj struktur

93

Philippe Ljeune, Idem 94

Philippe Ljeune, Idem 95

Alain Robbe Grillet, Le miroir qui revient, Les Editions Minuit, Paris, 1985 96

Natacha Allet & Laurent Jenny, L'autobiographie, Mthodes et problmes, dpt de Franais moderne,

Genve, 2005, f. 7 97

Genieve Llyod, The Self as Fiction: Philosophy and Autobiography, Philosophy and Literature 18 (1986) 168-185

37

fiktive, dhe q fiksionet dhe procesbrjet e fiksioneve jan qendr prbrse e s

vrtets t do jete si jetohet dhe t do arti t prkushtuar n prezantimin e asaj

jete.98

Aron Fleishman shton q jeta, n t vrtet ideja e t jetuarit sht e

strukturuar si tregim. Vetja dhe perceptimi i vetes pr jetn jan thellsisht t lidhura

me fiksionin. Njri nga fiksionet q formojn iden personale t jets dhe,

rrjedhimisht, shkrimi autobiografik sht nocion i jets si nj udhtim pr t zbuluar

veten, ndaj Abbott-i rithekson se kjo form tregimi propozon nj norm fiksionale si

nj standard deskriptiv, i cili sht marr nga modele t ndryshme t prozs

autobiografike nga Shn Augustini e kndej.

Sipas Abbott-it, ironikisht, kur nj autobiografi sht lexuar si faktike, n disa

aspekte m shum sht lexuar si nj fiksion konvencional. Pr ta shmangur leximin

e tekstit autobiografik si faktual, nuk do t thot ta shkputsh kt tekst nga realiteti

i vet i jashtm. Kjo vetm do t thot ta shohsh realitetin n nj aspekt tjetr nga

teksti.

Pra, koncepcioni i sugjeruar nga Abbott-i i shikon faktet si pjes t fiksionit n

secilin tekst autobiografik. Kjo do t thot se teksti autobiografik, edhe pse krijon

fiksionin, ai preza