TIMARSKI I ČIFLUČKI SISTEM(KOMPARATIVNI PRIKAZ)

Izvod tekst iz: Mustafa Imamović, Osnove upravno-političkog razvitka i državnopravnog položaja BiH, Pravni fakultet,

Sarajevo, 2006. g.

1

AGRARNO UREĐENJE I TIMARSKI SISTEM

U Osmanskom su carstvu postojala dva oblika agrarnog uređenja. Prvi je timarski sistem za čije se postojanje vezuje uspon i najveća moć Carstva. Drugi je čiflučki sistem nastao i razvio se u procesu opadanja moći Carstva i njegove konačne propasti.

2

Timarski sistem ili timarska organizacija počivala je na vrhovnom pravu vlasništva nad zemljom koje je pripadalo državi. Ta državna zemlja se nazivala erazi miri (ili mirija) i obuhvatala je svo obradivo zemljište i najveći dio šuma. Kako je sultan personificirao državu, to je njemu pripadalo pravo raspolaganja erazi mirijom. Kao nosilac vrhovnog prava vlasništva, on je dijelio državnu zemlju na uživanje pojedinim feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje određenih funkcija i dužnosti, najčešće vojne službe. Takvi su se spahijski posjedi zvali timarima. Sama riječ timar je perzijskog porijekla i znači njegovati, čistiti i uredno hraniti konja ("timar učiniti"). Timar je, prema tome, bio feudalni posjed koji je svom uživaocu donosio prihod od kojeg kao vojnik-konjanik može sebe izdržavati, te na poziv sultana sa opremljenim konjem i oružjem ići u rat. U načelu je timar mogao svom uživaocu donijeti godišnji prihod do dvadeset hiljada akči ili aspri. Većina timara su u praksi bili mali posjedi koji su svojim korisnicima donosili u prosjeku godišnje dvije do tri hiljade akči. Po nazivu ovog osnovnog oblika feuda, cjelokupni se osmanski feudalni sistem zvao timarski sistem, odnosno timarska (spahijska) organizacija. Uživaoci timara obično su nazivani spahijama, timarnicima ili timarlijama. 3

U timarskom su sistemu postojala i veća feudalna dobra zvana zijameti (zeameti) i hasovi. Zijamet je bio feudalno dobro koje je svom uživaocu moglo u principu donijeti godišnji prihod od dvadeset do sto hiljada akči. Uživaoci zijameta su se zvali zaimi.

Hasovi su bili veliki feudalni posjedi vezani za određenu funkciju, obično sandžak-bega, beglerbega, velikog vezira i članove carskog divana. Ovi su posjedi donosili svojim uživaocima prihode od preko sto hiljada akči. Te je prihode uživao onaj od spomenutih funkcionera, koji je u određenom trenutku obavljao datu funkciju. Sultan je dio zemlje zadržavao za sebe, kao svoje lične feudalne posjede. Takvi su se posjedi nazivali carskim hasovima.

4

Pored razlika u prihodima između timara, na jednoj i zijameta i hasova na drugoj strani, postojale su još neke razlike. Timari su bili neslobodni posjedi (serbestsiz), što je značilo da su njihovi uživaoci imali samo ekonomski imunitet, tj. pravo na ubiranje feudalne rente. Nasuprot tome, zijameti su bili slobodni ili serbest posjedi na kojima su zaimi kao njihovi uživaoci, pored ekonomskog, imali i administrativni imunitet. To znači da su pored ubiranja rente istovremeno vršili upravno-policijsku vlast nad naseljenicima svog posjeda.

Odatle je u socijalno-političkom položaju i rangu između timarlija i zaima postojala znatna razlika. Timarlije su kao vojnici bili obični konjanici, dok su zaimi u pravilu bili određeni zapovjednici spahijske konjice, pa su često nosili titulu bega.

5

Hasovi su također spadali u serbest posjede, što znači da su njihovi uživaoci imali pravo ekonomskog i upravno-policijskog imuniteta. Uživaoci hasova, za razliku od ostalih spahija nisu neposredno upravljali svojim imanjima, nego su to radili preko njima potčinjenih vojvoda ili subaša.

Pravna priroda timara i zijameta principijelno je bila ista. Njihovi su uživaoci i jedne i druge posjede dobijali lično i pod uslovom vršenja vojne ili rjeđe neke druge službe. Ni jedni ni drugi kao spahije nisu bili vlasnici posjeda nego samo uživaoci rente i određenih imunitetskih prava. Sve su to mogli uživati samo dotle dok su vršili službu za koju su dobili posjed. Odatle su spahije ili feudalci u Osmanskoj carevini daleko više bili potčinjeni sultanu, kao svom senioru, nego feudalci na Zapadu. Upravo je zato Osmansko carstvo moglo u prvim stoljećima svog postojanja i uspona, jačati i napredovati, te nanositi brojne udarce balkanskim i srednjoevropskim državama.

6

POLOŽAJ SELJAKA U TIMARSKOM SISTEMU

Timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seljačkih posjeda ili zemljišnih parcela. Posjedi seljaka muslimana nazivali su se čiflucima, a seljaka kršćana ili hrišćana baštinama. Te su posjede obrađivali seljaci koji su time izdržavali sebe i istovremeno podnosili terete u korist spahija (feudalaca) i države. Feudalno zavisni seljaci su u osmanskoj državi općenito nazivani rajom, bez obzira da li su bili muslimani ili kršćani.

U Bosni se od kraja XVIII stoljeća ovaj izraz uglavnom, mada ne isključivo, koristio za nemuslimansko stanovništvo.

7

Osmanlije su baštinu (čifluk) kao vlasničku kategoriju preuzeli iz srpskog i bosanskog srednjovjekovnog prava. Posjednici baština su uživali sva vlasnička prava uz uslov izvršavanja odgovarajućih obaveza u korist osmanske države i feudalaca (spahija). Za razliku od spahija, seljaci su imali pravo da prodaju i na drugi način otuđuju i nasljeđuju svoje baštine.

Obaveze seljaka u timarskom sistemu su bile dvojake, tj. prema spahijama (feudalna renta) i prema državi. To znači da su u Osmanskom carstvu kao i u ostalim feudalnim državama postojale dažbine prema zemljišnom gospodaru i općedržavne obaveze.

8

Seljak je u odnosu na zemljišnog gospodara bio obavezan na davanje feudalne rente. Renta je u timarskom sistemu imala naturalni karakter. Seljak je bio obavezan da spahiji kao svom zemljišnom gospodaru daje jednu desetinu, zvanu ušur, od osnovnih zemljoradničkih proizvoda. Spahije su osim toga imali pravo na tzv. priselicu, koja se sastojala u obavezi seljaka da mu prilikom obilaska sela daju smještaj i hranu. Kako spahije u Bosni uglavnom nisu zalazile kod seljaka, to je priselica kao tzv. solarija također bila uključena u desetinu. Sama desetina nije značila deset posto u matematičkom smislu, nego je zavisno od datih poljoprivrednih kultura (žito, vinograd, masline itd.) skupa sa solarijom, obično iznosila jednu osminu ili sedminu od svih težačkih proizvoda.

Pored ove osnovne feudalne rente, seljaci su kao i u svim državama bili obavezni na razna druga povremena davanja, koja se u modernim pravima zovu taksama, a u Osmanskom carstvu su bila obuhvaćena pojmom baduhava (badava ili badihava) dažbine. To su bili razni resmovi, tj. takse u vidu pristojbi na pčele, mlinove, vjenčanja, prodaju zemljišta i slično. Ove takse su bile tačno fiksirane u osmanskim kanunima, tako što je na ime "rusumata" (takse), svaka nemuslimanska kuća plaćala 22 akče po odrasloj muškoj glavi (ispendže) dok su muslimani plaćali po 25 akči po jednoj kući, što se zvalo resmi čift.

9

Nešto povoljniji položaj od ostalih seljaka imalo je tzv. vlaško, tj.

stočarsko stanovništvo. Osmanlije su različitim povlasticama nastojali ovo stočarsko stanovništvo prevesti na zemljoradnju i naseliti po ravničarskim krajevima, opustošenim raznim ratovima i epidemijama kuge. Vlasi nisu imali drugih obaveza osim što su od svake kuće plaćali jedan dukat, tzv. filuriju. Oni na toj osnovi ponegdje stiču status slobodnih seljaka. Vlasi su obično imali svoju posebnu, katunsku organizaciju.

10

Pored davanja prema spahijama seljaci su bili opterećeni i određenim obavezama u korist države. Te su obaveze donekle bile različite s obzirom na vjersku pripadnost raje. Osnovno davanje nemuslimanske, uglavnom kršćanske raje u korist države bio je harač. To je ustvari bila tzv. glavarina ili džizja koju je u osmanskoj državi plaćao svaki odrasli muškarac nemusliman. Harač ili glavarina u početku je iznosila 35 akči ili aspri po odrasloj muškoj glavi. Sa sve većom krizom Carstva od kraja XVII stoljeća i stalnom inflacijom rastao je i iznos harača. Pravni osnov njegovog ubiranja nalazio se u činjenici da su kršćani i Jevreji kao "narodi knjige" imali u svakoj muslimanskoj državi, pa tako i u Osmanskom carstvu, status zaštićene manjine. Plaćanjem ovog osobnog poreza izražavala se pokornost državi koja je bila obavezna da jamči i štiti ličnu i imovinsku sigurnost onima koji taj porez plaćaju. Osim toga, nemuslimani u Osmanskom carstvu nisu bili obuhvaćeni vojnom obavezom, pa se harač smatrao naknadom za nesluženje vojske.

11

Druga obaveza seljaka prema državi bila je devširma, koja je u balkanskoj nacionalističkoj literaturi općenito poznata kao "danak u krvi". Devširma ili devširme na turskom jeziku jednostavno znači sakupljanje ili prikupljanje. Tom se riječju u Osmanskom carstvu označavao izbor i uzimanje određenog broja muške djece, obično u dobi između 14 i 18 godina za janjičarski podmladak, odnosno za popunu janjičarskog korpusa. Ovo se regrutiranje (joklama) vršilo povremeno, prema ukazanoj potrebi. Devširma je najintenzivnija bila u XVI stoljeću, kada je u Bosni naređena i obavljena u pet navrata, 1515, 1565, 1573, 1578. i 1589. godine. U Bosni su obavezom devširme bili obuhvaćeni i muslimani, koji su je, za razliku od hrišćana, smatrali svojom značajnom povlasticom i privilegijom. Devširma je definitivno ukinuta za vrijeme vladavine sultana Murata IV (1623-1640). Posljednji slučaj devširme u Anadoliji je zabilježen 1623, a u evropskim dijelovima Carstva 1637/38. godine. Od tada su u janjičarski korpus isključivo primana djeca samih janjičara.

12

BUNE SELJAKA MUSLIMANA U BOSNI U XVIII STOLJEĆU

Poslije Karlovačkog mira 1699. godine, Bosna je postala najisturenija osmanska provincija prema Zapadu, izložena stalnim prijetnjama i napadima Habsburgovaca iz Slavonije i Hrvatske i Mlečana iz Dalmacije. To je nametalo potrebu ubrzane fortifikacije Bosne, odnosno izgradnje cijelog sistema pograničnih tvrđava ili "tvrdih gradova", kula i palanki. Teret podizanja i izgradnje ovih utvrda pao je najvećim dijelom na seljake u vidu kuluka, ali i raznih naturalnih davanja. Seljaci su i u klasičnom timarskom sistemu imali dužnost da popravljaju puteve, mostove i gradove, ali su od početka XVIII stoljeća te obaveze drastično uvećane. Osim toga troškovi rata 1714-1718. i 1736-1739. doveli su do ogromnog porasta općedržavnih nameta, odnosno do povećanog oporezivanja seljaštva. Odatle se u prvoj polovini XVIII stoljeća naglo pogoršao položaj seljaštva, što je bio uzrok mnogim seljačkim bunama i staleškim nemirima.

13

Seljacima su posebno teško padali nameti u korist upravnika provincija (vezira) koji su se početkom XVIII stoljeća ustalili kao tzv. mirnodopska pomoć (imdadi hazarije). U Bosni je u narodu ovaj namet bio poznat pod nazivom taksit, tj. rata, pošto je plaćan u dvije godišnje rate. Pri tome su vršene i razne zloupotrebe i nasilja od strane poreznika, odnosno ubirača taksita. Sve je to do krajnosti iscrpljivalo ekonomsku snagu seljaka. Odatle se među seljaštvom javljaju različiti vidovi otpora, od hajdučije do otvorenih i masovnih buna. Obično su se pojedinci iz kršćanske raje odmetali u hajduke, dok se muslimani seljaci otvoreno bune. Već je u toku XVII stoljeća bilo više takvih muslimanskih seljačkih buna, uglavnom u sarajevskom kadiluku.

14

Tako su se u proljeće 1682. seljaci sarajevskog kadiluka usprotivili plaćanju globe. Seljaci su u velikom broju upali u Sarajevo i provalili u sud, gdje su ubili mulu (kadiju) i njegovog pomoćnika (naiba), a sudnicu demolirali i opljačkali. Pobuna je ugušena, a seljaci i Sarajlije su zbog ubistva mule i pljačkanja suda, strogo kažnjeni. Naročiti carski inspektor (mufetiš) poslan od centralnih vlasti dao je pogubiti četrnaest seljaka, a dvadesetoricu je otpremio u Carigrad. Osim toga, naplatio je od Sarajlija i seljaka 250 kesa dukata na ime globe.

15

Najveća muslimanska seljačka buna koja je zahvatila velike dijelove Bosanskog pašaluka izbila je 1747. i trajala je punih deset godina. Njen povod bilo je prekomjerno opterećivanje bosanskih seljaka različitim nametima u korist vezira i zloupotrebe koje su u vezi s tim činjene. Seljacima su se pridružili i neki slojevi muslimanskog gradskog stanovništva, kao što su sitni posjednici čifluka, ali i razni deklasirani janjičarski elementi. Janjičari i njihove starješine, zvane baše i bašeskije, su ustvari bili nosioci buna u gradovima. Ponegdje su pored seljaka zemljoradnika u buni učestvovale i sitne spahije, te pripadnici nižeg muslimanskog svećenstva (uleme).

Glavna žarišta ove bune bila su u kadilucima Tešanj, Tuzla, Sarajevo, zatim u jugozapadnoj Bosni (Livno, Duvno, Glamoč), sjeveroistočnoj Hercegovini i Mostaru. Najistaknutiji vođa pobunjenika bio je bivši sarajevski kadija Abdurahman Muharemija, koji je bio jedan od začetnika cijele bune. Pobunjenici su uglavnom napadali predstavnike vlasti i uništavali njihov imetak. Bosna je ušla u stanje anarhije u kojem redovna vlast jednostavno nije mogla funkcionirati.

16

Tek kada je za bosanskog namjesnika krajem 1752. došao energični Mehmed-paša Kukavica, inače rođeni Bošnjak, vlast se konsolidirala i počela nanositi udarce pobunjenicima. Mehmed-paša Kukavica je na prvom mjestu uspio likvidirati Abdurahmana Muharemiju, koga su 1753. kod Zvornika mučki ubili neki potplaćeni članovi njegove pratnje. Nakon toga Mehmed-paša, što lukavstvom, što oružjem smiruje i likvidira jedno po jedno žarište bune. Hvatanjem i ubistvom poznate braće Morića i još dvadesetorice njihovih drugova (joldaša) u blizini Sarajeva početkom 1757, buna je konačno ugušena.

Ova je velika buna bila po svom karakteru slična svim seljačkim bunama feudalnog doba. Seljaci se nisu bunili protiv vladara (kralja, cara) niti su dovodili u pitanje legitimnost vlasti i sam feudalni poredak kao takav. Oni su se samo dizali protiv zloupotrebe vlasti i uvođenja novih nameta. Tako se ni muslimanski seljaci u Bosni nisu digli protiv sultana i osmanskog poretka. Oni su se samo borili za stari poreski sistem, a protiv nametanja novih dažbina i zloupotreba prilikom njihovog ubiranja.

17

PROCES ČIFLUČENJA

Od kraja XVII i početka XVIII stoljeća teče u Bosni postepeno proces čiflučenja koji predstavlja specifičan vid izvlašćivanja seljaka i stvaranja velikih zemljišnih posjeda u rukama veleposjedničke klase. Proces čiflučenja je nastao kao rezultat političke i ekonomske krize Carstva i njegovog opadanja, što je dovelo do deformacija u timarskom sistemu i uspostavljanja novih, čiflučkih agrarnih odnosa.

18

Odnosi u timarskom sistemu bili su regulirani osmanskim zakonima, tzv. kanunima. Na taj način su agrarni odnosi stavljeni pod strogu kontrolu države, čime se osiguravalo uspješno djelovanje timarskog sistema i onih ustanova koje su na njemu počivale, kao što su spahijska organizacija, pomoćni vojni redovi, upravna struktura i poreski sistem. Glavni instrumenti te kontrole bile su u prvom redu vrlo precizne zemljišne knjige, tzv. defteri. Drugi instrument te kontrole bilo je zadržavanje sudstva u isključivoj nadležnosti centralne vlasti. Kadija je kao sudija bio direktno odgovoran centralnim vlastima, odnosno sultanu, čime su efikasno suzbijane zloupotrebe spahija i nosilaca lokalne uprave. Slabljenjem centralne vlasti slabe i instrumenti kontrole nad agrarnim proizvodnim odnosima, odnosno nad timarskim sistemom.

19

Pojavom čiflučenja nastaju na prvom mjestu duboke promjene u ekonomskom i pravnom položaju seljaka. Proces čiflučenja je zatim djelovao na postepeno raspadanje timarske organizacije i drugih klasičnih osmanskih ustanova, kao što su janjičarski red, sistem državnih finansija, centralna i provincijska uprava.

20

Vladajući oblik zemljišne svojine u Osmanskom carstvu bila je državna zemlja (erazi-miri), koju su posjednici timara i zijameta samo uživali pod određenim uvjetima, ali kojom nisu mogli raspolagati. To znači da je erazi mirija u načelu bila imobilna, odnosno izuzeta iz pravnog prometa. U tome je, međutim, postojala jedna protivrječnost, pošto su seoski posjedi (čifluci i baštine) u praksi otuđivani. Seoski posjedi su bili u pravnom prometu i transakcije s tim posjedima oduvijek su postojale. Kako, za razliku od feudalizma na Zapadu, vezanost seljaka za zemlju nije bila strogo postavljena, to su oni slobodno međusobno prodavali i kupovali svoje posjede uz formalno odobrenje spahije i plaćanje tzv. tapijske pristojbe radi upisa u zemljišne knjige. Svaki novi vlasnik čitluka ili baštine preuzimao je i izvršavao prema spahiji i državi iste obaveze koje je imao njegov prethodnik. Ostali slojevi stanovništva nisu u vrijeme uspona i pune moći Carstva imali većeg interesa da se uključe u promet seoskim posjedima. Oni su u to vrijeme mogli svoju egzistenciju osigurati na drugi način. Mogli su se uključiti u redove vojničke klase (asker) i kao takvi dobiti na uživanje zemljišne posjede u vidu timara ili zijameta. Isto su se tako mogli svrstati u redove janjičara i čuvara tvrđava, te uživati plaću u novcu i sl. 21

Sve dok se promet seoskim posjedima odvijao među samim seljacima, dotle osnove timarskog sistema i općenito osmanskog ekonomskog i političkog poretka nisu ničim mogle biti ugrožene. Tek kada se u promet seoskim dobrima uključuju pojedinci iz ostalih slojeva stanovništva počinje rastakanje temelja timarskog uređenja i ostalih klasičnih osmanskih institucija. Od XVII stoljeća u prometu seoskim posjedima sve više učestvuju pojedine spahije, janjičari, zanatlije i trgovci, pa i pripadnici uleme. Ovi pojedinci dolaze do seoskih posjeda na različite načine, bilo silom, odnosno prisiljavanjem seljaka na prodaju zemlje, bilo tako što seljacima oduzimaju založena imanja radi namirivanja dugova. U svakom slučaju, od trenutka kada se ovi slojevi življe uključuju u promet zemljom, počinje proces čiflučenja. Od tada se javlja jedna treća ličnost između spahije i seljaka. To je vlasnik zemlje, odnosno čifluka, zvani čifluk-sahibija. On se pored spahije i države nameće kao treći eksploatator seljakovog rada.

22

Učešće povlaštenih slojeva osmanskog društva u ovom izvlašćivanju seljaka intenzivira se od vremena kada ove skupine gube mogućnost da na drugi način osiguraju svoju egzistenciju, što se podudara sa početkom osmanskog povlačenja iz Srednje Evrope i sa dijelova Balkana.

23

Poraz Osmanlija u velikom "Bečkom ratu" 1683-1699. označio je prestanak njihovih daljih osvajanja i početak defanzive i povlačenja. U tim uslovima nije bilo više nove zemlje, pa mnogi gube mogućnost da stupanjem u redove spahija ili janjičara osiguraju svoju egzistenciju. Gubitkom Ugarske i Slavonije brojne su spahije ostale bez svog posjeda. Oni se povlače južno od Save i Dunava i vrše pritisak na ograničene zemljišne fondove. U takvoj situaciji oni traže izlaz u razvlašćivanju seljaka, uzurpacijom njihovih imanja putem fiktivne kupovine ili prosto otimanjem seoskih posjeda. Istovremeno i gradska privreda zapada u teškoće, pa mnoge zanatlije i trgovci nastoje doći do bar jednog čifluka kako bi se u tim kriznim vremenima ispomogli prihodima sa zemlje. Na isti način postupaju janjičari, državni službenici i drugi koji usljed finansijske krize Carstva neredovno primaju svoje dirluke (plaće). Posebno aktivnu ulogu u procesu čiflučenja su imali razni gradski i seoski zelenaši. Cijelim ovim procesom seljaci se od nekadašnjih vlasnika svode na položaj golih proizvođača na zemlji, odnosno na čifluku.

24

Kako je proces čiflučenja tekao u okvirima još postojećeg timarskog sistema, to su nastali vrlo složeni agrarni odnosi, u kojima se položaj seljaka stalno pogoršavao. Seljak je u timarskom sistemu bio podložan jednom zemljišnom gospodaru (spahiji), prema kome je bio obavezan na relativno snošljiva davanja u naturi, manje u novcu i radnoj snazi. U novom, čiflučkom sistemu seljak je, pored davanja spahiji, morao davati određenu dažbinu i čifluk-sahibiji. Spahiji se obično davao "desetak" (desetinu), a čifluk-sahibiji "devetak" (devetinu), koji je u praksi, zavisno od poljoprivrednih kultura, ponegdje iznosio polovinu svih prihoda, a najčešće jednu trećinu. Seljak na čifluku (čifčija ili kmet) za razliku od seljaka u timarskom sistemu, nije imao svog zemljišta (baštine), već je radio svom gospodaru (čifluk-sahibiji) pod pogodbom. Državi je bio dužan jedino plaćati harač.

25

Po svom nastanku, tempu i društvenom položaju svojih nosilaca, proces čiflučenja ima niz regionalnih specifičnosti. Osnovna osobenost tog procesa u Bosni je da su njegovi glavni nosioci bile same bosanske spahije. Tako se u Bosni najčešće u jednoj istoj ličnosti pojavljuje spahija i čifluk-sahibija. Proces teče tako što spahije sve više zahvataju one rajinske zemlje koje su usljed ratova i raznih epidemija ostale puste. Na posjedima koji su vremenom ostali bez svojih obradivača gasilo se postepeno pravo držanja tih posjeda po sistemu rajinskog tesarrufa (prava raspolaganja), koji se tako spajao sa spahijskim tesar-rufom. U prvim stoljećima osmanske vladavine većinu raje činili su muslimanski seljaci. Vremenom, usljed čestih ratova, različitih epidemija i gladi, smanjuje se broj muslimanskog stanovništva u Bosni. Pored toga, učešće muslimanskih seljaka u osmanskoj vojnoj službi dovodi do njihovog oslobađanja od rajinskih i drugih materijalnih obaveza prema državi. Na taj način najveći dio muslimanske raje svrstava se u XVIII i XIX stoljeću u red slobodnih seljaka.

26

Preuzimajući u svoj posjed opustjele rajinske čifluke, bosanske spahije naseljavaju na njih koloniste sa strane, uglavnom iz sjeverozapadnih dijelova današnje Crne Gore. Već je bosanski namjesnik Numan-paša Ćuprilić prilikom pohoda na Crnu Goru 1714. poveo sa sobom u povratku oko dvije hiljade Crnogoraca i Brđana sa porodicama i nastanio ih na tada slabo naseljenu Glasinačku visoravan kod Sarajeva.

27