79

Agnieszka Sybilla Sojka

ANIMACJA SPOŁECZNO-KUlTURAlNA W AKTYWIZACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI

„Moje Imię człowiek. Nie jestem na ziemi sam.

podobnych do mnie – są miliony Jestem jednym z wielkiej rodziny…”

X. Jan Zieja (1897-1991)

Zrealizowany w 2013 roku projekt noszący tytuł „JESTEŚMY. Aktywizacja twórcza i społeczno osób z zaburzeniami psychicznymi”, dofinansowany z Ministerstwa pracy i polityki Społecznej, skierowany do grupy osób z zaburzeniami psychicznymi przeby-wającymi między innymi w wybranych domach pomocy społecznej, stał się inspiracją do dalszej pracy nad doskonaleniem warsztatu pracy pedagoga-animatora w oparciu o innowacyjną metodykę animacji społeczno-kulturowej. Zgromadzona wiedza z obser-wacji uczestniczących podejmowanych w trakcie przeprowadzanych zajęć praktycznych dała możliwość refleksji nad ideą animacji w pedagogice oraz wypracowaną dotychczas formułą wspomnianej metodyki i kontynuacją dalszych prac rozwijających możliwości jej zastosowania.

Zwróćmy uwagę na tytuł nadany tegorocznemu projektowi skierowanemu do roz-szerzonej o dzieci i młodzież grupy odbiorców, w którym wybrzmiewa wartość wspól-notowości i RODZINY. O ile w pierwszym z projektów zaakcentowano wartość samego istnienia osób z zaburzeniami psychicznymi, tym razem zwrócono uwagę na więzi spo-łeczne łączące przedstawicieli wybranej grupy. w tytule pojawiło się hasło przywołu-jące na myśl skojarzenie z grupą pierwotną, jaką jest rodzina. Interpretując metafo-rycznie zaproponowany tytuł projektu można odwołać się do faktu stanowienia jednej wielkiej rodziny ludzkiej, wśród której mamy do czynienia z różnymi indywidualnościa-mi. Tym samym możemy doświadczać różnorodnych cech osobowości i wynikających z nich zachowań. częstokroć postawy pojedynczych osób mogą być znacząco odmien-ne od naszych i wzbudzać w nas swoistą obcość mimo bliskości tak naturalnej dla ro-dzinnych więzi. Ta ostatnia brać się może z niepewności i lęku wobec inności. Tytułując tegoroczny projekt „Jesteśmy rodziną...” zaznaczono fakt bycia osób z zaburzeniami w spo-łeczeństwie i współistnienia z nimi, manifestując nie tylko samo ich istnienie, ale również ich twórczą aktywność przekładającą się na zawodową aktywizację mimo potencjalnej inności/obcości.

Interesuje nas Inny jako niepodobny, różniący się od pozostałych, w rezultacie za-tem Obcy nam. Animacja społeczno-kulturalna poprzez zastosowanie jej w projektach

80

ukierunkowanych na integrację, pomaga w odpowiedzi na zasadnicze pytania antropo-logii kultury: kogo uważa się za Innego/Obcego? Jak jest postrzegany Inny/Obcy? w jaki sposób się odnosi do Innego? Od czego zależy wizerunek Innego/Obcego i stosunek do niego? czym wyznaczone są/były i jak układają(-ły) się relacje Innego/Obcego z resztą społeczeństwa? czy można mówić o jakichś prawidłowościach? czy wiedza ta może być bezpośrednio przydatna dla zjawisk alternatywności kulturowej?1wśród kategorii inności/obcości występujących w literaturze przedmiotu wybraliśmy następujące: in/out-groups, uczestnicy/outsiderzy, margines społeczny/kulturowy, autorytaryzm/tole-rancja. podstawy antropologiczne dają możliwości spojrzenia z nieznanej dotąd per-spektywy na inność/obcość, a wspomagają je działania animacyjne prowadzone wśród grup marginalizowanych czy nawet całkowicie wykluczanych ze społeczeństw.

problem roli tradycyjnych struktur myślowych, izolacji świadomościowej i myślenia magiczno-religijnego, czasu społecznego, postrzeganie rzeczywistości (ludzi, rzeczy, oto-czenia) w kategoriach swojskości i obcości, rodzi konsekwencje w postaci: odpowiednio nacechowanego nastawienia, dystansów społecznych, przestrzennych strukturalizacji społecznego świata. wymiar swojskości i obcości powiązany jest z kategorią czasu i prze-strzeni. Obecność Innego/Obcego pozwala na dookreślenie swojskości oraz samookre-ślenie grupy. Obcy ze względu na różnice etniczne, zawodowe, religijne, kulturowe jest przybyszem z zewnątrz, z nieznanego, tajemniczego, niebezpiecznego świata. A zatem ujmując metaforycznie owo zjawisko – przybywa z innej przestrzeni, ale i z innego czasu.

Obcość ujawnia się jako grunt dla rozwoju twórczości, bowiem obecność Obcego we wspólnej przestrzeni życia społecznego, otwarcie się na Innego nie jako na Obcego, lecz zobowiązującego swym istnieniem do refleksji nad odmiennością i poszanowania różnic w doświadczeniu etycznym2, jest wyzwaniem stojącym przed człowiekiem w procesie rozwoju. Jeśli wiązać kategorię ową z utratą godności, a właściwie jej poczucia, u podstaw procesów inkluzyjnych należy postawić brak zainteresowania społeczeństwa i struktur rozwojem człowieka w kontekście nabywania praw do godności. w takim my-śleniu zawarte jest spojrzenie na procesy inkluzji społecznej przez pryzmat doświadcze-nia animacyjnego wyrastającego z idei personalizmu i pracy z indywidualnym człowie-kiem. co najciekawsze, a zawarte w wypowiedziach osób z grup defaworyzowanych, animacja przywraca utracone człowieczeństwo poprzez urzeczywistnienie wartości podstawowych, jak: wartości witalne, moralne, które domagają się realizacji jakości es-tetycznych3 „proszących się” o urzeczywistnienie, także w działaniach twórczych.

czas poświęcony dla drugiego, bycie z drugim, to swoiste oddanie mu godności, przynależnej każdemu człowiekowi. Dokonuje się tym samym proces inkluzji poprzez przywrócenie tego, co tkwi w samym rdzeniu człowieczeństwa jako podstawa każde-go kontaktu międzyludzkiego. w procesie animacji rozpoczynamy od uważnego przy-glądnięcia się jej uczestnikom i skupieniu na nich uwagi, by zainteresować działaniem,

1 pytania te można odnaleźć w tekstach antropologów badających kultury odmienne. 2 Zob.: Simmel G., Obcy, [w:] Idem, Socjologia, tł. łukasiewicz M., pwN, warszawa 1975; Schutz A., Obcy. Esej z zakresu psychologii społecznej, [w:] Idem, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomelogicznej, tł. Jabłońska b., Zakład wyd. „Nomos”, kraków 2008.3 Określenia R. Ingardena. Zob. Idem, Przeżycie, dzieło, wartość, wyd. Literackie, kraków 1968.

81

a poprzez to zaangażować w działanie czy to społeczne, czy twórcze. w tym miejscu warto przywołać jedno z wielu stanowisk teoretycznych badaczy francuskich i polskich wskazujących opisywany tu wychowawczy potencjał animacji. I tak pierre besnard4 mówi o pobudzaniu jednostki do działania, wprowadzaniu jej w środowisko i integrowaniu z szerszymi strukturami, co implikuje procesy inkluzji.

Rozważania nad wychowawczym potencjałem zastosowanej w niniejszym pro-jekcie metodyki animacji społeczno-kulturowej nabierają głębszego znaczenia, gdy włączymy je w zaproponowany poniżej wymiar personalno-komunitariański animacji. Ideologicznie czerpie on z trzech klasycznych nurtów, jakie wyłoniły się po Rewolucji Francuskiej, a mianowicie konserwatyzmu, liberalizmu i socjalizmu. Inspirowany nimi, ale podejmujący również krytyczną dyskusję personalizm, a następnie komunitaria-nizm, proponują wizję osoby „zanurzonej” w relacje z innymi w ramach różnego ro-dzaju wspólnot. wartością jest różnie pojęte, ale z założenia istniejące dobro wspólne, które legitymizuje działania animacyjne. wymiar ów pojawia się jako nowe, dodatkowe źródło uprawomocnienia działań animacyjnych poprzez istnienie obiektywnego dobra wspólnego, co powoduje, że zmiana dokonywana w osobie czy grupie pod wpływem podjętych działań animacyjnych nie jest narzucaniem czegoś z zewnątrz, ale odwołuje się do wewnętrznych potrzeb uczestników w trakcie trwania procesu animacyjnego. Tym samym nie chodzi tu nawet o ożywianie tego, co umarło, lecz pobudzenie tego, co jest, co istnieje, jednakże będącego jak gdyby w letargu, w stanie uśpienia. Tym samym dotykamy istoty człowieczeństwa, bowiem sięgając do wewnątrz osoby, a także relacji z Innym, wydobywamy to, co winno zostać ujawnione.

praca z człowiekiem w obszarze kultury częstokroć odwołuje się do poszukiwania własnego obrazu, kreowania swojego własnego świata dotykając wszystkich obszarów wychowania, przyjmując ujęcie warstwicowe (w koncepcji Stefana kunowskiego5). Oma-wiając proces wychowania, Sergiusz hessen wspomina, iż wiąże się on z koniecznością podjęcia przez człowieka odpowiedzialności za przetwarzanie świata6. konieczność owa leży nie tylko po stronie wychowanka, lecz w znacznej mierze spoczywa również na wy-chowawcy. Zastosowana w niniejszym projekcie metodyka animacji społeczno-kulturowej składa się z serii zabiegów rozbudzających drzemiący w jednostce, ale i w grupie, twórczy potencjał oraz potrzebę działania. Zawiera w swoim fenomenie zdolność do integracji ludzi wchodzących w skład zespołu, ale także adaptacji do otaczającego świata. Zacho-dzi poprzez nią wszechstronny rozwój osobowości człowieka, niejednokrotnie związany z wydobyciem głębi duchowości i jej zapanowaniem nad zmysłowością; metaforycznie ujmując – zakosztowanie smaku duchowej wolności, (której rolę w samowychowaniu akcentuje między innymi S. kunowski7). Szczególnie uwidacznia się to w animacji te-

4 Zob. besnard p., Problematyka animacji społeczno-kulturalnej, [w:] Debesse M., Mialaret G., Rozprawy o wychowaniu, tł. Zakrzewska Z., t. 2, pwN, warszawa 1988.5 Zob. kunowski S., Proces wychowawczy i jego struktury. Temperament, indywidualność, charakter, oso-bowość (zarys teorii), Instytut pracy Nauczycielskiej, Lublin 1946; Idem, Wartości w procesie wychowa-nia, kraków 2003; Folkierska A., Sergiusz Hessen – pedagog odpowiedzialny, warszawa 2005, s.149, cyt. za: Gajda J., Pedagogika kultury w zarysie, wyd. „Impuls”, kraków 2006.6 Folkierska A., S. Hessen…, op. cit., s. 172.7 Zob. kunowski S., Proces wychowawczy…, op. cit.; Gajda J., Pedagogika…, op. cit., s. 150-151.

82

atralnej, gdzie doświadczenie „wczucia” w rolę staje się idealnym podłożem dla du-chowego rozwoju, dla swoistego „stwarzania siebie”. Nie mamy w niej do czynienia z typowym odgrywaniem ról, byciem aktorem, ale „poruszeniem” wnętrz własnych, jak i społeczności, w której żyje jednostka.

Rozpatrując działania animacyjne w zaproponowanej powyżej perspektywie per-sonalistyczno-komunitariańskiej można stwierdzić, iż wspólnota rozwija się w świecie własnych relacji, jednakże animacja gwarantuje budowanie szerszych struktur, rozprze-strzenianie się relacji8. Można tym samym mówić o silnej wspólnocie, w której mamy do czynienia z mocnym zakorzenieniem, identyfikacją członków społeczności w określonej przestrzeni, maksimum więzi bezpośrednich lub „zrzeszeń” scharakteryzowanych przez racjonalną, ale fragmentaryczną logikę celu9.

Społeczność lokalna rozumiana jako zbiór powiązanych ze sobą jednostek o wspólnej tożsamości, mieszkających na określonym obszarze, uznających typowy dla społeczno-ści zbiór norm i zasad, mających bezpośredni kontakt, współdziałających na rzecz wspól-nego dobra korzysta też z kontaktów ze światem zewnętrznym. Myślenie o społeczno-ściach lokalnych Joanna kurczewska pokazuje na opozycjach: czasu i przestrzeni, inkluzji i ekskluzji, wspólnoty i zrzeszenia, lokalności i globalności10. Teoretyczna myśl podjęta po-wyżej odzwierciedla się w praktycznej przestrzeni życia osób z zaburzeniami, do której skierowany jest niniejszy projekt.

Termin „animować” – oznaczający między innymi ożywienie, tchnienie życia – związany jest z działaniami wspólnotowymi. Animacja skierowana jest do grupy osób znajdujących się w sytuacji zdarzenia kulturalnego, edukacyjnego o charakterze spo-łecznym. wymiar wspólnotowy działalności animacyjnej polega na integracji grup uczestników imprez kulturalnych, w wydarzeniach mających szeroki zasięg społeczny, które pełnią również rolę edukacyjną w kręgu wyrażanych przez grupę wartości. Zre-alizowane w obu projektach wartości przyjemnościowe przeplatają się z wartościami poznawczymi, bowiem niezaprzeczalnie poza ludyczną funkcją rozrywkową, spełniają one również funkcję edukacyjną i terapeutyczną. człowiek występuje w nich w pełni jako homo creator uczestnicząc w procesie tworzenia artystycznych wytworów.

Zgodnie z zaakcentowanym w tytule aktualnego projektu hasłem nawiązano do wartości promowanych w czasach obecnych, takich jak: współpraca, kooperacja, ale również negocjowanie. Istota wymienionych powyżej działań polega na przekazie war-tości kulturowych, poznawczych, społecznych, przede wszystkim zaś artystycznych, od-wołujących się do typologii R. Ingardena11.

w zrealizowanych projektach uwidacznia się najtrafniej potencjał społeczny ani-macji. Nawiązują one do paradygmatu określanego przez Dariusza kubinowskiego mianem animacji zmiany prohumanistycznej. Mamy na uwadze działania animacyjne podejmowa-

8 A. Gawkowska, O korzyściach teoretycznych i praktycznych ze wspólnotowości, „kultura współczesna” 2004, nr 4, red. kurczewska J., s. 40.9 Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, red. kurczewska J., wyd. IFiS pAN, warszawa 2004, s. 93.10 Ibidem, s. 90.11 Zob. Ingarden R., Książeczka o człowieku, wyd. „Znak”, kraków 1968 oraz Gołaszewska M., O naturze wartości estetycznych na tle sytuacji aksjologicznej, wyd. uJ, kraków 1976.

83

ne wśród grup marginalizowanych, częstokroć wykluczanych czy defaworyzowanych. wśród nich wyróżniamy osoby niepełnosprawne z defektami (zaburzeniami) natury psychicznej i fizycznej.

wszelkie działania mają zawsze charakter relacyjny, są skierowane na drugiego, wo-bec którego je podejmujemy. każdy podejmowany przez nas czyn ma konsekwencje w życiu otaczających nas osób, a animacja społeczno-kulturalna ściśle powiązana ze środo-wiskiem lokalnym skutkuje w pracy z małą grupą, jednakowoż z jednostką ludzką.

we wdrażaniu projektu wyłania się problem budowania wspólnoty poprzez działania animacyjne. łączy się to z ideą komunitaryzmu. propozycję taką zgłosiła A. Gawkowska poprzez zastosowanie koncepcji komunitarystycznych do opisu i analizy lokalnych działań aktywizujących poprzez działania kulturalne w społecznościach lokalnych12. Szczególną uwagę należy skupić na aksjologicznym kontekście tworzenia owej wspólnoty. wartości wspólne zawsze mogą pomóc w konstruowaniu płaszczyzny porozumienia dla budowania wspólnoty. problematyka zogniskowana jest wokół następujących kategorii: tożsamość – zróżnicowanie, jednostka – wspólnota, konteksty budowania wspólnoty, a interesuje nas zagadnienie tworzenia się wspólnoty w trakcie podejmowania działań animacyjnych..

w poddanych działaniom animacyjnym w niniejszym projekcie grupom ujawniło się pytanie: jak z grupy osób uczynić wspólnotę? wspólnotę, której istnienie zakłada: równość członków – polegającą na zapewnieniu każdemu maksymalnego rozwoju; wolność –rozumianą jako dokonywanie wyborów z poszanowaniem i uznaniem prawa wolnego wyboru drugiego człowieka; bezwarunkową akceptację sprzyjającą przemia-nie wewnętrznej; wspólne dzielenie się; wzajemność.

w obecnym świecie, który charakteryzuje się fragmentaryzacją w każdej właściwie sferze życia, jest to jedno z poważniejszych wyzwań dla pedagogów – animatorów kul-tury, a zarazem problem wychowawczy. Działania animacyjne z założenia mające oży-wić jednostkę i całe grupy ludzkie są szczególnego rodzaju aktywnością, która stwarza możliwości budowania wspólnot między ludźmi. Działalność animacyjna wyzwala te cechy oraz wartości, które są niezbędne w budowaniu wspólnoty.

Rozważaniom towarzyszy głębsza refleksja nad wspólnotowym charakterem działań animacyjnych. warto postawić problem: na czym polega ów fenomen powstawania więzi w grupie przypadkowych osób za pomocą animacji – więzi, na podstawie której mogą doko-nywać się zmiany przeobrażające zarówno jednostki ludzkie, jak i otaczającą przestrzeń?

powstawanie wspólnoty to nieustanne stawanie się i bycie „w drodze”. Można po-równać ów proces do wychowania rozumianego jako dochodzenie człowieka do pełni człowieczeństwa. wspólnota jest miejscem spotkania osób, które dzięki wzajemnej ko-munikacji stają się, a tym samym może powstawać wspólnota. Działalność animacyjną rozpatrujemy jako akt komunikacji. Jako rzeczywistość dana jest doświadczeniu każde-go człowieka i może odbywać się na różnorakie sposoby. To nieustanne bycie w komu-nikacji z samym sobą, czy także z drugim człowiekiem, wiąże się właśnie z faktem istnie-

12 Zob. Gawkowska A., O korzyściach teoretycznych i praktycznych ze wspólnotowości, „kultura współcze-sna”, 2004, nr 4, red. kurczewska J., s. 119-134. więcej na temat teorii komunitarystycznych zob. Idem, Biorąc wspólnotę poważnie? Komunitarystyczne krytyki liberalizmu, wyd. IFiS pAN, warszawa 2004.

84

nia w świecie ludzkim, co trafnie określił Edmund husserl, jako „istnienie innych ludzi w naszym polu naoczności, będących rzeczywistością, nawet gdy nie zwracamy na nich uwagi”13. Można jeszcze stwierdzić, iż sama osoba wraz z przynależną jej godnością i niepowtarzalnością bywa traktowana jako znak ikoniczny, na przykład w komunikacji teatralnej czy w animacji ruchu, mimiki, a w końcu i animacji teatralnej.

Działania animacyjne poddane obserwacjom, a zrealizowane w ramach projektów, od-słoniły wspólnototwórczy potencjał animacji, szczególnie w zakresie integracji środowisk osób z zaburzeniami psychicznymi z grupami społecznie dostosowanymi. wątek animacyj-ny występujący w wymienionych obszarach rzeczywistości społecznej może być rozpatrywa-ny jako nie tyle zaniechany, czy zaniedbany w sposób świadomy, co raczej niewykorzystany w procesach wsparcia psychicznego osób należących do wymienionej grupy.

Teraźniejszość i przyszłość tejże grupy może być rozpatrywana w kontekście dzia-łań animacyjnych, bowiem to właśnie animacja uruchamia procesy dotyczące tego, co dzieje się teraz, dokonując pozytywnej wizualizacji przyszłości. Na podstawie działalno-ści organizacji zajmujących się między innymi aktywizacją społeczną i zawodową oraz twórczą osób należących do wyżej wymienionych grup, dopiero widoczne się staje to, czym może być animacja jako konkretna metoda stosowana w tych środowiskach14.

procesy implikowane przez animację, takie jak: odkrywanie, tworzenie związków oraz twórczość15 odnaleźć można w działalności na rzecz osób z zaburzeniami psy-chicznymi, czy szeroko rozumianą niepełnosprawnością. pierwszy z nich dokonuje się na etapie rozpoznania częstokroć niedostrzeżonych wcześniej talentów i umiejętnym pokierowaniu nimi. kolejny, najczęściej związany z większą grupą osób, polega na wy-twarzaniu związków na płaszczyźnie wspólnych zainteresowań, ale i wspólnoty przeżyć doświadczanych w trakcie zajęć. w końcu dojść może do aktu twórczego, w którym zawiera się akt animacyjny. Tworzenie odpowiednich warunków do rozwoju osób za-burzonych, rozpoznawanie w nich ukrytych możliwości twórczych oraz potrzeb kultu-ralnych to pierwszy z procesów – odkrywanie. Sfera komunikacji międzyludzkiej wraz ze światem wartości, w które wprowadzane są osoby zaburzone w trakcie kontaktu z dziełem sztuki, to następny z omawianych procesów – tworzenie związków. w końcu, proces twórczości ujawniający się w odpowiedzialnym działaniu wspólnym, którego efektem jest konkretny wytwór w postaci spektaklu teatralnego, wystawy prac pla-stycznych czy też tanecznego układu choreograficznego, zwieńcza całość animacji na rzecz omawianej grupy osób.

Aktywność realizująca się w życiu codziennym poddanych obserwacji uczestniczą-cej osób zawiera zarówno działania pożądane społecznie, jak na przykład związane z organizacją pożywienia (np. w trakcie realizacji projektu Fundacji „Maximum” polega-ła ona na przygotowywaniu przez beneficjentów z Ośrodka Rehabilitacyjno-wychowaw-

13 por. husserl E., Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, tł. Gierulanka D., pwN, war-szawa 1967, s. 81.14 Między innymi: Fundacja Sztuki Osób Niepełnosprawnych, Fundacja „hamlet”, Stowarzyszenie pomo-cy Socjalnej „Gaudium”, Fundacja im. brata Alberta, Stowarzyszenie GRAAL na rzecz rozwoju osobowo-ści dzieci, Fundacja „MAXIMuM”, w których realizowano projekty animacyjne.15 Mamy na myśli procesy wyodrębnione przez h. Thery.

85

czego w Juszczynie poczęstunku na wernisaż oraz podczas integracyjnych zawodów spor-towych „boccia” w Makowie podhalańskim), przede wszystkim wypełniona jest twórczo-ścią (np. na wystawie prac plastycznych „Rodzina bez barier” czy koncercie integracyjnym „Jesteśmy Rodziną” w Sanktuarium Mb Opiekunki Rodzin w Makowie podhalańskim).

Najczęstszą formą twórczości stanowią czynności manualne polegające na wykony-waniu przedmiotów z różnego rodzaju materiału, (nawet tym z recyklingu), czy rozmaite prace plastyczne. czasem bywa to twórczość pisarska, czego efektem są wiersze, częściej śpiew z towarzyszeniem gitary. wymienione dziedziny sztuki stanowiły punkt zacze-pienia dla działania animacyjnego. koncentracja na uświadomieniu talentów, ukrytych zdolności i codzienne systematyczne motywowanie do ujawnionej aktywności twór-czej powodowało oddalenie się od działań niepożądanych społecznie, a tym samym od koncentracji na samym zaburzeniu. Otwierało również płaszczyznę budowania zaufania wobec siebie nawzajem oraz stwarzało możliwość rozmowy o egzystencji uczestników warsztatów. pierwotnie były to zdawkowe odpowiedzi na pytania przeradzające się w długie monologi na temat przeszłości, rzadko ujawniające aktywność będącą przeja-wem tego, co dziś, teraz. Można było odnieść wrażenie, że teraźniejszość jest swoistego rodzaju wegetacją nasyconą lękiem, poczuciem beznadziei i obojętności. Życie jako pod-stawowa wartość w deklaracjach beneficjentów projektu właściwie nie miała znaczenia, stąd też ujawniała się postawa cynizmu, buntu, agresji, niechęci. Zaznaczmy, że dłuższe i systematyczne przebywanie z osobami zaburzonymi skutkowało odkryciem przejawów zdrowej ciekawości świata i chęci podjęcia życia w społeczeństwie. Natomiast to, co było rzeczywistym problemem, to rodzaj niezdolności czy też nieumiejętności nawet nie tyle podjęcia się ról, ile trwałego funkcjonowania w nich.

Medycyna konwencjonalna coraz częściej dopuszcza na określonych etapach lecz-nictwa proces twórczy oraz wszelkie techniki terapeutyczne wykorzystujące dziedziny sztuki, o czym pisaliśmy w artykule podsumowującym poprzednio realizowany pro-jekt16. Twórcze działania realizowane przez środowiska wykluczane (bezdomnych, mło-dzież niedostosowaną społecznie, niepełnosprawnych) świadczyć mogą o podejmowa-niu przez nich z zaangażowaniem decyzji mających przełożenie na konkretne wytwory, ujawniając predyspozycje i odkrywając nieuświadomione talenty.

w kontekście działań twórczych oraz procesu budowania relacji, w końcu i wspól-noty, ciekawą myśl oddaje G. Simmel pisząc o towarzyskości jako „zabawowej formie uspołecznienia”, przez co rozumie relację z innymi. wymiar społeczny, wpisany w istotę działań animacyjnych, a tym samym ich wychowawczy potencjał domaga się nie tyle spontaniczności i twórczej inicjatywy od animatorów, ale niezbędnej w tym wypadku świadomości szeroko rozumianych problemów społecznych wynikających z dogłębnej analizy różnorodnych uwarunkowań animacji społeczno-kulturalnej. Istotowym obsza-rem jest tu także wymiar aksjologiczno-antropologiczny podejmowanych działań z wyraź-nym zaznaczeniem „warstwy” komunikacyjnej ujawniającej się w procesie animacji. wkra-

16 Zob. Sojka A., Kulturoterapia w procesie aktywizacji twórczej i społecznej osób z zaburzeniami psy-chicznymi (na przykładzie warsztatów biblioterapeutycznych…), [w:] Jesteśmy. Aktywizacja twórcza i społeczna osób z zaburzeniami, red. klimczak D.p. i Sojka A., Fundacja Instytut wydawniczy „Maximum, wyd. „koncept”, kraków – Sandomierz 2013, s. 27-37.

86

czamy tym samym w pełniejsze uczestnictwo w grupie, do której się należy, w jej życie, rytu-ały, głębsze wnikanie w kulturę danej grupy, a to z kolei związane jest z odpowiedzialnością, bowiem poprzez nią rozkłada się poszczególne obowiązki na członów zespołu.

Skuteczniej niż działania twórcze przemawiają projekty mające na celu sensu stric-to integrację oraz inkluzję grup marginalizowanych z powodu różnych dysfunkcji. Ani-macja, z jednej strony może w takich przypadkach zadziałać jako metoda poprzez wy-korzystanie konkretnych form animacyjnych reprezentowanych przez dziedziny sztuki (rolę odegrać tu może zaproponowana metodyka animacji społeczno-kulturowej), ale z drugiej – animacja stanowi zestaw konkretnych czynności odnoszących się do wartości i postaw zawierających się w wiedzy przede wszystkim psychologiczno-pedagogicznej. Mamy tu na uwadze wspomniane wyżej wyeksponowanie ludzkiego pełnego godności, szacunku i wolności stosunku do drugiego człowieka.

Owe projekty nastawione są na działanie terapeutyczne poprzez sztukę, a tym sa-mym na nieustanne pobudzanie uczestników do odkrywania swoich potrzeb i rozwijania ukrytych możliwości. Jednakże jako istotny instrument pracy z osobami zmarginalizowa-nymi terapia towarzyszyła programowi animacyjnemu, który był zaplanowany dla pod-danych temuż działaniu. Ze względu na zindywidualizowany charakter działań twórczych, aktywizacyjnych, socjalizacyjnych, odnoszący się do potrzeb jednostkowych, stwarza on szersze możliwości w objęciu opieką osób wykluczonych i niedostosowanych społecznie tak zwanych Innych/Obcych.

w omawianym paradygmacie animacji zmiany prohumanistycznej, egzemplifikowa-nym przez powyższe projekty, wystąpił problem relacji Innego/Obcego w procesie anima-cji społeczno-kulturalnej. Zagadnienie wpisujemy zarówno w kategorie różnorodności, jak i inkluzji. w obu przypadkach animacja odgrywać może istotną rolę, zarówno w procesie rozumienia Innego/Obcego jako symbolu różnorodnych wartości, jak i włączania go jako wykluczonego do społeczeństwa (grupy, wspólnoty).

Zwróćmy uwagę na fakt nieświadomego stosowania animacji społeczno-kulturalnej jako metody w pracy z osobami niepełnosprawnymi. I chociaż aktywność kulturalna tychże osób wpisuje się w rzeczywistość, to jednak nie używa się sformułowań dotyczą-cych animowania ich funkcjonowania w społeczeństwie, czy też związków procesów animacyjnych z jakością ich życia. Mówi się raczej o terapii zajęciowej, czy artetera-pii, a szerzej kulturoterapii17. w rzeczy samej różnica powinna być zawarta w istocie podejmowanych działań, bowiem animacja nawet nie rości sobie prawa do bycia te-rapią, choć ożywiając twórczość, spełnia funkcje katartyczną i kompensacyjną. Zatem animacja mogłaby poprzedzać arteterapię właściwą, a ta z kolei wspomagać terapię psychologiczną. w przypadku projektów o charakterze społecznym, aktywizującym twórczo i zawodowo wymienione grupy można ukierunkować bezpośrednio na animacyjny wymiar podejmowanych działań.

w przypadku osób niepełnosprawnych deklarowano przede wszystkim odnalezie-nie utraconego w sytuacji choroby sensu życia oraz ukierunkowania celów życiowych na

17 Zob. Szulc w., Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie, wyd. AM, poznań 1994.

87

rozwój człowieczeństwa jako wartości najwyższej. Zawiera się również w promowaniu wartości, jest ona tym samym szansą polepszenia warunków ludzkiej egzystencji. Daje możliwość poczucia przynależności każdego człowieka do świata, w którym żyje. celem działań animacyjnych jest porozumienie między ludźmi i lepsze ich zrozumienie, co jak powszechnie wiadomo, jest istotne w pracy z niepełnosprawnymi. udział w warsztatach nie tylko umożliwił pracę nad sobą, ale również nad relacjami z drugim człowiekiem, częstokroć odbudowując utracone więzi międzyludzkie poprzez uwagę skierowaną na drugiego, wyeliminowanie oceniającego spojrzenia i wprowadzenie świadomej wyro-zumiałości wobec siebie i drugiego. Istotne było także kładzenie nacisku na pogodę du-cha, optymizm, serdeczność i życzliwość, poczucie humoru i radość. wśród osób cho-rych często dominuje skupienie na słabości, negatywnych konsekwencjach wynikających z uszczerbku na zdrowiu, stąd też zainteresowanie pracą twórczą powoduje koncentrację na innych aspektach otaczającej rzeczywistości oraz przeżywaniu nowych doznań.

w procesie ujawniania ukrytych potrzeb i aspiracji ludzi tkwi między innymi sens ani-macji społeczno-kulturalnej. Życie jednostki w procesie animacyjnym urzeczywistnia się poprzez twórczość oraz partycypację w społeczeństwie. Obserwując osoby w trakcie reali-zowanych projektów, zwracają uwagę te szczególnie wrażliwe, wśród których animacja jako metoda pracy przynosi wyniki. ważna jest też sfera duchowa tejże grupy osób, czyli refleksja nad wartościami wyższymi, które powinny współistnieć z działaniami animacyjnymi.

wychodząc od źródłosłowia terminu animacji, istotą działań na rzecz osób z zabu-rzeniami psychicznymi będzie nadanie sensu ich sytuacji życiowej, w której się znajdują w danym czasie i miejscu oraz ożywienie ich aktywności poprzez zmotywowanie do działań twórczych. Założenia animacji służą w tym wypadku przede wszystkim obudze-niu wewnętrznego przekonania o zmianie, a tym samym autokomunikacji, a następnie komunikacji społecznej w takim stopniu, jaki jest możliwy przy indywidualnych zabu-rzeniach psychicznych uczestników. wartości fundamentalne, jakimi są człowiek i życie ludzkie, są tu istotną kwestią rozważaną na różnych płaszczyznach i poziomach.

Zaangażowanie, na ile jest to możliwe, w życie polityczne i społeczne, pozwoli na budowanie świata (społeczeństwa) opartego nie tylko na wiedzy, ale i na wzajemnych relacjach. To ostatnie podnoszone rokrocznie na kongresie Obywatelskim odbywają-cym się cyklicznie jesienią na politechnice warszawskiej, a nazywane współpracą, ko-operacją, rozwojem kompetencji społecznych a zarazem budowaniem społeczeństwa obywatelskiego i kapitału społecznego, wydaje się niemożliwe bez świadomej partycy-pacji również starzejącej się części społeczeństwa, której ilość wzrasta z roku na rok.

Integracja zatem ze społeczeństwem, nawiązywanie więzi społecznych, a zarazem przeciwstawianie się (post)modernistycznej fragmentaryzacji i atomizacji łączy się z ideą animacji jako wdrażającą nowe ideały społeczno-kulturowe. Zwróćmy uwagę, że działania animacyjne odwołując się do potencjału, a nie do patologii, jak to ma miejsce w aktywizacji różnorodnych grup, stanowią tym samym ruch ożywiający ideę, która odnawia kulturę oraz społeczeństwo.

powyższy postulat ma funkcję apelatywną, gdyż odnosi się do nieustannego wołania o budowanie więzi międzyludzkich, które akceptują tych najsłabszych i wyalienowanych członków społeczeństwa – osoby z zaburzeniami psychicznymi.

88

„Grillowanie poezji” podczas Makowskich Dni Poezji (Dariusz Piotr Klimczak w otoczeniu uczniów szkół makowskich

inscenizujących Psalm Konsumpcyjny autora, 17 XI 2016 r.)