AGH SIRRI LEVEND

E M S E T T N S A M

A N K A R A N I V E R S I T E S I B A S M E V I . 1 9 6 9

EMSETTN SAM ( 1 8 5 0 1 9 0 4 )

T R K D L K U R U M U TANITMA Y A Y I N L A R I T R K DLNE EMEK YERENLER DZS : 13

TRK DIL KURUMU YAYNLAR : 287

N D E K L E R

Sayfa

N S Z 7 E M S E T T N S A M ' N N Y E T T D E V l R Tanzimat 1

Toplumun Durumu 15

tk Gazeteler ve Dergiler 1 ^

Dernekler 19 Balca Sorunlar 22 Kltr Deimesi 25 D e f imc ve Yenileme ihtiyac 28

Tanzimatn Sonu 29 Topluluklarn Durumu 30 ada Kltrn Gelimesi 33 H A Y A T I

Hayat 39 Aile evresi 45 Aile Hayat ve Karakteri 48

Zevkleri ve Alkanlklar 50 Gnlk Hayat ve alma Tarz 51 ESERLERI Gazeteler ve Dergiler 55

Roman 63 Tiyatro Eserleri 64 evirileri 70 Cep Kitaplar 76 Szlkleri 79 retici Eserleri 91 Trl Konudaki Eserleri 93 Baslmam Eserleri 95

KIILII Eserlerinin I Altnda 100

A G H SIRRI LEVEND

En stn Vasf 104 Dil ve Edebiyat zerindeki Yazlar 106 Dil ve Edebiyat zerindeki Dnceleri 108 Trl Kavramlar zerindeki Dnceleri 112

T A R T I M A L A R I Arnavutluun Durumu zerine 114 Himmet' l -Himam Tartmas 121

Hangi-Hang Tartmas 127 Eski ve Yeni Edebiyat Tartmas 135

S A M ' Y E M A L E D l L M E K S T E N L E N A R N A V U T A E S E R . . . 143

S O N S Z 149

E M S E T T N S A M ' D E N S E M E L E R Lisan- Trkt "OsmanC 152 Mektup 158

Lisan ve Edebiyyahmz 161 tfade-i Meram. (Kamus- Trkt) 172 Yine Lisan ve mlmz 186 Trkemidn Envi 192 Lfz ve Ma'na 196

E M S E T T N S A M I B B L Y O G R A F Y A S I 1. Kitaplar 202

2. emsettin Sami iin Yazlanlar 205

Sayfa

N S Z

T r k i y e ' d e ada kl tr hayat Tanzimat ' tan sonra balar. Bu yeni k l tr , yabanc esaslara dayand , kk ler i o k der in lere inen yer lemi ve o tu rmu bir taban sarst i in, sert tepk i lerle kar lamt r . G e r i dou k l t r etkisini ar t k y i t i rmit i . Y e t i m e k t e olan g e n kuak, iskolast ik bi l imler in ortaya att eski dnceler le ye t inmek is temiyor , yeni g e r e k l e r a r yordu. N e var ki T r k t o p l u m u bunu kavrayacak d u r u m d a dei ldi . a l a r boyunca bi lgisizl iin karanl iinde brak lm, yzy l larn ger is inde kalmt . Bunun i indir k i , bat k l trnn yay lmas kolay o lmad .

Bu k l t r yaymaa alanlar, saysz tehl ikeler i gze alarak savamak z o r u n d a kald lar ; t r l engel lere gs gerd i le r . K a r lar nda, eskiye s msk sarlan tutucular la , kendi ler ine dman kesilen saray vard . Bunlar la uramak, arp p yol amak gerek i y o r d u . Bu bakmdan, Tanz imat devr inde yaayan aydnlarn rol o k byk o lmutur .

Tanz imat lar n abasyledir k i , bu devi rde gazeteci l ik hayat kuru labi lmi , eitl i dnce ler cesaretle ileri sr lm, halk kavram or taya at larak top luma yararl o lmak balca ama say lm, eski dil ve eski edebiyat sars lm, yeni edeb tr le r gel imeye balam, canl ve heyecanl bir tar t ma dnemi a l mt r . inasl 'n in , N a m k K e m a l ' i n , Z i y a Paa'nn, A l i Suav 'nin bu yoldaki fedakrl k lar n sayg ile anmaktayz .

Abd laz iz ' in son y l lar yle Abdlhami t ' in saltanat y l lar , Tanz imat ' n daha ar ve daha karanl k dnemi , bask altnda devamdr . Byle o lduu halde, k l t r alanndaki atl lar daha ge ni, daha ver iml i o lmutur . Bu alanda n safta yer alanlar esk i -

8 AGH SIRRI LEVEiND

lerin saldr lar na uram, sarayca g z alt nda bu lunduru lmu , hatta ez i lmit i r .

emsett in Sami ite bunlardan bir idir . 54 y l l k m r n n 34 y l n Trle ulusunun h izmet inde ge i rmi , geni bir kuru lun meydana get i rebi lecei eser ler i tek bana hazr lam, y lmadan uram, di lde ve edebiyatta yeni ge rek le r or taya atarak, alan r n genilemesini kolaylat rmt r . A y r c a , zel hayat nda da dzgn al may , insanca yaamay i lke edinmi, benimsedii yeni l ii evinde de uygulayarak ailesine ve ocuk la r na bu yolda r n e k o lmutur .

emsett in Sami 'n in hayat, m r boyunca T r k ulusuna yararl o lmak iin hazrlad eser ler , T r k k l tr tar ihinin en i l g in bir dnemini aydnlat r . Bu bakmdan Sami 'n in hayatn ele alarak eser ler ini incelemek ve anlarn dile ge t i rmek le , hem edebiyat tar ih imiz in nemli bir evresini g z nne sermi , hem de gec ikmi o)an bir grev i yer ine ge t i rmi o luyoruz .

***

emsett in Sami hakk nda i lk kaynak, onun Servet-/ Fnun sahibi A h m e t hsan'a gnderd i i mektuptur . Sami , derg in in 1896 ( R . 1312) tarihl i saysnda kan bu mektupta biyografyasn v e r m e k t e ve eser ler ini s ralamaktadr . G e r i smail H a k k ' n m emsettin Sami Bey adl eseri daha nce 1893 ( H . 1311)'de yaynlanmtr . A n c a k bu eserde Sami 'n in yalnz t iyatro eser ler i ele alnm ve Beso zer inde duru lmu olduu i in, biyografyasyle ilgili bir kaynak dei ld i r .

Sami 'n in lmnden sonra , onun hakknda yazlan eser ler den brahim N e c m i ' n i n Tarih-i Edebiyat Dersleri (1338), Y u s u f A k u r a ' n n Trk Yl (1928), N e c i p A s m ' m " . S a m i " , Trk Tarih Encmeni Mecmuas (1929), H i k m e t T u r h a n Da l o lu 'nun emsettin Sami (1934), H i k m e t Fer idun Es' in Akam gazetesinde kan yaz dizisi (aralk 1944 ve ocak 1945) i lk kaynaklardandr .

o N s o z y

Bunlardan Y u s u f A k u r a , emsett in Sami 'n in olu Al i Sami ' den ald mek tuba dayand , N e c i p A s m , Sami 'y i yakndan tand . H i k m e t T u r h a n Da l o lu , A l i Sami ile gr t ve b i rok belgeleri kendis inden ald , H i k m e t Fer idun Es de, Sami 'n in kz Samiye Hanm' la g r t i in, bunlarn yazlar b i rok bakmdan aydnlatc ve yarar l d r .

A n c a k , btn bu yaz larda ye r yer el imelere rastlanmaktadr . Bu el imeler , yazarlar n edindik ler i bilgiyi denet lemeden eser ler ine ge i rmi olmalarndan ilei-i ge lmit i r , deni lebi l i r . Bu el imeler in asl d ikkate arpan y n , tar ih lerde grlen tut-mazl kt r . Bu tu tmaz l k da, kaynaklarda gster i len tar ihlere g v e n e r e k , ayrca arat rmaya g i r imemekten domaktadr .

T a r i h l e r d e k i tutmazl meydana get i ren baka bir etken de hicr ve rum tar ih ler in o k kez b i rb i r ine kar t r lmasdr . Yaz larda kimi kez hicr , k imi kez rum tarih kul lan lm, asl k ts , ouna hicr ve rum kayd konulmamt r . Bu eks ik l ik , emsett in Sami 'n in yazs nda bile g r l r . r n e i n Sami, Servet-i Fnun'da kan mektubunda , stanbul 'a geldii tarihi 1288 olarak gs te r iyor , hicr mi , rum mi o lduunu be l i r tmiyor . B iz ancak yazda geen teki tar ih ler le kyaslayarak bunun hicr o lduunu anl yoruz . Y i n e bu mektubunda , Sami , Fraer 'den Yanya 'ya tandklar tarihi 1281 olarak kaydediyor k i , bu tarih mild 1864' kar lar . Sami , 7 yl sren ren imden sonra 1866'de diploma aldna g r e , 1281 her halde dizgi yanl dr . Sami'nin doduu ve ld tar ih ler le , babasyle annesinin lm tarihleri de el imel id i r (bunlar ki tapta yer i ge ld ike aklanmt r ) .

Bu kargaal k, top lum hayatnda da srp g i tmektedi r . O tar ih lerde devlet ilerinde genel l ik le rum tarih kullanld halde, basmevler i , bastklar ki taplar zer ine hicr tarihi koymaktadr lar . Gaze te ve derg i ler bsbtn kar k t r . Y e r i n e gre hem hicr , hem rum tarih kul lan ld g ib i , o k kez mild tarih de rum tar ihle kar t r lmt r . r n e i n , kimi gazetelerde yle bir tarih g r l r : " 5 / 1 7 eyll 1875" . Buradaki 17 eylln yl

10 A G H S I H R I LEVEND

1875, 5 eylln y l ise rum 1291'clir, ama gster i lmemi t i r . Hat ta ems, ya da celal tar ihi ku l lanan larda vard r . H e l e bunlar bsbtn hesab kar t rmaktad r . z e l mektup lar ve yaz larda da yazarn steine g r e k imi kez rum , kimi kez hicr tar ih k u l lan lmtr .

Bunun i indi r k i , esere balarken konuyu yeni batan ele almay gerek l i ve zo run lu bu ldum. n c e Sami 'n in yaynlanm eser ler ini b i rer b i rer aratr p yeniden gzden g e i r d i m . B i r yandan Sami zer ine yazlan yaz lar o k u y u p notlar a l rken , te yandan Sami 'n in gazete ve derg i le rde kan yaz lar n ve bu yaz lara kar ver i len cevaplar b i rer b i rer tarayarak f i led im.

al malar m bit i r ip kitab hazr ladktan sonra , 1968 y l nn son gn ler inde slm Ansiklopedisi'n\n emsett in Sami maddesini kapsayan 115. fasikl yaynland . Bu yaz , Sami 'y i btn ynler iy le gsteren etrafl ve deerl i bir incelemedir . A n c a k fasikl ge km o lduu i in, eseri kaleme a l rken, sras ge l d ike bu incelemeye iaret ederek dnceler imi be l i r tmek frsatn bulamadm.

emset t in Sami 'y i hazr lamak benim iin pek kolay o lmad . Hafta, Servet-i Fnun, Aile, Sabah, Terceman- Hakikat g ibi gazete ve derg i ko leksiyonlar tam olarak Mill K tphane 'de vard r . A n c a k ikdam, Tarik, Vakit, ferceman- ark ko leksiyonlar n tam olarak stanbul Belediye Ki tapl y le H a k k T a r k U s K i tap l nda greb i ld im. Trablusgarp gazetesinin o tar ihtek i nshalarn ise, ancak emsett in Sami 'n in t o r u n u sayn Emin E r e r ' d e bulabi ld im. Sayn Emin E r e r , dedesi emsett in Sami 'n in yay n lanmam eser ler in i bana b i rer b i rer g s t e r m e k ltfunda bulundu. A i l e a lbmn ve rahmetl inin evrak arasnda bulunan b i rok belgeleri gzden ge i r ip gerek l i notlar alabi lmem iin hi bir kolayl benden es i rgemedi . A y r c a aydnlatc b i rok bi lg i ler de verd i . Kend i le r ine t e e k k r etmeyi bir bor b i l i r im.

10 ocak 1969 Agh S r r Levend

EMSETTN SAM'NN YETT DEVR

T A N Z M A T :

Tanzimat'n balangcndan Merutiyet'in ilnna dek sren 70 yl, Osmanl mparatorluu'nun knt devridir. mparatorluun, urad felketlerin arl altnda bsbtn ezilip kmemesi, yapsnn salamlndan ok, Avrupa, Asya ve Afrika'daki zengin topraklarn paylamakta byk devletlerin uyuamamalarndan, dengenin bozulmamas iin Osmanl mparatorluu'nun varln bir sre daba zorunlu saymalarndandr.

Kanun devrinde Viyana kaplarma dayanan ordularmzn sonralar yenilgiden yenilgiye dmesi, kazanlan geni topraklarn birer birer elden kmas, ulusal kaynam kurumaya yz tutmas, halktan ayrlan devletin engellere arptka sarsntlar ve bunalmlar iinde gerilemesi, bu sonucu dourmutur.

Osmanl mparatorluu'nun bu duruma dmesinde eitli nedenler vardr. Bunlarn balcalar: Deli brahim

12 AGH SIRRI LEVEND

gibi aklsz, ya da beceriksiz padiahlarn kendi zevklerine dalp grevlerini unutmas, sarayn savurganl yznden hazinenin boalmas, dzenin bozularak ynetimin gevemesi, parann deerden dmesi, "ulufe'Terini zamannda alamayan, ya da sa aka yerine "zyuf" aka alan yenierilerin ikide bir kazan kaldrp ayaklanmas, devlet adamlarnn azgn ihtiraslar yznden birbirine dmesi, yobazlarn her yeni hareketin karsna dikilmesi, Anadolu'nun zorbalar elinde inlemesi, merkezde halkn yoksulluk ve gvensizlik iinde kvranmasdr.

Devleti iine dt felket uurumundan kurtarmaa alan padiahlarla vezirlerin hepsi de banazln kurban olmular, dndklerini uygulama olanan bulamamlardr.

Bu durum karsnda byk devletlerin ilgisiz kalmalar, acyarak yardmda bulunmalar elbet kendilerinden beklenemezdi. Kald ki, bu devletlerin ou yzyllar boyunca Trklerle savamlar, topraklarn ellerinden karmlar, ona dman gzyle bakmaa almlardr. imdi "hasta adam" dedikleri Osmanl mparatorluu'nu paralayp topraklarn paylamak iin sra beklemekte, frsat bulunca onu zayf yerlerinden yakalayarak smrmekte, nce birer ltuf olarak ele geirdikleri imtiyazlar geniletmektedirler. Frsat bulamadklar vakit de, Hristiyan topluluklar kkrtarak, ya da Hristiyan kiliselerinin koruyucusu kesilerek mparatorluun iilerine karmakta, nce tehditler, sonra da etin pazarlklarla kendilerine kar salamaktadrlar.

Byk devletlerin gittike artan basklarn nlemek kolay olmuyordu. Avrupa'daki topraklarmz elden karp Asya'da skp kalmak tehlikesi ba gstermiti. Bu korkun duruma kar bulunan are "slahat" oldu.

Islahata nce ordudan baland. Baarsz denemelerden sonra, yenieri rgtne kar "nizam- cedid" askeri yetitirmee giriildi. III. Selim'in tahttan indirilmesine yol

EMSETTN SAM 13

aan kanl ayaklanmadan sonra, II. Mahmut zamannda yenieri ocann sndiirlmesiyledir ki, yeni ordunun kurulmas ii gerekleebildi.

Yurt iindeki olaylarla dtan gelme zorlamalar ve bunlar karsnda devletin urad glklerle dt srekli bunalmlar, yle gsteriyordu ki, dnyann hzla gelimesi karsnda, bizi ortaaa balayan anlay deimedike, mparatorluu uuruma yuvarlanmaktan kurtarmak kolay olmayacaktr. Bir an nce batya dnmekten, batnn yntemlerini benimseyerek Avrupa devletler topluluuna katlmaktan baka yol yoktur.

Son Msr olaylar bunu kesinlikle ortaya karnutr. Msr'da valimiz olan Mehmet Ali Paa'nn, olu brahim Paa komutasnda gnderdii askerin ordularmz yenerek Anadolu'nun ortasna dek gelmesi, Nizip bozgunluu, Kap-tan- Derya Ahmet Paa'nn donanmamz Msr'a teslim etmesi, utandrc birer felketti.

te Tanzimat, bu srada II. Mahmut'un lmyle tahta geen Abdlmecit zamannda, 3 kasm 1839 (1255)'de iln edilmitir. Tanzimat! tasarlayan ve bunu gen padiaha kabul ettirip hazrlad ferman Glhane'de okuyan, zamann Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa'dr.

Bu fermanla balca unlar vadediliyordu: Yurttan can, mal, rz ve namus gvenliinin salanmas, vergi adaleti, askerlik iinin dzene balanmas, rvetin kaldrlmas, yeni kanunlar hazrlamak zere "Meclis-i Ahkm- Adliyye"-nin kurulmas, mahkeme karar olmadka kimsenin tutuklanp cezalandrlmamas.

Gerekte Tanzimat, Osmanl mparatorluu'nun toptan deimeyi ama tutan uyan deil, ancak sayl devlet adamlarnn benimsedii belirli slahat giriimi, son bir silkinme abasdr.

Bununla birlikte, yaplabilen i, kmsenmeyecek derecede byk olmutur. lk gze arpan zellik, sarayn

14 AGH SIRRI LEVEND

yannda "Babli"nin sorumlu bir "makam" olarak belirmesi ve hkmetin ynetimi eline almasdr. Devlet rgtlerinde yeni yntemler kabul edilmi, "Meclis-i Ahkm- Adliyye''-den baka, "Meclis-i Tanzimat" ile "Meclis-i ura-yi Asker" kurulmu, kadlarn bakt er'iyye mahkemeleri yamnda nizamiyye mahkemeleri kurulmu medreselerin yannda eitli derecede okullar alm, Darlfnunun temeli atlm, Avrupa'ya genler gnderilmi, alacak Darlfnuna kitap hazrlamak gerekesiyle akademi niteliinde "Encmen-i Da-ni" meydana getirilmi, maarif rgt geniletilerek nce "Mektib-i Umumiyye Nezareti", sonra da "Maarif Neza. reti" kurulmutur.

Grlyor ki yenilik tam deildir. Toplumun her alannda ikilik gze arpmaktadr. Tanzimat, eskiyi ykp yerine yenisini koymay ama tutan klasik bir devrim olmam, hele dou uygarlndan kopmay gze aldracak apta geni ve kkl bir deiiklii dnmemitir.

Tanzimat'n ilnyle eski yolsuzluklar sona ermi olmad. Huzursuzluklar yine srp gitti. Byk devletlerin basks yeniden balad. Eliler, hkmetleri adna her iimize, hatta devlet adamlarnn atanmalarna ve grevden alnmalarna bile karr oldular.

Devletlerin zaman zaman birbiri aleyhine almalar, kolaylkla uyuamamalar, devlet adamlarmzn yararland balca frsatlardr. Reit Paa ile onun yetitirdii Ali ve Fuat Paalar i banda bulunduka, bunalmlar az zararla atlatlabilmitir. Reit Paa'nn "Macar mltecileri" iinde cesaretle direnmesi, Fransa dndaki devletlerin yardmn elde ederek Msr bunalmn gidermesi, Krm savanda byk devletlerin birlemesini salamas, nemli baarlardandr. Ne yazk ki. Reit Paa ile Ali ve Fuat Paalar arasnda arasra beliren gerginlik, birok hayrl ilerin aksamasna yol amtr.

EMSETTN SAM 13

mparatorluun ekonomik durumu da ok ktdr. Devletler, imtiyaz koparmakta birbiriyle yar halindedirler. Yabanc sermaye bu imtiyazlarla yurdumuza yerlemekte, kaynaklarmza el uzatmaktadr. Kapitlasyonlar artm, az zamanda mparatorluu cendere iine almtr. Yerli esnafn i alan gittike daralmaktadr, te yandan devletin bor paraya muhta hale gelmesi, alman paralarn keyfe gre harcanp gereksiz yerlere akp gitmesi, ar faizlerin vaktinde denememesi, mal yk bsbtn artrmtr. Yeni vergi sisteminin kt uygulanmas yznden tefeciler tremi, bunlarn birtakm dalaverelerle halk soymas, yaknmalarn ykselmesine yol amtr.

1868 (1284)'de, btn devlet yetkilerini bir elde tutan "vahdet-i kuva" esasndan vazgeilerek, yrtme, yasama ve yarglama ilerinin birbirinden ayrlmas, adaletin bamszl, "ura-y Devlet"in kurulmas byk bir admdr. Ancak bu da istenildii gibi uygulanamamtr.

TOPLUMUN D U R U M U :

Ancak Trk toplumu, dzen deitirmenin zorunlu-unu kavrayacak, herhangi bir yenilii benimseyecek durumda deildir. Gerici evreler en kk slahat davranm tepki ile karlamakta, her yeni giriimi "frenkleme" diye "tekfir" etmekte idiler. Zamann sadrazam Husrev Paa'nn bile Tanzimat'n karsnda olmas, yeni dzeni uygulamaktaki gl gstermeye yeter. Bunun iindir ki Tanzimat, Hristiyan topluluklar yattrmad gibi, halka da inmemi, yzeyde kalmtr.

Trk toplumu, iinde bulunduu ortaa hayatndan memnun, kendini saran tehlikelerden habersiz, eski zafer gnlerinin amsyle yaamaktadr. Kar karya ayn silhla vurusa, zafer yine kendisinin olacaktr. Ama zaman ilerlemi, silhlar deimi, politika oyunlar ie karm, ihtiraslar artmtr. O bunlarn farknda deildir.

16 AGH SIRRI LEVEND

Devletin hl "yedi dver 'e meydan okuyacak gte olduu kansmdadr. Felketlerin nedenini, "din gayreti" demek olan "gayret-i milliyye'" nin eksikliinde bulmaktadr. Kullarn yoldan kmas "gazab- lh"yj ekmi, bizi bu ackl duruma drmtr. Bundan kurtulmann tek aresi, eriat hkmlerine smsk sarlmaktr.

Bu genel inan dnda halk, her gn yoksulluun ve adaletsizliin acsn ektii, srasyle paalarn, aalarn, derebeylerinin basks altnda ezilip inledii halde, bunlarn gerek nedenini aratracak kata erimemitir. Gnlk ekmeini karmak, halkn balca kaygsdr.

Aydnlarn durumu da bundan farkszdr. lkenin asl derdi olan sosyal ve ekonomik durum, saylar belirli aydnlarn dnda hi kimseyi dndrmemektedir. ou, bu gibi sorunlarn bulunduundan bile habersizdir.

Gen kuaklar babo ve danktr. Hepsi de kendi leminde yaamaktadr. Biraz dnebilenler, ie nereden ve nasl balayacaklarn, hangi yolu izleyeceklerini bilmemektedirler. Tehlikeleri geici saymakta, ocuka tedbirler dnmektedirler. nce aydnlar uyarmak, dertleri birer birer ortaya koymak, yurdun ihtiyalarna gre areler aramak, bunlar tartarak gerekleri ortaya karmak gerekli idi. Bu g ii kim baaracak, nasl ve ne ile baaracakt?

Reit Paa'nn politikada oynad rol kltr alannda zerine alacak bir ndere ihtiya vard. Reit Paa, btn yk ve sorumluluu zerine alarak nasl ortaya km, karlat engelleri ykmaa alarak, Tanzimat' benimseyen uyank devlet adamlar yetitirmise, dnce alannda kendini kolaylkla kabul ettirecek bir nderin belirmesi, genleri evresinde toplayarak yeni bir ufka ynelmesi ok mutlu bir balang olurdu. Hi deilse, bir devrim atl olarak balayan Tanzimat'n feslefesini yapmak, bu giriimi gnn gereklerine ve yurdun / ihti-

EMSETTN SAM 17

yalanna gre planlayp evrelere yaymak gerekiyordu. Bu aptaki genlerin yetimesine ortam elverili olmad iin, ilk yllarda byle bir nder kmad.

Sonradan inasi bu rol zerine ald. Tanzimat'n ilnnda 13 yanda olan inasi, 20 yalarnda iken renimini yapmak zere Paris'e gnderilmiti. 1854 (1271)'de stanbul'a dndkten birka yl sonra, yaynlad gazetelerle bu ortam hazrlamaya koyuldu. Yurdun dertlerini ve ihtiyalarn dile getiren, yenilii savunan, halka haklarn tantarak grev ve sorumluluk duygusu alamaa alan yazlaryle uyarma grevini baard. Namk Kemal gibi genleri yetitirdi. Ancak onun yenilii yayma ve halk uyarma konusunda bu ok nemli davran, bizim belirtmek istediimiz apta kavrayc ve genleri toplayp birletirici nitelikte olmad. inasi'nin yaradl ve ekingen karakteri buna pek de elverili deildi.

L K G A Z E T E L E R V E D E R G L E R :

Bizde ilk gazete II. Mahmut zamannda kurulmutur. Islahat hareketlerini yaymak amacyle Tanzimat'tan 8 yl nce 1831 (1247)'de hkmete karlan Takvim-i Vakayi', devletle halk arasnda kurulan ilk kprdr. Tanzimat'tan bir yd sonra 1840 (1256)'da William Chur-chiU adnda bir ngilizin imtiyazn ald Ceide-i Havadis de, haberleri, fkralar ve ksa bilgileriyle, halkm yurtta ve dnyada olup bitenleri grebilmesini -ok kk apta olsa da- salamtr. Her iki gazetedeki haber dili de olduka sadedir. Ancak sistemden yoksundur.

Ceride-i Havadis, 1860 (1277)'da ayrca gnlk bir Ruz-name karmaa balam, 1864 (1281) de ise Ceride-i Havadis'in yerini Ruz-name-i Ceride-i Havadis almtr.

Sistem inasi ile balar. O, 1860 (1277)'da Agh Efendi ile birlikte kurduu Terceman- Ahval, bir yl sonra yalnz bana kard Tasvir-i Efkr ile, benimsedii amac.

18 AGH SIRRI LEVEIVD

zleyecei yolu ve dil konusundaki grn aka ortaya koymutur. Bu iki gazetenin, yazlan, tefrikalar, ada bilimleri tantmaa alan yaymlaryle uyan devrindeki rol ok byktr.

inasi ile Ruz-name yazar Sait bey (kk Sait Paa) arasndaki "mes'ele-i mebhuset'n anh" tartmas 1864 (1281) ylma rastlar. inasi Tasvir-i Efkr' drt yl karm, bir aralk kuruntuya ve korkuya kaplarak Paris'e kamaa karar verince, gazetenin ynetimini gen arkada Namk Kemal'e brakmt. Kemal'in kazand n, ilk kez bu gazetede kan ateli yazlaryledir.

Abdlaziz'in gittike artan istibdadna kar 1866'-da genlerin gizlice kurduu "Yeni Osmanllar Cem'iyyeti"-nde Namk Kemal de vard. Dernek yelerinin bkmetin basksndan kurtulmak iin birer birer Avrupa'ya kamas, sonradan Namk Kemal'le Ziya Paa'nn da kaanlara katlmas, yurt dnda sarayla Babli'ye kar bir cephenin kurulmasn salam oldu.

Namk Kemal, Ziya Paa ile Paris'ten Londra'ya geerek, "Yeni Osmanllar Cem'iyyeti" adna 1868 (H.1285)'de Hrriyyet gazetesini karm, iddetli yazlaryle istibdat ynetimini sarsmaa alm, padiahn genel af iln etmesi zerine stanbul'a dnnce de, Hadika ve bret gazetelerinde uyarc ve sarsc yazlarna devam etmitir. Namk Kemal, yeni edebiyatn ncs olarak sivrilmi ve inasi'nin roln zerine alm oluyordu.

Ali Suav, 1866 (1283)'da stanbul'da Muhbir gazetesini karm, ateli yazlar ve camilerdeki vaizlar zerine Kastamonu'ya srlnce, Avrupa'ya kaarak gazetesini 1867 (1284)'de Londra'da yaynlam, sonra Paris'e gelerek 1869 (1286)'da Ulum gazetesini karmtr. Dergide bir yandan dou ve bat kaynaklarndan yapt aktarmalar Trkeye evirip yaynlyor, te yandan uyarc yazlaryle yararl olmaa alyordu.

EMSETTN SAM 19

Bu devirde kan gazeteler arasnda Hadika, bret, Basiret, yazlaryle nemli yer tutar. Basn alannda daha birok gazeteler grlr. Bunlardan biri. kapannca yerine bakas kar, ya da bir gazete kapannca ksa bir sre sonra ayn ad altnda yeniden kmaa balar, imtiyaz sahipleri, ok kez kitap ve yaynevi sahibi olan Mihran, Filip, Karabet, Kirkor, Teodor Kasap gibi sermaye sahipleridir. Bunlar, gazete ve dergi imtiyaz alma iini bir ticaret haline getirmilerdir. Gazeteler haftada bir, ya da iki kez kar. Biraz sonra gazetelerin cuma ve pazar dnda haftada be, ya da cuma dnda alt gn kt grlr.

ada kltr yayma yolunda dergilerin de rol byktr. Mnif Efendi (paa)'nin "Cem'iyyet-i Ilmiyye-i Osmaniyye"nin organ olarak 1862 (1279)'de kard Mecmua-i Fnun, pozitif bilimleri yaymaa alan ilk dergidir. Bunu, "edeb" ve "fenn" olmak amacyle yaynlanan birok dergiler izler.

Bu ilk dergi ve gazeteler, gsterdikleri bu aba ile ada kltrn birer habercisidirler. phesiz hepsi ayn tutumda deildir. Terceman- Ahval ve Tasvir-i Efkr ile Mecmua-i Fnun gibi btn sayfalarn bat kltrne aanlar yannda, gazete ve dergilerinde dou kltrne geni yer ayranlar, sras geldike eskiyi savunanlar da vardr. ada kltr kimisi itenlikle benimsemi, kimisi de toplumda beliren akma uyarak her iki evreyi de memnun etmek iin yeninin yannda eskiye de yer ayrmtr. Bunda elbet gazete ve dergi yneticilerinin byk pay vardr.

D E R N E K L E R :

Cem'iyyel-i llmiyye : Uyan devrinde derneklerin roln de belirtmek gerekir. II. Mahmut zamannda Orta-ky'de smail Ferruh Efendi'nin yalsnda toplanan aydnlar, kendi aralarnda iir, edebiyat ve gerek bilimler

20 AGH SIRRI LEVEND

' bkz. Cevdet Paa Tarihi, c. 12; Mecmua-i Ebzziya, 1302, c.4, say 39; Adnan Advar, Osmanl Tilritlerinde lim, 11. basm, 1943, s.193.

zerine konumak ve "heves-kr- ulm u maarif olanlardan her kim tederrse talib olursa an talim etmek ve yahut ettirmek" amacyle bir "Cem'iyyet-i lmiyye" kurmulardr. Bektalerin srgn edildii srada, dernek yelerinden ismail Ferruh, anizade Ataullah ve Melek Paazade Abdlkadir de Bektalikle sulandrlarak, smail Ferruh Bursa'ya, anizade Menemen'e, Abdlkadir de Manisa'ya srlm, smail Ferruh Tefsir-i Mevakib ile uratndan srgn yeri Kadky'ne evrilmitir

Cem'iyyet-i Ilmiyye-i Osmaniyye : Reit Paa'nn alacak Darlfnun'a kitap hazrlamak iin 1851'de kurduu "Encmen-i Dani"den sonra, asl halka yararl olmak amacyle kurulan ilk dernek, Mnif Efendi'nin 1861 (1278)'de kurduu "Cem'iyyet-i lmiyye-i Osmaniy-ye"dir. Bu dernek bir yandan Mecmua-i Fnure'u karrken, te yandan halka serbest dersler vererek, konferanslar dzenleyerek, uyana byk yardmlarda bulunmutur. Dernek hkmete de tannm ve Azer airi Ahontzade Fethali'nin alfabe zerine hazrlad rapor, incelenmek zere sadaret makamndan dernee gnderilmitir.

Cem'iyyet-i Kitabet: 1862 (1279)'de "Cem'iyyet-i Kitabet" adiyle bir dernek kurulmu, dernek adna Mecmua-i tber-i ntibah dergisi karlmtr. Bu dergi ancak 9 say srmtr. Bu dernein ayrca bir i yapp yapmadn bilmiyoruz.

Cem'iyyet-i Edebiyye : 1866 (1283)'da Mecmua-i Maarif adiyle bir dergi karan "Cem'iyyet-i Edebiyye" kurulmutur. Yaynlad tzne gre, dernek on be gnde bir karaca bu dergiden baka, "manzum ve mensur ktb, resail ve ltif hikyeler te'lif ve terceme-sine ve fnun ve edebiyyata umum ve hususa faidesi" dokunacak yaynlarda bulunacaktr.

EMSETTN SAM 21

Cem'iyyet-i Tedrisiyye-i Osmaniyye ; Topluma byk yaran dokunan bir dernek de 1865 (haziran 1281) tarihinde kurulan "Cem'iyyet-i Tedrisiyye-i slmiyye"dir. Dernek, Beyazt'ta "Simke-hane"deki merkezinde, yln elverili mevsimlerinde halka dersler vermi ve 1873 (haziran 1289)'de Darafaka gibi byk ve hayrl bir okul kurmutur. Kurucular : Yusuf Ziya Paa, Esat Paa, Gazi Ahmet Muhtar Paa, Vidinli Tevfik Paa'dr.

Cem'iyyet-i Tbbyye-i Osmaniyye : 1866 (1283)'da Krml Dr. Aziz Bey ve arkadalar "Cem'iyyet-i Tbbyye-i Osmaniyye" adnda bir dernek kurmulardr. Bu dernek ilk i olarak tp terimlerini ele alm ve uzun bir abmadan sonra Lugt- Tbbyye'yi meydana getirmitir. Dernek tp reniminin Trke yaplmas konusunda ok almtr.

Memalik-i tslmiyye Corafya Cem'iyyeti: Bu adla 1872 tarihlerinde Hoca Tahsin Efendi tarafndan bir dernek kurulmu olduunu, . Sami Hafta dergisinde kan "HocaTahsin" balkl yazsnda (27 evval 1298, say 6, s. 92) bildirmektedir. Yazda yle deniliyor: "Dokuz on sene evvel, medresesinde bir cem'iyyet tekiline dahi muvaffak olup, ittihad- slm maksad- aslsine mebni olan bu cem'iyyete, ecnebilerin bir gne bhe ve itirazn davet etmemek iin, 'Mema-Jik-i IslmiyyeCorafya Cem'iyyeti' namn vermiti. Bu yz kapal isim de ba'z zevat tarafndan kendisine heman zorla kabul ettirilmiti, yoksa kendisi aktan aa 'Cem'iyyet-i tttihad- slm' namn vermek istemiti."

Yazda bildirildiine gre, Hoca Tahsin bu konuda birtakm "risaleler, hutbeler, lyihalar" yazm, ama dernek "devamszlk ve sebatszlk" yznden ancak iki toplant yapabilmitir.

Cem'iyyet-i llmiyye : 1878 (1296)'de kan Mecmua-i Ulum'un ilk saysnda "Cem'iyyet-i lmiyyenin nir-i efkrdr" kayd bulunmakta ve "cem'iyyetin mukavele-

22 AGH SIRRI LEVEND

name-i esasiyyesi" bildirilmekte ise de, bu dernekle kuru-culan hakknda baka bilgimiz yoktur. Yaynlanan bu "ni-zamname"de dernein amac: "Ulm ve fnun ve href ve sanayi ve usul-i ticariyye ve kavaid-i maliyyenin memalik-i Osmaniyyede intiar ve tevess' ve tezaydne bikaderi'l-istita hidmet ve muhtac- iane olan ba'z mektibe mmkin mertebe muavenet" etmektir.

Cem'iyyet-i llmiyye-i Arnavudiyye; 1879 (H.1296)'da bu adla bir demek daha kurulmutur. Arnavut aydnlarnn kendi aralarnda kurduu bu dernein amac, Arnavuta yazlm, ya da baka dillerden evrilmi yararl eserleri bastrp Arnavutlara datmak, bylece Arnavutlann kltrce kalknmasn salamaktr.

lk gazete ve dergilerle dernekler, halk uyarmak ve aydnlatmak yolunda atlan ilk admlardr.

BALICA S O R U N L A R :

Bu ilk gazeteler, Trk okurlarna yurt haberleri verir ve eitli yazlarla yararl olmaya alrken, dergiler de, aktarlan bilgi knntlanyle bat kltrne alm birer pencere hizmetini grr, bunun yan sra yerli yazlara da yer verilir.

Gazete ve dergilerde kan yerli yazlarda yurt sorunlar ele alnm, maliye, iktisat, sanayi, ticaret, ekonomi, tarm, kltr ileri zerinde durulmu, retim, ve tketim sorunlar incelenmi, eitli dnceler ileri srlerek yollar ve areler gsterilmitir. rnein Namk Kemal, inasi'den sonra Tasvir-i Efkr' devam ettirdii yllardan balayarak, birok gazete ve dergilerde eitli yazlaryle yurt sorunlar zerinde nemle durmutur.

Bu, phesiz bir uyantr. Ama sistemden yoksundur, damktr. Esas yine batdan plansz ve karma kark alnd iin, ileri srlen dncelerin ou basmakalp olmaktan, hatta elimelere dmekten kurtulamamtr. Tan-

EMSETTN SAM 23

zimatlan bundan tr sulayamayaz. Onlar gerei gibi hazrlanm ve yetimi deillerdi.

Rejim ve ynetimle ilgili yazlarda da daha ileri gidemezlerdi. Padiah iradesinin btn yasalarn stnde olmas, sansrn kyasya ilemesi buna engeldi.

Gerekte, her eyi ykmay ama tutan kkl devrimler onlarn da hatrndan gememitir. Hi biri - Ali Suav'den baka- lkede bir ayaklanmay dnmemi, padiaha ball kutsal bir grev saymtr. Su hep hkmetindir. Padiah yanndakiler aldatmaktadr. "Kanun- Esas"yi iln ederek padiahn haklarn ve yetkilerini snrlandrmakla btn ktlklerin n alnm, her ey dzelmi olacaktr. D politikada da bat devletlerine kr krne inanm olanlar vardr. Gazete ve dergilerin hemen hepsi ilericidir. Bat uygarlna tarafl grnr. Aka uygarhk aleyhinde bulunmaz, yalnz zaman zaman "bat uygarlndan faydal olanlar alalm, gerisini brakalm" diye tartmalara giriir. Bu gibi yazlarda ileri srlen dncelerin hi biri doyurucu deildir, yurt koullarna, toplumun gerek yapsna uygun olup olmad dnlmez. Bunun iindir ki, yetikin evrelerce benimsenip uygulanan bu neriler, eski hrkaya eklenmi yama gibi srtr. Bat uygarbna erime abalan hep bu yzden ksr kalmtr.

Tanzimat'n devlet kurumlarnda yaratt ikilik, bu devrin yazarlarnda da grlr. Tanzimatlar kafaca batl, ruha doulu idiler. Doudan bsbtn kopmay, hatta eriat hkmlerinden ayrlmay dnmyorlard. Eski geleneklere bir ucundan, daha dorusu kknden bal idiler. slmlktan ayn bir Trklk sz konusu deildi. Ziya G-kalp'm sonradan koyduu "Trk milletindenim, slm m-metindenim, bat medeniyetindenim" ilkesinin -mmet ve millet anlay bir yana braklrsa- Uk, temsilcisi bunlardr.

te yandan, bir de Osmanidk ilkesi vard. Bu ilkeyi benimseyenler, mparatorlukta yaayan Mslman ve Hris-

24 AGH SIRRI LEVEND

tiyan btn topluluklarn Osmanl ad alnda birleebileceine inanmlardr. Bunu anlamak kolayd. "Devlet-i Osmaniyye" deyimiyle imparatorluk, "hkmet-i Osmaniyye" deyimiyle de Babli kasdediliyordu.

Ama daha ileri gidilerek bir de "miUet-i Osmaniyye" deyimi ortaya atlmt. Bu olduka kark bir kavramd. Bununla da, ayn devletin uyruu olarak bir bayrak altnda toplanan eitli uluslarn, tarihsel olular, lk, gelenek ve grenek ayrlklar dnlmeksizin, salt siyasal kar kayg-syle yeni bir millet halinde kaynaacaklarna inanlm oluyordu.

Bu anlayla "lisan- Osman", "edebiyyat- Osmaniyye", "kavaid-i Osmaniyye" gibi tamlamalar kolaylkla yaplabiliyordu. Ancak yine bir elime vard. "Millet-i Osmaniyye" kavram iine Mslman, Hristiyan btn topluluklar girdii halde, "lisan- Osman" kavramnda yalnz Trk, Arap ve Fars dilleri bulunuyor, tekiler akta kalyordu. Arapa ile Farsa ise Trkenin iki destei saylyor, bunlardan vazgeilemeyecei iddia ediliyordu.

zgrlk kavram da, bu devirde lk haline gelmi balca sorunlardan biridir. Fransz devrimi bat kltrn izleyen genlerin gzn amtr. Bu devrimi yaratan nedenler, kralla evresinin lgnca savurganl karsnda halkn yoksulluu, maliye ilerinin bozukluu, slahat hareketleri, liberalizm akm, sonunda birdenbire patlak veren ayaklanma, birbirini izleyen kanl olaylar, devrimle ortaya atlan zgrlk, hak ve adalet kavramlar, genleri etkiliyordu. Bu gerekleri okuyan genler, yurdun iine dt bunalmn nedenlerini daha iyi kavryorlard.

Tanzimat'n ortaya kard sorunlardan biri de "halk" kavramdr. Bu kavramla devletin gc ve yetkisi yannda halkn da bir varlk olarak yer ald, onun da bu topraklar zerinde hakk bulunduu gerei belirtilmi oluyordu. Ancak, Tanzimatlarn kulland bu "halk" deyimi, bu-

EMSETTN SAM 25

gnk anlamnda memuru, esnaf, iisi, kyls ve rga-tyle btn toplumu iine alacak genilikte iniydi ? "Avam" denilen ve hi bir devirde varl hesaba katlmayan yn bunun iinde miydi? Bu olduka phelidir.

Tanzimatlar, inasi'den sonra balayan bir sorumluluk duygusu iinde, snrlan pek de belirli izilmemi olan halk bilgisizlikten kurtarmay bir grev bilmilerdir. Bu ilk sorun, buna bal daha birok sorunlar ortaya karm oluyordu. Yurt gereklerini tanyp grevlerini bilerek yerine getirebilmesi iin, halka okuyup yazmay retmek, bunun iin de yaz dilini anlalr bir hale getirmek, bu sade dille eser hazrlamak gerekli idi.

Alfabe, iml, szlk, dilbilgisi gibi sorunlar da bunlar izliyordu. Toplumca kalknma nce bu ihtiyalarn giderilmesine bal idi. Halkn zgrlk iinde insanca yaayabilmesi, ancak bu dzeye erimesiyle olabilirdi.

Bunun iindir ki, bu temel dava, ilk gazete ve dergilerde olduu gibi, slahat hareketlerinin durduu daha sonraki devirlerin gazete ve dergilerinde de srm, bu konu zerinde dikkatle ve srarla durulmutur. Derneklerin de, beklenen lde katklar olmamakla birlikte, yardmlar dokunmutur. Gerekte, bu zel derneklerin hepsi de bu amala kurulmutur.

Ancak unu da bildirmek gerekir ki, Tanzimatlar halkn yararna almakla birlikte, ruha halktan ayn kalmlardr.

K L T R DEMES :

Tanzimat'tan nce 1795'de alan "Mhendis-hane-i Ber-r-i Hmayun" (topu okulu), 1827'de alan "Tp-hane" (1838'de Mekteb-i Tbbiyye adn almtr), yine 1838'de kurulan "Mekteb-i Harbiyye", kltr deimesinde ilk byk rol oynamlardr. Bu yksek okullara, Tanzimat'tan sonra alan "Mekteb-i Mlkiyye", "Darlfnun- Osman",

26 A G H S I H R I L E V E N D

' Ilk eviriler iin bkz. ismail Habip Sevk, Avrupa Edebiyat ve Biz

(2 cilt), stanbul, 1940-1941,

"Mekteh-i Sultan" de katlr. Bu okullarda retmenlik edenler yurdun tannm kiileridir. Bu retmenlerin verdikleri dersler, "Mhendis-lane ve Mekteb-i Harbiyye" gibi yksek okullarda kurulan basmevlerinde baslr. Bu kitaplarn okul dna kmasyle yaylma alan genilemi olur.

Ceride-i Havadis ve Tasvir-i Efkr basmevi erinden sonra, zel daha birok basmevlerinin kurulmasyle, kitap yaynlar da geniler. Eski eserlerin basm yannda, trl alanlarda ortaya konulan yeni eserler oalr.

Edebiyat alannda: Tanzimat devrinde eski edebiyat henz srmdedir. "Bakiyyet's-selef" denilen divan airlerinin gazelleri, edeb evrelerin deerlendirip yaatt rnlerdir. Dnce alannda inasi ile balayan yeni akm, aydn evreleri aacak gce henz erimemitir.

Bat edebiyatyle kurulan ilk iliki, eviri yoluyledir. inasi ile Ethem Pertev Paa'nn, manzum, Mnif Paa'nn mensur evirileri. Ziya Paa ile Vefik Paa'nn Moliere evirileri, li Paa'nn aktard piyesler, Yusuf Kmil Paa'nn Telemaque evirisi, Fransz edebiyatn tantan ilk eserlerdir. Ancak bunlarn uyandrd ilgi aydn evreleri gemez. Bundan sonra yaplan Trl eviriler, hele romanlar okuma merakllarnn ufuklarn geniletir ^

Tanzimatn ilnndan 25 yl sonradr ki, Namk Kemal arka arkaya yaynlad amansz yazlaryle eski edebiyat sarsmaa balar. Romanlar, tiyatrolar, eletirileriyle, yeni yetien genlere rnek olur.

Ziya Paa da, Londra'da Hrriyyet gazetesinde kan "iir ve namz" balkl yazsndan baka, Zafer-name ve R'ya gibi eserleriyle yenilie arka olmutur.

Gelimeye yz tutan yeni edebiyatn bir kolu olarak tiyatro hayat da balar. Gedikpaa'daki Gll Agop tiyatrosunda Namk Kemal'in Vatan, emsettin Sami'nin Besa

EMSETTN SAM 27

gibi yerli piyesleri de oynanr. Ancak tiyatro eserlerinden beklenen, sanat deil, bunlarn "ibret" dersi vermesidir.

Tiyatro ise elence yeridir. Bu anlayla "Elesce-hane-i Osman" gibi adlar tayan tiyatrolarn ald grlr. Daha sonralar ehzadeba'nda tuluat tiyatrolar balar. Bunlar "komik-i ehir"lerin tekerlemeleri ve gbek atan tombul aktrislerin arklanyle alk toplar.

Bilim alannda: renimlerini yapmak zere Avrupa'ya gidip dnen, ya da buradaki yksek okullarda yetien genlerle, tp, matematik, tabiiye, fizik ve kimya gibi pozitif bilimler geliir. anizade Ataullah Efendi (. 1826), Buffon'un Histoire naturelle adl eserini Trkeye eviren Hekimla Mustafa Efendi (. 1832), matematiki Krmh Hseyin Rfk Efendi (. 1814), Hoca shak Efendi (.1834), Tanzimat'tan nceki bilginlerdir.

Tanzimat'n yetitirdii bilginlerden Hoca Tahsin E-fendi (. 1880), kimyac Dr. Dervi Paa (. 1878) , Hekimba Salih Efendi (. 1895), Dr. Hseyin Remzi (. 1896), bilginlerimizin banda gelir.

Tarih alannda: Ahmet Cevdet Paa'nn, Encmen-i Dani'in ilk eseri olarak hazrlad 12 ciltlik tarihi, Hayrul-lah Efendi'nin 5 cildini bitirebildii tarihi, Mehmet Fevzi'nin Haber-i Sahih'i, Mustafa Nuri Paa'nn Neiayic'l- Vu-kuat' ile Sleyman Paa'nn Tarih-i lem'i bu devrin nemli tarihlerindendir.

Dil bilgisi ve szlk alannda: Ahmet Cevdet Paa ile Fuat Paa'nn Bursa'da hazrlayp Encmen-i Dani'in alnda sunduklar Medhal-i Kavaid (1268), daha sonra Abdullah Rainiz Paa'nn, Selim Sabit'in, Muhsin'in ve Sleyman Paa'nn kavait kitaplar ile Ahmet Vefik Paa'm Lehe-i Osman'si bu devrin en tannm eserleridir. Edebiyat kitaplar arasnda da Sleyman Paa'nn Mebni'l-na's ilk edebiyat kitabdr.

28 AGH SIRRI L E V E N D

Hukuk alannda: 1855'de nce Rt MoUa'mn, sonra da Ahmet Cevdet Paa'nn bakanlnda toplanan "Mecelle-i Ahkm- Adliyye Cem'iyyeti" nin hazrlad Mecelle, byk bir yeniliktir.

DEME V E Y E N L E M E H T Y A C I :

Toplumda bir deime ve yenileme ihtiyac belirmitir. Bu ihtiya nce aydnlarda balar. Yurt dna kp Avrupa'y yakndan gren, ya da Franszcay renip eline geirdii kitaplardan dnyann gidiini, gizli tutulan birok gerekleri anlayan aydnlar, edindikleri bilgiyi yurtta grdk-leriyle kyaslaynca, durumu btn aklyle kavrayp ktmserlie dmekten kendilerini alamazlar. Silkinip kalknmak, orta a karanlndan kurtularak insanca yaamak, aydnlarca bir ihtiya haline gelmitir.

Deime nce giyim ve kuamda grlr. II. Mahmut zamannda resm klk deimi, cbbe ve sark "ilmiyye" ve "meayh" snfna braklarak, memurlar iin setre ve pan-talon ile fes, yksek memurlar iin de n kapal istanbolin kabul edilmitir. Byk memurlar gibi kalem efendileri de kolal ve sert yakal gmlek giymeye almlardr. Ama evde, belden kuakla bal entari ile hrka giyme grenei uzun sre daha devam etmitir.

Giderek ev hayat da deimi, sedir ve minder yerine koltuk ve kanepe; yemeklerde ise, yerde bada kurup sini evresinde toplanma yerine, masa banda sandalyeye oturup atal ve bak kullanma grenek olmutur.

Zevkler de deimi, yaama, gezme ve elence hayat bakalamtr. Aydn geinenler, kendi anlaylarnn genilii orannda bu yeni hayata uymak zorunluunu duymaktadrlar. phesiz bu yenileme ihtiyac henz dzeyde ve d grntedir; ruhlara inmi, gnlden benimsenmi deildir.

Toplumda, okuduunu sindiremeden yalnz grne bakmakla yetinen yar aydn tipi de belirmitir. Bunlar, aa-

EMSETTN SAM 29

lk duygusundan doan bat hayranl iinde evrelerini yadrgam durumdadrlar. Hele kendilerini bilmeyen toy delikanllarda, alafrangalk hevesi zppelijk derecesine varr. Bunlarn giyinii, davran ve konuma tarz, yenilie kar olanlar bsbtn ileden karmaktadr. Bylece toplum ikiye ayrlm, eski ile yeni, daha dorusu bat hayranl ile yenilik dmanl kar karya gelmitir. Zppe ii azttka banazlk sertleir. ki taraf birbirine dman iki kutup haline gelir.

T A N Z M A T ' I N SONU :

Abdlaziz'in son yllarnda keyfe gre ynetim balar. Hele li Paa 'nin 1871'de lm zerine yerine geen Mahmut Nedim Paa'nn ksa sren ilk sadrazaml zamannda, padiah bu hevesini artrnca, Tanzimat'n ruhu bozulmu olur. Namk Kemal, 1873'de Vatan piyesinin Gedikpaa tiyatrosunda oynand gece halkn gsterdii cokunluk yznden Kbrs'a srlr. Kemal Magosa'da kald yl iinde, stanbul'a gnderdii mektuplar, eletiriler ve piyeslerle bu dnemde de dnce ve edebiyat alannn nderidir.

D politikada son iki yl iinde birbirini kovalayan Hersek ve Bulgar ayaklanmalar bunalm artrmtr. Padiah kararsz, ne yaptn ve ne yapacan bilmez durumdadr. Sk sk sadrazam deitirmekle bunalmn nne gemeye alr. 1876'da softalar ayaklanr ve gn sren sokak gsterilerinden sonra, Abdlaziz, istibdad ve nne geilemeyen savurganl yznden tahttan indirilir.

Padiah iln edilen IV. Murat'n deli olduu anlalmas zerine yerine geen II. Abdlhamit'in Merutiyet'i iln etmesi, "Kanun- Esas" yi hazrlatarak Mebusan Meclisi'ni amas, birden esen zgrlk havas iinde ateli konumalarn balamas, umut uyandrr. Bu umut uzun srmez. Felketler yine sralanr. Sadrazam Mithat Paa Taife srlr.

30 AGH SIRRI LEVEND

Bu srada alan 1876 (H. 1293) Rus harbi felketle sona erer.

Bunu frsat bilen Abdlhamit, Melis'i datarak bir gece iinde mebuslar yerlerine gnderir, gazetelerin ounu kapattrr. "Kanun- Esasf'nin hazrlanmasnda byk; emekleri geen Ziya Paa ile Namk Kemal stanbul'dan uzaklatrlr. Toplad be yz kadar gmenle saraya saldran Ali Suav paralanr. Ziya Paa Adana valiliinde iken lr. Tunus Fransz egemenliine girer. Rumeli'ndeki topraklarmz paylalmak istenir. Abdlaziz'i ldrenleri aratrmak bahanesiyle olaanst mahkeme kurulur. "Dyun- umu-miyye" ynetimi balar. ngilizler skenderiye'yi topa tutarak Msr'a yerleirler. Mithat Paa ile Damat Mahmut Cellet-tin Paa Taif zindannda bodurulur. Bunlar felket zincirinin uzayan birer halkasdr.

ve d olaylar mparatorluu sarsmakta, byk devletlerin basks arttka padiah da sadrazam deitirerek istibdadn iddetlendirmekte, hapisler, srgnler birbirini kovalamaktadr. Padiaha sadakat ilerleme yolu olmutur. Hafiyelik ve jurnalcilik meslek haline gelmitir.

Avrupa'ya kaanlarn says artmaktadr. Bylece Paris'te toplanan Jn Trkler, gittike glenip rgtlenerek, Abdlhamit ynetimine kar atklar savac geniletmilerdir. Ahmet Rza beyin Paris'te kard Meveret, Jn Trklerin organdr. svire'ye ve Msr'a giden genler de istibdat aleyhindeki yazlar ve eserleriyle bu savaa katlmlardr.

T O P L U L U K L A R I N D U R U M U :

Bu knt devrinde, Osmanl mparatorluu'nu meydana getiren topluluklarn her biri, devletin gelecei zerinde trl dnceler beslemekte, ayrlmak iin mparatorluun paralanmasn beklemektedirler.

Trk topluluunun byk bir ounlukla, politika alannda oynanan oyunlardan, yurdu saran tehlikelerden habersiz

EMSETTN SAM 31

bulunmasna karlk, Hristiyan topluluklar gerei btn aynntlaryle bilmektedirler. Kendilerini koruyan yabanc devletlere gvenerek amalarn izmiler, planlarn ona gre hazrlamlardr. I ve ticaret alannda egemenlik bunlarn elindedir. Bekledikleri gne kavuuncaya dein karlarm srdrmekten baka dnceleri yoktur. Osmanllk kavra-myle ilgilenmemektedirler.

Geri, Tanzimat'n ilk zamanlarnda, hatta Abdlhamit'in ilk yllarnda, Osmanl kltryle yetimi aznlklar arasnda Osmanlla dayanmak isteyenler vard, rnein, ilk Mebusan Meclisi'nde Srp olaylar tartlrken, baka rktan olan mebuslar arasnda Osmanl mpaatorluu'nun btnln savunanlar olmutur.

Rus ordularnn, 1876 seferinden sonra Edirne'de yaplan anlamay bozarak Ayastafanos'a gelmesi, Rumeli'ndeki geni ve zengin topraklarn paylalmasna doru ilk admlarn atlmas, bat Trakya ile Makedonya'daki topraklannuz zerinde Bulgarlarn, Yunanllarn, Srplarn ve Karadallarn hrslarn krklemi oldu. Yurt iindeki Bulgar, Rum, Srp ve Ulahlarm umutlarn kamlad. Her biri byk hlyalara kapld.

Bu topraklarn bat kesimindeki blmnde yaayan Arnavutlar, yurtlarn dmanlara kaptrarak bu ite elleri bo kacaklarn anlamakta gecikmediler.

Arnavutlar, Gega ve Toska olmak zere ikiye ayrlrlar. Gegalar Arnavutluun kuzeyinde, Toskalar ise gneyinde yaarlar. Mslman Arnavutlar nfusun te ikisi, Hristiyanlar da te biri oranndadrlar. Gegalarn Hristiyanlar daha ok katolik, Toskalann ise Ortodokstur. Bunlar birbirinden ayran asl dil zelliidir. Mslmanlar Arap harflerini kullanrlar ve Osmanl kltrn benimsemilerdir. Hristiyanlar ise Rumca konuurlar ve Rumlamak hevesindedirler.

32 AGH SIRRI LEVEND

II. Murat'n Arnavutluk seferinden sonra skender Bey'-in ksa bir sre direnmesi bir yana braklrsa, Arnavutlar, Osmanl mparatorluu'na sadk kalmlar, yiitbkleriyle kendilerini tantarak, devlet hizmetinde ok nemli grevlere ykselmilerdir.

Arnavutluun gney blgesine Yunanllar, kuzey blgesine Srplarla Karadahlar sahip kmak isteyince, Arnavutlar kendi topraklarn kurtarmak kaygsna derek silha sarlmlar, byk devletlere ba vurarak, Berlin Kongresine delegeler gndererek davalarn savunduklar gibi, eteler kurarak Yunanllarla dvmeye koyulmular, sonunda Yanya ile evresinin Osmanl mparatorluu snrlar iinde kalmasn salamlardr. nk Arnavutlar biliyorlard ki, bu topraklar bir kez yabanclarn eline dt m, artk onlar geri almann olana yoktur. te bu tarihten sonradr ki, Arnavutlarn byk bir blm, Osmanl mparatorluu'ndan ayrlarak bamszla kavumak isteini duymu, hatta Merutiyet devrinde, salt karlar uruna Arnavutlar ayaklanmaya kkrtanlar grlmtr.

Osmanl mparatorluu iindeki aznlklardan Yahudilerin politika ile ilgileri grlmemitir. Hepsi de kendi iinde, kazancndadr. Osmanlla inanmamakla birlikte, durumun srp gitmesini karlarna uygun bulmaktadrlar.

Ermeniler, Trklere en yakn grnen aznlklardandr. Osmanl kltryle yetimiler, kitaplkta hizmet etmiler, musikide ve resimde hayli gelimilerdir. Bunlarn iinde politikada an olan Tanaklar, bamsz bir Ermenistan kurmak lksyle yaamlar, zaman zaman ayaklanmalar dzenli-yerek devleti uratrmlardr.

Mslman topluluklardan Araplara gelince, Araplar hi bir zaman Trkler'e snmamlar, kendilerine, Peygamber'in rkndan olduklar iin "kavm- necib-i Arap" diye saygnlk gsterildii halde yaklamaktan kanmlar, her frsatta duygularn belirtmekten geri durmamlardr. Sonunda,

EMSETTN SAM 33

ayrlma hevesiyle Avrupa'da dernekler kurduklar gibi, Birinci Dnya Savanda da dmanla ibirlii yaparak Trk ordusunu arkadan vurmulardr.

te bu knt devrinde Osmanl mparatorluu'nun i yapsn belirten tablo budur.

ADA K L T R N GELMES :

Basm alanmda: Bu dnemde gnlk gazeteler seyrekleir. Kltr hayatmzda etkileri grlen balca gazeteler, emsettin Sami'nin kard Sabah (ilk says 1876 = 12 s af er 1293), Ahmet Mithat'n kard Tercetnan- Hakikat (ilk says 1878 = 26 cmade'l-hire 1295), Terceman- ark (ilk says 1878 = 7 rebiu'l-hr 1295), Tarik (ilk says 1884 = 29 cmle'l-ul 1301), Saadet (ilk says 1885 = 21 rebiu'l-evvel 1302), Ahmet Cevdet'in kard kdam (ilk says 1894 = 23 haziran 1310)'dr.

Balca dergiler arasnda, Ebzziya'nm on be gnde bir kard Mecmua-i Ebzziya (ilk says 1879 = 15 ramazan 1297), emsettin Sami'nin kard Hafta (ilk says 1880 = 22 ramazan 1298), Hazine-i Evrak (ilk says 1881 = 1 mays 1297), Muallim Naci'nin kard birok dergilerden baka Mecmua-i Muallim (ilk says 1887 = 24 muharrem 1305 = 30 eyll 1303), Ahmet Ihsan'n kard Servet-i Fnun (ilk says 1891 = 14 mart 1307), Mekteb (ilk says 1891 = 26 temmuz 1307), Hazim-i Fnun (ilk says 1892 = 3 temmuz 1308 ), Baba Tahir'in kard Musavver Malmat (ilk says 1895 = 11 mays 1311), Memduh'un kard trtika (ilk says 1899 = 20 mart 1315) bulunur.

Namk Kemal, hem srgn, hem mutasarrf olarak bulunduu Midilli, Rodos ve Sakz Adalarnda uyarc yazlarna devam eder. Kemal'in 1888'de lmnden sonra gazetelere bsbtn durgunluk ker. stibdat basksn artrmtr. Gazete ve dergilerde cokun ve heyecanl yazlar yerine, sanat ve dnce rn olarak bol bol iir, biraz da

34 AGH SIRRI LEVEND

hjkye, bir sr tartma grlr, istibdat ynetimi genleri oyalama yolunu bulmutur.

Zamann balea kalem sahipleri Ebzziya Tevfik, Ahmet Mithat, Kemal Paazade Sait, emsettin Sami, Emrul-lah Efendi, Muallim Naci, Beir Fuat, Necip Asm, Velet elebi, Ahmet Rasim, Ahmet Cevdet, Faik Reat, Halil Edip, bn'r-Rfat Samih (Samih Rfat), Hayrettin, An.delip Faik Esat, Mehmet Cell, bir de Paris'ten kdam gazetesine yazlar gnderen Ali Kemal'dir.

Balca tartmalar bunlar arasnda geer. Btn gazeteleri ve dergileri ilgilendiren en yaygn tartma, "dilde sadeleme" konusu zerinedir. Hemen btn yazarlar tartmaya karr. Bunlardan Ahmet Mithat, emsettin Sami, Necip Asm, Velet elebi sadelii srarla savunurlar. Necip Asm Ikdam'da kan iki yazsyle "tasfiyecilik"i denerse de bundan dnmek zorunda kalr. Muallim Naci, Kemal Paazade Sait, Ahmet Cevdet ve Ali Kemal, birtakm koullar altnda sade Ttke taraflsdrlar. tekiler tutucudurlar, sadelii iddetle karlarlar.

Baka bir tartma, Trkeyi savunan Ahmet Mithat'la Arapasz Trke olamayacan iddia eden Hac brahim Efendi arasndaki "Arapa - Trke" konusu zerinedir. Yine Haci brahim Efendi ile Muallim Naci arasnda geen "j I j " tartmas da ilgintir. Daha birok tartmalar arasnda, klasiklerin Trkeye evrilmesi konusu da nemli saylr.

Edebiyat alanmda: Recaizade Ekrem, Namk Kemal'in izinden yryerek yeni edebiyatn kuramlarn ortaya koymu, Abdlhak Hamit eskileri ileden karan iirleri ve ti-yatrolaryle yeni edebiyatn ilk temsilcisi olmutur. Sami Paazade Sezai ve Nabizade Nzm da hikye ve romanlary-le, Namk Kemal'den sonraki kuam iki temsilcisidir. Hseyin Rahmi, eski gelenek ve greneklerle birlikte, toplum hayatmzda beliren gln tipleri canlandran romanlaryle, adalarndan bsbtn ayr ve baarl bir yer tutar.

EMSETTN SAM 35

Muallim Naci dou kltrnn verdii yetki ile eski rda gazeller yazarken yenilie de heves etmi, sade iirleri, temiz bir dille kaleme ald nesirleri, Trk dili zerindeki salam dnceleriyle kendini arabuk tantmtr. Naci, Ahmet Mithat'a damat olup da Terceman- Hakikat gazetesinin edeb ynetimini zerine alnca, eski gazelciler hemen evresini sarmlar, onu eski gazele doru itmeye almlardr. Naci'nin gazelde kulland ad "Mes'ud- Hartbat"-dir.

Naci'nin bu davran yeni edebiyatn en kuvvetli temsilcisi olan Recaizade Ekrem'i sinirlendirmitir. Ekrem Takdir-i Elhan'dan sonra Zemzeme'ji kararak, "Zemzeme ve Demderae" tartmasnn balamasna yol am, bu yzden Ahmet Mithat da Naci'yi gazeteden uzaklatrmak zorunda kalmtr. Terceman- Hakikat'ten ayrlnca Saadet gazetesine giden Naci ile, "eskiler-yeniler" edebiyat alanmda karlamlardr. Yeni yetien kuan stad Ekrem, eskilerin muallimi de Naci'dir.

Edebiyat alamnda yeni bir kuak daha yetiir. Bu kuaktan olan genler, rendikleri Franszca ile bilgilerini artrarak, almalarn genileterek yaz hayatna atlrlar, ilk iirlerini ve denemelerini trl dergilerde zellikle Mekteb dergisinde (IV. cilt) yaynladktan sonra, Recaizade Ekrem'in koruyuculuu altnda Servet-i Fnun dergisinde toplanrlar. iirleri, romanlar, hikyeleri ve eletirileriyle yeni bir edebiyatn balad grlr.

Tevfik Fikret, Cenap Sahabettin, Hseyin Suat, Hseyin Siret, A. Nadir (Ali Ekrem), H. Nzm (Reit), Sleyman Nesip (Sleyman Paa'nn olu Sami) , ibrahim Cehdi (Sleyman Nazif) iirde; Halit Ziya , Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, roman ve hikyede; Ahmet uayp incelemede; Hseyin Cahit de ayrca eletiride arabuk sivrilirler. Fransz edebiyatnn etkisi bunlarda daha genitir. Yeni akmlar, yeni zevkler, Trk edebiyatnda yanklar uyandmr.

36 AGH SIRRI LEVEND

1897 (H. 1314 = R. 1313) Yunan harbi sralarnda Meh-men Emin (Yurdakul) hece vezniyle yazd Trke iirlerle dikkati eker.

Yeni edebiyat kesin olarak gerekletiren Servet-i F-nuncular dilde eskidirler. Bu, salt sanat cilvesinden doan ters bir anlaytr. Byle olmakla birlikte, bunlarn dili temelde eski olsa da, yap bakmndan yenidir. Bunlar Fransz dilinin etkisi altnda, eski kelimelerle yeni tamlamalar, bileik isimler ve sfatlar meydana getirmilerdir.

Bunlar dilde karlayan "dekadanlar" balkh yazsyle Ahmet Mithat oldu. Yenilii btn gcyle yaymaya alan ve genleri bu yolda tevik eden Ahmet Mithat'n bu tutumu bir talihsizlik eseridir. Salt dilde anlalmay gletiren "st- semen-fam" gibi gerekten de tuhaf grnen yeni tamlamalara dokunan Ahmet Mithat'n bu k, eskilere frsat verdi. Yeni kuan satamalar yznden hrpalanmasna yol at. Bu konuda genleri savunan emsettin Sami'dir. Servet-i Fnun air ve yazarlarnn karsna kanlarn banda, yine gen olan, ama yeni edebiyat izleyecek nitelikte olmadklar iin, bu yarta meydan genlere brakan Mehmet Cell ve Andelip Faik Esat'la bir iki arkadadr. SeTvet-i Fnun karsnda yer alan dergiler de Hazine-i Fnun, Musavver Malmat ve rtika'diT.

Servet-i Fnun dergisinin, Hseyin Cahit'in 1901'de kan "Edebiyat ve Hukuk" balkl yazs zerine kapanmas ve bu yzden edebiyatlarn dalmas ile, edebiyat hareketleri durmu olur.

Bu devirde edebiyatla ilgili eitli eserler yazlmtr. Edebiyat kuramlar, eski ve yeni airlere ait biyografyalar, monografyalar, belagat kitaplar, antolojiler bunlar arasndadr. Balcalar:

Recaizade Ekrem, Ta'lim-i Edebiyyat (1296) ve Kude-madan Birka air (1305); Ebzziya Tevfik, Nmune-i Edebiyyat- Osmaniyye (1296); Ahmet Cevdet Paa, Belgat-

EMSETTN SAM 37

Osmaniyye (1298); Abdlhalim Memduh, Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyye (1306); Muallim Naci, Istahat- Edebiyye (1307), Osmanl airleri (1307), Esami (1308); smail Hakk, Ondr-dnc Asr Trk Muharirleri: (Ahmet Mithat 1308, Ekrem Bey 1308, Cevdet Paa 1308, emsettin Sami 1311); smail Hakk, Osmanl Meahir-i debas: (Muallim Naci Efendi 1311), Muasr airlerimiz (1311, Nabizade Nzm, Ali Ruhi, Emin Hmayi, Muallim Cudi); Hacbeyazade Ahmet Muhtar, air Hanmlarmz (1311); Faik Reat, Eslaf (2 cilt, 1311-1312); Teracim-i Ahval (1313); Mehmet Cell, Osmanl Edebiyyat Numuneleri (1312); Menemenlizade Tahir, Osmanl Edebiyyat (1314); smail Safa, Mlhazat- Edebiyye (1314); Manastrh Rfat, Mecmiu'l-Edeb (1308, on kitab); Mehmet Siracettin, Mecma'- uara ve Tezkire-i deba (1325)'dr.

Ahmed Cevdet Paa'nn Belgat- Osmaniyye'si tartmalara yol am, Abdurrrahman Sreyya, Ta'likat- Belgat- Osmaniyye ile bu eseri eletirdii iin, bata Ahmet Cevdet Paa'nn olu Sedat olmak zere hukuk rencileri Hall-i Ta'likat bal altnda Terceman- Hakikat gazetesine yazdklar yazlarla Abdurrrahman Sreyya'ya cevap vermilerdir.

Edeb yaynlar arasnda en nemli olan Ebzziya Tev-fik'in "Ktbhane-i Ebzziya" ad altnda kard kk eserlerle, Mihran'n yaynlad "Cep Ktphanesi" ve Ara-kel'in yaynlad kk kitaplardr.

Dilbilgisi ve szlk alannda : Abdurrahman Fevzi'nin Mikyas'l-Lisan Kstas'l-Beyan (1882) adl kitabndan baka, Selim Sabit, Ali Nazma, Manastrl Mehmet Rfat, Ahmet Rasim, emsettin Sami, Necip Asm, eyh Vasfi ve Hseyin Cahit'in kavait kitaplar ile Mehmet Sa-dk'n ss-i Lisan- Trk (1897) adl aatayca dilbilgisi kitab kaydedilmelidir. Szlk olarak da Manastrl Rfat'n Mir'a-t'l Lgat (1877), Hseyin Remzi'nin Lugat-

38 AGH SIRRI LEVEND

Remzi (1889) ve ss'l- Lgat (1890), Muallim Naci'nin Lugat- Naci (tarihsiz, H. 1318 olacak) Mehmet Selah'nin Kamus- Osman (1897), emsettin Sami'nin Kamus- Trk, (2 cilt, 1900-1901) adl eserleri elde dolaan balca szlklerdir.

Kemal Paazade Sait'in Galatat- Terceme (1306) ad altnda eviri yanllarn aklayan risaleleri nemlidir.

Hukuk alannda : Hukuk terimleriyle ilgili olarak Kirkor Smapyan'n Istlahat- Resmiyye ve Adliyye (1886); Nazarat Hilmi'nin Istlahat- Adliyye (1888); Toma Andon-yadis'in Kamus- Kavanin, (2 cilt, 1892) adl eserleriyle Anten Tngr ve Kirkor Smapyan'n Franszca-Trke olarak hazrladklar Istlahat Lgati, (2 cilt, 1891-1892) nemli birer alma eseridir.

Ansiklopedi alamnda : Ali Suav'nin Paris'te 1287'de Ulm gazetesinde tefrika ettii Kamusu-l-Ulm ve'l -Maarif adl yarm kalm eserinden sonra u eserler sralanabilir: Ahmet Rfat, Lugt- Tarihiyye ve Corafiyye, (7 cilt, 1299-1300); Ali Cevat, Memalik-i Osmaniyye Tarih ve Corafya Lgati (4 cilt, 2. bask 1313-1317); emsettin Sami, Kamusu'l-A'lm (6 cilt, 1306-1316); Mehmet Sreyya, Sicill-i Osman (4 cilt, 1308-1311); Mehmet Tabir ve Serkis Orpilyan'n evirdikleri Mahzen'l-Ulm, (1 cilt, 1308); EmruUah Efendi, Muhit'l-Maarif (I. cilt, 1318).

Bilim dallaryle Tarih ve Felsefe alamnda: Anatomi Profesr Mazhar Paa, Botanik profesr Hac Ali Paa, Dr. Besim mer Paa ve kimyac Vasil Naum ile, matematikte Salih Zeki; tarihte Ahmet Mithat, Mizanc Murat, felsefede Rza Tevfik bu devri temsil ederler.

te emsettin Sami'nin yetitii devirde Osmanl mparatorluu'nun siyasal ve toplumsal durumu ve gelimeye balayan ada kltr hayatnn grn budur.

H A Y A T I

emsettin Sami, Balkan Harbine dein Osmanl mparatorluu'nun snrlan iinde bulunan Yanya ilinin Ergiri Sancana bal Pirmedi ilesinde Dal bucann merkezi olan Fraer'de, H.22 recep 1266=M. 1 haziran 1850'de domutur'. Babas Timar Beylerinden Fraer'li Halit Bey, annesi Emine Hamm'dr.

Sami, ilk renimini Fraer'de Kalkandelenli Mahmut Efendi'den yapmtr. 1859'da Halit Bey, 186rde de Emine Hanm lnce^, Halit Beyin byk olu Abdl Bey kardelerine babalk etmi ve kalabahk olan aileyi alarak 1861'de Yanya'ya g etmitir'.

' Necip Asnn, Sami'nin doduu tarihi 1851 gsteriyor ki doru deildir, (bkz. ". Sami", Trk Tarih Encmeni Mecmuas, 1929, yeni seri, say 2).

' Hikmet Turhan Daholu, Sami'nin annesinin 1866, babasmm da 1864'de ldn yazyorsa da (bkz. emsettin Sami, 1934, s. 5 vc 6), Sami babas aldgnde 9 yanda olduuna gre, babas 1859, annesi de 186rde lm demektir.

' Sami, Yanya'ya tamdklar tarihi 1281 (M. 1864) gsteriyorsa da (bkz. Servet-i Fnun, ll2,c. 11, say 275), okulda 7 yl okumu ve 1868'de diploma

40 AGH SIRRI LEVEND

Sami, Yanya'da zel olarak mderris Yakup Efendi'den ders ald gibi, kendinden daha byk olan kardei Naim Bcy'le Zosimees Rum jimnasma girmi, okulun 8 yllk renimini 7 ylda tamamlayarak 1868'de okuldan kmtr, (diploma tarihi: 14 temmuz 1868'dir)^.

Sami, burada Rumca, eski Yunanca, Franszca ve tal-yancay renmi, corafya, tarih, riyaziye, heyet, hikmet, kimya, tarih-i tabi ve terih gibi dersler okumu, ayrca zel retmenden ders alarak Franszcasm ilerletmitir.

Sami, okulu bitirdikten sonra bir sre Yanya'da Mek-tub Kalemine devam etmi, 1871'de stanbul'a gelerek Matbuat Kalemine girmitir. Sami, bu yllarda kk bir "tarih-i umum" yazyorsa da bastrmyor. 1872 (H. 1289)' de Tarih-i Mcmel-i Fransa adiyle Franszcadan bir eser eviriyor; 1872 (H.1289)'de Taauk- TaVat ve Ftnat romann yazyor; "Shrab" adiyle ah-name'den alnm bir trajedi kaleme alyorsa da, "suret-i tertibi tiyatro usul ve eraitine uygun olmadndan" yaynlamaktan vazgeiyor; ksa bir sre Ebzziya'nm kard Sirac gazetesinde ahtktan sonra,1873 (H. 1290)'de Hadika gazetesinin yaz ilerini zerine alyor. Hadika 42. saysnda kapatldktan sonra, yine Matbuat Kalemine devam etmekle birlikte, 1873 (H. 1290)'de htiyar Onba piyesini ve Galetee adl bir eseri Franszcadan eviriyor.

Bu srada Trablusgarp'tan Vilyet gazetesi iin bir yazar isteniyor. Matbuat idaresinin uygun grmesiyle bu greve atanan Sami, 1874 (H. 1291)'de Yanya'ya urayarak Korfu, Brindizi, Napoli, Mesina, Malta yoluyle Trablusgarp'a

alm olduuna gre, Yanya'ya tandMan tarih ISl'dir. Herhalde yazdaki 1281 tarihi dizgi yanldr. Ksto Frasheri, "emsettin Sami Frasheri Ideologue du Mouvement National Albanais" balkl yazsnda {Studia Alhanica 1, III . ann-ce 1966, Tiran s. 95), Sami'nin 15 yana dek Fraer'de kaldm yazyorsa da, sylediimiz gibi, yanltr.

^ Necip Asm ve Dalolu, Sami'nin 1871'de okulu bitirdiini yazyor-l.r a da (bk. ;ym eserler) Sami'nin diplomasnn tarihi 1868'dir.

EMSETTN SAM 41

' Sami, Vilyet gazetesini ynetmek zere memur olarak gndcriliyor-sa da, bu gazeteden sz ederken aklayacamz gibi, gerekte bir srgn durumundadr.

' Sami, Servet-i Fnun dergisinde kan yazsnda (1312, c. 11, say 275) "bir mddet baz gazetelerde muharrirlik" ettiini sylyorsa da hangi gazetelerde altm bildimdyor.

^ Sami, ayn yazda, bu yllarda 4 piyes yazdm sylyor. 4. s belki de yaynlamnd Shrth*dr.

varyor'. O sradaTrablusgarp'ta vali, Sami Paa (Sami Paazade Sezai Beyin babas)'dr. Sami, 8 yldr kmakta olan Vilyet gazetesini, 1874 (6 /18 haziran^ 4 cmade'l-ul 1291) tarihini tayan 256. saysndan balayarak ynetiyor.

Kolleksiyondaki son 271. saynn tarihi 1875 (20 ubat / 4 mart= muharrem 1292)'dir. Sami Trablusgarp'ta 9 ay kalm demektir. Bu tarihten sonra, vali Sami Paa'nn araclyle stanbul'a dnerek, bir sre gazetelerde al-yor^ Bir yandan da, Besa yahud Ahde Fe/a(1875= H.1292), eydi Yahya (1875= H. 1292), daha sonra da Gve (1876= H. 1293) adl piyes yaynlyor^ Bu arada srgnde bulunan Ebzziya adna Muharrir dergisinin ilk drt saysn ka-nyor.

Abdlaziz'in son aylarna rastlayan bu tarihte Sabah gazetesini karyor (1876=12 safer 1293). Gazetede bir yla yakn alyor. 1876 (17 zi'1-hcce 1293) tarihli 256. sayy kardktan sonra Sabah'dan ayrlyor (Sami'nin Sabah'ta alt bu on ay, nce Abdlaziz'in, ay sonra V. Murat'n indirilip II. Abdlhamit'in tahta geirildii zamana rastlar).

1877 banda Cezayir-i Bahr- Sefid valiliine atanan Sava Paa'nn mhrdarlyle Rodos'a gidiyor. Be ay orada kaldktan sonra grevinden ayrlarak sda iin Yanya'ya uruyor. O srada Rus Harbi balamtr. Yanya'da Rus seferi dolaysyle Abidin Paa'nn bakanlnda kurulmu olan "Sevkyyat- Askeriyye Komisyonu" nda birka ay baktiplik yapyor. Bu srada "Sarf ve Nahv- Arab" eserini hazrlyor. 1877 (H. 1294) de stanbul'a dnerek Mihran'm

42 AGH SIRRI LEVEND

' Sami'nin bu konudaki dncelerini belirtmesi bakmmdan ok nemli olan bu yazlar, kitabn "Tartmalar" blmnde aynca ele alnmtr.

' Bu konu, Sami'nin "retici Eserleri" sralamrken ayrca ele alnmtr. ' Kitabn zerindeki tarih budur. Halbuki nszde "20 muharrem 1299"

tarihi bulunduuna gre mildi tarih 1881 olmas gerekir. Ben kitaplarn zerlerindeki tarihleri olduu gibi aldm.

karmakta olduu Terceman- ark gazetesinin yazarlm zerine alyor. Gazetenin 1878 (21 cmade'l-ul 1295) tarihli 74. saysyle ie balyor. Gazetenin, 1878 (9 zi'l-ka'de 1295) tarihli 180. saysnda kapanmas zerine, Sami, bir yandan Seylan'n Yadigrlar (1878 = H.1295) ve Sefiller (1879 = H. 1297) adl romanlar Franszcadan evirip bastrd gibi, Mihran'n kurduu "Cep Ktphanesi" dizisi iin kk kitaplar hazrlyor.

Bu son yllar Osmanl mparatorluu'nun byk tehlikelerle kar karya bulunduu bir dnemdir. 1877 Rus Harbi sonunda Rumeli'deki topraklarn kk devletler arasnda paylalmak istenmesi toplumda znt yaratm, Arnavutlar kayglandrm, birok sylentilerin ortaya kmasna yol amtr. 1878 ylnda, Arnavutlann tutumu hakknda Vakit gazetesinde kan bir yaz zerine, Sami uzunca bir tartmaya girierek Arnavutlann dunmu-nu aklamaya almtr'.

1879'da "Cem'iyyet-i llmiyye-i Arnavudiyye" adiyle bir dernek kurulmutur. Arnavutlarn kltrce kalknmasn salamak amacyle kurulan bu dernekte Sami'yi ye olarak gryoruz. O, nce "Arnavutann Alfabesi"ni, sonra da "Arnavutamn Grameri" ni meydana getirmekle bu dernekte kendi payma deni yaparak Arnavutlara en byk hizmette bulunmutur ^.

1879 (1297)'da Aile, 1880 (H. 1298)'de Hafta dergilerini dcanyor. 1881 (R.1297)'de Mabeyin'de kurulan, Tefti-i Asker Komisyonu'nun ktipliine atanyor. 1882 (1299)'de Kamus- Fransavt (Franszcadan Trkeye)'yi yaynlyor ' .

EMSETTN SAM 43

' Hikmet Turhan Daholu (ayn eser, s.28, not 1), Sami'nin evlenmeden nce Bablide Sabah gazetesi brosunun bulunduu kk bir dkknn stndeki odada yattn sylyor. Belki de Samiye Hanmla Ali Sami Beyden iit-mitir. Ama stanbul'da bulunduu uzun yllar bu odada geirdii dnlemez.

^ Sami'nin Erenky'nde yaptrd kke ne zaman tandn bilmiyoruz. Ancak Servet-i Fnan dergisi sahibi Ahmet hsan, Sami'yi bu tarihte Erenky'ndeki kknde ziyaret ediyor (bkz. Servet-i Fnun, 1896, 6 haziran 1312, c. 11, say 275, s. 220).Emine Hanm'n, lnce Erenky'ndeki aile kabristanna gmlm olmasndan da anlyoruz ki, 1893 yllarnda kkn yapmna balanm, hi olmazsa arsas alnm, aile kabristan da hazrlanmtr.

4 mays 1884'de, Edremit'li Kazasker Sadettin Efendi'nin kz Emine Veliye Hanm'la evlenerek Sadettin Efendi'nin Kandilli'deki yalsna tamyor. Sami'nin evlenmeden nce stanbul'da bulunduu yllarda nerelerde oturduunu bilmiyoruz'.

1884 (H. 1302)'de Himmet'l-Himam fi Neri'l-lslm; 1885 (H. 1302)'de Kamus- Fransav (Trkeden Franszcaya) ile Hurde-in; 1886 (H. 1304)'da vaktiyle Yanya'da hazrlad "Sarf ve Nahv- Arab"yi zetleyerek Tasrifat- Arabiyye adl eserlerini yaynlyor.

1888 (1306)'de Kamusu'l-A'lm'm forma forma yaynna balyor. 1890'da Nev-usul Sarf- Trk ile Kk Elifha'y karyor.

1893'de, ktip olarak bulunduu Tefti-i Asker Komisyonu baktipliine atanyor. Bu yl iinde ei Emine Veliye Hanm lyor. Emine Hanm'n lmnden bir yl sonra 1894'de, 1892'de lm olan aabeyi Abdl Beyden dul kalan Belks Hanm'la evleniyor. nk Abdl Bey, olu Mithat'la kz Emine'yi kardei Sami'ye emanet etmitir.

Sami, Kandilli'deki yalda siyatie yakalanmtr. Borlanarak ald para ile, Erenky'nde (Caddebostan'nda) bir k yaptrma iine giriiyor. Kkn yapm henz bitmeden nce Erenky'ne kke tanyor. 1896'da Sami'yi bu kkte buluyoruz^.