A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I SFOLIA ARCH AEOLOG1CA 8, 1987

Tadeusz Grabarczyk, Leszek Kajzer

Ś r e d n i o w i e c z n y d w ó r m u r o w a n y

BISKUPÓW W ŁOCŁAW SKICH W CIECHOCINIE NAD DRWĘCĄ

I

Badania w C iechocinie nad Drwęcą, woj. to ruńskie , s tanow iły k o -le jny e tap s tudiów K a ted ry Archeologii U n iw ersy te tu Łódzkiego nad

budow nictw em o b ronnym Polski pó łnocnej w późnym średniow ieczu

i na początku nowoźytności. W ie lo le tn ie p race badawcze, p row adzone w zam ku w Raciążku koło C iechocinka na K u jaw ach 1, w ykaza ły k o -nieczność podjęcia szerzej zak ro jonych prac, zm ierza jących do lepsze-

go poznania fundacji arch itek ton icznych b iskupów włocław skich. W r a -

mach tego problem u, oprócz p ro w adzonych od 1978 r. b ad ań zamku w Raciążku, w 1982 r. p rzebadano m etodam i archeologiczno-architek-

tonicznymi obronną rezydenc ję b iskupów w łocław skich w m ie jscow o-

ści Subkowy, koło Tczewa. P race w Subkow ach przyniosły poznanie dużego m urow anego budynku go tyck iego pełn iącego od początku

XV w. rolę siedziby biskupiej, a zarazem będącego cen tru m ich dzia-łalności gospodarcze j na te ren ie Pomorza*.

1 Z d o ty ch c za s o p u b lik o w an y c h p rac o b a d an iac h zan iku w R aciążku por

L. K a j /, o r, Ślady obróbki metali nieżelaznych z XIII— Х /V w. na zam ku w Racią-żku kolo Ciechocinka, „ K w a rta ln ik H isto rii K u ltu ry M a te r ia ln e j" 1979, R. X X V II, n r

3, s. 365— 373; t e n ż e , Zam ek w Raciążku na Kujawach w świetle now szych ba-dań, „Z ap isk i K u ja w sk o -D o b rzy ń sk ie" 1980, ser. C, s. 9—24; t e n ż e , W sprawie importu piwa angielskiego do Polski w XVIII w., „ K w a rta ln ik H is to rii K u ltu ry M a-

te r ia ln e j" 1981, R. XXIX, n r 2, s. 163— 176; K. N a d o i s k a - H o r b a c z , L. K a j -

1 e r , Zampk w Raciążku. Badania terenowe 1978— 1981, |w : | Archeologia i region. Materiały z te s j i naukow ej W łocław skiego Towarzys twa Naukowego, W ło c ław e k

1982, e. 17 24, a ta k ż e k o le jn e (od 1979 r.) n u m ery Informatora Archeologicznego.2 R. B a r n y c z - G u p i e n i e c , T. G r a b a r c z y k , L. K a j z e r , Obronna

rezydencja biskupów włocławskich w Subkow ach na Pomorzu, „A cta U n iv e rs ita tis

Lodziensi*" 1985, Folia a rc h a e o lo g ie s 7, s. 137— 169.

Środki f inansow e pochodzące z p rog ram u ,,W is ła" um ożliwiły p rze -p row adzen ie w roku 1983 badań te ren o w y ch w Ciechocinie. M ie jsco-

wość zn a jd u je się ok. 30 km na w schód od Torunia, na po łudniowym brzegu Drwęcy, k tóra w średniow ieczu była g ran icą między Ziemią

D obrzyńską a Państw em Krzyżackim. W do tychczasow ej li te ra tu rze

dw ór biskupi w C iechocin ie o d no tow any był bardzo słabo. N a jw cze ś -

n iejszą inform ację o budy n k u zamieścił W. H. G aw areck i w sw ym z n a -

nym opisie Ziemi D obrzyńsk ie j3. Z ano tow ał on, że w e wsi zn a jd u je się ,,pałac m u ro w an y o jednym piętrze, zw an y za m e k ” , będący daw nie j

s iedzibą biskupią. K rótk ie dane o dw orze zaw iera także S łow n ik g eo -

graficzny*. Siedziba w C iechocin ie nazy w an a je s t „zamkiem", k tó ry

pow stać miał w XVI w. C iekaw a jes t in form acja o obecności dw óch

tablic fundacy jnych , jednej z h e rbem Doliwa, d rug ie j z herbem Jelita .

A utorzy ocen ia ją b u d y n ek jako „obszerny '1 k tó ry jednak „żadną się

nie odznacza sz tu k ą” . Dwór doczekał się także k ró tk ie j no ta tk i w m o c-

no p rzes ta rza łe j m onografii siedzib b iskupów w łocław sk ich p ióra S. C h odyńsk iego5. W spom nia ł on p oby ty w C iechocinie H. Rozrażew skiego

(1584 i 1585 r.), W. G em bickiego (1616 r.), F. K. C zar to ry sk ieg o (1670 r l

i W. A. C zapskiego (1745 r.). N a jobszern ie jszą w zm iankę o in te re su -

jącym nas b u iy n k u zaw iera Katalog z a b y t k ó w sz tuk ie. A utorzy podają,

że w średn iow ieczu w C iechocin ie zna jdow ał się zam ek ks iążą t k u j a -

wskich. O pisu jąc dw ór, w spom inają fakt jego rem ontu , p rzep ro w ad zo -

nego w 1756 r. (w rzeczyw istości w 1757 r.) przez b iskupa A ntonieqo Sebastiana Dembowskiego, a także no tu ją obecność tablicy fundacy jne j

teqoż b iskupa i ko lebkow o sk lep ionych piwnic. W najnow szym Kata-

logu z a b y t k ó w arch i t ek tu ry7 dw ór w C iechocinie nie w y s tq o u ’e, a jako

ob iek ty zab y tk o w e w tej m iejscow ości t rak to w a n e są kośció ł i jeno

ogrodzenie, pochodzące z XVIII w. W sum ie s tw ierdz ić należy, że dw ór

biskupi w C iechocinie poznany był bardzo słabo, a sąd ten popiera

także b rak hasła C iechocin w arch iw ach Pracow ni K onserw ac ji Z ab y t-

ków i W o jew ódzk iego K onserw ato ra 7 ab y tk ó w w T o ru n iu8

3 W. H. G a w a r o c k i, Opis typograficzno-historyczny Ziemi Dobrzyńskiej, Plork, 1825, s. 110.

« Słow nik geograticzny Królestwa Polskiego, t. 1, W arszaw a 1880, s. 679- 680

5 S. C h o d y ń s k i , Zamki, palace i rezydencje b iskupów włocławskich, [w:]

M onum enta historica Dioeceseos Wladislaviensis, t. XXIV, W ło cła w ek 1910, s. 88.

‘ Katalog znby tków sz 'u k i w Polsce, t. XI, Woj. bydgoskie, red. T. C h r z a n o -

w s k i , M, K o r n e с к i, z. 6, Pow. golubsko-dobrzyński, W arszaw a 1973, s. 3—6.

i Zabytki arch i tek 'ury i budownictwa w Polsce, z. 2, Woj. bydgoskie , opr. M.

V r s z y ń S k i, M. R e j m a n o w к i, W arszaw a 1972, s. 36.

8 K w erendą przeprow adzono w końcu maja 1983 r.

II

Bieg D rw ęcy wytyczał w średn iow ieczu g ran icę między P ań s tw em

K rzyżackim a ziemiami polskimi. Północny, k rzyżack i brzeg rzeki ko ło

Ciechocina je s t niski; po łudniow y, polski, w yznacza dolinę rzeczną

0 p rzew yższen iu rzędu 30 m. N a polskim brzegu D rw ęcy stoi in te re -

su jący nas budynek. W cen tru m wsi, p rzy nad rzecznej skarpie , z n a j -

du je się kościół pod w ezw an iem św. M ałgorzaty , p o s iad a jący jedno-

przestrzenny , p ros to zam knię ty ko rpus (bez w y o d rębn ionego p rezb ite -

rium), zm u ro w an y z kam ien ia i cegły, zap ew n e pochodzący z X IV w.

Od zachodu dostaw iono do niego, chyba w ko ń cu XVI lub na początku

XVII w., ceg laną wieżę, a od w schodu barokow ą, p raw dopodobn ie

X V lIl-w ieczną zakrystię . C m en tarz kośc ie lny o toczony jes t murem,

może rzeczyw iśc ie z XVIII w., zaś b ry ła św ią tyn i (szczególnie wieża)

noszą na sobie ś lady neogo tyck ich X IX -w iecznych przeróbek . O koło

200 m na zachód od kościoła, bezpośrednio n a k raw ędz i w ysoczyzny,

zna jdu je się re lik t ś redn iow iecznego ob iek tu obronnego, tzw. g ró d ek

s tożkow aty . Był on w e ry f ik o w an y archeo log iczn ie w 1976 r.» W w y n ik u

prac s tw ierdzono, że g ródek p o s iad a jący d re w n ian ą zabudow ę pow stał

w, pocz. XIV w. i został zniszczony pożarem w pocz. XV w. Opisy-)

w any obiekt był więc p ierw szą siedzibą m ieszka lno-obronną w C ie -

chocinie.

O koło 150 m na wschód od kościoła, rów nież na k raw ęd z i w y so -

czyzny, s trom o o p ad a jące j ku rzece, zn a jd u je się in te resu jący nas dw ór

m urow any . O becn ie s tanow i on dom m ieszkalny Paw ła Jag ie lsk iego

1 nosi nu m er po rząd k o w y Ciechocin 180. B udynek je s t p a r te ro w y i nie

posiada w idocznych cech s ty lo w y ch za w y ją tk iem tablicy fundacy jne j

w y k o n an e j z żó łtaw ego d robnoz ia rn is tego p iaskow ca i w m u ro w an e j

na osi południow ej, szczytow ej śc iany dw oru . Tablica ma w y m iary :

w ysokość 130 cm i szerokość 116 cm i p rzeds taw ia k a r tu sz z herbem

Jelita ozdobiony insygniam i biskupimi. Pod tym przedstaw ieniem , u t rz y -

m anym w póżnobarokow ej (czy rokokow ej) s ty l is tyce zn a jd u je się ma-

* A. K o l a , W. M a t u s z c w s k a - K o l a , G. W i l k o, Spraw ozdanie z prac

u ery iikacyjno -sondażow ych i pom iarów w yso ko śc io w ych m etodą geodezyjną grodzisk

* niiejscow ościach C iechocin, N ow ogród i O strow ite w w oj. toruńskim w 1976 roku, T o ru ń 1976, m aszy n o p is w A rch iw u m In s ty tu tu A rc h eo lo g ii i E tn o g ra lii UMK; w sp o-

m n ia ł o nim tak ż e R. J a k i m o w i c z , Spraw ozdanie z działalności Państw. Urzędu

K onserw atorskiego na O kręg W arszaw ski-P ólnocny, „W iadom ości A rcheologiczne"

'921 , t. VI, s. 155. Id e n ty f ik o w a ć go m ożna z d w o rem , k tó re g o sp alen ie odnotow ane

zo sta ło w a k ta c h p ro cesu p o lsk o -k rz y ża ck ie g o w 1412 r., a straty w y cen io n o na

1500 g rz y w ien ; por. J. P o w i e r s k i , Średniow ieczne Plemięta w św ietle iró d e l pi-sanych, [w:] Plemięta — średniow ieczny gródek w ziem i chełm ińskiej, red . A. N a-

Fot. 1. W idok o gó ln y dworu od południa

ju sk u ln y napis: D O M | DOM UM HAEC A DUCIBUS C U1A V 1AE

fi^ECTAM I LAPSU 1EMPOR1S CADENTEM | A VARUS LOC1 ORDI-

NARI1S REFECTAM | POSTREMO | A N TO N IU S SEBEST: A DEMBO-

W A GÖRA DEMBOWSKI 1 STEMMATIS IELITA | EPPUS: VLADISL:

ET POMER: | RESTAURAVIT | M.DCC.LVII. N a w schód od dom u zn a j-

dują się zabudow ania gospodarcze , a za nimi te re n obniża się do n a -

tu ra lnego parow u, przez k tó ry obecnie przechodzi droga w iodąca

z C iechocina ku północy, na Elgiszewo i Colub-Dobrzyń.

C elem p rac było poznan ie bud y n k u dw oru i s tra tygra fii oLaczają-

cego go terenu. N ieste ty , sy tuac ja te renow a znacznie ogran iczy ła p la -

n o w an y zakres badań. W m okrym 1980 r. dom zaczął się rysować,

p raw dopodobn ie na sk u tek w zm ożonego sp ływ u wód g ru n to w y c h ku

dolinie rzecznej i właściciel otoczył jego fundam en ty be tonow ym far-

luchem -opaską o znacznej szerokości i g łębokości s ięga jące j „na ch ło -

p a ” . Uniemożliwiło to odkryc ie i zbadanie fundam entów . T akże loko-

w anie w ykopów było bardzo u trudnione, gdyż podw órze gospodarstw a,

przy buriynku dworu, w y lan e jes t belonem . W sum ie więc p race o g ra -

niczono do: w y ek sp lo ro w an ia 2 w y k o p ó w badaw czych u lokow anych

na przedłużeniu po łudniow ej śc iany bud y n k u oraz zbadania piwnic,

w k tó ry ch mimo licznych w ars tw pobiał i p ew n y ch przeróbek widoczne

są do dziś lica go tyck ich ścian.

ÍÚSáä^

R ys. 1. P la n sy tu a c y jn o -w a rs tw ic o w y o k o lie d w o ru

сл

Dw

or

bisk

up

ów

w

łoc

ław

skic

h

w C

iec

ho

cin

ie...

W y k o p I o w y m ia rach 2,0X3,0 zlokalizow ano 1,6 m na zachód od

dworu, na osi po łudniow ej ściany. Celem jego było slw ierdzenie, czy

obecna ściana zachodnia budynku jes t p ie rw o tna i czy od zachodu dw ór

o taczały inne dobudówki. W y k o p posadow iony na gł. niw. 99,35—99,67

(wartości te p o d aw an e są w odniesien iu do w ysokości n.p.m., wg planu

sy tu acy jno -w ars tw icow ego 1 : 250 w y k o n an eg o przez p laców ką g e o d e -

zyjno-kartograf iczną w Golubiu-Dobrzyniu) eksp lo row ano do gł. niw.

98,10. W w ykop ie nie s tw ierdzono re lik tów murów. S tra tygraf ia jego

nie była skom plikow ana, a zabytki grom adziły się w przypow ierzchn io -

wej w ars tw ie g lin iaste j p róchnicy ku ltu row ej, nasyconej u łam kam i c e -

gieł, zap raw y i w ęgla drzew nego. Poniżej w ars tw y przypow ierzchn io -

wej o miąższości 40—60 cm re je s tro w an o w w ykop ie now ożytne wkopy,

a nas tępn ie żółty g lin ias ty calec.

W w ykop ie znaleziono 130 f ragm entów ceram iki, 3 przedm ioty że -

lazne, 3 d es t ru k ty kości zw ierzęcych, 7 m ałych u łam ków szkła i cegłę

kształtkę, pochodzącą z żebra sk lep iennego (lub tw orzącą laskę o k ien -

ną). „Suchy" profil tego u łam ka „profilów ki" da tow ać można na II

po łow ę XIV i XV w.

W ykop II o w ym iarach 2,0 X 3,0 m u lokow ano na w schód od dworu,

ną linii jego po łudn iow ej ściany, w odległości 3,9 m od lica ściany

w schodniej. Inna lokalizacja w ykopu nie była możliwa. W y k o p miał

dostarczyć informacji o re lik tach m urow anych u lokow anych na w schód

od w schodniej śc iany domu. W y k o p posadow iony na gł. niw. 100.02—

100.10 eksp lo row ano do gł. niw. 98.70. W jego północnej partii na gł.

niw. 99,79 znaleziono ko ro n ę m uru, b iegnącego po osi w schód— zachód,

w yk o n an eg o z dużych kam ieni e ra ty czn y ch i ceg ły gotyckiej, łą cz o -

nych słabą zap raw ą w ap ienną z g lin ias tym i w kładkami. M urow anie

jes t bardzo n ies ta ranne , a g rubość o d kry tego re lik tu w ynosi 50— 55 cm.

M ur je s t cofnię ty o ok. 20 cm w s tosunku do lica ściany południow ej

dworu. W obec s tw ierdzen ia w północno-w schodnim sk ra ju w ykopu

w ew n ętrzn eg o narożnika , w ykop poszerzono, zna jdu jąc narożnik z e -

w nę trzny op isanego m uru i lico śc iany wschodniej, odchodzącej ku pó ł-

nocy. Na po łudnie od m uru w ś rodkow ej partii wykopu, na gł. niw.

99,85 stw ierdzono bruk kam ienny, w y k o n an y z e ra tyków , k tó rego po -

łudniow a gran ica zna jdow ała się w odległości 30 cm od południow ej

kraw ędzi w ykopu. Poniżej b ruku s tw ierdzono jeszcze dwie w arstw y ,

przedzie lone na gł. niw. 99,50 w a rs tew k ą glin ianej po lepy i k am ien ia -

mi, pochodzącym i z rozebranego starszego bruku. W ars tw a g ó rna (ciem-

niejsza) zaw iera ła w ięcej u łam ków cegły i zapraw y; dolna (jaśniejsza)

w ięcej węgli drzew nych. Stopę op isyw anego m uru stw ierdzono na gł.

niw. 98,85 -r90. Jego k o n s tru k c ja wyklucza ś redn iow ieczną m etrykę.

W w ykopie II znaleziono: 24 f ragm enty ce ram ik i naczyniow ej, 1 de-

s lruk t kości zw ierzęcej, 5 przedm iotów żelaznych, 1 m ały u łam ek biało

-kobaltow ego fajansu, 4 u łamki szkła, 1 fragm ent p łytki posadzkow ej

i 5 u łam ków p ły to w y ch kafli p iecow ych.

Przys tępu jąc do opisu badań ana li tycznych m urów dw oru w spom nieć

wypada, że i ich zakres był znacznie ogran iczony zastanym i ok o licz -

nościami. Parte r pełn iący funkc je m ieszkalne nie był dos tępny do b a -

dań, k tó re siłą rzeczy ograniczono do: w yk o n an ia pom iarów cegłv

w p iw nicach dw oru, sporządzenia rzutu p iwnic w raz z e lew acjam i ściań

i ogólnej analizy szwów i p rzew iązań w pom ieszczeniach piwnicznych.

O bserw ac je poddasza w y k aza ły bezsporne obniżenie domu, zapew ne

o jedną kondygnac ję . Ze znacznym trudem zebrano, w ia rygodną s ta -

tystycznie, g rupę cegieł („x" z 40 pom iarów, a „y" i „z” z 20 pom ia-

rów), k tó ra w ykazała , że ś redn ie w y m ia ry cegieł u ży ty ch przy w y k o -

naniu piwnic w ynoszą: 8,4X14,2X30,1 cm. W ynik i ana lizy m urów m oż-

na u jąć w 3 punkty :

1. Analiza dos tępnych obecnie piwnic, a także p rzekazy pisane, sk ła -

niają do tw ierdzenia, że p ierw o tny b u dynek posiadał w dolnej k o n d y g n a -

cji cz tery piwnice. O becn ie uży w an e są trzy, czw arta (północno-wschod-

nia) jes t n iedostępna i zapew ne zagruzow ana. M u ry m agis tra lne dworu

w y k o n an e z cegły, ze sporym i partiam i z kam ien ia e ra tycznego na

mocnej, b ia ław ej zap raw ie w apiennej, pos iadają grubość ok. 60 cm;

są więc one — jak na m ury go tyck ie — w y ją tk o w o cienkie. Poziom

uży tkow y piwnic zn a jd u je się obecnie ok. 3 m poniżej poziomu gruntu .

Piwnica oznaczona num erem I (z p iecem CO) jes t dos tępna przez ze -

w nę trzną szyję z 24 schodam i o skoku ok. 14 cm. Je s t to k w a d ra to w e

pomieszczenie o wym. 5,35X5,35, sk lep ione ceg laną ko lebką o w y s o -

kości ok. 3 m. Drzwi w ścian ie zachodniej p iwnicy I w iodą do p iw nicy

II („ziem niaczanej") o wym. 5,0X5,65 i w ysokości 3,0 m, także sk le -

p ionej ceq laną kolebką. W zachodniej części pó łnocnej ściany piw nicy

II zna jdu ją się drzwi do p iw nicy III („owocowej"), o w ym iarach

3,0 X 5,35. N ie posiada ona innych o tw orów k o m u n ik acy jn y ch z czego

w ynika, że czw arta zag ruzow ana piwnica posiadała w y m ia ry nieco

pow yżej 6 X 7 m i była dostępna przez zew nętrzne w ejśc ie um ieszczone

w ścianie w schodnie j dworu.

2. W szys tk ie om aw iane piw nice zachow ały swój go tycki charak ter ,

p odkreś lony obecnością l icznych blend. Szczeqólnie ciekaw a jest p iw -

nica „ow ocow a” z dwiem a dużym i i szerokimi blendam i na ścianach

dłuższych (wschodniej i zachodniej), przedzielonym i odcinkiem ściany

tw orzącym rodzaj p rzyśc iennego filarka. Podobnie sym etryczn ie u k sz ta ł-

tow ana jest ściana północna z dw iem a m ałym i b lendam i i um ieszczo-

nym na osi ściany okienkiem, u lokow anym bezpośredn io w s trzałce łuku

R ys. 2. Rzut p rzy ziem ia , o b ecn ie p iw n ic , dw oru

kolebki. Ścianę połudn iow ą p iw nicy „ow ocow ej” p ru ją ty lko drzwi do piw nicy „z iem niaczanej” . W tej osta tn ie j c iekaw a jest ściana za chodnia, ozdobiona dwiema, sym etryczn ie umieszczonymi dużymi b len -dami, z k tó ry ch północna posiada w g órne j partii małe (zapewne w tó r -n ie w ykute) okienko, umieszczone skośnie w przebitej szyi. Pierwsza

p iw nica jes t najm ocniej przem urow ana, choć i ona nie pozostawia

w ątpliw ości przy określen iach stylistyczno-chronologicznych.

a]

Ы

0 2m

Rys. 3. WnQlrze piw nicy I (południow o-w schodniej). E lew acja a - południow a i za-

chodnia, b — północna i w schodn ia

3. O b serw ac ja do lnych partii narożn ików w szystk ich pomieszczeń

p iw nicznych w skazu je na ich przew iązan ie i chronologiczną w spó ł-

czesność. Mimo zastosow ania w piw nicach í i II w ą tk ó w częściowo

k am ien n y ch widać, że w szystk ie pomieszczenia pow sta ły w w yniku

jednej akcji budow lanej, k tó re j au to rzy stosowali dobre zasady g o ty c -

k iego m ura to rs tw a . W św ietle tego stw ierdzenia razi n iekonsekw en tne

i n ieporządne u ży w an ie wątków . W płaszczyznach b lend p rzew aża

w ą tek wozów kow y, w ścianach w y s tęp u je tak w endyjsk i, jak i polski,

jednakże w sporych par tiach m urów trudno jes t mówić o k o n sek w e n t-

nym ich stosow aniu . N atom iast fuga o p raco w an a jes t s ta rann ie i p o -

s iada dość jednolitą grubość (ok. 15 mm).

Badania dos tarczy ły sk rom nej ilości ruchom ego m ater ia łu za b y t-

kowego. Na 154 ułam ki w yróżn iono 124 fragm en ty ceram iki w ypa lone j

v.- atmosferze redukcy jne j, pochodzącej g łów nie z g a rn k ó w „k u c h en -

nych" (w znacznej części n ied o red u k o w an y ch i pos iadających dwu-

barw ne przełomy). Ułamki mis, talerzy, dzbanów są nieliczne. Łącznie

ceram ika red u k cy jn a w Ciechocinie s tanow i 80,5% fragm entów naczyń

юо

Rys. 4. W nętrze p iw n icy II (południow o-zachodniej) południe—-zachód— północ—-wschód

Rys. 5. W nętrze p iw n icy III (północno-zachodniej) południe— zachód— północ— w sch ód

Ta

deu

sz

Gid

ba

rcz

yk

, L

eszek

Ka

jze

r

T a b l i c a I

y*

. . i ^

- —=srT

5cm

Zabytki ruchom e

I U l ,zy lA wyP*>lony« h W atm osferze redukcyjn ej, 8— 9 — ułam ki pokryw ek w ypalo-

d r u ' frye re<u ty jn e j, 10 ucho dzbara wypalonego w atmosferze redukcyjn ej, zdobione-

qo ornamentem palcow ym . 11 - cegła kształtka z profilem żebra sklepiennego, 12 - ułam ek na-

czyma w ypalonego w atmosferze u tlen ia jące j, zdobionego pasami czerw onej m alatury

glinianych. Pozostałe 19,5% to naczynia w ypa lone w atm osferze u t le -

niającej (łącznie 30 ułamków), przy czym 9 fragm entów to ułamki p o -

k ry te polewą, a 1 fragm ent jest m alow any czerw onym i pasami. P rze-

waga m ateria łu red ukcy jnego jest typow a dla tej części Polski. W śróJ

8 przedm iotów że laznych wym ienić można 3 gwoździe kow alsk ie

i I skobel. Znaleziono także 11 u łam ków szkła (naczyniow ego i o k ien -

nego), 4 d es truk ty kości zwierzęcych, 1 fragm ent po lew anej płytki p o -

sadzkow ej i 5 fragm entów p ły tow ych kafli piecowych. W sumie ten

nieliczny m ateria ł zaby tkow y pochodzi z XV— XVIII w., "choć począ-

tek jego widzieć można także w końcu XIV w. Ilościowo przeważa

m ateria ł 7 XVI— XVIII w. N ajc iekaw szym , choć-, bardzo zniszczonym

i fragm entaryczn ie zachow anym zabytkiem jest u łam ek cegły k sz ta ł t-

ki, pochodzącej z .żebra sklepiennego, k tóry może być d a to w an y na II

po łow ę XIV i XV w.

Dzieje om aw iane j m iejscowości s ięgają po łow y XIII w. Znany

i obszernie om aw iany dokum ent Kazimierza K onradow ica z 1250 r.

wym ienia bowiem Ciechocin, w raz z innymi w siam i b iskupstw a w ło -

cławskiego, Silnem i Złotorią, na teren ie późniejszej Ziemi D obrzyń-

sk ie j '0. Z kolei m etryka parafii sięga 1293 r. k iedy to, lub znacznie

wcześniej — jak sądzi J. Powierski — należała do niej wieś Elgisze-

wo, położona na przeciw ko Ciechocina, na pó łnocnym brzegu D rw ę-

c y 1. Sugestie tego badacza w skazują jed n ak na starszą m e try k ę wsi.

N ależała ona do skupiska osadniczego, loku jącego się nad dolną D rw ę-

cą, w skład k tó rego wchodziło także: osadn ic tw o okolic Postolska

(późniejszy Toruń), Złotorii i Nowogrodu, a także nieco oddalone Go-

lubia i O s tro w iteg o 12. Z obszarem tym wiąże on skupisko grodzisk,

w śród k tó ry ch w ym ien ia ob iek ty w Ciechocinie, M łyńcu i Zębowie,

a także w Bierzgle, N ow ogrodzie i R udaw ie1*. O m aw iany teren po za-

łożeniu b iskupstw a płockiego w II połowie XI w. wszedł w jego g ra -

nice, a po pow stan iu w la tach dw udziestych XII w. b iskupstw a w łoc-

10 J. M i t k o w s к i, Kancelaria Kazim ierza K onradow ica księcia Kujawsko-Lę-

c z y c k ie g o (1233— 1267), W rocław'—W arszaw a—Krdków 1968, s. 87, nr 20. Problem

om awia obszernie J. P o w i e r s k i , Dobra o s tro w icko-golubsk ie b isk up s tw a w ło c ła w -

sk iego na Ile s to su n k ó w p o lsk o -k rzyża ck ich w latach 1235— 1308, Gd-ińsk 1977, s.

60 i n.

11 P o w i e r s k i , op. cit., s. 110.

1! Ibidem, s. 34.

” Z. G u i d o n , J. P o w i e r s k i , P odzia ły adm in is tracy jne K ujaw i Ziemi Do-

b rzyń sk ie j w XIII— X IV w ieku , W arszaw a— Poznań 1974. s. 138.

ław skiego mógł znaleźć się w obrębie nowo e ry g o w an eg o biskupstw a.

W dotychczasow ej li te ra tu rze sądzi się jednak , że pozyskan ie przez

b iskupstw o w łocław skie klucza raciąskiego, a także okolic Ciechocina,

Złotorii i O s trow itego wiązać należy z nadaniem grodu słońskiego

z 1185 r. dla diecezji w łoc ław sk ie j14. J. Powierski jest jednak zw o len -

nikiem w cześniejszej m etryki przejęcia tego terenu przez b iskupów

włocławskich, co mogło się stać w la tach p ięćdziesiątych XII w .1-*

W sumie już w okresie p rzedkrzyżackim Ciechocin należał do b isk u -

pów włocławskich. Po osadzeniu się na tym teren ie K rzyżaków dobra

b iskupów włocławskich: ciechocińskie, nowogrodzkie, z ło tory jsk ie i ra-

ciąskie s ta ły się terenem „buforow ym " między Państw em Krzyżackim,

ziemiami młodszych synów Kazimierza (obejm ującymi łęczyckie i do -

brzyńskie) oraz w łasnością Siemomysła Konradow ica, księcia inow ro-

cławskiego, trzym ającego także kasz te lan ię słońską *. W w y o d ręb n ie -

niu się c iechocińskiego klucza m ają tków biskupich, a także w położe-

niu miejscowości przy przewozie przez Drwęcę, zw iązanym ze szlakiem

prow adzącym z Ziemi C hełm ińskiej przez C iechocin i Słońsk do W ło -

cławka, widzieć można przyczyny fundow ania tu przez b iskupów p ie rw -

szej obronnej siedziby d rew nianej, a także in teresu jącego nas m uro-

w anego dworu. Obraz funkcjonow ania klucza c iechocińskiego w ś re d -

niowieczu p rzekracza ram y n in iejszego opracow ania , choć sporo d a -

nych na ten tem at zbiera P. Kriedke, nie w spom inający jednak o s ie -

dzibach biskupich w C iechocinie17.

Pierwsza pew na w zm ianka o m urow anym dw orze pochodzi z 1410 r.

Związana jes t ona z działa lnością M ikołaja Ryńskiego, chorążego che ł-

mińskiego i uczestn ika b i tw y pod G runw aldem , k tó rego ucieczka z p o -

la w alk i była w y raźn y m działaniem na n iekorzyść Zakonu. Gdy w paź -

dzierniku 1410 r. K rzyżacy za jm ują Ryńsk, M ikołaj ucieka chroniąc

się w dw orze biskupim (hof) w Ciechocinie, k tó ry jest także okreś lo -

ny jako „gem ürte h ü s e " 18. N ota tka ta p rzesuw a da tow an ie in te resu -

jącego nas obiektu na wiek XIV lub przełom X IV — XV w. Przesłanki

dla dokładniejszego da tow an ia obiektu są słabe. N a is ta rsze m ater ia ły

archeologiczne datow ać można, jak już w spom niano, na kon iec XIV

i m XV w., choć o k reś len ie to ze w zględu na fragm entaryczność zn a le -

zisk nie jest pew ne. Z kolei analiza formy arch itek ton icznej budynku

11 Ibidem, s. 130 in .,- P o w i e r s k i, op. cif., s. 36.15 P o w i e r s k i , op. cii., s. 37 i n.Ie /buleni, s. 118.

17 P. K r i e d k e , Die Herrschalt der Bischöie von W ło c ła w e k in Pommerellen,

GSttingen 1974, s. 175, 280, 336.

18 M. B a r t k o w i a k , T o w a rzy s tw o Jaszczurcze w latach 1397— 1437, „Roczniki TNT” 1948, R. LI, z. 2, s. 22— 23.

także nie pom aga w uściśleniu chronologii, gdyż zw arte, w ieżow e b u -

dowle są pow szechne dla całego eu ro p e jsk ieg o średniow iecza. Co p r a w -

da w Polsce północnej w XIV i XV w. liczniej spo tykam y długie d o -

my, fundow ane na rzu tach w ydłużonych p ros tokątów (np. Subkowy),

lecz wieże i dw o ry w ieżow e mieszczą się także w k ra jo b raz ie a rch i tek -

tonicznym tego regionu. Gotycki dw ór w C iechocinie miał w y m ia ry

12,3X13,7 m, a jego śc iany dłuższe w yznaczają (z odchyłem 6°) k ie ru -

nek północ—południe. R ekonstrukcję w yglądu fazy gotyckie j podjąć

można w oparciu o o bserw acje zachow anych piwnic, a także na js ta rszy

opis budynku, pochodzący z lat 1616— 1622,e. N otu je on, że ,,pod tąż

kam ienicą są p iwnice cz te ry" oraz ,,pod kam ienicą są do lne mieszkania,

w k tó ry ch jest naprzód sionka z podw órza (...] z tej sionki są dwie

izdebce [...] sk lep ciem ny dla schow ania rzeczy", a także ,,kom nata"

oświetlona dwom a oknami. Poniew aż ,,na wschód w szedłszy drzwi na

kam ienicę na zaw iasach" widzimy, że zasadniczą ko n d y g n ac ję tego b u -

d y n k u s tanow ił poziom p ierw szego (obecnie n ie is tn ie jącego) piętra;

op isany p a r te r t rak to w an y był jak o „dolne mieszkania", a na poziomie

piwnic mieściły się cz tery sklepy-izby. Opis ten po tw ierdza więc ob -

se rw o w an y s tan piwnic, p rzy czym najw iększa izba piwniczna (może

posiadająca o r ien tacy jn e w y m ia ry 6 X 7 m) jest obecnie zagruzow ana

i n iedostępna. Także o p isy w an y w inw entarzu podział p a r te ru p rzypo-

mina obecne m ieszkanie uży tkow nika budynku ; sy tu ac ja obserw ow ana

w trakc ie badań uniem ożliwiła jednak w y k o n y w a n ie o d k ry w ek i d o -

k ładn iejszą analizę tej kondygnacji . Dwór go tycki posiadał więc na

poziom ie piwnic uk ład k rzy żo w y z cz terem a pó ltrak tow ym i izbami

i podobny był rzut par te ru , gdzie jednak oprócz dw óch izdebek, sklepu

1 kom naty mieściła się sionka. Zbliżony, także ze w zględów k o n s t ru k -

cyjnych , był podział p iętra , na k tó rym zna jdow ały się: „sionka", ,,k a -

pliczka", „pokój biskupi", „kow nata" i „ izdebka"20. Z nalezienie na

w tó rn y m złożu w w y k o p ie I m ałego u łam ka cegły kształtk i z częścio-

w o zachow anym profilem żebra świadczy, że na parte rze , lub raczej

na p ię trze mieściły się izby (?) p rzek ry te sklepieniami, może krzyżo-

wo-żebrowymi. Suchy, o s t ry profil żebra da tow ać na leży na koniec

XIV w. lub ok. 1400 r. M ożliw e jednak, że sk lepienie tak ie miała tylko

kaplica. W ró ćm y jednak do problem u datow ania o p isyw anego dworu.

Mimo w spom nianej już n ies ta rannośc i w s tosow aniu w ą tk ó w cegła

użyta do zm urow ania p iwnic dw oru w y k azu je znaczną jednolitość i po -

siada średn ie w y m ia ry 8,4X14,2X30,1 cm. P orów nać ją można z cegłą

uży tą do zm urow ania dw oru w Subkow ach koło T czew a (8 ,7Xl5,2X

>• Inw en tarze dóbr s to ło w yc h b iskups tw a w ło c ła w sk ie g o z XVII w., wyd. L.2 y t k o w i с z, „Fontes TNT" 1957, nr 38, s 136 i n.

80 Ibidem, s 136

PROFIL E

FROFIL N

Rys. 6. Profile p ó łn ocn y i w sch odn i w yk opu I1 — próchnica glin iasta współczesna, 2 — brunatna glina z cegłą i m ateriałem ku ltu row ym oraz w ęg lam i, 3 — w kop z u łam kam i cegły i

w y , 4 — w kop nasycony glin iastą próchnicą, 5 — calec, żółta , zw ałow a g lina

zapra-

ЮOl

Dw

or b

iskup

ów

wło

cław

skich

w

Ciech

ocin

ie..

X32,0 cm), z cegłą z prezbiterium kościoła tamże (9,4X14,8X30,7 cm)

i z naw y tegoż ( 8 , 6 X 15,1 X33,1 )21.

P rzypom nieć tu w ypada, że dw ór w Subkow ach datow ano na trze-

cią i początek czw arte j ćwierci XIV w., prezb iterium kościoła na po -

łowę XIV w., a jego naw ę na koniec XIV łub przełom XIV— XV w.

J - k zaw odne są jednak próby da tow an ia o p ar te ty lko na podstaw ie

ana lizy m etrycznej cegły w skazyw ać może p rzykład g łów nego domu

zam kow ego w Raciążku, k tó ry choć w znoszony od połow y XIV do

końca XV w., zachow ał jedno lity rozmiar cegły w ynoszący 8 ,4X l2 ,6X

X26.7 cm. Pew ną w skazów ką przy da tow aniu ob iek tu może być dosko-

nałość techniczna murarki, om ów iony profil żebra sklepiennego, a tak

że liczne s tosow anie blend, podobnie często w y s tęp u jący ch w dolnych

k ondygnac jach „kam ienicy w ielk ie j" w zamku w Raciążku. W sumie

nie m ając wątpliwości, że dw ór pow sta ł w II po łow ie XIV w., au torzy

nie potrafią jed n ak uściślić sw ego w nioskowania . Lata 1323— 1383, czy-

li okres zasiadania na stolcu biskupim M acieja i Zbiluta z Gołańczy,

są okresem ożyw ionej akcji inw estycy jne j. Szczególnie w ażą tu lata

po najeździe krzyżackim i odzyskaniu Kujaw, w k tó ry ch M aciej z G o-

łańczy rozpoczyna nie tylko odb u d o w ę-k a ted ry , lecz i budow ę licznych

zam ków i rezydencji biskupich. Po rezygnacji z u rzędu (1364) akcję

budow laną k o n tynuow ał jego b ra tan ek Zbilut (t 1383)22. T ak więc, choć

b rak na to bezpośrednich d an y ch ana li tycznych i źród łow ych (dla p rzy -

pom nienia inform ację o budow ie dw oru w Subkow ach koło Tczewa

przez Zbiluta podał Ja n k o z Czarnkow a), budow ę m urow anego dw oru

biskupów w łocław skich w Ciechocinie łączyć m ożna z Maciejem, lub

raczej Zbilutem z Gołańczy.

Liczne są p rzekazy do tyczące klucza ciechocińsk iego pochodzące

z w ieku XVI i czasów późniejszych. Inw en tarz z 1534 r. nie zaw iera

opisu budynków , re lac jo n u je jednak szczegółowo obraz gospodarczy

Ciechocina i innych 16 wsi w chodzących w skład tego k lucza23. K olej-

ny inw entarz pochodzi z 1582 r.24 Nie zaw iera on także opisu b u d y n -

ków, lecz dane gospodarcze i rachunki. N a jc iekaw sza jes t bez w ą tp ie -

nia inform acja o zakupie 1 tys. sztuk cegły, łasztu w apna i dachówki,

21 B d r n y c z - G u p i e n i c c , G r a b a r c z y k , K a j z e r , op. cii.

22 N ajob szern iejszy biogram działa lności i fundacji M acieja z G ołańczy daje

J. B i e n i a k, M acie j г G o łańczy herbu Paluka, [w:] Polski s ło w n ik biograficzny,

t. XIX, W rocław — W arszaw a— K raków —Gdańsk 1974, s. 15 i n. O dzia ła lności fun-

dacyjnej Zbiluta pisze Janko z Czarnkow a pod 1383 r. (por. Monumenla Poloniae

Hisíorica, t. II, W arszaw a 1960).

23 Inw entarz dóbr i d o c h o d ó w b isk up s tw a w ło c ła w s k ie g o z roku 1534, wyd.

B. U l a n o w s k i , „Archiwum K om isyi H isto ry czn ej', t. X, K raków 1916, s . 38— 46.

2* Inwentarz dóbr b isk up s tw a w ło c ła w sk ie g o z roku 1582, wyd. L. Z y t k o w i с z,

„Fontes TNT" 1953, nr 37, s. 244 i n.

p r o f i l e

Rys. 7. Profile w sch odn i i połu dn iow y w ykopu II

1 — współczesny humus, 2 — piasek nasypow y. 3 poziom g lin y z rumoszem. 4 — g lin a z w ęglam i. 5 — brunatna glina z cegła i n ie licznym i w ę-

g lam i, 6 poziom przepalonej g lin y — klep iska (?), 7 — jasnobrunatna glina z w ęg lam i i d ro b n ym i cegłam i, 8 — calec, żółta, zw ałow a glina

PROFIL S

to

Dw

ór

bisk

up

ów

w

Jo

cłu

wsk

ich

w

Cio

ch

oc

inic

...

gdyż można mieć wątpliwości, czy m ater ia ł ten zużyto do budow y

stajni, s taw iane j w 1582 r. przez cieślę za 1 złoty i 13 g ro sz y ” . Wzmian-

Rys. 8 Rzut w ykopu II z zaznaczonym brukiem i fundam entem dobudów ki biskupa

H ieronim a R ozrażew skiego

kę tę połączyć należy z zaczerpnię tym i od S. C hodyńsk iego pobytam i

H ieronim a Rozrażew skiego w Ciechocinie w latach 1584 i 1585, infor-

m acją Słownika geograt icznego o istnieniu w e dw orze w końcu XIX w.

si Ibidem, s. 271.

tablicy fundacy jne j z herbem Doliwa Rozrażew skich, opisem pocho-

dzącym z la t 1616— 1622, a także w ynikam i o d k ry ć w w ykop ie II. R e-

likt fundam entu o d k ry teg o w tymże wykopie, w raz z narożnik iem

i m urem biegnącym ku północy (a więc rów no leg łych do w schodnie j

ściany dworu) w y d a je się w skazyw ać, że za czasów H. Rozrażew skie-

go do m urow anego dw oru dok le jono od w schodu d rew nianą , dw ukon-

d y g n ac jo w ą dobudów kę o p isyw aną w inw en ta rzu z lat 1616— 1622.

O d k ry te w w ykopie re lik ty m urów trak to w ać m ożna jako jej fu n d a-

m entowanie. Choć znana jes t ty lko szerokość dobudówki, w ynosząca

6,1 m, sądzić można, że d ługość jej odpow iada ła w zasadzie długości

dw o ru m urow anego i w ynosiła ponad 13 m. D oklejen ie jej do s ta rsze -

go m urow anego trzonu spowodowało, że po tej rozbudow ie dw ór osią-

gnął w ym iary 13,7X18,1 m. N a p ię trze dobudów ki mieścił się „ganek",

a także ,,(...! sala, drzwi do niej na zaw iasach pob ie lanych z wrzecią

dżem. W tej sali o k ien dziesięć o sześci kw ate rach , z herbam i takimiż,

jak ie w pokoju [Stefana Batorego i H ieron im a Rozrażew skiego —1

przyp. eutorów ] [...]", na p ar te rze dobudów ki, pod gank iem mieściło

się 6 komór, a pod „ sa lą” : izba, kom ora, k o m órka sek re tn a i p iw nica2®

(może w kopana niżej). W sum ie przy toczone opisy niedw uznacznie

w skazują, że inw esto rem rozbudow y dw oru by ł H ieronim Rozrażew-

ski. H erby sw oje umieścił nie ty lko w oknach, lecz także w m urow ał

w budynek tablicę z Doliwą, og lądaną jeszcze w końcu XIX w. Cel

rozbudow y był jasny. M%ła powierzchnia uży tkow a średniow iecznego

dw oru w ieżow eqo nie pozw alała na pom ieszczenie w jego b ry le p a r a d -

nej „izby pańskiej" , n ieodzow nego e lem en tu p ro g ram u uży tkow ego

XVI-wiecznej rezydencji. Rozbudow ę dw oru ciechocińsk iego da tow ać

można na począ tkow y okres p an o w an ia H. Rozrażew skiego i zam knąć

w Ifltach 1582— 1584, czyli przed, pośw iadczonym i przez S. C hodyńskie-

go, pobytam i tego biskupa. K olejny opis k lucza z 1598 r. także nie p rz y -

nosi opisu b u d y n k ó w i jest pośw ięcony problem om gospodarczym 27.

N a jobszern ie jszy i w ielok ro tn ie już p rzy taczan y jest inw entarz z lat

1616— 1622, czyli z okresu rządów biskupa Paw ła W ołuckiego. N azw a-

ny jest on „rew izją zamku ciechocińskiego", choć w dalszym ciągu

opisu b u dynek ok reś lany jest jako „kam ienica b isk u p ia"28. C iekaw y

i dotychczas nie pub likow any jes t opis k lucza i b udynków z 1759 r.,

215 Inw en tarze d óbr s to łow ych . . . г XVII w., s. 136— 137.

:7 Inwentarz dóbr s to ło w y c h b isk up s tw a W łoc ław sk iego (ł a d a a. 1598), wyd.

L. Ż y t k o w i c z , „Fontes TNT" 1950, nr 36, s. 44 i n.

*8 Inw en tarze dóbr s to łow ych . . . z XVII w., s. 136.

pow tórzony z nielicznym i zmianami w inw entarzu dóbr z 1760 r.89

In te resu jący nas budynek n azy w an y jes t w nim pałacem : „Pałac w C ie -

chocinie. W jeżdżając do niego b ram a z for tką bez w ro t w oparkow a-

niu now ym w bale tarte. Ex opposito pałac stary, n iegdyś przez Illu-

strissim um R ozdrażew ski re form ow any, przed dwiem a la ty z g ru n tu

jak nowo reperow any . Suffity, podłogi, drzwi, piece, schody, dach,

w szystko now e i dla w yg o d y n iek tó rych przeform ow ane. N a górze p o -

ko jów 4, na dole 3, schow anie i skarbiec. Officyna z szachulcu pod

gontami, przed lat sześcią postaw iona nowa, w niej rezydency i dla

dw orsk ich 6, z trzem a piecami, k u ch en n y ch trzy, z dw iem a piecami,

spiżarnią, kuchnia, p iek a rn ian y ch pieców dwa, trzeci dla cukiernika,

ok ien w rezy d en cy ach w ołów 16, ok iennic 8, drzwi 22. S tudnia znacz-

Rys. 9. Tablica fundacyjna biskupa A ntoniego S -basliana D em bow skiego w pot id-

n iow ej e lew a cji dworu

nym sum ptem w ykopana, now o w górze ocem brow ana i pokry ta , z k o -

łami i łańcuchem i w iad ram i okułem i i rynną do kuchni. M iędzy p a -

łacem i kościołem oqró 'l n iewielki w kwra te ry now o o p a rkan iony

29 Archiwum D iecezja lne w e W łocław ku, 1. 23 (stary nr 159), s. 89— 92 sp isany

24 listopada 1759 r. oraz I. R evisio bonorum z 1760 r., s. 214—242. Por. także

1. 14 (ttary lir 148), gdzie opis „kam ienicy m urowanej'' z 1720 r. f. 33— 39 v.

i osz tachetow any [...]"30. P rzy toczony opis po tw ierdza podaną u p rzed -

nio a t ry b u c ję łączącą rozbudow ę dw oru z H. Rozrażewskim, a także

inform uje o now ym rem oncie „pałacu", p rzep ro w ad zo n y m „przed

dw iem a laty", czyli w 1757 r. W iadom ość ta po tw ierdzona jes t treścią

p rzy toczonego już nap isu na zachow anej tablicy fundacyjnej, k tó ra

określa także jej au tora , b iskupa A n ton iego Sebastiana D em bow skie-

go, adm in is tru jącego diecezją w łocław ską w la tach 1752— 1763. N ies te -

ty, p race budow lane A. S. D em bow skiego nie by ły możliwe do id en ty -

fikacji. P rzypuszczalnie jed n ak do tyczy ły one p rzede w szystkim w nę-

trza dw oru, choć inform acja o 4 p oko jach na p ię trze i 3 n a parte rze ,

pozw ala sądzić, że A. S. D em bow ski rozebrał d rew nianą, fundam en to -

w a n ą dobudówkę, zbudow aną przez H. Rozrażew skiego. O p isyw ana

przebudow a była os ta tn ią p róbą adap tac j i budy n k u do w ym ogów

m ieszkalnych. Po seku la ryzac ji dóbr b iskupich Ciechocin stał się wsią

„rządow ą", a og ląd a jący go przed 1825 r. W . H. Ga w areck i widział

jeszcze b u dynek p o s iad a jący piętro. Inform acja o dw óch tab licach fu n -

d acy jn y ch zamieszczona w Słow n ik u geogr a f i cz nym pozw ala sądzić, że

w końcu XIX w. dw ór pos iadał jeszcze piętro , k tó re w obec tego roze-

brano na p rzełom ie XIX— XX lub dop ie ro w XX w. (może w okresie

uży tkow an ia ob iek tu jako spichlerz, przez rodziny Ram lau i Kuligow-

skich, o s ta tn ich właścicieli Ciechocina). Dwór zam ieszkały obecnie przez

rodzinę P. Jag ie lsk iego jes t uży tk o w an y zgodnie z p ie rw o tn y m prze-

znaczeniem, a d ra s tyczna (z p u n k tu w idzenia konserw atorsk iego) in -

te rw enc ja po legająca na oblaniu jego fundam entów b e tonem być m o-

że nie p rzysp ieszy des trukc ji budynku.

Mimo, z konieczności, n iew ielk iego zak resu badań te ren o w y ch p rze -

p row adzonych w 1983 r. w zbogacenie ich w yn ików analizą przekazów

p isanych pozwoliło na poznanie h istorii dw oru i jego formy, a także

zasadniczych przekształceń. Choć ko le jne p rzebudow y za ta r ły jego w y -

raźne oblicze stylis tyczne, t rak tow ać go m usimy jako jed en z n iewielu

znanych w północnej Polsce średn iow iecznych dw orów „w ieżowych"

i już przez to sam o podlegać pow in ien ściślejszej niż do tychczas o p ie -

ce konserw atorsk ie j . Na zakończenie jeszcze dwie uwagi. Podczas b a -

dań te ren o w y ch dw o ru dokonano także w stępne j ana lizy b ry ły s to ją -

cego obok kościoła. Ubytki tynku w północnej ścianie w ieży pozw oliły

dokonać pom iarów cegieł, z k tó ry ch została zm urow ana. Cegła o w y -

m iarach 7,2 X 13,0 X 26,0 cm, a także e lem en ty w ątku k o w ad e łk o w e-

go i zapłaszczanie — m alow ane j p ierw o tn ie n a czerw ono — fugi w s k a -

zują, że pow stała ona najw cześn ie j w XVI w. Cegła ta jes t co p raw da

nieco w iększa od użyte j przez H. Rozrażew skiego w kościele w Racią-

10 Archiwum D iecezja lne w e W łocław k u , 1. 24, s. 214.

Rys. 10. Ргсфа rekonstrukcji w y n ik ó w badań

a — dw ór X lV -w ie c z n y , b — h ipotetyczny zasięg dworu H ieronim a Rozrażewskiego, с — w ykopy archeologiczne

ż'ku (7,0 X 12,6 X 25,1 cm), w yda je się jednak , że i wieża kościoła

w Ciechocinie może być h ipote tycznie łączona z działa lnością b u d o w -

laną tego biskupa. Dwór w Ciechocinie s tanow i trzecią siedzibę b isk u -

pów włocław skich (po Raciążku i Subkowach) badaną przez p raco w n i-

k ó w K a tedry Archeologii U n iw ersy te tu Łódzkiego. P race te rozpoczęte

w 1978 r. pozw alają już w ogólnych za rysach określić „ recep ty" b u -

dow lane s tosow ane w XIV w. przez Mcicieja i ZbiLuta z Gołańczy,

a w XVI w. przez H ieronim a Rozrażewskiego. Z drugiej s trony badania

te po tw ierdzają brak jednolitości p lanów i p rog ram ów arch itek ton icz-

ny ch w znoszonych budowli, co w oczyw isty sposób w y tycza przyszła

k ie runk i badań nad analogiam i w arszta tow ym i. Studia nad budow nic t-

w em o bronnym i obronno-rezydencjonalnym b iskupów w łocław skich

m am y zamiar k o n ty n u o w ać w la tach nas tępnych .

Katedra A rch eolog ii

U niw ersytetu Łódzkiego

Tadeusz G rabarczyk , Leszek K a jzer

MITTELALTERLICHER GEMAUERTER HOF

DER W ŁOCŁAW EK-BISCH0FE IN CIECHOCIN A N DRWĘCA

C iechocin an Drwęca, W oiw odschaft Toruń, Hegt auf dom Gebiet der Ziem ia

Dobrzyńska, im M ittelalter w ar es ein Grenzdorf zw isch en Polen und dem Kreuz-

rittersta<it. Dije, G esch ichte des O rtes reich t bis XIII. Jahrhundert und schon in

d ie ser Z eit war der Ort im B esitz der B ischöfe. D ie F orschungen in C iechocin

hatten zum Ziel, den gem auerten H of der W foclaw ek-B ischöfe kennenzulernen und

w aren ergänzend im V erhältnis zu den la n g w ierigen U ntersuchungen des Lehr-

stuhls für A rch äo log ie der U nivorsität Łódź, die im S ch loss in Raciąż boi C iech o-

cinek , W oiw odschaft W ło cła w ek geführt w orden waren. Der Hof war in der bishe-

rigen Literatur w en ig notiert.

Im R esultat der T errainuntersuchungen und der A n a ly se älterer B earbeitungen

wurde festgeste llt, dass der uns in teressierend e gem auerte H of der zw eite B ischofs-

sitz auf dom G ebiet v o n C iech ocin war. Der erste w ar e in e k le in e Burg von der

H olz-E rdekonsU uktion, d ie am hohen Ufer des F lusses D rw ęca lokalisiert war.

Das O bjekt w urde am A nfang des X V Jahrhunderts zerstört. Der gem auerte Hof in

C iechocin , der die Rollo des Zentrums e in es bedeutenden B ischofsgüterkom plexes

erfü llte (er zäh lte 16 Dörfer), entstand in der II. H älfte des XIV. Jahrhunderts. Er

w urde aus Stein und Z iegel auf dem kurzen, rech teck igen Grundriss von den A u s-

m assen 12,30X13,70 m. gebaut. D ie längeren W ände des H ofes bestim m ten angen ä-

hert die R ichtung O sten — W esten . In den K ellern w aren 4 Stuben mit T onnen-

gew ölbe; die W ände w aren mit zahlreichen B londen-Fütlungen verziert. Zur Zeit

sind 3 Stuben zugänglich , e in e nord-östliche ist mit Schotter bedeckt. E rdgeschoss-

und Stockw erkanordnung war im Prinzip so, w ie der K eller, obw ohl d iese M einung

nur auf die B eschreibung des H oles vom Anfang des XVII. Jahrhunderts gestützt ist,

w eil der O berteil vom G ebäude nicht erhalten w orden ist. D ie gotische H of in C ie-

chocin wurde vom Bischof M aciej aus G ołańcza (er residente auf dem Bischhofsitz

bis 13b4) oder eher von seinem N achfolger Zilbut aus G ołańcza (Ť1383) geistetet Am

Ende des XVI. Jahrhunderts (m öglicherw eise in den Jahren 1582— 1584) wurde dar

Hof vom Bischof H ieronim Rozrażew ski erw eitert. A n se in e O stw and wurde der

hölzerne, e in Stockw erk hoho Fundam entanbau angebaut. Unten waren darin W irt-

schaftsstuben , im Stockw erk e in e Laube und ein e grosso „H erenstube". N ach dieser

Erw eiterung erreich te der Hof die A usm asse 13,7X18,1 m. Im Jahre 1757 wurde

der H ol vom Bischof A ntoni Sebastian D em bow ski um gebaut und renoviert, w as an

einer bis heute erhaltenen, in d ie Südw and e in gem auerten Stifttafel notiert wurde.

Am Ende des XIX. oder am Anfang des XX. Jahrhunderts wurde das G ebäüde um

ein Stockw erk gesenkt und erfüllt bis beute d ie R olle e in es W ohnhauses.

Das besprochene O bjekt ist e in e der w en igen in N ordpolen erhaltenen (w enn-

sch on te ilw e ise) m ittela lterlichen gem auerten R esidenzen vom Turm charakter und

ist deshalb bem erkensw ert.