Ñýòãýõ ÷àäâàð áà ñóðàëöàõóé21-ð çóóíû èðãýäèéí ýçýìøñýí áàéâàë çîõèõ ÷àäâàðóóäûã ýðäýìòýí Ëàóðåíñ

Æîíñ /Lawrence K Jones/ äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý.

Yíäñýí ÷àäâàðóóäÑîíñîõ ßðèõÓíøèõ Áè÷èõÌàòåìàòèê/òîîöîîëîë

Ñýòãýõ ÷àäâàðËîãèê ñýòãýëãýý Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýÀñóóäàë øèéäâýðëýõ ÷àäâàð Øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð

Õ¿íèé ÷àäâàðÕàðèëöààíû ÷àäâàð ßðèà õýëýëöýýð õèéõ ÷àäâàðÌàíëàéëàë Áàãààð àæèëëàõÑî¸ëûí ÿëãààòàé áàéäëûã òàíèõ

Õóâèéí îíöëîã ÷àíàðªºðòºº èòãýõ èòãýë ªºðèé㺺 óäèðäàõÕàðèóöëàãàòàé áàéõ

Ñóðàã÷ áàãà÷óóäûã ñýòãýõ ÷àäâàðò ñóðãàõ íü ºíººãèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéí õàìãèéí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã áîëæýý. ªíäºð òåõíèêæñýí, ººð÷ëºëò èõòýé èðýýä¿éí íèéãýìä àìüäðàõ èðãýä íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàõ ÷àäâàð, ñýòãýõ ÷àäâàðò ñóðàëöñàí áàéõ ó÷èðòàé.

ªºð÷ëºëòèéí àñàð ºíäºð õóðäòàé ºíººãèéí íèéãýìä ººð÷ëºëòºä îíîâ÷òîé õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõ, õóðäòàé øèéäâýð ãàðãàæ, îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîõîä áèäíèé ñýòãýõ ÷àäâàð, ñýòãýëãýýíèé õýâ øèíæ ÷óõàë ¿¿ðýã ðîëüòîé þì.

Ñýòãýõ ÷àäâàð, ò¿¿íä ñóðàëöàõ íüÑýòãýõ¿é/ñýòãýëãýý, ñýòãýí áîäîõ ¿éë/Ñýòãýõ ÷àäâàð

Ñýòãýõ¿é ãýæ þó âý?Ñýòãýõ¿é áîë òàíèí ìýäýõ¿éí ïðîöåññèéí äýýä øàò ìºí. Ñýòãýõ¿éí òóñëàìæòàéãààð öîî

øèíý ìýäëýã áèé áîëíî. Õ¿í ñýòãýõ¿éíõýý òóñëàìæòàéãààð áîäèò þìñ ¿çýãäëèéã á¿òýýë÷ýýð òàíèí ìýäýæ, ººð÷ëºí õóâèðãàíà.

Ñýòãýõ¿é áîäèò åðòºíöèéã çºâõºí ýä þìñ, ¿çýãäëèéí ñàëàíãèä õýëáýðýýð áèø, òýäãýýðèéí õîîðîíä ¿¿ñ÷ áîëîõ á¿õèé ë õàðèëöàà õîëáîî, òýð äóíäàà øóóä òàíèí ìýäýõ¿éä òóñ÷ ÷àäàõã¿é äàëä, íóóãäìàë ç¿é òîãòîë õàìààðëûã ãàðãàæ èðäýãýýðýý îíöãîé áèëýý.

Ñýòãýí ÷àäâàð ãýæ þó âý?Ñýòãýõ ÷àäâàð - Ýíý áîë õàìãèéí ñàéí àðãà áàðèëûã ìýäñýíýýð ñàéæðóóëæ, ñóðàëöàæ,

äàäëàãàæèæ áîëîõ óð ÷àäâàð þì. Ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàðûã àíãëè õýëýíä thinking skills ãýõ áºãººä ýíý íü îëîí öîãö ÷àäâàðóóäûí á¿ðäýë áàéäàã. Skill õýìýýõ ýíý àíãëè ¿ã ìîíãîë õýëýíä óð ÷àäâàð, äàäàë ä¿é ãýæ îð÷óóëàãäàíà. ×àäâàð ãýäýã íü àëèâàà íýã ç¿éëèéã ºíäºð ÷àíàðòàé, ºí㺠¿çýìæòýéãýýð áîãèíî õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýõýä øààðäàãäàõ ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðäýë õýñýã áàéäàã. ×àäâà𠺺ðòºº äàäàë õýìýýõ óõàìñðûí îðîëöîîã¿éãýýð àâòîìàòààð ã¿éöýòãýãäýõ õýñýãòýé áàéäàã ÷ ãîë ¿íäñýí á¿ðäýë íü õ¿ì¿¿ñ óõàìñðûí îðîëöîîòîéãîî𠺺ðñäèéí çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëæ, ¿éëèéí çàâñðûí, ÿâöûí, ýöñèéí ¿ð ä¿íã áàòàëãààòàé áîëãîõ àðãà çàìóóäàä

1

õàìààðíà. Èéìýýñ ýðäýìòýä ñýòãýí áîäîõ ¿éëèéã óð ÷àäâàð, äàäàë ä¿é áºãººä ñóðãàëòààð ò¿¿íä ñóðàëöàæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Îþóíû ÷àäàâõè áîë ìîðèíû õ¿÷ýýð õýìæèãäýõ ìàøèíû õ¿÷èí ÷àäàëòàé àäèë ç¿éë þì. Àâòîìàøèíû àæèëëàãàà íü ò¿¿íèé õ¿÷èí ÷àäëààñ ãýõýýñýý æîëîî÷èéí óð ÷àäâàðààñ èë¿¿ õàìààðäàã. Îþóí óõààí áîë ïîòåíöèàë. Ñýòãýëãýý áîë äàäàë ä¿é, óð ÷àäâàð þì.

1. Òàíä ìàø ñàéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé àâòîìàøèí áàéãàà áîë òà ººðèéíõºº æîëîîäîõ óð ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Æîëîîäîõ óð ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõã¿éãýýð ìàøèíûõàà õ¿÷èí ÷àäëûã á¿ðýí ã¿éöýä àøèãëàæ ÷àäàõã¿é.

2. Òàíä ìóóõàí õ¿÷èí ÷àäàëòàé àâòîìàøèí áàéãàà áîë òà ýíý äóòàãäëûã ººðèéí æîëîîäîõ óð ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõ çàìààð íºõºí ã¿éöýýæ áîëíî.

ªºð÷ëºëò õóâüñàë áàãà, ÷èã õàíäëàãà òîãòâîðòîé áàéõ ¿åä “ìýäýýëýë” çààæ, ìýäëýã îëãîõîä ë õàíãàëòòàé áàéâ. Ìýäýýëýë, ìýäëýã þó õèéõèéã òàíü õýëæ ºãäºã, ñýòãýõ øààðäëàãà áàãà áàéæ. Ñýòãýëãýý, ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàð íü ºíººãèéí õ¿íèé ¿íäñýí áàÿëàã áîëæýý. Ò¿ðãýí ººð÷ëºãäºæ áóé åðòºíöèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä áèäíèé ñýòãýëãýý ãîëëîõ áàéð ñóóðèéã ýçýëíý.

Ñýòãýí áîäîõóéí çàãâàðóóä/Frameworks for Thinking/Ñóðàã÷äûí îþóí ñýòãýëãýý, ñýòãýí ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëä äýëõèéä õ¿ëýýí

çºâøººðºãäñºí çàãâàðóóäûã àøèãëàõ íü ÷óõàë áèëýý. Y¿íä Áëóìûí òàêñîíîìè, Ýäâàðä Äå Áîíîãèéí 6 ìàëãàéí àðãà áà ñýòãýëãýýíèé êóðñ CoRT, ëàòåðàë ñýòãýëãýý, Òîíè Ðàèíû ñýòãýëãýýíèé ¿íäñýí ò¿ëõ¿¿ð¿¿ä, Àðòóð Êîñòàãèéí îþóíû çºâ çóðøèëóóä, Òîíè Áüþçåíû îþóíû çóðàãëàë, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé SCAMPER àðãà õýðýãñýë çýðýã çàãâàðóóäûã æèøýý áîëãîí äóðäàæ áîëîõ þì.

Áëóìûí òàêñîíîìèÁåíæàìèí Áëóì/Benjamin Bloom 1913-1999/ áîë ÀÍÓ-ûí áîëîâñðîë ñóäëàà÷,

ñýòãýëç¿é÷ ýðäýìòýí þì. Òýðýýð 1935 îíä Ïåííñèëâàíûí èõ ñóðãóóëèéã òºãññºí áºãººä 1942 îíä áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí áàéíà.

Áåíæàìèí Áëóì “×àäâàðò ñóðàëöàõóé”/mastery learning/, “Àâúÿàñ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ çàãâàð”/model of talent development/, “Áîëîâñðîëûí çîðèëãûí àíãèëàë ç¿é”/taxonomy of educational objectives / çýðýã ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé á¿òýýë¿¿äýýðýý áîëîâñðîë ñóäëàë, ñóðãàíû óõààíä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿í þì.

Áåíæàìèí Áëóì íü ×èêàãîãèéí èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòýí áºãººä áîëîâñðîëûí çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã íàðèéí òîäîðõîéëñîí, ñèñòåì÷èëñýí àíãèëàë ç¿éã áèé áîëãîõ ñàíààã àíõ ãàðãàæ èðñýí õ¿í þì. Àìåðèêèéí ñýòãýëç¿é÷äèéí õîëáîîíû 1948 îíû èõ õóðëûí øèéäâýðýýð Áåíæàìèí Áëóì áîëîâñðîëûí çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààíû ïðîöåññûã òîäîðõîéëñîí àíãèëàë ç¿éã ãàðãàæ èðýõ òºñëèéí áàãûí àõëàã÷ààð òîìèëîãäæýý. Áëóìýýð òîëãîéëóóëñàí, áîëîâñðîë ñóäëàà÷, ñýòãýëç¿é÷äèéí áàãûíõàí ººðñäèéí àæëûí ¿ð ä¿íä ñóðàëöàõóéä ÷óõàë íºëººòýé îþóíû ¿éëèéí ò¿âøèíã¿¿äèéã òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí. Ýíý àíãèëàë ç¿é íü áîëîâñðîëûí çîðèëãûã Cognitive domain/îþóíû ÷àäàâõè, ñýòãýëãýý, ìýäëýã/, Affective domain/ìýäðýìæ, ñýòãýë õºäëºë, çàí ¿éë, õàíäëàãà/, Psychomotor domain/áèå áÿëäàðûí ÷àäâàð, äàäàë ä¿é/ ãýñýí 3 òàëáàðòàéãààð ãàðãàæ èðæýý. Áëóìûí áàãûíõàí ýõýëæ Cognitive domain-ã ãàðãàæ èðýõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëñàí áºãººä 1956 îíä Taxonomy Of Educational Objectives: Handbook 1, The Cognitive Domain (Bloom, Engelhart, Furst, Hill, Krathwohl) íîìûã õýâë¿¿ëæýý. Óëìààð òýä ººðñäèéí ñóäàëãààã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëæ 1964 îíä Taxonomy Of Educational Objectives: Handbook II, The Affective Domain (Bloom, Masia, Krathwohl) íîìîî õýâë¿¿ëæýý. Õàðèí àíãèëàë ç¿éí ãóðàâ äàõü õýñýã áîëîõ Psychomotor domain-ã áóñàä ýðäýìòýä òîäîðõîéëîí, ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàñàí íîì ãàðãàñíààñ RH Dave(1967/70), EJ Simpson(1966/72), AJ Harrow(1972) íàðûí ãàðãàñàí íîì õàìãèéí ò¿ãýýìýë, îëîíä òàíèë áîëñîí áàéíà.

Áëóìûí òàêñîíîìè íèëýýä õýäýí óäàà øèíý÷ëýãäýí çàñâàðëàãäàæ áàéñàí. Æèøýý íü 2001 îíä Ëîðèí Àíäåðñîí/Anderson, Lorin W.,/ Äýâèä Àéðèñýí/ David R., Airasian/ íàðûí ýðäýìòýä

2

áëóìûí òàêñîíîìèéã ñàéæðóóëàí çàñàæ “A Taxonomy for Learning, Teaching, and assessing” ãýñýí íîìûã ãàðãàñàí áàéíà.

Áëóìûí àíãèëàë ç¿éí 3 òàëáàðûã õàìãèéí òîâ÷îîð Skill-Knowledge-Attitude/ìýäëýã-÷àäâàð-õàíäëàãà/, KAS/ìýäëýã-õàíäëàãà-÷àäâàð/, Do-Think –Feel/Yéë – ñýòãýëãýý - ìýäðýìæ/ ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.

Áëóìûí òàêñîíîìèéí çîðèëãî íü áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí àíõààðëûã äýýðõ 3 òàëáàðò õàíäóóëæ, íýãäìýë ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë áàéäàã. Áëóìûí òàêñîíîìè íü áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äýä ñóðãàëòààð ñóðàã÷äàä þóã ýçýìø¿¿ëæ, òºëºâø¿¿ëýõèéã çîðèëãîî áîëãîí àæèëëàõ ¸ñòîéã òàíüæ, òîäîðõîéëîõîä íü òóñàëäàã.

Áëóìûí òàêñîíîìè 1956 îíîîñ õîéø äýëõèéí îëîí ñàÿ áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí õ¿ðòýýë áîëæ, òýäíèé ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éëä îíöãîé à÷ òóñòàé á¿òýýë áàéñààð èðñýí. ßëàíãóÿà òàíèí ìýäýõ¿éí òàëáàð íü ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ õè÷ýýëä áàðèìòëàõ çàãâàð, åðºíõèé õ¿ðýý áîëæ ºãäºã.

Òàíèí ìýäýõ¿éí òàëáàð/Cognitive domain/Òàíèí ìýäýõ¿éí òàëáàð íü ìýäëýã áîëîîä îþóíû ÷àäâàðòàé õîëáîîòîé. Õýðýãòýé

ìýäýýëëèéã ñýðãýýí ñàíàõ, àñóóäàë øèéäâýðëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ çýðýã îþóíû ïðîöåññ¿¿ä ¿¿íä õàìààðàãäàíà.

Áëóìûí àíãèëàë ç¿éãýýð òàíèí ìýäýõ¿é íü ìýäëýã/knowledge/, óõààðàë/comprehension/, õýðýãëýý/application/, àíàëèç/analysis/, ñèíòåç/synthesis/, ¿íýëãýý/evaluation/ ãýñýí 6 ò¿âøèíòýé áàéíà ãýæ òîäîðõîéëäîã.

1. Ìýäëýã - íýð òîìü¸î, òîìü¸î, ä¿ðýì, áàðèìò, àðãà, àæèëáàð çýðýãò õàðãàëçàõ ìýäýýëë¿¿äèéã òîãòîîõ áà ñýðãýýí ñàíóóëàõàä îðøèíî.

2. Îéëãîëò - Ñóäàëñàí ìàòåðèàëûí õýëáýðèéã ººð÷ëºõ, òàéëáàðëàõ, ¿éë ÿâäàë, ¿çýãäýë, ò¿¿íèé ºðíºëèéí òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ áàéäëààð èëýðäýã.

3. Õýðýãëýý - Àñóóäàë øèéäâýðëýõ, áîäëîãî áîäîõ, õóóëü, ä¿ðýì, çàð÷èì, îíîëûã àøèãëàæ ¿íäýñëýë ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, øèíý íºõöºëä ìýäëýãýý õýðýãëýõ õýëáýðýýð èëýðäýã.

4. Àíàëèç - Á¿õëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã áîëîí ýäãýýð õýñã¿¿äèéí õîîðîíäûí õîëáîîã òîäîðõîéëîõ, á¿õëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàð÷ìèéã èëýðõèéëýõ, ëîãèêèéí àëäààã òîäðóóëàõ, ñóäàëñàí ìàòåðèàëûí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ çýðãýýð èëýðíý.

5. Ñèíòåç - Á¿òýýë÷ øèíæòýé ¿éë õèéõ (èëòãýë áà çîõèîí áè÷ëýã áè÷èõ, ¿éëèéí òºëºâëºãºº, òºñºë áîëîâñðóóëàõ), á¿õëèéã ñàëàíãèä õýñã¿¿äýýñ á¿ðä¿¿ëýõ ÷àäâàðààð èëýðõèéëýãäýíý.

6. Yíýëãýý - ªãºãäñºí øàëãóóð áà çîðèëãîä õàðãàëçóóëàí áè÷âýð, ¿çýãäýë îíîë, ä¿ðýì, óðëàã, óðàí ñàéõíû á¿òýýë, ¿éë àæèëëàãààíû á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿íýëýõ õýëáýðýýð èëýðíý.

Ò¿âøèí á¿ðò õîëáîãäîõ ñóðàëöàõóéí çàí ¿éëèéã ¿éë ¿ã¿¿äýýð äàðààõ áàéäëààð òîìú¸îëæ áîëîõ þì.

1. Ìýäëýã – ýìõëýí çîõèîí áàéãóóëàõ, òîäîðõîéëîõ, õóóëáàðëàõ, æàãñààëò ãàðãàõ, òîãòîîõ, ñýðãýýí ñàíàõ, íýðëýõ, öýãöëýõ, òàíèõ, íºõöºë áàéäëûã õóóëáàðëàí áóóëãàõ

2. Îéëãîëò – àíãèëàí ÿëãàõ, òîäîðõîéëîõ, õýëýëöýõ, èëýðõèéëýõ, òàíèõ, îíöëîãèéã ãàðãàæ èðýõ, îëîõ, ÿëãàí òàíèõ, ìýäýãäýõ, ººð õýëáýðýýð èëýðõèéëýõ, øàëãàæ õÿíàõ, ñîíãîõ, õºðâ¿¿ëýõ

3

3. Õýðýãëýý – õýðýãëýõ, øèëæ ñîíãîõ, ¿ç¿¿ëæ õàðóóëàõ, àøèãëàõ, ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõ, òàéëáàðëàõ, õèéæ ã¿éöýòãýõ, ïðàêòèêò õýðýãëýõ, õóâèàðëàõ, õàð çóðàã, íîîðîã ãàðãàõ, øèéäâýðëýõ, áè÷èõ

4. Àíàëèç – çàäëàí øèíæëýõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, òîîöîí áîäîõ, çýðýã òîãòîîõ, õàðüöóóëàõ, ñºðã¿¿ëýí òàâèõ, ø¿¿ìæëýõ, ÿëãàõ, ÿëãàâàðëàí ¿çýõ, øàëãàæ ¿çýõ, òóðøèõ, ñîðèõ, øàëãààí áàéöààõ

5. Ñèíòåç – òîõèðóóëæ ººð÷ëºõ, óãñðàõ, õóðààõ, íàéðóóëàõ, çîõèîí á¿òýýõ, á¿òýýí òóóðâèõ, çàãâàð ãàðãàõ, øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõ, òîìú¸îëîõ, óäèðäàõ, ýìõëýí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, áýëòãýõ, áîäîõ òºëºâëºõ, áàðüæ áàéãóóëàõ

6. Yíýëãýý – ä¿ãíýõ, ìàðãàõ, ¿íýëýõ, õàðüöóóëàëò ñîíãîõ, ¿íýëãýýã çºâòãºõ, ø¿¿õ, òààìàãëàõ, øèëæ ñîíãîõ, õºã溺í äýìæèõ, à÷ õîëáîãäîë ºãºõ

Òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë áà àñóóëò

Àñóóëò òàâèõ àðãà íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éëä ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãà õýðýãñë¿¿äèéí íýã áèëýý. Áàãø òîõèðîõ, îíîâ÷òîé àñóóëòóóäûã òàâèõ çàìààð ñóðàã÷äûíõàà ñýòãýí áîäîõ ¿éëèéã äýìæèæ ºãäºã.

Äîîðõ õ¿ñíýãò¿¿äýä òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøèíã¿¿äèéã õàðãàëçàõ àñóóëòóóäûí æàãñààëòòàé íü õàðóóëëàà.

Ìýäëýã

Õýðýãëýãäýõ ¿ãñ Æèøýý àñóóëò

Õîëáîãäîõ ¿éë àæëóóä

Öóãëóóëàõ Òàíèõ

Yç¿¿ëýõÕ¿ñíýãòëýõ

Äàâòàí õýëýõÑîíãîõ

ÒîäîðõîéëîõÕóóëàõÁè÷èæ

òýìäýãëýõØàëãàæ áàéöààõ

ÕàðüöóóëàõÕýëýõ

Æàãñààëò ãàðãàõßðèõÎëîõ

ÕàéõÍýðëýõ

ªìíº íü þó òîõèîëäñîí áý?Õýä áàéñàí áý?Òýð õýí áàéñàí áý?×è ¿¿íèéã íýðëýæ ÷àäàõ óó?Òýíä þó áîëñíûã õýëýý÷?Õýíä þó ãýæ õýëñýí áý?Ýíý þó âý?Ýäãýýð íü àëü íü ¿íýí, àëü íü õóäàë âý?

Ãîë ¿éë ÿâäëóóäûã æàãñààí áè÷èõYéë ÿâäëóóäûã öàã õóãàöààãààð íü æàãñààõªãºãäºë, áàðèìòààð ãðàôèê ãàðãàõÖýýæëýõ ¸ñòîé ìýäýýëë¿¿äèéã æàãñààí áè÷èõÖýýæëýõ ¸ñòîé ç¿éëñýýð ø¿ëýã çîõèîõØ¿ëýã öýýæëýõ

Îéëãîëò

Õýðýãëýãäýõ ¿ãñ Æèøýý àñóóëò

Õîëáîãäîõ ¿éë àæëóóä

ÕîëáîõÀíãèëàõ ×è ¿¿íèéã ººðèéí ¿ãýýð áè÷èæ ÷àäàõ

Yéë ÿâäëûí äýñ äàðààëëûã çóðãààð èëýðõèéëýõ

4

Ä¿ãíýõÖýãöëýõÕóâèðãàõ

ßëãàõYíýëýõ

Èø òàòàõÒàéëáàðëàõ

Ãîë ñàíààã õýëýõÒààâàðëàõ

ªºð õýëáýðýýð èëýðõèéëýõÕàðüöóóëàõÒîäîðõîéëîõ

óó?Ãîë óòãà íü þó âý??

Y¿íèé äàðàà þó áîëíî ãýæ áîäîæ áàéíà?

Ãîë ä¿ð íü õýí áý?Ýíý õî¸ð þóãààðàà ÿëãààòàé âý?

Y¿íèéã þó ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ âý?

ªºðèéí áîäîë ñàíààã çóðãààð èëýðõèéëýõÓíøñàíàà ººðèéí ¿ãýýð ÿðèõ

Ãîë óòãà ñàíààã æàãñààí áè÷èõ

Õýðýãëýý

Õýðýãëýãäýõ ¿ãñ Æèøýý àñóóëò

Õîëáîãäîõ ¿éë àæëóóä

ÒîîöîõÕýðýãëýõÕàðóóëàõ

ÇààõÄàìæóóëàõÁàéãóóëàõ

á¿òýýõÁýëòãýõ

Òîäîðõîéëîõªºð÷ëºõÒóðøèõØèéäýõ

×è èéì ººð æèøýýã ìýäýõ ¿¿?... íºõöºëä ÷è ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëèéã ººð÷ëºõ âý?... ¿åä ýíý ìýäýýëýë ÷àìä õýðýã áîëîõ óó?×è èéì íºõöºëä ÿìàð àñóóëò àñóóõ âý?

Òóõàéí ç¿éë õýðõýí àæèëëàäàãèéã õàðóóëàõ çàãâàð á¿òýýõÃîë óòãà ñàíààã õàðóóëàõ äèàãðàì çîõèîõÒóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé çóðàã öóãëóóëàõÑóäàëñàí ñýäâýýðýý áÿöõàí íîì Õ¿¿õýëäýéíä ¿íäýñíèé õóâöàñ ºìñãºõ

Àíàëèç

Õýðýãëýãäýõ ¿ãñÆèøýý àñóóëò

Õîëáîãäîõ ¿éë àæëóóä

ÀíõààðóóëàõÀíãèëàí ÿëãàõ

Ä¿ãíýõÕîëáîõÕóâààõÑîíãîõ

×èãë¿¿ëýõÇàäëàí øèíæëýõØàëãàí íÿãòëàõ

ÕàðüöóóëàõÒàíèõ òîãòîîõ

Ñàëãàõ òóñãààðëàõ

Àëü ¿éë ÿâäàë áîëîõ âý?Y¿íèé ó÷èð þó âý?Ýíý þóãààðàà èæèë âý?Ýíý ººð÷ëºëò þóíààñ áîëñîí áý?Èéì íºõöºëä þó áîëîõ âý?Àñóóäëûí ó÷èð þóíä áàéíà âý?

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ñàíàë àñóóëãûí õóóäàñ áýëäýõÃîë ¿å øàòóóäûã òîäîðõîéëæ á¿ä¿¿â÷ ãàðãàõJigsaw puzzle ýâë¿¿ëýõÑóäàëñàí ñýäâýýðýý èëòãýë áýëòãýõªãºãä뺺ð ãðàôèê áàéãóóëàõÕîëáîî õàìààðëûã õàðóóëàõ ìîä ãðàôèê çóðàõÑóäëàæ áàéãàà õ¿íèéõýý íàìòàðûã îëæ áè÷èõ

5

Ñèíòåç

Õýðýãëýãäýõ ¿ãñ Æèøýý àñóóëòÕîëáîãäîõ ¿éë àæëóóä

ÕîñëóóëàõÒààðóóëæ òîõèðóóëàõǺí㺺𺺠ìýäðýõÍýãòãýõÕàìòðàí àæèëëàõÄàõèí ýìõëýí áàéðëóóëàõÅðºíõèéëºí ä¿ãíýõÑîëèõ îðëóóëàõÁ¿òýýõÇîõèîí á¿òýýõÇîõèîõÍàéðóóëàõÒààìàãëàõÒºëºâëºõÁàðüæ áàéãóóëàõÒºñººëºí áîäîõÒîìú¸îëîõ

×àìä ¿¿íòýé õîëáîîòîé ÿìàð øèíý ñàíàà áàéíà?Why not compose a song about...?×è áîëîìæèò øèéäëèéã îëæ õàðæ áàéíà óó?×è ¿¿íèéã õè÷íýýí ÿíçààð õèéæ ÷àäàõ âý? Y¿íèéã þóí õýðýãëýæ áîëîõ âý?Y¿íèéã þóãààð ñîëüæ áîëîõ âý?Y¿íèéã þóòàé õîñëóóëæ áîëîõ âý?

Òîäîðõîé íýã àæëûã ã¿éöýòãýõ ìàøèí á¿òýýõØèíý äóó, ø¿ëýã, æ¿æèã, òåëåâèçèéí øîóíû õºòºëáºð áè÷èõÒóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäýõ õóâèëáàðóóäûã ãàðãàõÀÿ çîõèîõ, ýñâýë áàéãàà àÿíä òîõèðóóëæ ø¿ëýã çîõèîõ

Yíýëãýý

Õýðýãëýãäýõ ¿ãñ Æèøýý àñóóëò

Õîëáîãäîõ ¿éë àæëóóä

Øèéä ãàðãàõØàëãàõ ñîðèõ

Ä¿í òàâèõØ¿¿ìæëýõ

Ñîíãîõ øèëýõØ¿¿í òóíãààõÕÿíàõ øàëãàõ

ÌýòãýëöýõÑàíàë áîëãîõ

Yíýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ

Yíýëãýý õèéõ

Ýíý õàìãèéí ñàéí øèéäýë ìºí ¿¿?×è ¿¿íèéã ñàéí ç¿éë ãýæ áîäîæ áàéíà óó? Ìóó ç¿éë ãýæ áîäîæ áàéíà óó?×è ¿¿íä èòãýæ áàéíà óó?×è ÿìàð õ¿í áý?Èéì íºõöºëä ÷àìä ÿìàð ìýäðýìæ òºðºõ âý?Ýíý õýð ¿ð íºëººòýé âý?×è ¿¿íèé òàëààð þó ãýæ áîäîæ áàéíà?

Yíýëãýý òàâèõ ¿íäñýí êðèòåð¿¿äèéã æàãñààí áè÷èõªºðèéí äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí 5 çàð÷ìûã òîäîðõîéëîõÕàãàñ æèëèéí õèéñýí àæëàà òàéëàãíàõ

Äýýä ýðýìáèéí ñýòãýëãýýÁëóìûí òàêñîíîìèòîé õîëáîîòîéãîîð äýýä ýðýìáèéí ñýòãýëãýý/higher order thinking/ ãýñýí

îéëãîëò ãàð÷ èðäýã. Áëóì èðýýä¿éí èðãýäýä ìýäýõ, îéëãîõ ãýñýí îþóíû ñýòãýëãýýíèé ¿éëäë¿¿äýýñ èë¿¿ áîäèò àìüäðàëä õýðýãëýõ, çàäëàí øèíæëýõ, á¿òýýí òóóðâèõ, ¿íýëýí öýãíýõ ãýñýí îþóí ñýòãýëãýýíèé ¿éëäë¿¿ä ÷óõàë ãýæ ¿çñýí áàéäàã. Òýðýýð òàíèí ìýäýõ¿éí 6 ¿å øàòûí ýõíèé 3-ã äîîä ýðýìáèéí ñýòãýëãýý/low order thinking/, ñ¿¿ëèéí 3-ã äýýä ýðýìáèéí ñýòãýëãýý/higher order thinking/ ãýæ íýðëýæýý. Áëóì áîëîâñðîëûí òàíèí ìýäýõ¿éí çîðèëãûã äýýä ýðýìáèéí ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ãýæ ¿çæýý.

Äýýä ýðýìáèéí ñýòãýëãýý ãýäýãò õèéñâýðëýí ñýòãýõ, àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã çàäëàí øèíæëýõ, ýðãýö¿¿ëýí òóíãààí áîäîõ, á¿òýýí òóóðâèõ, àëèâààã íýãòãýí ä¿ãíýæ õàðàõ çýðýã îþóíû ñýòãýëãýýíèé äýýä ò¿âøíèé ¿éëäë¿¿äèéã îéëãîíî.

6

Ñóðàã÷äûã äýýä ýðýìáèéí ñýòãýëãýýíä ñóðãàñíààð òýä ñóðàëöàõûí óòãà ó÷ðûã èë¿¿ èõýýð îéëãîæ, ººðèéí ¿éë õºäëºëä ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºã÷, ººðºº ººðòºº ýçýí áîëæ, íèéãýìä áèåý àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé áîëäîã áàéíà.

Áëóìûí òàêñîíîìè áà ø¿¿í òóíãààí áîäîõ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý

Áëóìûí áîëîâñðîëûí çîðèëãûí òàêñîíîìèéí òàíèí ìýäýõ¿éí òàëáàðààð ø¿¿í òóíãààí áîäîõ/critical thinking/, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý/creative thinking/ ãýñýí ñýòãýëãýýíèé ¿íäñýí 2 òºðëèéã îíöãîéëîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã.

Ø¿¿í òóíãààí áîäîõ ñýòãýëãýý íü õàðüöóóëàõ, àíãèëàí ÿëãàõ, ýðýìáý äýñ äàðààëàë, øàëòãààí ¿ð äàãàâàðûã òîäîðõîéëîõ, ç¿é òîãòîë õýâ çàãâàðûã îëîõ, èíäóêòèâ äåäóêòèâ ä¿ãíýëò ãàðãàõ, òºëºâëºõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, ø¿¿ìæëýõ, ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ, àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã îëîõ çýðýã ëîãèê ñýòãýëãýýíèé ýëåìåíò¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý íü ÷ºëººòýé, ÿìàð íýã ç¿éëä áàðèãäàëã¿é ñýòãýí áîäîõ, õóó÷èí ñýòãýëãýýíýýñýý õÿëáàðõàí òàòãàëçàæ, øèíý ñýòãýëãýýíä õóðäàí ñóðàëöàõ, ºâºðìºö, åð áóñûí ñàíàà ãàðãàõ çýðýã ñýòãýëãýýíèé îëîí ÷àäâàðóóäààð òîäîðõîéëîãäîõ ñýòãýëãýýíèé íýã õýëáýð þì.

Áëóìûí òàêñîíîìè áà 6 ìàëãàéí àðãà

7

Áëóìûí òàêñîíîìè áà áóñàä çàãâàðóóäÁëóìûí òàêñîíîìèòîé òºñòýé, ò¿¿íä òóëãóóðëàñàí áóñàä çàãâàðóóä áàñ áèé.

Òýäãýýðýýñ äºðâèéã íü àâ÷ ¿çüå. - Áàðóóí õîéä á¿ñèéí çàãâàð/NorthWest Regional Labs model/- Ñýòãýõ ÷àäâàðûí Ìàðçàíî çàãâàð/ The Marzano Model for Thinking Skills/- HOTS íýãäìýë çàãâàð- Îíòàðèîãèéí òàêñîíîìè

I. Áàðóóí õîéä á¿ñèéí çàãâàð/NorthWest Regional Labs model/

ÀÍÓ-ûí Õîéä Êàðîëèíà ìóæ 1989 îíä ¿íäýñíèé êèððèêèëþìäýý Áëóìûí òàêñîíîìèéã õÿëáàðøóóëàí, ñýòãýí áîäîõ ¿éëèéí ººð íýã çàãâàðûã òîäîðõîéëæýý. Ýíý çàãâàðò òàíèí ìýäýõ¿éí ò¿âøèíã ñýðãýýí ñàíàõ/recall/, àíàëèç/ànalysis/, õàðüöóóëàëò/comparison/, ä¿ãíýëò/inference/, ¿íýëãýý/evaluation/ ãýñýí 5 ò¿âøèíòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà.

II. Ñýòãýõ ÷àäâàðûí Ìàðçàíî çàãâàð/ The Marzano Model for Thinking Skills/

Ðîáåðò Ìàðçàíî Áëóìûí òàêñîíîìèéã ºðãºòãºæ, ñýòãýõ ÷àäâàðûã 8 êàòåãîðèò õóâààí, äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý.

Òºâëºðºõ ÷àäâàð: Òîäîðõîé ìýäýýëýë, ¿éë àæèëä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ ÷àäâàð

1. Àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ 2. Çîðèëãî, ¿éë àæëûí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ

Ìýäýýëëèéã îëæ àâàõ ÷àäâàð: Òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éëä õýðýãòýé ìýäýýëë¿¿äèéã òàíüæ, ºãºãäºë¿¿äèéí õîîðîíäûí õîëáîî,

óÿëäààã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð

8

3. Àæèãëàõ – 5 ìýäðýõ¿éãýý àøèãëàí ìýäýýëëèéã îëæ àâàõ4. Àñóóëò òàâèõ çàìààð øèíý ìýäýýëëèéã îëæ õàðæ, ãàðãàæ èðýõ

Îé òîãòîîëòûí ÷àäâàð: Ìýäýýëëèéã òîãòîîõ, ñýðãýýí ñàíàõ ÷àäâàð5. Ìýäýýëëèéã óðò õóãàöààíû ñàíàõ îéä õàäãàëàõ

6. Óðò õóãàöààíû ñàíàõ îéãîîñ ìýäýýëëèéã ñýðãýýí äóóäàõ

Çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òöýä îðóóëàõ ÷àäâàð: Ìýäýýëëèéã õýðýãëýõýä èë¿¿ õÿëáàð, ¿ð ä¿íòýé áàéõààð ýìõëýí çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð

7. Õàðüöóóëàõ - ýä ç¿éëñèéí õîîðîíäûí àäèë áîëîí ÿëãààòàé áàéäëûã òîäîðõîéëîõ8. Àíãèëàí ÿëãàõ, á¿ëýãëýõ9. Ýðýìáý, äàðààëàë òîãòîîõ10. Ìýäýýëëèéí ìºí ÷àíàðûã ººð÷ëºëã¿é õóâèðãàõ

Çàäëàí øèíæëýõ ÷àäâàð: ªãºãäñºí ìýäýýëëèéí äýä õýñã¿¿ä, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðüöààã íÿãòëàí øàëãàõ çàìààð

ìýäýýëëèéã òîäîòãîí, òîäðóóëàõ11. Øèíæ ÷àíàð, á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã òàíèõ12. Õîëáîî õàìààðàë, åðºíõèé ç¿é òîãòîë, õýâ çàãâàðûã òîäîðõîéëîõ 13. Yíäñýí ñàíààã òàíèõ14. Àëäààã òàíüæ, òîäîðõîéëîõ

Áèé áîëãîõ , á¿òýýõ ÷àäâàð:Øèíý ìýäýýëýë, àãóóëãà óòãà ñàíààã ãàðãàæ èðýõ, á¿òýýõ ÷àäâàð

15. Ä¿ãíýëò ãàðãàõ16. Óðüäààñ õýëýõ17. Ñàéæðóóëàõ, òºãºëäºðæ¿¿ëýõ

Íýãòãýí, õîñëóóëàõ ÷àäâàð: Ìýäýýëë¿¿äèéã íýãòãýõ, õîñëóóëàõ ÷àäâàð

18. Íýãòãýõ, õîñëóóëàõ19. Á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ

Yíýëæ, öýãíýõ ÷àäâàð:Ñàíàà áîäîë, çîðèëãûí áîäèò áàéäàë, ÷àíàð çýðýãò áîäèòîé ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ºãºõ

20. Øàëãóóð, õýìæ¿¿ð òîãòîîõ21. Øàëãàí íÿãòëàõ

9

III. HOTS íýãäìýë çàãâàð/ Integrated HOTS Thinking Model/

ÀÍÓ-í Iowa ìóæ áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòäàà ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ çàãâàðûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéíà.

1. Àãóóëãà/¿íäñýí ñýòãýëãýý: õ¿ëýýí àâñàí ìýäëýã

Àñóóäàë øèéäâýðëýõ

Äèçàéí ãàðãàõ

Øèéäâýð ãàðãàõ

Àñóóäàë øèéäâýðëýõ

1. Àñóóäëûã îéëãîæ, ìýäðýõ

2. Àñóóäëûã ñóäëàí øèíæëýõ

3. Àñóóäëûã òîìú¸îëîí òîäîðõîéëîõ

4. Øèéäëèéí àëòåðíàòèâ õóâèëáàðóóäûã ãàðãàõ

5. Øèéäëèéã ñîíãîõ

6. Øèéäëèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëýí ä¿ãíýõ

Äèçàéí ãàðãàõ

 1. Çîðèëãî, çîðèëòûã òºñººëºõ

2. Çîðèëãî, çîðèëòûã òîìú¸îëîõ

 3. Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çîõèîí á¿òýýõ

 4. Á¿òýýãäýõ¿¿íä ¿íýëãýý ºãºõ

 5. Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñàéæðóóëàí çàñàõ

Øèéäâýð ãàðãàõ

1. Çîðèëãîî òîäîðõîéëîõ

2. Àëüòåðíàòèâ õóâèëáàðóóäûã ãàðãàæ èðýõ

3. Õóâèëáàðóóäààñ ãàðàõ ¿ð äàãàâàðóóäûã ¿íýëýí ä¿ãíýõ

4. Ñîíãîëòîî õèéõ

5. Ñîíãîëòûí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõ

10

2. Ø¿¿í òóíãààí áîäîõ ñýòãýëãýý: Ýìõëýí çîõèîí áàéãóóëñàí ìýäëýã

Çàäëàí øèíæëýõ

Yíýëýí öýãíýõ

Õîëáîõ

Çàäëàí øèíæëýõ

1. Õýâ çàãâàð, ç¿é òîãòëûã òàíèõ

2. Àíãèëàí ÿëãàõ

3. Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ

4. Ãîë ñàíààã òàíüæ, òîãòîîõ

5. Yð äàãàâàðûã òîäîðõîéëîõ

Yíýëýí öýãíýõ

1. Ìýäýýëëèéã ¿íýëýõ

2. Øàëãóóð õýìæ¿¿ð òîäîðõîéëîõ

3. ×óõàë, ÷óõàë áèøýýð íü ýðýìáýëýõ

4. Àëäààòàé îéëãîëò, ä¿ãíýëòèéã òàíüæ òîäîðõîéëîõ

5. Øàëãàí íîòëîõ

Õîëáîõ

1. Õàðüöóóëàõ/ÿëãààã îëîõ

2. Ëîãèêòîé ñýòãýõ

3. Äåäóêòèâ ä¿ãíýëò ãàðãàõ

4. Øàëòãààí ¿ð äàãàâàðûí õýëõýýã òàíüæ, òîäîðõîéëîõ

3. Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý: Á¿òýýí, áèé áîëãîñîí ìýäëýã

Ñèíòåç÷ëýõ

Øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ

Òºñººëºí áîäîõ, óðàí ñýòãýìæ

Ñèíòåç÷ëýõ

1. Àíàëîãîîð ñýòãýõ

11

2. Íýãòãýí ä¿ãíýõ

3. Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ

4. Òºëºâëºãºº ãàðãàõ

Øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ

1. Øèíý ñàíàà äýâø¿¿ëýõ2. ªðãºæ¿¿ëýí òýëýõ

3. ªºð÷ëºí õóâèðãàõ

4. ªðãºòãºõ

5. Êàòåãîðèéã ººð÷ëºõ

6. Èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîõ

Òºñººëºí áîäîõ, óðàí ñýòãýìæ

1. Áîäèò ç¿éëñèéã óðàí ñýòãýìæýýð áàÿæóóëàõ

2. Òààìàãëàõ

 3. Áîäîõ ýðãýö¿¿ëýõ

4. Îþóí ñàíààíäàà ä¿ðñëýí áîäîõ

5. Ǻí ñîâèí

IV. Îíòàðèîãèéí òàêñîíîìè

Êàíàäûí Îíòàðèî ìóæ Áëóìûí òàêñîíîìèä òóëãóóðëàí ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ çàãâàðûã áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàà äàðààõ áàéäëààð îðóóëæýý.

Ìýäëýã áà îéëãîëò/Knowledge and Understanding/

Ñýòãýëãýý/Thinking/

Õàðèëöàà õîëáîî/Communication/

Õýðýãëýý/Application/

Ñýòãýí áîäîõóéí 6 ìàëãàéí àðãà /The six thinking hats/

Ñàíàìæ: : Ýäâàðä äå Áîíîãèéí òàëààð ìýäýýëëèéã ªëçèé-Ýðäýíýýñ àâ÷ îðóóëíà.

12

Òà òîëãîé äýýðýý íîì òàâèàä, áàðóóí ãàðòàà 2 øàðèã ýðãýëä¿¿ëæ, ç¿¿í ãàðààðàà óóòòàé ÷èõðèéã çàäëàõ ãýæ ¿çñýí ¿¿ ? Õýä õýäýí ¿éëäëèéã çýðýã õèéíý ãýäýã íèëýýä áýðõøýýëòýé ç¿éë þì.

Áèä ñýòãýí áîäîõ ÿâöäàà îëîí ç¿éëèéã íýã çýðýã õèéõ ¸ñòîé áîëäîã. ªãºãäñºí ìýäýýëëèéã õàðàõ, ëîãèê ä¿ãíýëò ãàðãàõûã õè÷ýýõ, ñýòãýë ñàíàà îþóíàà òºâëºð¿¿ëýõ, øèíý ñàíàà îðæ èðýõ, ãàðãàñàí ñàíààãàà çºâ ýñýõèéã íÿãòëàõ çýðýã. Y¿íýýñ áîëîîä áóäèëàõ íü ýëáýã.

6 ìàëãàéí àðãà íü íýã äîð ÿìàð ÿìàð ç¿éëñèéã õèéõ ¸ñòîéã àíãèëæ, ÿëãàæ ºãäºã þì. Á¿õ ç¿éëñèéã íýã çýðýã õèéõ ãýæ îðîëäîõûí îðîíä áèä òóõàéí ìº÷èä íýã ë ìàëãàéã ºìñºõ ¸ñòîé.6 ìàëãàé 6 ººð ºí㺺ð òýìäýãëýãäñýí áàéõ áºãººä ºí㺠á¿ð íü ñýòãýí áîäîõ ¿éëäëèéí òºðëèéã èëýðõèéëíý.

Ìàëãàé áîë õ¿íèé òîëãîéã õàìãààëäàã ãîë õóâöàñ òóë Edward de Bono ñýòãýí áîäîõ ¿éë àæèëëàãààã õºíãºâ÷ëºõ ýíý öîãö àðãàà 6 ìàëãàéãààð íýðëýñýí áàéíà.

Öàãààí ìàëãàé: Áàðèìò, ìýäýýëýë. Áèäýíä ÿìàð ìýäýýëýë áàéíà? Áèä ÿìàð ìýäýýëëèéã îëîõ õýðýãòýé áàéíà?Óëààí ìàëãàé: Ìýäðýìæ, çºí áèëýã. ßã îäîî ¿¿íèé òàëààð íàäàä ÿìàð ìýäðýìæ, òààìàãëàë, ñàíàà òºðæ áàéíà? Õàð ìàëãàé: òóðøëàãà, ¿íýí áîäèò ýñýõ, ø¿¿í áîäîõ. Ýíý íü ºãºãäñºí ìýäýýëýë, áàðèìòàíä òîõèðîõ áîëîâ óó Ýíý ñàíàà åð íü õýðýãæèõ áîëîâ óó? Ýíý ìààíü àþóëã¿é, ñºðºã ¿ð äàãàâàðã¿é áàéãàà? Áè ¿¿íèéã ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ áîëîâ óó? Øàð ìàëãàé: Äàâóó òàë, àøèã òóñ. ßàãààä ¿¿íèéã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ãýæ? Ýíý ÿàãààä àøèãòàé áàéíà ? Y¿íèéã õèéõ íü þóãààðàà ñàéí ãýæ? Íîãîîí ìàëãàé: Ñóäàëãàà, òºëºâëºãºº, ñàíàë, øèíý ñàíàà. Õèéæ ã¿éöýòãýõ, ¿éëäýë õèéõ áîëîìæèò õóâèëáàðóóä. Ýíä áèä þó õèéæ ÷àäàõ âý ? Ýíä ººð àðãà, ñàíàà áàéíà óó? Õºõ ìàëãàé: Ñýòãýí áîäñîí ¿éëäëèéíõýý òàëààð áîäîõ. Ñýòãýí áîäîõ ¿éëäëýý õÿíàõ. Ýöýñò íü áè þóíä õ¿ðýâ? Äàðààãèéí ñýòãýí áîäîõ àëõàìàà òîäîðõîéëîõ

Òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã 3 ºíãèéí õîñëîëîîð áèäýíä õàðàãääàã øèã áèäíèé ñýòãýëãýý äýýðõ 6 ìàëãàéí õîñëîëîîð òîäîðõîé ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýæ, ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷àäíà.

Ñýòãýëãýýíèé êóðñ CoRTÝäâàðä äå Áîíî ñýòãýëãýýã òóñãàéëñàí õè÷ýýëýýð õºãæ¿¿ëýõ CoRÒ õýìýýõ êóðñ

õè÷ýýëèéã 1970-èàä îíû ¿åä áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí áºãººä ºíººã õ¿ðòýë äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä îëîí ñàÿ õ¿¿õä¿¿ä ýíý àðãà÷ëàëààð õè÷ýýëëýæ áàéíà. Ýíý õè÷ýýëä 6 íàñòàé áàë÷èðààñ 60 íàñòàé õºãøèä ÷ õàìðàãäàõ áîëîìæòîé. Áîíî ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ õè÷ýýëèéã áóñàä õè÷ýýë¿¿äèéí õàâñàðãà áàéäëààð îðóóëàõûã áóðóóøààæ, áèå äààñàí õè÷ýýë áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. CoRT õè÷ýýë íü ñýòãýëãýýã àìüäðàëä îéðòóóëàõààð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý õè÷ýýëèéã ãîö àâúÿàñòàíû ñóðãóóëèàñ àâõóóëààä îþóíû õîìñäîëòîé õ¿¿õäèéí ñóðãóóëü õ¿ðòýë á¿õ ë ñóðãóóëèóäàä çààæ òóðøñàí áàéíà.

CoRT õè÷ýýëèéí ¿íäñýí çîðèëãî íü åðòºíöèéã ìýäðýõ ìýäðýìæèéã ºðãºòãºæ, ÿìàð ÷ íºõöºë áàéäàëä ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ñýòãýõ áîëîìæèéã îëãîíî.

CoRT õè÷ýýë äàðààõ ¿íäñýí 6 ñýäâýýñ á¿ðäýíý:

CoRT 1 - Ñýòãýëãýýíèé öàð õ¿ðýýCoRT 2 - Çîõèîí áàéãóóëàëòCoRT 3 – Yçýë áîäëûí õàðüöààCoRT 4 – Á¿òýýë÷ ÷àäâàðCoRT 5 – Ìýäýýëýë áà ìýäðýìæCoRT 6 – ÁªÒ - ǪØÑY

13

Ëàòåðàë ñýòãýëãýýËàòåðàë ñýòãýëãýý ãýñýí íýð òîìú¸îã àíõ Ýäâàðä äå Áîíî áèé áîëãîæýý. Ýíý íü åðäèéí

ñýòãýëãýýíýýñ ººð òºðëèéí ñýòãýëãýýã íýðëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãààñ óðãàí ãàðñàí áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ áèä åðäèéí ñýòãýëãýýãýýð áîë èõýâ÷ëýí óðüä îëæ àâñàí ìýäëýã, òóðøëàãàí

äýýðýý òóëãóóðëàí øèéäâýð ãàðãàäàã. Ãýâ÷ ýíý íü áèäíèéã ìóõàðäàëä îðóóëàõ íü öººíã¿é. Èéì íºõöºë áàéäàëä àñóóäàëä öîî øèíý ºíö㺺ñ õàíäàõààñ ººð àðãàã¿é áîëíî. Ýíý ¿åä ÷àìä

ëàòåðàë ñýòãýëãýý ë òóñ áîëîõ þì.Ñýòãýëãýýíèé ¿íäñýí õî¸ð ÷èãëýë íü ëàòåðàë áà âåðòèêàë ñýòãýëãýý þì. ×è çàìàà

äàãààä ÿâæ áîëíî, Ýñâýë çîãñîîä ýðãýí òîéðíîî õàðæ áîëíî. Çàìàà õàðààä óðàãø ÿâàõ íü âåðòèêàë ñýòãýëãýý, õàðèí çîãñîîä õàâü îéðîî àæèãëàõ íü ëàòåðàë ñýòãýëãýý þì. Øèðýýí äýýð õ¿íñ áàéãààã õàðààä ºëñºæ ÿâñàí ÷è øóóä áàðüæ àâààä èäâýë ýíý íü âåðòèêàë ñýòãýëãýý. Õàðèí øèðýýí äýýð þó þó áàéãààã òîãòîîí õàðâàë ýíý íü ëàòåðàë ñýòãýëãýý þì.

Ëàòåðàë ñýòãýëãýýíèé ãîë àñóóëò íü “Ýíä ººð þó áàéíà? Ýíý íü ººð ÿìàð ç¿éë, ÿìàð õóâèëáàð, ÿìàð ¿çýë áîäîë, ÿìàð îéëãîëò áàéæ áîëîõ âý?” ãýñýí àñóóëòóóä áàéäàã áîë âåðòèêàë ñýòãýëãýýíèé ãîë àñóóëò íü “Y¿íýýñ þó ìºðäºí ãàðàõ âý? ” ãýñýí àñóóëò áàéäàã.

Òóõàéí íºõöºë áàéäàëä óðüäûí äàäñàí àðãà áàðèë, õàíäëàãààðàà õàíäàæ áàéãàà õ¿íèéã õýâøìýë, óðàãøëàõ ýñâýë âåðòèêàë ñýòãýæ áàéíà ãýæ òîîöäîã. Õàðèí òóõàéí íºõöºë áàéäëûã ººð ºíöºãººñ õàðæ, ººð àðãà áàðèëààð õàíäàæ, ººð õóâèëáàðûã ýðýëõèéëæ áàéãàà áîë òýð õ¿íèéã õýâøìýë áèø, çýðýãö¿¿ëýõ, ýñâýë ëàòåðàë ñýòãýæ áàéíà ãýäýã.

Áèäíèé îäîî àìüäàð÷ áóé ýðèí ¿åèéí ¿íäñýí 2 øèíæ íü 1-ðò, õºãæëèéí àñàð ºíäºð õóðä, 2-ðò, õºãæëèéí ÷èãëýëèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë áàéãàà þì. Èéì íºõöºë áàéäàëä ëàòåðàë ñýòãýëãýýã¿éãýýð õîë ÿâàõã¿é áîëñîí áàéíà. Õ¿í á¿ðèéí ìýäýõ óëàìæëàëò àðãà ÷àðãóóä ¿ð ä¿íãýý ºãºõºº áîëèõ ¿åä ººð øèéäýë õýðýãòýé áîëäîã áà õóó÷èí àðãàà ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñíýýð áèø õàðèí òýñ ººð øèíý õàíäëàãààð ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áîëíî.

Õýö¿¿ áîäëîãî áîäîõîä õýâøñýí àðãóóä ¿ð ä¿í ºãºõã¿é áîë õýâøìýë áóñ àðãà õýðýãòýé. Ýíý íü àëü áîëîõ á¿òýýë÷, øèíýëýãýýð àñóóäàëä õàíäàíà ãýñýí ¿ã. Áîäëîãî áîäîõ äàäñàí àðãà áàðèëóóäàà ò¿ð ìàðòàæ, àñóóäëûã ã¿íçãèéð¿¿ëæ áîñîî ÷èãëýëä áèø, õàðèí õàæóóãààñ íü õýâòýý ÷èãëýëä õàðàõûã õè÷ýýõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã.

Ýäâàðä äå Áîíî ñýòãýí áîäîõ ¿éë àæèëëàãààíä äàðààõ çàð÷ìóóäûã áàðèìòëàõûã çºâëºñºí áàéäàã:

1. Yðãýëæ á¿òýýë÷ áàé: Èõýíõ õ¿í ñýòãýí áîäîõóéí áóðóó çóðøèëòàé áàéäàã. Òýä õýí íýãíèé áóðóóã èëð¿¿ëýõäýý ãàðàìãàé. Òýäíèé ø¿¿ìæëýëòýé ñýòãýëãýý ãàðàìãàé õºãæñºí áàéõ áîëîâ÷ øèíèéã ñýäýõ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õýò õîìñäîëä îðñîí áàéäàã. Áèäýíä ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýíýýñ èë¿¿ á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý õýðýãòýé

2. Ààæóó, íóõàöòàé áîä: Àëèâààã àëü áîëîõ ýíãèéíýýð õèéõèéã õè÷ýý 3. ªºðèéí ñýòãýí áîäñîí ¿éë àæèëëàãàà ýðãýí õàðæ, ò¿¿íä ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºã÷ ñóð4. ßã ýíý ìº÷èä áè þó õèéõèéã îðîëäîæ áàéíà? Ìèíèé ñýòãýí áîäîõ ¿íäñýí çîðèëãî, àíõààð÷

òºâëºðºõ ¸ñòîé ç¿éë þó áèëýý? ãýñýí àñóóëòóóäûã ñýòãýí áîäîõ ÿâöäàà ººðòºº òàâü 5. Ñýòãýí áîäîõ ÿâöäàà ìàøèíûõàà àðààã ñîëèõ ÷àäâàðòàé áàé. Õýçýý ëîãèê ñýòãýëãýýã,

õýçýý á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã, õýçýý ìýäýýëýë õàéõ ¸ñòîéãîî ìýääýã áàéõ õýðýãòýé 6. Ìèíèé ñýòãýí áîäîõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í íü þó âý? Áè ÿàãààä ¿¿íèéã ¿íýí çºâ ãýæ

áîäîæ áàéíà? 7. Ìýäðýìæ, ñýòãýë ñàíàà ñýòãýí áîäîõ ¿éëä ÷óõàë áîëîâ÷ ¿¿íèéã ñóäëàãàà øèíæèëãýýíèé

ºìíº áèø äàðàà íü àøèãëàõ ó÷èðòàé 8. Yðãýëæ àëüòåðíàòèâ õóâèëáàð, øèíý îéëãîëò, øèíý ñàíààã îëæ õàðàõûã õè÷ýýæ áàé 9. ªðãºí õ¿ðýýíä ñýòãýõ, ÿâöóó õ¿ðýýíä ñýòãýõèéí õîîðîíä øèëæèæ ÷àääàã áàé10. Ýíý íü ìàãàäã¿é þó, ãàðöààã¿é þó ? Ìýäýýëýë, îéëãîö äýýð ñóóðèëàñàí ëîãèê ë ¿ð

ä¿íòýé

14

11. Ýñðýã ¿çýë áîäëóóäûí àëü íýã íü ¿íýí ãýæ áèä áîääîã. Áèä àëü íýãèéã íü çºâ ãýæ áîäâîë áóñäûã íü áóðóó ãýæ ¿ã¿éñãýäýã. Ãýâ÷ õýðõýí îéëãîõîîñ õàìààð÷ ¿çýë áîäëóóä áèå áèåíýýñýý õàìààðàõã¿é ¿íýí áàéæ áîëíî.

12. Ýíý îð÷ëîí äýýðõ á¿õ ç¿éëñ õîîðîíäîî øàëòãààí- ¿ð äàãàâàðûí õýëõýýíä îðøäîã

Ñýòãýëãýýíèé ¿íäñýí ò¿ëõ¿¿ð¿¿ä/ Thinker's Keys/

Óðàí èëòãýã÷, çîõèîë÷, íèéòëýã÷ Òîíè Ðàèí/Tony Ryan/ 1980-èàä îíû ¿åä ø¿¿í òóíãààí áîäîõ ¿éë, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã ºäººæ ºãºõ àñóóëòóóäààñ á¿ðäýõ “ Ñýòãýëãýýíèé ¿íäñýí ò¿ëõ¿¿ð¿¿ä” õýìýýõ àðãà òåõíèêèéã áîëîâñðóóëæýý. Ò¿¿íèé òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí ¿íäñýí ò¿ëõ¿¿ð¿¿äèéã æàãñààí áè÷âýë:

Ò¿ëõ¿¿ð: Óðâóó æàãñààëò ãàðãàõ ¿ã¿é, ÷àäàõã¿é, áîëîõã¿é, áèø çýðýã ¿ãñèé㠺㿿ëáýðòýý îðóóëíà. Æèøýý íü: Èäýæ ÷àäàõã¿é 10 ç¿éëýý íýðëý.

Ò¿ëõ¿¿ð: Õýðâýý ... òýãâýë ÿàõ áîë? Áîäèò áàéäàë äýýð îãò áîëîìæã¿é ç¿éëèéã ÷ “ òýãâýë ÿàõ âý?” ãýæ õèéñâýðëýí áîäîõ ¿éëäýë. Æèøýý íü: Á¿õ íîõîé õóëãàíà áîëîí õóâèðâàë ÿàõ áîë? Äýëõèé äýýð íàðíû òóÿà òóñàõàà áîëèâîë ÿàõ âý?

Ò¿ëõ¿¿ð: Ñóë òàëûã íü òîäîðõîéëîõ ßìàð íýã ç¿éëñèéã ñîíãîí àâààä, ñóðàã÷äààð ò¿¿íèé äóòàãäàëòàé áîëîí ñóë òàëûã æàãñààí áè÷¿¿ëíý. Äàðàà íü ñóðàã÷èä òýäãýýð ñóë òàëóóäûã õýðõýí àðèëãàõ òàëààð õýëýëöýíý. Æèøýý íü: êîìïüþòåð, ñàíäàë, ¿çýã, çóðàãò

Ò¿ëõ¿¿ð: Õîñëóóëàõ Ñóðàã÷èä õîîðîíäîî ÿìàð ÷ òºñã¿é, õîëáîî õàìààðàëã¿é 2 ç¿éëèéí øèíæ ÷àíàðóóäûã æàãñààí áè÷íý. Äàðàà íü òýäãýýð øèíæ ÷àíàðóóäûã íýã ç¿éëä õîñëóóëàí îðóóëàõûã õè÷ýýíý. Æèøýý íü: ø¿äíèé ñîéç áà ìàøèíû äóãóé

Ò¿ëõ¿¿ð: ÒÍÑ Òóõàéí íýã ç¿éëèéã ÒÎÌÐÓÓËÀÕ, ÿìàð íýã ç¿éëèéã øèíýýð ÍÝÌÝÕ, àëü íýã ç¿éëèéã íü ÑÎËÜÆ ººð÷ëºõ ¿éëäë¿¿äèéã õ¿¿õä¿¿äýýð õèéëãýíý. Æèøýý íü: õóëãàíû õàâõ, ø¿õýð, õºðãºã÷, ìàéõàí

Ò¿ëõ¿¿ð: Öàãààí òîëãîé ßìàð íýã ñýäâèéã ñîíãîí àâíà. Yçýæ ñóäàëñàí òóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ¿ãñèéã öàãààí òîëãîéí ¿ñã¿¿äèéí äàðààëëààð æàãñààí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. Æèøýý íü: À – àâñòðàëè, àìüòàí, Á – áóóõèà, ...

Ò¿ëõ¿¿ð: Õóâèëáàðóóä “×è õè÷íýýí àðãààð .... ÷àäàõ âý?” ãýñýí àñóóëòóóäûã ñóðàã÷äàä òàâèíà. Ñóðàã÷èä òóõàéí àñóóëòàíä òîõèðîõ àëü áîëîõ îëîí õóâèëáàðûã îëîõûã õè÷ýýíý. Æèøýý íü: ×è õè÷íýýí àðãààð àðñëàí áàðüæ ÷àäàõ âý? ×è äóãóéã õè÷íýýí ÿíçààð óãààæ ÷àäàõ âý?

Ò¿ëõ¿¿ð: Çóðàã ä¿ðñëýë Òóõàéí ñýäâèéí óòãà àãóóëãûã èë¿¿ ñàéí îéëãóóëàõ ¿¿äíýýñ ýíãèéí çóðàã, ä¿ðñëýë õèéõ äààëãàâàðûã õ¿¿õä¿¿äýä ºãíº. Æèøýý íü: Ýíý áîäëîãîä çóðàãëàë õèéãýýðýé õ¿¿õä¿¿ä ýý!

Ò¿ëõ¿¿ð: Òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ Ñóðàã÷äàä èðýýä¿éä ¿éë ÿâäàë, íºõöºë áàéäàë ÿìàð áàéõûã òààìàãëàõ äààëãàâàð ºãíº. Æèøýý íü: 10 æèëèéí äàðàà òà íàð ÿìàð áîëñîí áàéõ âý? 100 æèëèéí äàðàà äýëõèé ÿìàð áàéõ âý?

15

Ò¿ëõ¿¿ð: ßíç á¿ðýýð õýðýãëýõ Ñóðàã÷äàä òóõàéí íýã ç¿éëèéã þó þóíä õýðýãëýæ áîëîõûã îëîõ äààëãàâàð ºãºõ Æèøýý íü: õîîñîí õàéðöàã, õóó÷èí ãóòàë, ýâäýðõèé ðàäèîã þó þóíä õýðýãëýæ áîëîõ âý? Òóñ á¿ðä íü 10 õóâèëáàðûã îë.

Ò¿ëõ¿¿ð: Õºãæèëòýé, õîøèí Áîäèò áàéäàë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ÷ õºãæèëòýé, ñîíèðõîëòîé ñàíààã õ¿¿õä¿¿äýä õýëíý. Õàðèí ñóðàã÷èä òóõàéí ñàíààã äýìæñýí, ò¿¿íèé äàâóó òàëûã îëæ õàðñàí íºõöºë, õóâèëáàðûã ãàðãàæ èðýõèéã õè÷ýýíý. Æèøýý íü: Õ¿¿õä¿¿ä òºðñºí ºäºð, øèíý æèëèéí áàÿðààð áýëýã àâàõäàà òºëáºð òºëäºã áàéõ ¸ñòîé.

Ò¿ëõ¿¿ð: Åðºíõèé øèíæ Õîîðîíäîî ÿìàð ÷ õîëáîî, õàìààðàëã¿é 2 ç¿éëèé㠺㺺ä òýäãýýðèéí åðºíõèé øèíæ ÷àíàðûã îëîõ äààëãàâàð ºãíº. Æèøýý íü: Ñóðãóóëü áà öèðê

Ò¿ëõ¿¿ð: Àñóóëò òàâèõ Áàãø õýä õýäýí õàðèóëòûã õýëæ ºãíº. Ñóðàã÷èä õàðèóëò á¿ðä òîõèðîõ 5 àñóóëòûã áîäîæ îëîõ ¸ñòîé. Æèøýý íü: Øºíº äóíä, ñàðìàã÷èí, öàãàà÷, áààâãàé

Ò¿ëõ¿¿ð: Îþóí äîâòîëãîî Øèéäâýðëýõ ¸ñòîé àñóóäëûã ñóðàã÷äàä òàâèíà. Ñóðàã÷èä ãàíöààðàà áîëîí áàãààð îþóí äîâòîëãîî àðãûã õýðýãëýí òóõàéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ á¿òýýë÷ øèéäýë, øèíý ñàíàà, õóâèëáàðóóäûã ãàðãàæ èðíý. Æèøýý íü: Õ¿í àìûí èõýíõ íü áýëýí õîîë àâ÷ èäýæ áàéíà. Ýíýòõýãò ãýð îðîíã¿é õ¿ì¿¿ñ õýòýðõèé îëîí áàéíà.

Ò¿ëõ¿¿ð: Çîõèîí á¿òýýõ Øèíý ñàíàà äýâø¿¿ëýõ, ÿìàð íýã ç¿éë çîõèîí á¿òýýõ, äèçàéí øèéäýë ãàðãàõ äààëãàâàðûã ñóðàã÷äàä ºãºõÆèøýý íü: øèíý õóëãàíû õàâõ, àâòîìàò òîîñ ñîðîã÷, ñàíäàë

Ò¿ëõ¿¿ð: Òîîñãîí õàíà Àñóóëò òàâèàã¿é, ¿ã¿éñãýýã¿é ÿìàð íýãýí áîäîìæèéã ñóðàã÷äàä õýëíý. Ñóðàã÷èä òóõàéí áîäîìæ, íºõöºë áàéäëûã ººð ºíö㺺ñ õàðæ ººð áîëîìæèò õóâèëáàð, áîäîìæèéã ãàðãàæ èðýõ ¸ñòîé. Æèøýý íü: Ñàéí áîëîâñðîë ýçýìøèõèéí òóëä õ¿¿õýä á¿ð ñóðãóóëüä ÿâàõ ¸ñòîé

Ò¿ëõ¿¿ð: Áàðüæ áàéãóóëàõ ßìàð íýã ç¿éëèéã áàðüæ áàéãóóëàõ äààëãàâðûã ñóðàã÷äàä ºã÷, òóõàéí ¿éë àæèëä øààðäëàãàòàé ìàòåðèàë, ýä ç¿éëñýýð õàíãàæ ºãíº. Ýíý ¿éë àæëûã ñóðàã÷èä ãàíö ãàíöààðàà áîëîí áàãààð ã¿éöýòãýæ áîëíî. Æèøýý íü: 5 õóóäàñ áè÷ãèéí öààñ, õàé÷, ñêî÷ àøèãëàí àëü áîëîõ óðò ã¿¿ð áàðüæ áàéãóóë. Çàãâàð, òºëºâëºãººã öààñàí äýýð çóðæ, ä¿ðñýëæ áîëíî

Ò¿ëõ¿¿ð: Õ¿÷òýé õîëáîî õàìààðàë Õîîðîíäîî ÿìàð ÷ óÿëäàà õîëáîîã¿é 3 ç¿éëèé㠺㺺ä òóõàéí íýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä àøèãëàõ äààëãàâàð ºãíº. Ñóðàã÷èä ºãºãäñºí ç¿éëèéã õýðýãëýãääýã çîðèóëàëòààñ íü ººðººð àøèãëàõ ¸ñòîé. Æèøýý íü: Öààñàí øóâóó, áºìáºëºã, ðåçèíýí òóóçûã àøèãëàí õýðõýí ìóóð áàðèõ âý? Òºëºâëºãºº öààñàí äýýð çóðãààð ä¿ðñýëæ áîëíî.

Ò¿ëõ¿¿ð: Àëüòåðíàòèâ õóâèëáàðóóä ªãºãäñºí äààëãàâðûã åðäèéí àðãà õýðýãñýë¿¿äèéã àøèãëàõã¿éãýý𠺺ð îëîí ÿíçààð ã¿éöýòãýõ Æèøýý íü: çóðãèéí äèæèòàë àïïàðàò àøèãëàëã¿éãýýð çóðàã àâàõ, òàðìóóð àøèãëàëã¿éãýýð óíàñàí íàâ÷èñûã õàìàõ, í¿äýý á¿ëòèéëãýí õàðàëã¿éãýýð óñàí äîòîð ñàéí õàðàõ ãóðàâ ãóðâàí àðãà çàìûã îë. Ñàíààãàà öààñàí äýýð çóðãààð ä¿ðñýëæ áîëíî.

16

Ò¿ëõ¿¿ð: Òàéëáàðëàõ  Åð áóñûí íºõöºë áàéäëûã ñóðàã÷äàä òàíèëöóóëíà. Ñóðàã÷èä òóõàéí íºõöºë áàéäëûã ÿíç á¿ðèéí áàéäëààð òàéëáàðëàõûã õè÷ýýíý. Æèøýý íü: Ñóðãóóëèéí ºìíºõ òàëáàé äýýð àëèàëàã÷ ãàíöààðõíàà óéòãàðëàí çîãñîíî. ßàãààä òýð âý?

Îþóíû çºâ çóðøèëóóä/Habits of mind/Àðòóð Ë. Êîñòà/Arthur L. Costa/ íü Êàëèôîðíûí óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð,

áîëîâñðîë ñóäëàëûí óõààíû äîêòîð, Êàëèôîðíûí EL Dorado Hills äýõ Îþóíû çàí ¿éëèéí èíñòèòóòûí/institute for Intelligent Behavior/ îðëîã÷ çàõèðàë õ¿í þì. Òýðýýð ñóðàã÷äûí ñýòãýõ ÷àäâàð, îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð îëîí íîì çîõèîñîí áàéíà. Æèøýý áîëãîí äóðäâàë: Techniques for Teaching Thinking ; The School as a Home for the Mind; Cognitive Coaching: A Foundation for Renaissance Schools

Áýíà Êàëëèê/Bena Kallick/ íü ÀÍÓ-ûí îëîí ìóæèä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà, õóâèéí áîëîí óëñûí ñóðãóóëèóäàä çºâëºãºº ºãäºã, áîëîâñðîëûí óõààíû äîêòîð õ¿í þì. Òýðýýð ø¿¿í òóíãààí áîäîõ ¿éë, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëýýð õýðõýí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð äàãíàí ñóäàëäàã. Áýíà Êàëëèê äàðààõ íîìóóäûí çîõèîã÷ þì: Literature to Think About; Changing Schools Into Communities for Thinking; Creative and Critical Thinking: Teaching Alternatives; Collaborative Learning: Strategies to Encourage Thinking

Àðòóð Êîñòà, Áýíà Êàëëèê íàð òîäîðõîé áóñ íºõöºë áàéäàëä îíîâ÷òîé õàðèó ¿éëäýë õèéõ, îþóíû á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, óõààëàã áàéõàä òóñëàõ îþóíû 16 çºâ çóðøëûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý:

Õàðèëöàà õîëáîî, ñýòãýí áîäîõ ¿éë íàðèéí, òîäîðõîé, öýãöòýé áàéõ

Ò¿ðãýí çàí, óóð áóõèìäàëàà áàðüæ, æîëîîäîõ ÷àäâàðòàé áàéõ Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, áîëîâñðóóëàõàä á¿õ ìýäðýõ¿éãýý àøèãëàõ Àíõààðàë òàâüæ, îéëãîæ ñîíñîõ Á¿òýýë÷ áàéäàë, óðàí ñýòãýìæ, øèíý ñàíàà äýâø¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ Óÿí õàòàí ñýòãýëãýýòýé áàéõ Çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òºëºº ç¿òãýë, òýâ÷ýýð, èäýâõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ ÷àääàã áàéõ Àëèâààã ãàéõàí áèøèð÷, ãî¸ ñàéõàí, ýåðýã ñàéí ç¿éëèéã îëæ õàðæ ÷àääàã áàéõ ªºðèéí áîäîë ñàíàà, ñýòãýëãýý, çàí ¿éëèéí òàëààð ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ Ýðñäýëòýé øèéäëèéã ñîíãîæ ÷àääàã, ò¿¿íäýý õàðèóöëàãàòàé õàíäàæ ÷àääàã áàéõ Íÿãò, íÿìáàé áàéõûã õè÷ýýõ Õîøèí øîãèéí ìýäðýìæòýé áàéõ Àñóóëò òàâüæ, àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã îëæ ÷àääàã áàéõ Õàðèëöàà õîëáîî, ø¿òýí áàðèëäàõóéã îéëãîäîã áàéõ Øèíý íºõöºë áàéäàëä õóó÷èí ìýäëýãýý õýðýãëýæ ÷àääàã áàéõ Òàñðàëòã¿é ñóðàëöäàã áàéõ

Îþóíû çóðàãëàë áà öàöàðãàõ ñýòãýëãýý

Òîíè Áüþçåíû îþóíû çóðàãëàë õèéõ àðãà òåõíèê íü áàðóóí, ç¿¿í òàðõèéã õîñëîí àæèëëàõ áîëîìæèéã îëãîõîîñ ãàäíà öàöàðãàõ ñýòãýëãýýíä ñóðàëöàõàä òóñàëäàã.

Öàöàðãàõ ñýòãýëãýý ãýäýã íü ÿìàð íýã ç¿éëèéã (îéëãîëò, ñàíàà, íýð . . . ) îþóí ñàíààíûõàà òºâ öýã áîëãîí àâààä ò¿¿íýýñ

17

ãýðýë öàöðàõ ìýò òàë òàë òèéø íü öàöàðãàí, õîëáîîñò á¿òýö ¿¿ñãýí òºãñºøã¿é ãèíæèí öóâààã áèé áîëãîõ ñýòãýëãýýíèé ¿íäñýí õýâ ìàÿã þì.

Ñýòãýí áîäîõ ¿éëèéã á¿õýëä íü ä¿ðñëýí çóðâàë íàðíû öàöðàã øèã õÿçãààðã¿é öàöðàí ¿ðãýëæëýõ ¿çýãäýë áèëýý. ßã ë íàð øèã áèäíèé ñàíàà òºâººñ ýõëýí á¿õèé ë øóãàìûí äàãóó ãàäàãø òàðõäàã.

Áèäíèé óóðàã òàðõè ¿íýíäýý öàöàðãàõ áàéäëààð ñýòãýõýýð á¿òýýãäñýí áºãººä áèä çºâõºí íýã ä¿ðñ þì óó, ¿ãíýýñ ìàø îëîí ¿ã, ä¿ðñ, çóðàã ñýòãýí ãàðãàõ ÷àäâàðòàé.

SCAMPER àðãà õýðýãñýë

SCAMPER ãýäýã íü á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõýä òóñëàõ àñóóëòóóäûí òîâ÷ëîë þì. Ýíý àðãà õýðýãñëèéã íèëýýä îëîí óëñ îðîí áîëîâñðîëûí õºòºëáºðòºº îðóóëæ, ÅÁÑ-í õè÷ýýëä àøèãëàõ áîëñîí áàéíà.

S – Substitute? Ñîëèõ óó? Îðëóóëàõ óó? C – Combine Õîñëóóëàõ óó? À –Adapt Òààðóóëàõ óó?, òîõèðóóëàõ óó? Ì –Modify ªºð÷ëºõ, õóâèðãàõ, ñàéæðóóëàõ óó? P – Put to other uses ªºð ç¿éëä õýðýãëýõ çîðèëãîîð öààø òàâèõ óó? E – Eleminite or minify Õÿëáàð÷èëæ, áàãàñãàõ óó? R – Reverse? Rearrange? Ýñðýãýýð íü òàâèõ, ýðã¿¿ëýõ, äàõèí çîõèîí áàéãóóëàõ óó?

Ýäãýýð àñóóëòóóäààñ ýõíèé äºðâèéã íü äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çüå.

Ñîëèõ óó? ×è ÿìàð íýã ç¿éëèéã, ¿éëäýë, õàíäëàãà, õ¿í, ñýòãýë ñàíààãàà õ¿ðòýë ñîëüæ ººð÷èëæ

áîëíî. Ñîëüæ, îðëóóëàõ íü ººðò õýðýãòýé ÷óõàë ñàíààã îëîõ õ¿ðòëýý ÿìàð íýã ç¿éëýýð ñîëüæ ¿çýõ òóðøèí-øàëãàõ àðãà þì.

Ñîëèõ àðãûã àøèãëàí îíîâ÷òîé ñàíààã îëîõäîî äàðààõ àñóóëòóóäûã ººðººñºº àñóóæ áîëíî: Þóã ñîëüæ áîëîõ âý? Ä¿ðýì, çàð÷ìûã ººð÷èëæ áîëîõ óó? ªºð ÿìàð ìàòåðèàë áàéæ áîëîõ âý? Îðöûã õýðõýí ººð÷ëºõ âý?

Õîñëóóëàõ óó? Èõýíõ á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ñèíòåçòýé õîëáîîòîé áàéäàã áà óðüä ºìíº íü ìýäýãäýæ áàéñàí

õîîðîíäîî õîëáîîã¿é ñàíàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý çýðãèéã àøèãëàí ÿìàð íýã øèíý ç¿éëèéã á¿òýýæ áîëäîã.

Õîñëóóëàõ àðãûã õýðýãëýõäýý äàðààõü àñóóëòóóäûã ººðººñºº àñóóæ áîëíî. - ßìàð ñàíààíóóäûã õîñëóóëæ áîëîõ âý? - Áèä çîðèëò, çîðèëãóóäàà õîñëóóëæ áîëîõ óó? - Íèéë¿¿ëýýä, õîëèîä, õóòãààä ¿çâýë ÿàäàã áîë? - ßìàð ìàòåðèàëóóäûã õîñëóóëæ áîëîõ âý?

Òààðóóëæ, òîõèðóóëàõ óó?

18

Á¿òýýë÷ýýð ñýòãýã÷èéí ãàðãàñàí ñàíàà ºâºðìºö, äàâòàãäàøã¿é îíöãîé áàéõ ¸ñòîé áîëîâ÷ áóñàä õ¿ì¿¿ñèéíõòýé èõ òºñòýé áàéõ íü áèé. Æèøýý áîëãîæ óóðûí õºäºëã¿¿ðèéã àâ÷ ¿çüå: James Watt äàíõàíä áóöàëæ áàéãàà óñíû äýýø äýãäýõ óñíû óóðûã õàðààä óóðûí õºäºëã¿¿ð õèéõ ñàíààãàà îëñîí ãýäýã. Ãýâ÷ ¿íýíäýý òýðýýð àíãëèä àëü õýäèéí àæèëàæ áàéñàí Thomas Newcomen õýìýýõ õ¿íèé óóðûí õºäºëã¿¿ðýýñ ñàíàà àâ÷, ò¿¿íèéã ººðèéí áîëãîæ õóâèðãàñàí áàéíà. Ãýâ÷ Thomas Newcomen óóðûí õºäºëã¿¿ðèéí çîõèîã÷ áàñ áèø. Òýðýýð ôðàíöûí Denis Papin õýìýýã÷ ýðäýìòíèé óóðûí öèëèíäð, á¿ë¿¿ðòýé àïïàðàòóðûã àøèãëàæ áàéñàí áàéíà. ßàãààä Papin ÷ ãýñýí ººðèéí ñàíààã õýí íýãýí õ¿íèé ñàíààíààñ óðãóóëàí, òóñãàæ àâñàí áàéæ áîëîõ þì. Åð íü ÿìàð ÷ øèíý ñàíàà, çîõèîí á¿òýýëò ººð ÿìàð íýãýí ç¿éëýýñ ýõ ¿íäýñ, ñàíàà àâñàí, ò¿¿íèéãýý ººðèéí áîëãîæ õóâèðãàñàí, òóõàéí á¿òýýëäýý òààð÷, òîõèðóóëñàí áàéäàã áàéíà.

Thomas Edison “Õýí íýãýí àìæèëòòàé àøèãëàæ áàéãàà ñîíèðõîëòîé, îíîâ÷òîé ñàíààã îëæ õàðàõûã õè÷ýýæ áàé. Òà òóõàéí ñàíààã ººðèéí øèéäâýðëýõèéã õ¿ñýæ áàéãàà àñóóäàëäàà òààð÷, òîõèðóóëæ ÷àäâàë òýð ÷èíü ººðºº ºâºðìºö, îíöãîé ñàíàà áîëîõ áîëíî” ãýæ õýëñýí áàéäàã.

Òààðóóëæ, òîõèðóóëàõ àðãûã àøèãëàõûí òóëä äàðààõ àñóóëòóóäûã ººðòºº òàâèõ õýjýãòýé: - Ýíý ç¿éë íàäàä ººð ÿìàð ñàíààã õýëæ áàéíà? - Ýíäýýñ þóã õóóëáàðëàí àâ÷ áîëîõ âý? - Y¿íèéã ÿàæ ººð÷ëºí, òààðóóëàõ çàìààð àøèãëàæ áîëîõ âý?

ªºð÷ëºõ ¿¿? Õóâèðãàõ óó? Ñàéæðóóëàõ óó? Íýã ¿å Ford Motor êîìïàíè çàõ çýýëèéí 60 õóâèéã ýçýëæ áàéæýý. Ýíý ¿åä General

motors êîìïàíèéõàí “Ìàøèí á¿ðèéí õýâ çàãâàð, ºí㺠ç¿ñ íü ººð áàéæ áîëîõ óó? ãýñýí àñóóëò ººðñºä人 òàâüæýý. Y¿íèé äàãóó GM ººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýý ººð÷ëºí, ñàéæðóóëæ çàõ çýýëä òýðã¿¿ëýõ áîëñîí áºãººä ¿¿íèéã àíçààð÷, õýðýãñýýã¿é Ford êîìïàíè 1940 îí ãýõýä çàõ çýýëèéí äºíãºæ 20-ã ýçëýõ áîëñîí áàéëàà.

ªºð÷ëºõ, õóâèðãàõ, ñàéæðóóëàõ àðãûã õýðýãëýõäýý äàðààõ àñóóëòóóäûã ººðòºº òàâüæ áîëíî: - Èë¿¿ ñàéí áîëãîõûí òóëä þóã õóâèðãàæ, ººð÷ëºõ âý?- Þóã ñàéæðóóëæ áîëîõ âý? - Óòãà àãóóëãà, ºíãº, äóó, õýëáýð, õýìæýýã íü ººð÷ëºõ ¿¿? - Íýðèéã íü ñîëèõ óó? - Òºëºâëºãºº, ¿éë àæèëäàà ÿìà𠺺ð÷ëºëò õèéæ áîëîõ âý?

Ñýòãýí áîäîõ àðãà õýðýãñýë¿¿ä

Ñóðàã÷äûí ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëä ñýòãýëãýýíèé øàëãàðñàí àðãà òåõíèê¿¿äèéã ýçýìø¿¿ëýõ àñóóäàë íèëýýä ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã. Áèä áàõü, ñ¿õ, àíæèñ, äóãóé, õàé÷, íàëóó õàâòãàé çýðýã ÿíç á¿ðèéí áàãàæ õýðýãñëèéã àæèë, àìüäðàëäàà àøèãëàäàã. Y¿íòýé àäèëõàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îëîí ÿíçûí ñýòãýëãýýíèé àðãà õýðýãñýë¿¿äèéã õýðýãëýæ áîëîõ þì.

Àðãà ìýõ áîë ø¿¿í òóíãààí áîäîõ ¿éë, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àõ þì. Y¿íèéã áºõ áàðèëäàõòàé õîëáîí òàéëáàðëàÿ. Ñàéí áºõ áÿð õ¿÷, õóðä, õàðààíààñ ãàäíà ñóðñàí óðàí ìýõ, áÿöõàí çàëèóäûã õýðýãëýæ áàéæ ñàéí áàðèëääàã. Õýä õýäýí ìýõèéã óãñðóóëàí, õîñëóóëàí õèéæ ÷àäâàë ÿìàð ÷ áºõ ñàéí áàðèëäàæ ÷àäíà. Ãàãöõ¿¿ òýäãýýð ìýõ¿¿äýä ñóðàëöàõ, ò¿¿íèéãýý ÷àäìàã, ñóðàìãàé õýðýãëýõýä ë àñóóäëûí ãîãöîî îðøèíî. Ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ õè÷ýýëä ÷ ãýñýí ñýòãýëãýýíèé òºðºë á¿ðèéí àðãà õýðýãñýë¿¿äòýé òàíèëöàõ íü ÷óõàë áºãººä òýäãýýðèéã àøèãëàí ñóðàã÷èä èë¿¿ ñàéí ñýòãýæ, èë¿¿ ñàéí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëîëöîîòîé þì.

Ñýòãýí áîäîõóéí çàðèì àðãà õýðýãñë¿¿äèéã òîâ÷ äóðäúÿ:

19

1. Õóâèðãàëò õèéõ àðãà: Õóâèðãàëò õèéõ çàìààð ñýòãýí áîäîõ àðãà íü òóõàéí àñóóäàë, áîäëîãûí ¿íäñýí ñàíàà, îëîõ ¸ñòîé ç¿éëèéã ººð÷ëºõã¿éãýý𠺺ðò îéëãîìæòîé õÿëáàð õýëáýð ë¿¿ îðóóëæ áîääîã.

2. Áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã æàãñààí áè÷èõ/áîëîìæ øàâõàõ/: Ñýòãýí áîäîõîä òóñëàäàã íýã àðãà íü áîëîìæèò á¿õ õóâèëáàðóóäûã æàãñààí áè÷èõ ÿâäàë áàéäàã. Ýíý íü òîîöîæ ¿çýõ ¸ñòîé á¿õ ç¿éëèéã öýãöòýéãýýð õàðóóëàõ, ìàðòàõã¿éãýýð ñàíàæ áàéõàä òóñòàé.

3. Àñóóëò àñóóõ: Àñóóäàëòàé òóëãàðâàë øèéäýõ àðãûí ýðýëä ãàðàõààñàà ºìíº çºâ àñóóëò òàâüæ ò¿¿ãýýðýý äàìæóóëàí áîäëîãûí çºâ øèéäýëä îéðòîõ íü ÷óõàë áàéäàã. Áóóäàõ àñóóëòóóäûí õàðèó èõýíõäýý “Yã¿é” áàéäàã áîë îéðòóóëàõ àñóóëòóóäûí õàðèó èõýíõè òîõèîëäîëä “Òèéì” áàéäàã. Àñóóëò àñóóõ íü ìýäýõèéã õ¿ñýæ áàéãàà ç¿éëýý ñóð÷ àâàõ øàëãàðñàí àðãà áèëýý. Ãýâ÷ áèä çºâ àñóóëò àñóóæ ÷àäàõã¿é áîë õ¿ññýí õàðèóëòàà ñîíñîæ ÷àäàõã¿é. Ǻâ àñóóëò òàâüæ ñóðàõ íü ñýòãýí áîäîõ ¿éë àæèëëàãààíä îíöãîé ÷óõàë þì.

4. Ñàíàà äýâø¿¿ëýõ: Àëèâàà õ¿í ñàíàà äýâø¿¿ëýõäýý èõ ìóó, ìºí äýâø¿¿ëñýí ñàíààíûõàà ñàéí, ìóó òàëûã òàíüæ õýðýãëýõäýý á¿ð ÷ òààðóó áàéäàã. Ãýòýë çºâ ñýòãýõ, îíîâ÷òîé ñàíàà îëîõ ýñýõ íü ýíý àëõàìààñ ýõýëíý. Ñàíàà äýâø¿¿ëýýä, äàðàà íü ò¿¿íèéõýý ñàéí, ìóó òàëûã îëæ õàðæ õýâøèõ õýðýãòýé. Èíãýæ õýâøýýã¿é áîë òà ýõëýýä õàðàõàä ìóó ìýò ñàíàãäñàí áîëîâ÷ èõýýõýí ¿íý öýíýòýé ñàíààíààñ òàòãàëçàæ áîëçîøã¿é. ̺í òà ººðòºº ìàø èõ òààëàãäñàí ñàíààíû ñóë òàëûã îëæ õàðàõã¿é áàéæ ìàãàä. Ýíý íü ñýòãýëãýýíèé õàìãèéí ÷óõàë õýñýã áºãººä øèíý ñàíàà äýâø¿¿ëýõ áîëãîíäîî ¿¿íèéã õýðýãëýæ áàéõ ó÷èðòàé.

5. Õîñëîëûã àøèãëàõ: Ìîíãîë õýë äýýð áè÷èãäñýí áèäíèé óíøäàã á¿õ íîì åð人 ë 35 ¿ñãèéí õîñëîë þì. Îð÷ëîí åðòºíöèéí á¿õ ç¿éë åð人 ë 100-ãààä òºðëèéí àòîìààñ á¿ðäñýí. Ñýòãýë õºäºëãºì óÿíãàò ÿëãóóíóóä ìààíü 7 òºðëèéí õºãæìèéí íîòîîð ë çîõèîãäñîí. Èíãýýä áîäîõîîð õîñëîë ¿íýõýýð ãàéõàìøèãòàé õýðýãñýë þì.Áèäíèé ãàðãàæ èðñýí èõýíõ øèíý ñàíààíóóä óðüä ìýäýæ áàéñàí õóó÷èí ñàíààíóóäûí ÿíç á¿ðèéí õîñëîë áàéäàã. Yíýõýýð öîî øèíý ñàíàà îëíî ãýäýã íü ìàø õîâîð, Òîõèîëäëûí øèíæòýé ç¿éë áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã èõýâ÷ëýí ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ë îëæ õàðäàã þì.

6. Óõààí óðàëäóóëàõ: Ñýòãýí áîäîõóéí íýã õ¿÷òýé àðãà íü Brainstorming áóþó “óõààí óðàëäóóëàõ-îþóí äîâòîëãîî” àðãà þì. Ýíý àðãûã èõýâ÷ëýí õýñýã á¿ëýã õ¿í íèéëýýä îíîâ÷òîé ñàíàà îëîõîä õýðýãëýäýã. Brainstorming ãýäãèéã òóëãàð÷ áàéãàà òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð àÿíäàà ãàð÷ èðýõ ñàíààíóóäûã íýãòãýõ ¿éë àæèëëàãàà õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Ýíý çîðèëãîîð äàðààõ ä¿ðì¿¿äèéí äàãóó áîëîìæòîé ãýñýí á¿õ ñàíààã ãàðãàæ èðäýã.

1. Õ¿í á¿ð áàéãàà áàðèìò, íºõöºë áàéäàëòàé ñàéòàð òàíèëöñàí áàéõ ¸ñòîé.2. Åð áóñûí ñàíàà ãàðãàõ òóñàì èë¿¿ ¿íýëýãäýíý 3. Õ¿í á¿ð ýýëæ äàðààëàí ñàíàëàà õýëíý.( Õýí ÷ äàâóó ýðõ ýäëýõã¿é)4. Îëîí ñàíàà ãàðãàõ òóñìàà ñàéí5. Ãàðãàñàí ÿìàð ÷ ñàíààã ÿìàð ÷ õ¿í ø¿¿ìæèëæ áîëîõã¿é. Ýíý íü ¿íäñýí, õàìãèéí ãîë ä¿ðýì þì. Ó÷èð íü ãàðãàæ áàéãàà ñàíààíóóä áóðóó áàéñàí ÷ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ îíîâ÷òîé ñàíààíä õ¿ðãýõ äàìæèõ ÷óëóó áîëîõ áîëîìæòîé þì. ͺ㺺 òàëààñ àíàëèòèê (çàäëàí øèíæèëñýí) ýñâýë ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýãýýð ãàðãàñàí øèíý ñàíààíä õàíäâàë á¿òýýë÷ óóð àìüñãàëûã õÿçãààðëàõ áîëäîã. 6. Ãàðãàñàí ñàíààíóóäûã õýðõýí õîñëóóëàí õýðýãëýæ áîëîõ àðãà çàìûã çîðèóäààð ýðæ õàéõ õýðýãòýé.7. Õýí íýãýí èòãýìæëýãäñýí õ¿í õýëýëö¿¿ëýã íü àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýñýí, õîëáîîòîé áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò òàâüæ, ¿íäñýí àñóóäàëä àíõààðëûã íü ÷èãë¿¿ëæ ºã÷ áàéõ ¸ñòîé.

20