ส านกงานวจยและพฒนาระบบสขภาพชมชน

สนบสนนโดยแผนงานพฒนาระบบสขภาพชมชน สถาบนวจยระบบสาธารณสข

รายงานการศกษา

การวเคราะหเครองมอและกระบวนการทเกยวของกบการประเมนสขภาพชมชน

ธนวาคม 2554

1

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

รายงานการศกษา

การวเคราะหเครองมอและกระบวนการทเกยวของกบการประเมนสขภาพชมชน

ทมาการศกษา การศกษาน เปนสวนหนงของแผนงานพฒนาระบบสขภาพชมชน โดยการสนบสนนของกระทรวงสาธารณสข

สถาบนวจยระบบสาธารณสข ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต ส านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต และ

องคการอนามยโลก(ประเทศไทย)ภายใตการบรหารจดการของสถาบนวจยระบบสาธารณสข (ในขณะนน ปจจบน

บรหารจดการแผนงานโดยส านกงานวจยและพฒนาระบบสขภาพชมชน สถาบนพฒนาสขภาพอาเซยน

มหาวทยาลยมหดล) ซงการศกษาวจยนอยภายใตยทธศาสตรทสอง เรองการศกษาวจยเพอสรางองคความรเพอ

สนบสนนการพฒนาระบบสขภาพชมชน

การศกษานมวตถประสงคทวไปเพอวเคราะหเครองมอและกระบวนการหลกส าหรบการประเมนสขภาพชมชน

เนองจากเครองมอการประเมนชมชนและกระบวนการหลกทใชมหลากหลาย การศกษานจงครอบคลมในสวนของการ

รวบรวมเครองมอทเกยวของทงหมด แตเนองจากแหลงทนและคณะวจยตองการเนนศกษาเชงลกของเครองมอเพอให

เกดการน าไปใชขยายผลชดเจนจงตองมการเลอกวเคราะหบางเครองมอเทานน ทงน คณะวจยไดพฒนาเกณฑการ

เลอกวเคราะหเครองมอประเมนสขภาพชมชน ดงน คอ 1) เปนเครองมอทยดหยนและสามารถตอบสนองการประเมน

สขภาพชมชนในมตทกวางขวางมากกวาการประเมนเฉพาะดานสขภาพ 2) เปนเครองมอทมบคคลตนต ารบทพฒนา

เครองมอ มเอกสารเกยวกบเครองมอทสามารถสบคนไดชดเจน ทงน อาจมรายละเอยดหรอกรอบเนอหา

(template)การใชเครองมอหรอไมกได 3) เปนเครองมอทยดหยน สรางการมสวนรวมของสมาชกชวยสรางเสรมให

เกดการจดการตนเองในชมชน 4) มการประยกตใชในพนททบรบทหลากหลาย

กรอบการวเคราะหของเครองมอทวเคราะหนนประกอบดวยทมา ความส าคญหรอหลกการพฒนาเครองมอ

วตถประสงค รปแบบ/วธการใช จดเดนและประโยชนทเกดขน ขอจ ากด/เงอนไข ตวอยางกรณศกษาทมการใช

เครองมอดงกลาว ทงนเพอน าไปสการสงเคราะหและเสนอชดตวชวดทสามารถน าไปสการประเมนสขภาพชมชนท

เขมแขงไดตอไป โดยหวงวาผทมสวนเกยวของกบการพฒนาระบบสขภาพชมชน ไมวาจะเปนเจาหนาทจากหนวย

บรการสาธารณสข องคกรปกครองสวนทองถน องคกรชมชนหรอนกพฒนาตางๆจะสามารถน าเครองมอดงกลาวไป

ปรบประยกตใชในบรบทตางๆไดอยางเหมาะสมและเกดประสทธภาพสงสดตอไป

2

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

กระบวนการศกษา กระบวนการศกษาประกอบดวย

1) การทบทวนวรรณกรรมซงประกอบดวยเอกสารงานวจยและองคความรเกยวกบการประเมนสขภาพชมชน รายงาน

วจยและ/หรอบทสงเคราะหทเกยวของกบการใชเครองมอประเมนชมชนในบรบทการพฒนารวมทงบทเรยนทเกดขน

จากองคกรตางๆทเกยวของ

2) การสมภาษณเชงลกดวยแบบค าถามกงโครงสรางจากผเชยวชาญดานการพฒนาระบบสขภาพชมชนจ านวน 3 คน

ประกอบดวย

อาจารยนพ.อมร นนทสต ผทพฒนาเครองมอชวยการพฒนาศกยภาพและความรวมมอในการท างานของภาค

หนสวนตางๆเพอพฒนาระบบสขภาพในระดบต าบลดวยแผนททางเดนยทธศาสตร(Strategic Route Map)

ผศ.ดร.บญชร แกวสอง ผอ านวยการฝายวจยเพอทองถน ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.)ทรวม

ผลกดนใหเกดการประยกตใชเครองมองานวจยเพอการพฒนาของทองถน(Community Based Research)

โดยใหทองถนและชมชนด าเนนการดวยตนเองและตอยอดเชอมโยงกบเครองมอการประเมนทนชมชน(Social

Mapping)

อาจารยนเรศ สงเคราะหสข นกพฒนาอสระทมการปรบประยกตและถายทอดการใชเครองมอหลายชนทบรณา

การเพอพฒนาสขภาพชมชนในบรบทชมชนภาคเหนอและกลมชาตพนธตางๆ

นอกจากน ไดสนทนากลมนกวจยจากคณะตางๆในมหาวทยาลยราชภฎนครปฐมจ านวน 6 ทาน ดวยค าถาม

กงโครงสรางชดเดยวกน โดยนกวจยทงหมดเปนกลมทมประสบการณการใชเครองมอประเมนศกยภาพตนทนชมชนท

พฒนาโดย ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (ส านกสนบสนนการสรางสขภาวะในพนทและชมชน)

ภายใตโครงการการพฒนาต าบลสขภาวะในจงหวดนครปฐม

3) การจดประชมระดมสมองระหวางนกวจย นกวชาการทมประสบการณการวจยและพฒนาระบบสขภาพชมชนโดยใช

เครองมอทหลากหลาย โดยเฉพาะในเครอขายวจยชมชน(Community Research Cluster)

มหาวทยาลยมหดล ซงไดด าเนนการตอเนอง รวม 3 ครง ดงน

ครงท 1 วนท 1 กนยายน 2554 ผเขารวมจ านวน 8 คน ประเดนเนนเรอง เครองมอทเกยวของกบการพฒนาระบบ

สขภาพชมชน น าเสวนาโดย ผศ.ดร.วรตน ค าศรจนทร คณะสงคมศาสตรและมนษยศาสตร มหาวทยาลยมหดล และ

ผศ.ดร.โสฬส ศรไสย สถาบนวจยภาษาและวฒนธรรมเอเชย มหาวทยาลยมหดล

3

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

ครงท 2 วนท 10 ตลาคม 2554 ผเขารวมจ านวน 11 คน ประเดนเนนเรอง การประเมนบคคลและชมชนเพอพฒนา

สขภาพชมชน น าเสวนาโดย ดร.ศภลกษณ แกมทอง คณะเทคนกการแพทย มหาวทยาลยมหดล

ครงท 3 วนท 27 ธนวาคม 2554 ผเขารวมจ านวน 10 คน ประเดนเนนเรองการประเมนแบบเสรมพลงกบการ

ท างานชมชน น าเสวนาโดย ผศ.ดร.ธรเดช ฉายอรณ คณะสงคมศาสตรและมนษยศาสตร มหาวทยาลยมหดล

ผลการศกษา การศกษานก าหนดค าส าคญทเกยวของ ดงน

ระบบสขภาพชมชน คอ ระบบความสมบรณและสมดลยทางสภาวะทเออใหคนในชมชนมสขภาพทางกาย จต สงคม

และจตวญญาณทเหมาะสมตอการด ารงอยรวมกนเปนชมชน โดยมฐานของความเปนชมชนทเปนความสมพนธของ

กลมคนทอยรวมกนอยางมระบบการจดการทางทรพยากรพนฐานในการด ารงชวต การจดการทรพยากร การกระจาย

ผลประโยชนและอ านาจ มระบบการจดการกบความขดแยงและมสงยดเหนยวรวมกนเปนสงคมอยางยงยนและเออ

อาทรตอกน (อางโดยสถาบนวจยและพฒนาระบบสขภาพชมชน 2552)

สขภาพ หมายถง สขภาวะทสมบรณพรอมทงทางกาย ทางจตใจ ทางสงคม และทางปญญา(จตวญญาณ) สขภาพมใช

เพยงการปราศจากโรคหรอทพพลลภาพเทานน(องคการอนามยโลก)

ชมชน หมายถง กลมประชากรทมเอกลกษณเฉพาะอนเนองมากจากการมผลประโยชน หรอ มคานยมรวมกน หรอ ม

ปญหารวมกน หรอ อาศยอยในอาณาเขตทางภมศาสตรเดยวกน หรอมความสนใจและมกจกรรมเรองใดเรองหนง

รวมกน ในทนใหความส าคญกบชมชนทมขอบเขตระดบต าบลหรอเทศบาล(ธรรมนญวาดวยระบบสขภาพแหงชาต

พ.ศ. 2552)

ทงน จากกระบวนการศกษาทงหมดดงกลาว สามารถประมวลขอคนพบและองคความรทเกดขนใหมตามกรอบการ

วเคราะหทแสดงในแผนภาพ 1 ไดดงน

4

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

จากแผนภาพ1 แสดงกรอบการวเคราะหของเครองมอทน ามาวเคราะหภายใตการศกษา 2 หมวด คอ 1) สาระส าคญ

ของเครองมอในเชงหลกการ เปาหมาย วธการใช ประโยชนทเกดขนและ 2) บทเรยนในการประยกตใชเครองมอซง

ครอบคลมจดเดน ขอจ ากด/เงอนไขการใชหรอบรบทเฉพาะทท าใหสามารถใชเครองมอไดอยางมประสทธภาพ ดง

รายละเอยดดงน

แผนททางเดนยทธศาสตร (Strategic Route Map)

เปาหมายเชงหลกการ เพอใหเกดการปรบเปลยนทศทางการพฒนาสขภาพ จากการพฒนาทมงบรการสขภาพไปสการ

สรางบทบาทของประชาชนทจะท าใหชมชนทองถนไดลกมาจดการปญหาของตนเองดวยความมส านกตอสวนรวม

มงมนและเตมใจใหการพฒนาสขภาพมความยงยน สามารถแกไขปญหาสาธารณสขทมความยงยากและเกยวพนกบ

พฤตกรรมสขภาพของชมชนได

แผนททางเดน

ยทธศาสตร

(SRM)

• สาระและกระบวนการหลก

• บทเรยนในการประยกตใช

วจยชมชนและการ

ประเมนตนทน

ชมชน

• สาระและกระบวนการหลก

• บทเรยนในการประยกตใช

เครองมอหลายชน

ทมการบรณาการ

ภายใตหลกการม

สวนรวม

• สาระและกระบวนการหลก

• บทเรยนในการประยกตใช

เครองมอการประเมนชมชน

ทเลอกตามเกณฑชวด

5

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

วตถประสงคเชงกระบวนการ เสรมศกยภาพชมชน ในการตดสนใจ วางแผน และขบเคลอน ในการท างานเพอบรรล

จดมงหมายในเรองของการสงเสรมสขภาพ การเฝาระวง และการปองกนเพอพฒนาคณภาพชวตของประชาชนจน

กลายเปนสงคมการเรยนร

กลมเปาหมาย กลมคน/ผทตองการมเครองมอชวยการบรหารจดการเชงยทธศาสตรรปแบบใหม ทผานมามการ

ก าหนดและสนบสนนใหใชในพนทระดบต าบล โดยกระทรวงสาธารณสข(ผานกองสนบสนนการสรางสขภาพภาค

ประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพ)และส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต(ผานส านกการมสวนรวมของภาค)

ภายใตนโยบายการพฒนาโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต าบลและการพฒนากองทนหลกประกนสขภาพระดบทองถน

หรอพนท(กองทนต าบล)

กลวธการน าไปใช

ผสมผสานการประเมนศกยภาพกลมผมสวนไดสวนเสยการพฒนารวมกบการเสรมพลงการพฒนาชมชนไป

ในทศทางและจดหมายทก าหนดรวมกนดวยกระบวนการมสวนรวม

ใชกระบวนการในการพดคยและพฒนาบทบาทของประชาชน ทงในฐานะสมาชกของสงคมและองคกรชมชน

เนนบรหารการเปลยนแปลง (สงเสรมบทบาทและศกยภาพของผน าการน าเปลยนแปลง)โดยการเปลยน

ทศนะ การเปลยนกระบวนการท างาน(จากแนวตงสแนวราบ) การเปลยนการด าเนนงานตามยทธศาสตรเดม

เปนการท างานแบบภาคเครอขาย และเรมตนจากปญหาหรอสถานการณทมอยในปจจบน

กระบวนการหลก การสรางและใชประโยชนแผนททางเดนยทธศาสตรทชมชนรวมกนด าเนนการม 7 ขนตอนหลก คอ

1) การวเคราะหบรบทและสถานการณ 2) การก าหนดจดหมายปลายทาง 3) การสรางและตรวจสอบแผนททางเดน

ยทธศาสตร 4) การสรางแผนททางเดนยทธศาสตรระดบปฏบตการ 5) การนยาม เปาประสงค ตวชวดรวมถงการ

สรางนวตกรรมและมาตรการทางสงคม 6) การสรางแผนปฏบตการ 7) การเปดงานและตดตามผล

ประโยชน/ผลทได

ชมชนมความหวงและสรางความทาทายในการด าเนนกจกรรมตางๆ เพอใหสามารถรบมอกบปญหาสขภาพ

ระดบชมชนได

ความรวมมอของชมชนในการระดมสมองและการมสวนรวมแบงปนขอมลทอาจน าไปสก าหนดกฎระเบยบ

หรอมาตรการทางสงคมโดยสมาชกของชมชนนนๆเอง และน าไปสการบรณาการในการท างาน และการเรยนร

ของคนในชมชน

เครอขายการท างานทเขมแขงขนทงภายใน และภายนอกชมชน อกทงเกดความตระหนกในความรบผดชอบ

ในการปรบเปลยนและดแลสขภาพของตวเอง

จดแขง

สรางความตระหนกตอการมสวนรวมของชมชน และการบรณาการการท างานในชมชน

6

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

เสรมศกยภาพและพฒนาการเรยนการสอนรวมทงการเรยนร ในตวบคคลดวยการปฎบต

สามารถใชไดในหลากหลายบรบทและเนอหางาน ระยะทตองการพฒนา ทงนข นกบการก าหนดรวมของ

ผเกยวของ

ขอจ ากด/เงอนไขเฉพาะ

ขนตอนแรกของการวเคราะหและประเมนสถานการณเพอการเรยนร ชมชนและหาจดยน(position)ทเปนอย

ในปจจบนของชมชนส าคญมาก โดยเฉพาะการมขอมลส าคญของชมชน ฐานคดและประสบการณการศกษา

ขอมล การเตรยมขอมลจากผรในชมชนหรอคนทเขาใจในเรองทจะท า รวมถงการเชอมโยงวเคราะหขอมลชด

ตางๆใหได

ตองการกระบวนการหรอผทสามารถถายทอดหลกคดและเปาหมายของการมและใชแผนททางเดนยทธศาสตร

รวมทงเออใหกลมผมสวนไดสวนเสยมทกษะจ าเปนส าหรบกระบวนการมสวนรวม

“ชมชนมใจทเปนอนหนงอนเดยวกน มจดมงหมายเดยวกน สามคคกลมเกลยวกนมากขน

...ชมชนมการพดคย มการประสานงานระหวางชมชน หนวยงานทเกยวของอยางลงตว ลด

ขอจ ากดทางสงคมหากเปนส งทเกดประโยชนกบประชาชนอยางแทจรง

...ชมชนท าเองโดยไมตองมการสงงานจากใคร ท าแลวมความสข เกดความยงยนในโครงการทท า

เกดความภาคภมใจ” (กรณชมชนต าบลส าเภารน อ.บวเขต จ.สรนทร, หนา113 การถอด

ประสบการณการใชแผนททางเดนยทธศาสตรในชมชน)

“การท าแผนททางเดนยทธศาสตรตองเปดใจ คอยๆเดนทละขน ท าใหมองไดตลอด เหนวาจะตอง

ประเมนอะไร การท าตารางนยามเปาประสงค ท าใหมองเหนภาพรวมของโครงการทงหมด หากไม

เขยนเอง ท าเอง(ลงมอปฏบตดวยตนเอง)จะไมร...ป 2554 การขบเคลอนSRMขององคกร ท า

เรองเดยวคอ บคลากรมสมรรถนะ โดยเนนประเดน การปรบเปลยนกระบวนทศนและพฤตกรรม

การใชแผนททางเดนยทธศาสตรของบคลากรในโรงพยาบาล” (กรณโรงพยาบาลสวนผง อ.สวนผง

จ.ราชบร, หนา 184. การถอดประสบการณการใชแผนททางเดนยทธศาสตรในชมชน)

7

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

การน าแผนททางเดนยทธศาสตรไปใชตองท าใหเปนทมและมการรบรขอมล การรบผดชอบงานแตละดานให

สอดคลองเชอมโยงกนและกน อาจเกดภาวะสบสน ตามไมทนสถานการณการพฒนาไดในกรณผน าและ

สมาชกองคกรชมชนในพนททมประสบการณนอย

บทเรยนส าคญ

1. บคคลหรอกลมคนทเปนผน าในการดแลสขภาพ สามารถเปนตนแบบเพอพฒนาแนวทางในการท างานเชงรก

มากกวาเชงรบ

2. การประเมนตนเองจากตวชวดทชมชนสรางขนเกดประโยชนตอการพฒนาเพราะจะเหนระดบการพฒนาทชดเจน

3. ความสมดลระหวางการบรการและการพฒนา ในการดแลสขภาพเชงยทธศาสตรซงการบรหารการเปลยนแปลง เปน

สงจ าเปนทจะเปลยนไปสการพฒนาระบบสขภาพทยงยน

“การชวยกนคด ชวยกนท าทละประเดนจะท าใหเขาใจและเชอมโยงได การจดกระบวนการทใหเวลาและ

โอกาสคนทจะมาเขารวมไดมาเรยนรรวมกน รวมคด รวมท าและรวมตดสนใจจะท าใหเขาใจตงแตแรก

และเปนการปลกจตส านกในการท างานของแกนน าใหเหนความส าคญและประโยชนของการมสวนรวม

ของชมชนและมจตอาสา....ผเขารวมควรมความสามารถเฉพาะดาน เชน รประวตชมชน ความเปนเครอ

ญาต ความสมพนธกบเรองทท า ภมปญญา ชาวบาน คร เปนผรหรอมประสบการณจากทอน มแนวคด

ทด มใจอาสาเสยสละ มเวลาทจะรวมกจกรรม” (กรณชมชนในพนทต าบลเมองแก อ.ทาตม จ.สรนทร

, หนา 99 การถอดประสบการณการใชแผนททางเดนยทธศาสตรในชมชน)

“การประเมนสถานการณใชการออกประชาคมทกหมบานและการน าขอมลมาวเคราะหรวมกบขอมลของศนย

สขภาพชมชน ตรวจสอบความครบถวนสมบรณ และความถกตองเพอใหไดขอมลทเปนจรงมากทสด..แต

ปญหามมากมาย เจาหนาทเองกไมเขาใจในทฤษฎ ไมรวาขอมลทมวเคราะหถกตองหรอไม” (กรณชมชนต าบล

นาสนวน อ.เมอง จ.มกดาหาร , หนา 146 การถอดประสบการณการใชแผนททางเดนยทธศาสตรในชมชน)

8

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

4. ความส าคญของการเกดขนและด ารงอยของแผนททางเดนยทธศาสตรไดแก การมสวนรวมของคนในชมชน การหนน

เสรมกจกรรมอยางตอเนอง การสรางทายาทและภาวะผน า การมโครงสรางและก าหนดบทบาททชดเจน การม

จดมงหมายและบรณาการงานรวมกน ตลอดจนความสามารถในการจดการความรของชมชนตอเนอง

5. ความทาทายในการพฒนาระบบสขภาพ และการสรางแรงจงใจใหกบประชาชนในการดแลตวเอง

6. ปจจยความส าเรจทส าคญตอการเปลยนแปลงพฤตกรรม คอความเขมแขงของชมชนทมมาตรการทางสงคม และ

ระบบสขภาพชมชน โดยใชเครองมอน (SRM) ในการเขาถงเปาหมายเพอการเปลยนแปลงทด

วจยชมชนและการประเมนตนทนชมชน(Community Based Research&Social Mapping)

เปาหมายเชงหลกการ เปนเครองมอทสนบสนนใหชมชน ทองถนมขดความสารถในการใชกระบวนการวจยเพอแกไข

ปญหาและพฒนาทองถนไดอยางยน งานวจยลกษณะนตางจากงานวจยอนๆตรงทตองมปฏบตการอยางมสวนรวมและ

มไดเนน “ผลงานวจย” เปนหลก แตมองงานวจยเปน “กระบวนการ” ในฐานะทเปนเครองมอทจะเพมพลงชมชน

เพอใหชมชนไดรวมกนจดการชวตของตวเอง เปนหาทางหนงทจะน าไปสการเสรมความเขมแขงของชมชนได

วตถประสงคเชงกระบวนการ เปนกระบวนการงานวจยทใหเกดการรวมคด รวมท า รวมทนโดยคนในชมชนในพนท

(ระดบหมบาน ต าบล) เพอตงค าถาม วางแผนและด าเนนการวจยเพอหาค าตอบและเรยนรจากการวจยเชงปฏบตการ

และประสบการณของตนเอง โดยประสานความรวมมอกบภาคทเกยวของในพนท ทงน เพอทจะมกระบวนการท างาน

อยางเปนเหตเปนผล สามารถก าหนดอนาคตและแกไขปญหาของชมชนตนเอง ทงนอาศยประสานความรวมมอกบภาค

ทใชขอมลความร เครอขายทางปญญาเพอการพฒนาทองถนและชมชนมารวมด าเนนการ

กลมเปาหมาย กรณส านกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.โดยฝาย)มการสนบสนนทนวจย ระบบพเลยงและ

เชอมโยงเครอขายของกลมนกวจยชมชน(ตอมาเรยกการวจยเพอพฒนาทองถน) ระยะตอมาส านกงานสนบสนน

กองทนการสรางเสรมสขภาพ(สสส.) ไดสนบสนนใหเกดการวจยลกษณะนเพอเปนเครองมอในการสรางความรและ

พฒนาสขภาพชมชนในพนทต าบลสขภาวะดวย ดงนนกลมเปาหมายจะเนนกลมคนในชมชน องคกรชมชนรวมทงภาค

ตางๆในชมชน ตอมาขยายการใชหลกคดและกระบวนการสรางงานวจยทองถนในองคกรปกครองสวนทองถนและ

หนวยงานรฐในพนทรวมด าเนนการดวย

กลวธการน าไปใช ดวยเงอนไขของการใชเครองมอในบรบทการใชทไมเหมอนกนเลย ความส าคญการใช “งานวจย

ทองถน”เปนเครองมอขนอยกบโจทยหลกทตองการประเมน โดยชมชนตองสามารถประเมนสภาพและศกยภาพตวเอง

ได และทดลองปฎบตการตามศกยภาพทตนเองมได เบองตนกรณคดไมออกวาจะประเมนอะไรใหน าSocial mapping

มาใชเบองตนกอน เพอผนวกใหชาวบานไดเรมตนในการจบปญหา และลงลกกบปญหา

9

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

กระบวนการหลก

การประเมนทนและศกยภาพทางสงคม(social mapping)ในชมชนมหลายมตประกอบดวย ลกษณะทางกายภาพ

ประวตศาสตรทเกยวพนกบสภาพชมชน ศกยภาพทางเครอญาต /ทางสงคม ศกยภาพทางเศรษฐกจ ศกยภาพทาง

ปญญา การด ารงอยของภมปญญาชมชน ปราชญชาวบานและการเอ อประโยชนชมชน บคคลและองคกรทมและ

บทบาทส าคญในชมชน โดยทงหมดอาจเปนการใหรวามอะไรอยตรงไหน(mapping ) หรอ จะมรายละเอยดมากนอย

ข นอยกบเปาหมายในการตงโจทยหรอการใหความส าคญตอประเดนนน ทงนใชเปนพนฐานของการท าวจยทองถน

(สกว.)

กรณของการคนหาศกยภาพทนต าบลกระบวนการสการปฎบตในพนท(สสส.)จะมการประเมนชมชนจากโครงสราง

หลกของต าบล 7 หมวดเนอหา ประกอบดวย 1) ขอมลทนทแสดงศกยภาพของต าบล )ทนทางสงคม ,กลมเครอขาย/

หนวยงาน /องคกร /สถาบน ,ทรพยากร ( 2) การสอสาร 3) การดแลสขภาพ ปญหาสขภาพและบรการ 4) ประชากร

5) สงแวดลอม 6) เศรษฐกจชมชน และ7) การเมองการปกครอง โดยใชทงการใชโปรแกรมการประเมนชชนแบบชาต

พนธวรรณา(RECAP: Rapid Ethnography Community Assessment Program) โดยกระบวนการสรางการเรยนร ผาน

การรวบรวมจดเกบและใชประโยชนขอมลจากองคกรชมชนและองคกรปกครองสวนทองถนเพอน าไปสการพฒนาแผน

และปฏบตการพฒนาต าบลสขภาวะตอไป

ประโยชน/ผลทได

หากมองโครงการวจยชมชนเปนฐานเครองมอเพอประเมนและด าเนนการทน าไปสการใชประโยชนและเกดผลกระทบ

ชดเจน จะเกดประโยชนทไดด ดงตอไปนคอ

1. เกดการรวมกลม /กลไก ในชมชน ทน าไปสการจดการดานอนตอไป (น ากระบวนการวจยไปใชกบงานอน)

2. เกดการพฒนาคน หรอสรางคน

3. ทมวจยพนทและผรวมงานเกดการเรยนร มการพฒนาศกยภาพ เชน คดเปนระบบขน /คนในชมชนเกงขน

มบคคลหรอกลมคนใหมทสามารถรเรมและมศกยภาพด าเนนการรวมกนไดมากขน/ จดการตนเองและ

ความสมพนธกบผอน กลมอนทงในและนอกชมชนไดราบรนหรอดมากขน เปนตน

4. เกดองคความรหรอปฏบตการทสามารถน าไปแกปญหาได

5. เกดความเปลยนแปลงทเปนรปธรรมของชมชน

จดแขง

กลมนกวชาการใหการยอมรบ Social mappingทเปนฐานการประเมนชมชนฐานะเครองมอชวยชมชนจาก

องคกรภายนอกคดวาควรจะม ควรจะร เพอประเมนpositionชมชน และตอยอดไปสการท าวจยชมชนไดจรง

10

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

เปนชดเครองมอและการจดท าแนวทางการประเมนชมชนดวยเครองมอแบบรอบดาน เนนการจดท าและใช

ประโยชนจากกลมตางๆในชมชนมากกวาจะใหบคคลหรอองคกรภายนอกด าเนนการ

หากภาคในพนทมความเขาใจชดขอมลเชงประจกษของชมชนจะสามารถน าไปรวมกนวางแผนพฒนาพนทได

อยางมประสทธภาพ

ขอจ ากด/เงอนไขเฉพาะ

ความเขาใจในหลกการวจยทองถนดวยเครองมอจากชมชนซงเนนทง1) โจทยทชดและมาจากชาวบาน 2)

ชาวบานตองมสวนรวม3) ตองมการปฎบตการเพอหาค าตอบ ภายใตเปาหมายทจะสรางการเปลยนแปลงใน

พนท สรางคนในพนท และสรางความรทผานกระบวนการศกษาและขบเคลอนของชมชน

ตองชดเจนเรองเปาหมาย ทศทางทจะเนน และรายละเอยดขอมลทตองการ เนองจากการใชsocial

mapping คอตองใหรหมดทกมมแตการรทกมมอาจจะท าใหไมรสกมม เพราะเกดจากการวางน าหนกทไมด

พอวางน าหนกไมดกจะเปนปญหา หรอการไปหาขอมลแบบไมมระบบกอาจจะไมท าใหไดขอมลมาเลย หรอ

อาจไดแบบผวเผนแทน

พงระวงเรองอคต ประสบการณของนกวจยชมชนเมอตองใชเครองมอ

“จดเดนส าหรบเครองมอนมองวาเรว และใชระยะเวลานอยแตไดขอมลมาก ซง

ภาษาพฒนาชมชนเรยกวา การประเมนสภาวะชนบทแบบเรงดวน ท าใหไดขอมล

เรวในระยะเวลาอนสน และหากมการใสกระบวนการลงไปดวยกจะสรางใหเกดการ

เรยนรรวมกบชมชนเพมไดอก” (ผใชเครองมอจากมรภ.นครปฐม)

“เครองมอนเปนเครองมอทด แตจดออนนดเดยวคอ คนทใชเครองมอ

ยกตวอยาง อาจารยคณะวทยาศาสตร ทเราไมถนดทจะเขาไปพดคย หรอ

สอบถามในประเดนเชงลก ทางทมวจยชมชนคณะวทยาศาสตร จงมการน า

เครองมอชดนไปแปลงใหเปนประเดนค าถามแบบ Checklist เพอใหงาย

(ภายใตกรอบเนอหาเดยวกน แตวธไดมาหรอกระบวนการตางกน) จดตาง

ขนอยกบความถนดของคนใชเครองมอ ....การใชเครองมอตองใชทง

ประสบการณและความถนด” (ผใชเครองมอจากมรภ.นครปฐม)

11

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

บทเรยนส าคญ

1. กระบวนการตองinvolve กลมคนทมบทบาทและประสบการณหลากหลายของชมชน และมวธการการศกษาทง

จากขอมลมอสองและขอมลสดโยการสงเกต สมภาษณ การสนทนากลม กบกลมคนตางๆในพนท

2. ตองการคนนอกทเออใหเกดกระบวนการมากกวาทจะไปชวยท าใหแบบมงเปาทความสมบรณของขอมลการ

ประเมนหรอกระบวนการวจยทตอง “ตอบโจทย”เสมอ

3. การประเมนความหมายโดยนยยะคอการใหคณคา ดงนนสดทายการศกษาดวยเครองมอจงเปนการใหคณคา

เพมเตมนอกเหนอการอธบายอยางเดยว หากอธบายอยางเดยวกเปนเพยงการศกษาหาความร และการให

คณคานนขนอยกบสมาชกในชมชน

การใชเครองมอหลายชนอยางบรณาการภายใตหลกการมสวนรวมของชมชน

เนองจากกรณนมาจากการสมภาษณผเชยวชาญทใชเครองมอหลายชนทบรณาการ มรปแบบ กระบวนการใชทไมได

ชดเจน แตเปนการสะทอนวธคดและแนวทางการใชเครองมอเพอใหเขาใจชมชนในหลากหลายมตดวยกระบวนการ

เรยนรแบบมสวนรวมในชมชน เครองมอทมการบรณาการและเออใหเกดการประเมนชมชนดงกลาว ประกอบดวย

1) วงจรชวต เพอเขาใจวถชวตและการเปลยนแปลง 2) การวเคราะหเชงประวตศาสตร 3) การวเคราะหความสมพนธ

ของปจจยและองคประกอบ 4) การวเคราะหมลคา(รป)กบคณคา(นาม) ดงนนการวเคราะหสวนน จงเสนอตาม

ประเดนและเนอหาทตองการศกษาดวยบทสมภาษณและการทบทวนเอกสารทเกยวของ ดงน

เปาหมายเชงหลกการ เปนกลมทใชตวเองและวธคดเปนเครองมอส าคญโดยไมมTemplate แตผใชเหลานนมแนว

ทางการใชนนอยในหว หยบใชเหมาะตามสภาพบรบท สถานการณ และโอกาส ทพบเจอ เปาหมายจงเนนกระบวนการ

เรยนรตนเองเพอจะรจกและเขาใจบรบทของชมชนในมตตางๆทงเชงโครงสรางอ านาจ สงคม วฒนธรรมและอนๆเพอ

น าไปสการพฒนาชมชนรวมกน

วตถประสงคเชงกระบวนการ

การดศกยภาพคนในชมชนนน หากนยาม “ศกยภาพ คอ การตอสในชวตประจ าวน” หมายความวาใครกตามทยงสอย

ทกวนนนคอศกยภาพแท และมองวาการเรมงานหากเรมทศกยภาพจรงจะเรมงาย เพราะหากยอนไปแคความทรงจ า

อาจจะไมมแรงลกเทากบหาคนทยงคงท าอย

กลมเปาหมาย

โดยทวไปมการอางวามการใชเครองมอตางๆแบบบรณาการ แตความชดเจนของวธคดและรายละเอยดรปธรรม

ด าเนนการยงมความหลากหลายสงมาก อยางไรกตาม ในกรณนไดมการสนบสนนใหเกดการใชอยางแพรหลายในกลม

12

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

เจาหนาทสาธารณสขและองคกรชมชนในภาคเหนอ โดยเฉพาะเครอขายการเรยนรตนเองและเครอขายทางภาคเหนอ

(เชน เครอขายขวงผญา เชยงราย )เพอการพฒนาระบบสขภาพแนวใหมทใชวถชมชนเปนบรบทการเรยนร

กลวธการน าไปใช

มความชดเจนในดานวธคดหากแตตองฝกฝนเรยนรและประยกตใชดวยศกยภาพของตนเอง สวนใหญน าไปใชเพอการ

พฒนาระบบคดของเจาหนาทในระบบสาธารณสข รวมทงการน าไปสรปธรรมการพฒนาระบบคณภาพปฐมภมภายใต

ความเชอมโยงกบระบบสขภาพชมชน

กระบวนการหลก

เรมตนดวยการชวนชมชนทบทวนชวตกนใหม โดยพจารณาศกยภาพ และมตสงคมวฒนธรรมทเปลยนแปลงไปวาเปน

อยางไร และดปจจยทเขามาท าใหเปลยน โดยพยายามเตมใหพอดกบวฒนธรรมทเปลยนแปลงไป โดยไมมการ “ตง

ธง”กอนลงชมชน แตหา Positioning ของชาวบานวาอยตรงไหน เพอเรมตนจากทนเดมทเขามอยแลว

การมอง Positioning ในชมชนอาจเปนครอบครว หรอกลม ซงจะดประวตศาสตรทงชวต หากเปนกลมจะมองเรองการ

รวมกลมวาอดต หรอสมยใหม เพราะการรวมกลมในอดตจะแตกตางจากสมยปจจบน เพราะมองวาความเปนอยและ

ความเปนไปขนกบประวตศาสตร หรอคณคา ความทรงจ ารวมบางอยางในชมชน

กระบวนการนจะใหความส าคญ “ดวงตาใหม ซงเกดมมมองใหม มองเหนศกยภาพใหมและจะเหนpositioning” เพอ

ตงค าถามยอนกลบมาวาแลวในบทบาทเราทเปนอยจะเรมตนหรอจะตองเขาชองไหน รวมทงกระบวนการเรยนรรวมกน

ลกษณะ action – refection และเพมมตของการวเคราะหทรอบดาน การยนยนในสงทชมชนมและรวมเปนสวนหนงใน

ชมชนอยางตอเนอง

“คนสาธารณสขสวนใหญมเรองราว และส งดๆอยในตวมากมายเพยงแต

ขาดโอกาสทใช หรอแสดงออก ดวยภาระงานหรอขอจ ากดบางเรองท าให

เขาทงส งทม อนนรวมถงชาวบานดวยวาบางครงชาวบานกไมคอยไดแสดง

ถงส งทเขามใหเราไดเหน หรอเชอมใหเหนไมได” นเรศ สงเคราะหสข

หลกการคอ การชวนเรยนทมเรยนรกบชาวบานใหเยอะๆ

และเราบอกเสมอวาส งเหลานมนคอชวตจรง และมนมมต

บางเรองทลกมากกวาส งทเหน นเรศ สงเคราะหสข

13

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

ประโยชน/ผลทได

1. เกดการทบทวนตนเองและสะทอนความคดของผใชเครองมอ ทงยงชวยใหกลมในชมชนสามารถเรยนร รวมกน

ในระหวางปฏบตการได ทงนกระบวนการทเกดขนเปนการเรยนร ตอเนอง

2. การเรยนร เพอประยกตวธคดและผสมผสานเครองมอการศกษาชมชนดวย i)ประวตศาสตรชาวบานเพอเปน

สอสรางการเรยนร ii) การเดนเพราะจะท าใหรถงการสรางถนฐาน การอยรวมกน ระบบสงคมเศรษฐกจ และ

นเวศของพนทเพอเขาใจความเปนองครวมiii)วฒนธรรมทแสดงวธคดการมองคนทกขกบคนมและองคความร

3. สรางศกยภาพคน เออใหเกดเกดองคความรหรอปฏบตการทเกดเปลยนแปลงและแกปญหาได

จดแขง

สามารถเรยนรและพฒนาตนเองจากการด าเนนการในบรบทชมชนไดตลอด สามารถท าไปสรปไปเพอพฒนา

และเพอทจะสรางใหเกดผน า

สามารถสรางประสบการณดวยบรบทททาทายใหมๆเพอใชaction- reflection approach

ขอจ ากด/เงอนไขเฉพาะ

ขอจ ากดในการถายทอดการใชเครองมอน เพอใหเขาใจวาจะบอกอะไรเพราะกระบวนการมนเชอมและ

เกยวพนกนหมด พอเราเขยนเครองมอออกมาชนๆแลวกกลายเปนวา “ไมอน” กบชมชน เพราะการใช

เครองมอไมเพยงแตน าลงไปใชแตประกอบดวยดานใน(inner side) ของผใชเครองมอนนๆดวย วาเขาใจและ

สามารถท าใหเครองมอไมใชเครองมอไดอยางไร

จรตการเรยนรของแตละบคคลแตกตางกน ฐานคดและประสบการณในการใชเครองมอลกษณะหลายชนอาจ

สรางความซบซอน ดงนนจ าเปนทตองมผชชวนการคดและสะทอนตนเองอยางตอเนอง

บทเรยนส าคญ

1. เครองมอดงกลาวจะตองรบใชวธคด รบใชคนในชมชน และเลอกใชเหมาะสมกบสถานการณ จงหวะ และ

เขาถงการรบรและโลกทศนของชาวบาน

2. ในเชงขยายผลจะท าไดจ ากด เนองจากผทจะถายทอดการเรยนรเครองมอนได ตองเปนผทมวธคดกวางขวาง

เขาใจและประยกตหลายศาสตรได และมทกษะการสอสารทสรางสรรค รวมทงความสามารถในการวเคราะห

และสะทอนความคดไดอยางเปนระบบ

14

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

ขอเสนอชดตวชวดชมชนทมความเขมแขง

ตวชวดทเกยวของของชมชนทมความเขมแขงนนเกยวของอยางมากกบการก าหนด การใหความหมาย หรอ

คณคาจากชมชน ขณะทชมชนมลกษณะทหลากหลายมาก ท าใหมโนทศนและจดยนรวมกนของชมชนตอค าวา “ความ

เขมแขง” จงสามารถแตกตางกนได อยางไรกตาม การสะทอนความเขมแขงของชมชนสามารถเปนสวนหนงของการ

ประเมนหรอการศกษาชมชนตามรปธรรมทเกดขน ซงก าหนดและรบรไดโดยชมชน ดวยการศกษาพนททมชมชน

เขมแขงในหลายกรณ ภาพรวมคณลกษณะทพงประสงคของความเขมแขงของชมชน ประกอบดวย ความสามารถด ารง

หรอคงอยของคนในชมชน อยไดอยางพอเพยงและเพยงพอทงในทางดานเศรษฐกจ สงคม การเมอง และสขภาพ

หมายรวมถงความสามารถทจะมอ านาจอสระเพอตอรองกนเอง ตอรองระหวางกลมบคคล ชมชน หรองคกรทม

ผลกระทบตอชมชนทงนเพอผลประโยชนสวนรวมของชมชนไดอยางยงยน รวมทงการมกลไกทจดการชมชนไดอยาง

เหมาะสม ด ารงอยไดอยางสนตสขและสมานฉนท

ตวชวดความเขมแขงของชมชนอาจก าหนดและแบงได 3 กลม เชน ตวชวดทสะทอนกลไกความเขมแขงของ

ชมชน ตวชวดทสะทอนความเขมแขงของปจจยทเออหรอกอใหเกดความเขมแขงของชมชนและ ตวชวดทสะทอนถง

กระบวนการทน าไปสความเขมแขงของชมชน ทงนการก าหนดตวชวด 3 กลมดงกลาวของชมชนเขมแขงมไดหมายถง

ชมชนเขมแขงจะตองมมาตรฐานตามชดตวชวดดงกลาว แตจะใหประโยชนในเชงการประเมนสถานการณ มตของความ

เขมแขง ความออนแอ การสามารถทจะเสนอทางเลอก ปรบเปลยนเงอนไขหรอกระบวนการเพอการพฒนาความ

เขมแขงตามทชมชนปรารถนาตอไป

การวเคราะหตวชวดชมชนเขมแขงจากขอมลทมาจากการสะทอนของพนทปฏบตการและผเชยวชาญทจดกลม

ใน 3 กลมตวชวด ดงน

1.สะทอนกลไกความเขมแขงของชมชน

“การแสดงออกของชมชนเขมแขงเขาจะไมเนนเรองเงน แตเปนประเดนการพฒนาทเขาอยากท า คอเขาคดเอง

วาอยากท าอะไร ไมเนนเรองงบประมาณเปนหลกเนนการจดการ ดไมยาก ดงายๆแคน การประเมนแบบเรวแคพดคย

กนมนจะออกมาวาชมชนเปนอยางไร หากเรยกรองมากเทาไหรกเขมแขงนอยเทานน”(อ.นพ.อมร นนทสต)

“การมองความเขมแขงชองชมชน มองเรองใหญทสดคอ กลไกและกระบวนการเรยนรของชมชนยงมอย และ

ท าหนาทไปไดตลอดเวลาหรอไม ซงเมอกอนจะดทปญหา และคดแบบไมคอยถกเทาไหร คดวาปญหาลดแสดงวา

เขมแขง สดทายแลวพบวาไมจรงเพราะปญหามาใหมเรอยๆ สงคมเปนเรองทตองอยกบปญหา ส าคญคอตองรตวเสมอ

วาปญหาเกดจากอะไร ปองกนไดไหม หรอหากปองกนไมไดตองมการเรยนรวาท าไมถงปองกนไมไดทเรยกวาถอด

15

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

บทเรยน ซงหากชมชนตดตามการเปลยนแปลงของตวเอง ประคบประคองตวเอง และปองกนอะไรบางเรองทพอจะ

คาดการณอนาคตไดบาง หรอใชประสบการณเดมจดการไดตลอดเวลา”(อ.นเรศ สงเคราะหสข)

“ส าหรบเรองกลไก ไมเชอเรองการมกลไกเดยว แตตองเปนกลไกหลายกลไกทคานกนไปมา ทไหนออนแอ

มากๆ จะมผน าเผดจการคนเดยวซงชมชนจะชอบ แตมมนกวชาการไมชอบ ชอบการมหลายกลมในความหลากหลาย

และมการคานอ านาจกน(ในชมชน) กลมผน าทผมท างานรวมงานดวยจะมคละกนในทกรน” (อ.นเรศ สงเคราะหสข)

“กรณลงชมชนแลวพบผน าสวมหมวกหลายๆใบกลมแบบนกจะมองแบบเรวๆกอนวา แลวท าไมไมสราง

โอกาสใหคนมสวนรวมมากกวาน เพราะมองวาผน าทดควรจะตองสรางโอกาสและเออใหเกดการท างานรวมกน เพราะ

มความเชอวา “Know how ไมส าคญเทา know who” (อ.นเรศ สงเคราะหสข)

“ผน าทเกงในชมชนเขมแขง มกจะมลกษณะเปดโอกาสใหคนในชมชนมการเจอกนอย มการสรางเงอนไขทเออ

ใหเกดการท ากจกรรมรวมกน เพราะหากปลอยใหเปนรปแบบตางคนตางอยจะยงเปนการสรางก าแพง อนนเปน

ประเดนทส าคญทสด” (อ.นเรศ สงเคราะหสข)

2.สะทอนความเขมแขงของปจจยทเออหรอกอใหเกดความเขมแขงของชมชน

“ในมตการพงตวเองของประชาชนมองวามนอยมาก แตไมใชวาไมมปญญาแตอาจจะถกซอนเรนอย แตในบาง

พนททบอกวาเขมแขงเพราะมการแสดงตวออกมา และทบอกวาพงตวเองมองในปจจยอะไร เพราะปจจยมมากมาย

ตงแตความสามารถในการระดมทนเอง ความสามารถในการบรหารจดการ เปนตน แตระยะหลงชมชนถกจดการจนลม

วาเดมเปนอยางไร เชน เรองการเกษตรแจกแมกระทงพนธพช จนท าใหวถชวตเดมหายไป กลายเปนมการจดการให

หมด แลวพอจะมากระตนใหเกด(ความเขมแขง)ใหมจงไมใชเรองงาย ทนความเขมแขงเหลาน พดไดวามอยแทบทก

พนทแตจะถกซอนเรนไว” (อ.นเรศ สงเคราะหสข)

“…สวนปญหาจะลดหรอไมนนมองวาใหใสใจกบเรองนใหนอยลง เพราะบางครงเวลามปญหามากๆการ

แกปญหากตองใชเวลามากๆดวยเชนเดยวกน ตองใชเวลาในการสะสมทน ใชเวลาในการหาเพอน หรอตองรอจงหวะ

คอมองวาทกอยางเปน dynamic แตทกสงกหนไมพนสงทบอกวา ภาวะวสย คอหากคณบอกวาชมชนเขมแขงเรองการ

จดการปา แสดงวาปาตองมไมใชปาหมดหายไป เปนตน คอตองพจารณา ภาวะวสย แบบทเปนจรง เชน ปาบางทโดน

สมปทานมนกตองหมดแตกมแนวโนมอยางนนแลว เปนตน” (อ.นเรศ สงเคราะหสข)

16

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

3.กระบวนการทน าไปสความเขมแขงของชมชน

“ความเขมแขงไมมความถาวร บางเรองแขง บางออน ไมมแขงทกเรองไดทกเวลา เขาอาจจะแขงบางเรองได

เกอบทกเวลา และกมเขมแขงจรง และไมจรง ขนอยกบคนมอง ขนกบวาเราก าลงขยบเรองอะไร หากจะมองวาเขมแขง

หรอไมใหกลบไปดวาเปาหมายวางไวอยางไร ดงนนเวลาทจะนยามความเขมแขงจะยาก” (อ.นเรศ สงเคราะหสข)

“ความเขมแขงของชมชนใหมองเวลาทชมชนตองเผชญปญหา เขาสามารถคนหาทางออกไดหรอไม ถาท าได

แสดงมความเขมแขงแลว ซงรปแบบวธกแลวแต เชน 1) อาจจะจดการเองแสดงวาชมชนนนมความเขมแขงพอทจะ

พงตนเองได 2) ดงผอนเขามาชวยแสดงความเขมแขง มเครอขายทสามารถชวยเหลอกนได เชน ตองการทนสามารถ

ดงมาได ตองการเทคโนโลย ตองการวชาการสามารถท าได เหลาน คอ ความเขมแขงทแสดงใหเหนวา position มนอย

ตรงไหนและสามารถจดการไดในระดบไหน สวนการจดการหรอการพงตนเอง พบวายงมอยทกภาค มทงชมชนเมอง

และชนบทตามแตผลทระดบพนทจะแตกตางกน”(ผศ.ดร.บณชร แกวสอง)

ภาพรวมของการบงชวาชมชนมความเขมแขง คอ

1) ตองมการรวมกลมอาจทงทางการและไมทางการรวมกน

2) มกระบวนการเรยนรทยดหยน ชมชนทไมมกระบวนการเรยนรจะไมมความเขมแขงเลย และกระบวนการ

เรยนรจะม 3 แบบเทาทเหน คอ การเรยนรภายใน การเรยนรภายนอก และการน ามาประยกต

3) ชมชนมกระบวนการคดเรองขอมล มชดขอมลส าคญ การวเคราะหขอมล น าขอมลของชมชนเพอไปสการ

จดการ ชดขอมลพนฐานทตองมประกอบดวย

3.1) การสรางถนฐาน ประวตศาสตรชาวบาน ระบบสงคมเศรษฐกจชมชน นเวศของพนท วฒนธรรม

ทแสดงวธคดของคนในชมชน (ทมาขอมล เสนทางการใหคณคา ความทรงจ า ประสบการณ

รวม)

3.2) โครงสรางพนฐานทางกายภาพทเปนแหลงประโยชน ทรพยากร และแหลงสนบสนน

3.3) โครงสรางอ านาจทางสงคมในชมชน(ความสมพนธบคคล ครอบครว กลมคน เครอขาย)

3.4) แกนน า คนด คนเดน นกจดการ(ศกยภาพและบทบาททเปนรปธรรมในชมชน)

3.5) กลมบคคล เครอขาย หนวยงาน องคกรรวมทงกลไกภายในและนอกชมชนทมอทธพลตอชมชน

3.6) ขอมลการดแลกลมผทมปญหา ตองการความชวยเหลอและบรการสขภาพและสวสดการสงคม

4) รปธรรมทเกดขนในพนท ทสะทอนความเขมแขง การมองความเขมแขงของชมชนตองอาศยเวลานาน ตอง

ดท Outcome สงทเขาเปลยนแปลง มการจดการตนเองภายใตบรบทชมชนตนเองไดอยางเหมาะสม สงทท าให

เกดการเปลยนแปลงกจะเปนกระบวนการระหวางทางนนๆดวย

17

รายงาน

การศกษ

า | สนบ

สนนโ

ดยแผ

นงาน

พฒนาระบบ

สขภาพช

มชน สถ

าบนว

จยระบบ

สาธารณ

สข

โดยสรปในภาพรวม การศกษานอาจจะพฒนาใหสมบรณมากขนดวยการศกษาในสวนของผทมการใชขอมลท

หลากหลายเพมมากขน ทงในบรบทของเจาหนาท ผแทนองคกรปกครองสวนทองถนและองคกรชมชน โดยใหมความ

หลากหลายของผปฏบตงานในบรบทพนททการใชซงจะใหความหมายและคณคาตอเครองมอทท าการศกษาไดด เปน

ปจจบนและความลกซงมากกวากระบวนการทบทวนจากขอมลทตยภมดวยกระบวนการจดการขอมลในระยะเวลาสน

โดยเฉพาะอยางยง หากมการจดกระบวนการแลกเปลยนเรยนรและสงเคราะหบทเรยนเชงปฏบตการรวมกบผพฒนา

ผใชเครองมอทงเพอพฒนาและปรบปรงเครองมอ และน าไปสการเรยนร รวมอยางสม าเสมอกสามารถสงเสรมการใช

เครองมอประเมนสขภาพชมชนดงกลาวไดมการเผยแพรและใชประโยชนเพมมากขนตอไป.

---------------------------------------------------------------------------------------------

ภาคผนวก

1. แนวทางค าถามกงเชงโครงสรางเพอสมภาษณผเชยวชาญ/ สนทนากลมส าหรบผใชเครองมอทศกษา

2. ตนฉบบถอดเทปการสมภาษณผเชยวชาญและการสนทนากลม

3. ผมสวนรวมในการใหขอมลและค าแนะน าในการศกษา