สารบาญ

หนา

คาปรารภ ก

คานา ง พระพทธเจา ๑ บทท ๑ เจตนคตของชาวพทธ ๓

- กาลามสตร ๕

- ความสงสย ๖

- ขนตธรรม ๘

- พระพทธศาสนา เปนศาสนาหรอปรชญา ๙

- ณ โรงชางหมอ ๑๑

- ศรทธา ๑๒

- วธรกษาสจจะ ๑๕

- ทรงอปมาธรรมเหมอนกบแพ ๑๖

- ทรงเปรยบธรรมะกบใบไมในกามอ ๑๗

- ปญหาอภปรชญา ๑๘ บทท ๒ อรยสจจ ๔ ๒๒

- อรยสจจขอท ๑ : ทกข ๒๒

- ขนธ ๕ ๒๗ บทท ๓ อรยสจจขอท ๒ ๓๕ บทท ๔ อรยสจจขอท ๓ ๔๒

- คานยามของนพพาน ๔๓

- แนวทางสนพพาน ๔๕

- ความจรงทไหนเหนอเหตผล ๔๗

หนา

- ปญหาทเราชอบถาม ๔๘

- อภปรชญา ๕๐

- ตายกอนตายเปนสขอยางยง ๕๑

- ไมมอะไรในนพพาน ๕๑ บทท ๕ อรยสจจ ขอท ๔ ๕๓

- ความสมดลยแหงจตภาพ ๕๕

- แนวทางพนผด ๕๕

- สมมปธาน ๔ ประยกต ๕๖

- พนฐานทถกตอง ๕๘

- สรปอรยสจจ ๕๙ บทท ๖ หลกคาสอนวาดวยความไมมตวตน ๖๑

- วเคราะหเบญจขนธ ๖๓

- วงจรแหงวฏฏะ ๖๔

- สจจะ ๒ ประการ ๖๕

- ผแสวงหา ๖๖

- ผหลงโลก ๖๗

- ความหมายทแทจรง ๖๘

- มหาปรนพพานสตร ๗๑

- วธปฏบตตนตอคาถาม ๗๔

- ปญหาทนาไปสเปาหมาย ๗๕

- ความจรงทไมอาจทาลาย ๗๖ บทท ๗ กรรมฐานหรอการฝกฝนปลกฝง ๗๘

- การเจรญกรรมฐาน ๗๙

- ประเภทของกรรมฐาน ๗๙

- สตปฏฐานสตร ๘๐

- การเจรญอานาปานสตกมฐาน ๘๑

หนา

- ปฏบตในทกๆ อรยาบถ ๘๓

- หญาสดในทะเลทราย ๘๔

- ตวก ของก ๘๔

- วธดบความโกรธ ๘๖

- เครองสกดกนทางใจ ๘๗ บทท ๘ พระพทธศาสนากบโลกปจจบน ๘๙

- ธรรมะกบการครองเรอน ๘๙

- สายสมพนธของสงคม ๙๑

- มนษยธรรมของชาวพทธ ๙๔

- สงคมและเศรษฐกจของชาวพทธ ๙๕

- หวใจเศรษฐ ๙๗

- สงครามกบสนตภาพ ๙๙

- หวใจของขาราชการ ๑๐๐

- ผชนะทยงใหญ ๑๐๒

- ธรรมพชยยทธ ๑๐๔

- ทางแหงสนต ๑๐๕

ผแปล .

๑. พระราชวรมน ป.ธ. ๙., พ.ม., พธ.บ. (เกยรตนยมอนดบ ๑)

- รองเลขาธการมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

- อาจารยบรรยายพเศษวชาพทธศาสนา, วฒนธรรมประเพณไทย และวชาภาษาบาล

Swarthmore College มหาวทยาลย Pennsylvania (บทท ๑) ๒. พระมหาณรงค จตตโสภโณ ป.ธ. ๗., พ.ม., พธ.บ., M.A.

- รกษาการผอานวยการ วทยาลยครศาสนศกษา ม.จ.ร.

- อาจารยบรรยายในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

- ประธานจดทานตยสาร พทธจกร (บทท ๒, ๘)

๓. พระมหาเสถยร ถราโณ ป.ธ. ๙., พ.ม., พธ.บ., M.A.

- อาจารยบรรยายในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

- เจาหนาทประจากองวชาธการ (คานา คาปรารภ)

๔. พระมหาโทน ธนปโ ป.ธ. ๔., พ.ม., พธ.บ., M.A.

- เลขานการคณบด คณะครศาสตร มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

- อาจารยบรรยายในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (บทท ๓.๗)

๕. อาจารยเสฐยร พนธรงษ M.A.

- อาจารยบรรยาย ในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยและมหาวทยาลยธรรมศาสตร

(บทท ๔,๕) ๖. พระมหาบรรจบ คณจาร - นสตคณะครศาสตรปท ๓ มหาจฬาฯ (บทท ๖)

ถอยแถลง

หนงสอพระพทธเจาสอนอะไร นบวาเปนหนงสอทดเปนทนยมของทานนสตนกศกษา

นกเรยน และผสนใจธรรมทงหลาย แผนกวชาการ คณะกรรมการนสตไดจดพมพครงหนงแลว แต

ไมเพยงพอกบความตองการ

ดงนน แผนกวชาการคณะกรรมการนสต ป ๒๕๒๑ จงไดมมตใหพมพขนอก เพอเปนการ

เผยแพรวชาการของทางมหาวทยาลย ในการจดพมพครงนไดรบความเมตตานเคราะหจาก

อาจารย พระมหาณรงค จตตโสภโณ ป.ธ. ๘, พ.ม., พธ.บ., M.A. ไดตรวจชาระแกไข และทา

ฟตโนตทอางพระไตรปฎกใหดวย จงกลาวไววา หนงสอเลมนสมบรณแบบทสด

แผนกวชาการคณะกรรมการนสต จงขอกราบขอบพระคณอาจารยไว ณ โอกาสนดวย

และสงใดทมความบกพรอง ทางแผนกวชาการคณะกรรมการนสตขอนอมรบไวดวยความเตมใจ

คณะผจดทา

๒๖ ก.พ. ๒๒

คาปรารภ โดย Paul Demieville

สมาชกของสถาบน de France

ศาสตราจารยในมหาวทยาลย de France ผอานวยการการศกษาคนควาทางพทธศาสนาในโรงเรยน

แหงสถาบนคนควาชนสง

นเปนคาอธบายพระพทธศาสนาแนวใหมทสด ของผแทนพทธศาสนาทานหนงทมความร

ทสดในพทธศาสนา พระ ดร. ดบลว ราหลเถระ ไดรบการศกษาอบรมตามแบบอยางของ

พระภกษในประเทศศรลงกา และไดรบตาแหนงสาคญหลายตาแหนงในสถาบนการศกษาชนนา

ของสงฆแหงหนงในประเทศศรลงกา ซงพระพทธศาสนาเจรญรงเรองมาตงแตสมยของพระเจา

อโศก จนกระทงทกวนน เพราะไดรบอบรมสงสมทางโบราณประเพณมา ทานจงไดตดสนใจเผชญ

ตอความคด และวธแหงการเรยนทางวทยาศาสตรนานาชาต ในขณะทโบราณประเพณกาลงเปนท

สงสยกน ทานไดเขาศกษาในมหาวทยาลยศรลงกา ไดรบปรญญาตรเกยรตนยม (ลอนดอน) และไดรบปรญญาเอกทางปรชญาจากมหาวทยาลยศรลงกา โดยทาวทยานพนธเรอง “ประวตศาสตรพทธศาสนาในศรลงกา” เมอไดทางานรวมกบพวก

ศาสตราจารยทมชอเสยงในมหาวทยาลยกลกตตา และไดรวมงานกบผเชยวชาญฝายมหายาน

ซงแพรหลายครอบคลมตงแตธเบตจนถงตะวนออกไกล ทานจงไดตดสนใจศกษาคนควาคมภร

ธเบตและจน เพอความเขาใจลกซงกวางขวาง และทานไดใหเกยรตแกพวกเรา โดยมาเยยม

มหาวทยาลยปารส (โซบอง) เพอเตรยมการศกษาคนควาเกยวกบ “อสงคะ” (Asanga) ซงเปนนก

ปรชญาทเดนมากของมหายาน ผลงานสาคญของตนฉบบเดมภาษาสนสกฤตของทานอสงคะได

สญหายไป และหาอานไดแตในภาษาทเปนธเบตและจนเทานน นบเปนเวลา ๘ ปแลวตงแต ดร. ราหล อยกบพวกเรา ทานหมจวรสเหลองคลกคลอยกบบรรยากาศแบบตะวนตก เสาะคนหาแสงสากลแหงศาสนาของทานจากกระจกทเกาแกคราคราของเรา

หนงสอททานไดกรณาใหขาพเจาเสนอตอชาวตะวนตกนนเหมาะแกทกคน เปนเรองทแจม

แจงมากกวาดวย หลกขนพนฐานของพระพทธศาสนาจากคมภรอนเกาแกทสดภาษาสนสกฤต

(มหายาน) เรยก “อาคม” (Ãgama) ในภาษาบาล (หนยาน) เรยก “นกาย” (Nikãya) ดร. ราหล ซง

รอบรในคมภรเหลานอยางไมมใครเสมอเหมอน ไดอางถงคมภรเหลานบอย และแทบจะไมเอยถง

ก

าราเหลานเปนทยอมรบของทก

ทจ รงความหมายมมากมายหลายประการแตกตางกน เพราะการขยายตวของ

พระพทธศาสนาตลอดเวลาหลายศตวรรษในสถานทตางๆ และหลกธรรมกมความหมายมากกวา

หนงความหมาย ดร. ราหล เปนนกมานษยวทยา, นกเหตผล, นกปรชญาแบบโสเครตสในบางประการและในแงอนๆ เปนนกศาสนาแบบครสตจาพวก Evangel (เนนศรทธาในพระเยซครสต และเหนวาพธกรรมในโบสถมความสาคญนอยมาก) หรออกอยางหนงเกอบจะเปนนกวทยาศาสตรเลยทเดยว ความหมายของพทธศาสนาท ดร. ราหลเสนอในทน มหลกฐาน

ทางคมภรทเชอไดมากมายสนบสนน และหลกฐานเหลานทานเพยงแสดงตามขอเทจจรงของมน

เทานน

คาอธบายททานใหไวตอจากขอความททานคดออกมา ซงทานแปลความหมายถกตอง

แมนยาเสมอ เปนคาอธบายทแจมแจงงายๆ ตรงไปตรงมาและไมแสดงถงการอวดรใดๆ ใน

คาอธบายเหลาน บางอยางอาจนาไปสการโตเถยงวพากษวจารณ เชนเมอทาน (ราหล) ปรารถนา

จะกลบมาคนควาธรรมฝายมหายานทงหมดในหลกฐานทางฝายบาล (คมภรตางๆ ฝายเถรวาท)

แตการททานชาชองในหลกฐานเหลานน ทาใหทานอธบายแนวใหมๆ ไดอยางแจมชด ทาน

แสดงผลงานของทานตอคนสมยใหมโดยเฉพาะ แตทานกมไดยาทการเปรยบเทยบกบ

แนวความคดใหมรวมสมย คอ สงคมนยม, อเทวนยม, ลทธชวนยม, จตวทยาวเคราะห ทาน

เพยงแตเสนอแนะการเปรยบเทยบไวในทตางๆ เทานน

ผอานจะเหนไดอยางชดแจงวา ธรรมททานแสดงในหนงสออนทรงคาทางวชาการนยงเปน

ของใหม สามารถดดแปลงนามาใชไดกบโลกสมยใหม

ข

คานา

ทกวนนทวโลกกาลงสนใจพทธศาสนาขนเรอยๆ สงคมและกลมการศกษาไดเกดขนจานวน

มาก หนงสอทเกยวกบธรรมคาสงสอนของพระพทธเจากเพมจานวนมากขน แตกเปนทนาเสยดาย

ทหนงสอเหลานนเขยนขนโดยผทไมมความรความสามารถจรงๆ หรอไมกนาเสนอผลงานอนม

แนวความคดทมาจากศาสนาอน ซงจะตองตความหมายผดๆ และแสดงออกผดๆ เมอเรวๆ น

ศาสตราจารยทางศาสนาเปรยบเทยบทานหนง เขยนหนงสอเกยวกบพระพทธศาสนา ไม

ปฏฐากเปนพระภกษ กคดวาทานเปนฆราวาส ความรเกยวกบ

พระพทธศาสนาทเผยแพแรในหนงสอประเภทน กยงคงเหลอในจนตนาการของผอาน

ร

แมกระทงวาพระอานนทพทธอ

ประการแรกขาพเจาพยายามผลตหนงสอเลกๆ นเพอผอานทวไปซงไดรบการศกษา ม

ปญญา แตไมไดศกษาในวชาน ผอยากรวาพระพทธเจาทรงสอนอะไร เพอประโยชนของผอาน

ประเภทน ขาพเจาจงมงเสนอเรองราวทแนนอนเชอถอได อยางยอๆ ตรงไปตรงมาและงายทสด

เทาทจะเปนไปได เรองราวนเปนพทธพจนจรงๆ ซงพระพทธเจาตรสแสดงตามทจะพบไดคมภร

พระไตรปฎกบาลตนฉบบเดม ซงนกปราชญยอมรบกนทวไปวาเปนบนทกคาสอนของพระพทธเจา

ทเกาแกทสดเทาทเหลออย วตถดบทใชและขอความทคดลอกมาในหนงสอน เอามาจากตนฉบบ

เดมโดยตรง มนอยแหงทขาพเจาอางถงผลงานบางอยางในยคหลงๆ ดวยเหมอนกน

ขาพเจาไดคานงเหมอนกน ถงผอานซงมความรบางแลวเกยวกบพระพทธพจน และตองการ

ศกษาคนควาตอไป ขาพเจาจงไดใหคาบาลซงสวนมากเทากบเปนคานาคนควา และไดใหหลกฐาน

อางองถงคมภรตนฉบบเดมไวทเชงอรรถ และบรรณานกรมทคดเลอกมา งานของขาพเจามความ

ลาบากหลายประการ ตลอดทงเลมขาพเจาไดพยายามเชอมประสานระหวางสงทยงไมร ไมคนเคย

กบสงทรกนแพรหลายแลวใหเขกนได ทงนเพอใหผอานภาษาองกฤษปจจบนไดรบบางสงบางอยาง

ซงเขาสามารถจะเขาใจ และซาบซงไดโดยไมตองเสยเนอหาและรปแบบแหงเทศนาของ

พระพทธเจาเมอเขยนหนงสอน ขาพเจาไดแตนกถงคมภรเกาๆ ดงนนขาพเจาจงไดพถพถนรกษา

คาทเปนไวพจนและซากน อนเปนสวนหนงของพระพทธดารส ซงตกทอดมาถงพวกเราโดยมข

ปาฐะ เพอใหผอานมความเขาใจรปแบบพระพทธเจาทรงใช ขาพเจาพยายามใหใกลเคยงตนฉบบ

เดมทสดเทาทสามารถจะทาไดและพยายามแปลงายๆ นาอาน

ค

ง

แตมอยอยางหนงคอถาไมทงความหมายเดมทพระพทธเจาทรงประสงคบาง กยากทจะได

ความคดมาแปลงายๆ ได เนองจากหนงสอนมชอวา “พระพทธเจาทรงสอนอะไร” ดงนนขาพเจา

รสกวาจะเปนการผดไปถาหากไมนาพทธพจนหรอรปแบบทพระพทธองคทรงใชมาแสดงในหนงสอ

น โดยแปลความหมายทอาจจะเขาใจไดงาย ถงจะเสยงตอการสญเสยความหมายเดมกตาม

ขาพเจาพดในหนงสอเลมนเกอบทกสงทกอยาง ซงยอมรบโดยทวไปวาเปนคาสอนทสาคญ

ขนพนฐานของพระพทธเจา คอคาสอนทเรยกวาอรยสจ ๔ ประการ มรรคมองค ๘ ขนธ ๕ กรรม

การเกดใหม ปฏจสมปบาท อนตตา สตปฏฐาน โดยปกตในการพดในเรองนจะไมคอย

นก ถาเขาสนใจขาพเจาขอแนะนาวาในการอานครงแรกควรอานบทแรกแลว

ตอไปยงบทท ๕ ท ๗ และท ๘ แลวกลบมายงบทท ๒, ๓, ๔ และบทท ๖ เมอความรเขาใจแจมแจง

ชดเจนแลว เปนไปไมไดทจะเขยนหนงสอเกยวกบพทธธรรมโดยปราศจากการเกยวของกบ กบวชา

หรอเรองราวซงพทธศาสนาฝายเถรวาท และมหายานยอมรบเปนขอมลฐานในระบบแหงความคด

ของเขา

คนหผอานท

เปนชาวตะวนตก

อาจารยของขาพเจาทกรง

ปาร

คาวา “เถรวาท” (คาวา หนยาน หรอยานเลก ไมไดเรยกตอไปอกแลวในวงการทยอมรบและ

เชอถอได) อาจแปลไดวานกายของพระเถระ (เถรวาท) และมหายาน แปลวายานใหญ ทงสองน

เปนนกายใหญของพระพทธศาสนาทแพรในปจจบน เถรวาทเปนคาสอนดงเดมของพทธศาสนาแพรหลายอยในลงกา พมา ไทย เขมร ลาว และจตตะกองในปากสถานตะวนออก มหายานซงเจรญขนในขนหลง แพรหลายในประเทศทนบถอพระพทธศาสนาอนๆ เชน จน ญปน ธเบต มองโกเลยเปนตน ระหวางนกายทงสองนมความแตกตางกนบางอยางสวน

ใหญเกยวกบการประพฤตปฏบต แตในคาสอนทสาคญทสดของพระพทธเจา เชนทอธบายไวในทน เถรวาทแลมหายานมความเหนลงรอยกน

ขาพเจาใครขอขอบคณ ทานศาสตราจารย E.F.C. Ludowyk (ผอาราธนาขาพเจาให

เขยนหนงสอน) ในการททานใหความชวยเหลอทกอยางใหความสนใจ เสนอแนะ และอาน

ตนฉบบจนตลอด และขอขอบคณนาง Marianne Mohn ดวย ทไดชวยตรวจตนฉบบ ใหคาแนะนา

อนมคา ในทสดนใครขอขอบคณทานศาสตราจารย Paul Demieville

สทไดกรณาเขยนคาปรารภให

W Rohula

ปารส

กรกฎาคม ๒๕๐๑

พระพทธเจา

(THE BUDDHA) .

พระพทธเจาทรงมพระนามเดมวา สทธตถะ (สนสกฤตวา สทธารถะ) และพระนามโดย

โคตรวา โคตมะ (ส. วา เคาตมะ) พระองคดารงพระชนมชพอยในอนเดยตอนเหนอราวศตวรรษท

๖ กอนครสตศกราช พระบดาของพระองคพระนามวา สทโธทนะ เปนกษตรยปกครองอาณาจกร

แหงชาวศากยะ (ในเนปาลปจจบน) พระมารดาของพระองคพระนามวาพระราชนมายา ตาม

ประเพณในสมยนน พระองคใดไดอภเษกสมรสตงแตอายยงพระเยาวทเดยว คอเมอพระชนมได

๑๖ พรรษา กบเจาหญงผเลอโฉมและจงรกภกด ซงมพระนามวายโสธรา เจาชายหนมประทบอยใน

พระราชวงของพระองคพรอมดวยสงอานวยความสะดวกสบายนานปการตามทพระทยปรารถนา

แตโดยไมคาดคด เจาชายกไดทรงพบเหนความเปนจรงของชวต และความทกขของมนษยชาต จง

ตดสนพระทยทจะหาทางแก กลาวคอหนทางพนไปจากความทกขอนมอยทวไปในสากลน เมอพระ

ชนมได ๒๙ พรรษา ภายหลงการประสตพระโอรสพระองคเดยว คอเจาชายราหลไมนานนก

พระองคกเสดจจากอาณาจกรของพระองคไป และไดทรงผนวชเปนนกบวช (ฤาษ) เพอแสวงหาทางแกไข (ทกข) นน

นบเปนเวลาถง ๖ ป พระฤาษโคตมะไดเสดจจารกเรอยไปในแถบลมแมนาคงคาไดทรงพบ

กบอาจารยสอนศาสนาทมชอเสยง พระองคไดทรงศกษาและปฏบตตามระบบการและวธการของ

อาจารยเหลานน และไดยอมลดพระองคลงรบขอปฏบตแบบทกกรกรยาอนหนกยง แตขอปฏบต

แหงหลกการและระบบศาสนาเหลานนทงปวงไมทาใหพระองคทรงพอพระทยเลย ดงนน พระองค

จงไดทรงละทงศาสนาทมมาแตเดมทงหมด พรอมทงวธการของศาสนาเหลานนเสย แลวดาเนนไป

ตามวถทางของพระองคเอง เรองกเปนมาอยางนแหละจนกระทงราตรวนหนง เมอพระองคประทบ

นงอยทภายใตตนไมตนหนง (แตนนมากรจกกนโดยชอวา ตนโพธ หรอตนไมตรสร) ณ รมฝงแมนา

เนรญชราทพทธคยา (ใกลตาบลคยาในรฐพหารปจจบน) เมอพระชนมได ๓๕ พรรษาพระโคตมะก

ไดบรรลพระโพธญาณ ซงภายหลงจากการบรรลโพธญาณนนแลว พระองคกเปนทรจกกนในพระ

นามวาพระพทธเจา หรอ ทานผตรสร

1

หลงจากการตรสรของพระองคแลว พระโคตมะพทธเจากไดทรง ประทานปฐมเทศนาแก

เบญจวคคย ซงเปนผรวมปฏบตธรรมมาแตแรกของพระองค ณ สวนกลางทปาอสปตนะ

(สารนาถ) ใกลเมองพาราณส นบแตวนนนเปนตนมาเปนเวลา ๔๕ พรรษา พระองคกไดทรงสงสอนมนษยชายหญงทกชน กลาวคอ ทงกษตรย ชาวนา พราหมณ จณฑาล ทงคฤหบด และขอทาน ทงนกบวชและพวกโจร โดยมไดทรงทาการแบงแยกชนชนสกนดเดยวในหมเหลานน พระองคมไดทรงยอมรบความแตกตางกนแหงวรรณะ หรอการแบงกลมชนในสงคมเลย บรรดาทพระองคทรงสงสอนนนกทรงเปดรบมนษยชายหญงทกคนผพรอมทจะเขาใจ

และปฏบตตาม เมอพระชนมได ๘๐ พรรษา พระพทธเจากเสดจดบขนธปรนพพานท เมองกส

นารา (ซงอยในเขตอตรประเทศในอนเดยปจจบน)

ปจจบนน พระพทธศาสนามปรากฏอยในประเทศ ศรลงกา พมา ไทย เขมร ลาว เวยดนาม ธเบต จน ญปน มงโกเลย เกาหล ไตหวน และในบางสวนของประเทศอนเดย ปากสถาน และเนปาล กบทงในสภาพโซเวยตดวย ประชากรชาวพทธทวโลกมจานวนเกนกวา

๕๐๐ ลานคน

2

บทท ๑ เจตนคตของชาวพทธ

(THE BUDDAIST ATTITUDE OF MIND) .

ในบรรดาศาสดาแหงศาสนาทงหลายเหลานน พระพทธเจา (ถายอมใหเราเรยกพระองควา

เปนศาสดาผตงศาสนาตามความหมายของศพททเขาใจกน) กเปนศาสดาพระองคเดยวเทานนท

ไมไดทรงอางพระองควาเปนอะไรอนนอกจากมนษยธรรมดาแทๆ สวนศาสดาทงหลายอนนนไม

เปนพระเจาเสยเอง กเปนอวตารของพระเจาในรปแบบตางๆ หรอมฉะนนกไดรบความบนดาลใจ

จากพระเจา พระพทธเจาไมใชเปนแตเพยงมนษยธรรมดาเทานน พระองคยงมไดทรงอางการดลใจ

จากเทพเจา หรออานาจภายนอกแตอยางใดทงสนอกดวย พระองคถอวาการตรสร การบรรล

ธรรม และความสาเรจของพระองคทงหมดเปนความพยายามของมนษย และเปนสตปญญาของ

มนษย มนษยและเฉพาะมนษยเทานนสามารถจะเปนพระพทธเจาได มนษยทกคนม มศกยภาพ

(ความสามารถในตวเอง) ในการเปนพระพทธเจาอยในตวเอง ถาหากเขาปรารถนาอยางนน และ

ทาความเพยรพยายาม เราจะเรยกพระพทธเจาวาเปนมนษยผยอดเยยมกได พระพทธเจานนทรงม

ความเปนมนษยอยในพระองคเสยจนกระทงวา พระองคไดรบการนบถอตอมาแบบศาสนาของ

ชาวบาน ดงหนงวาเปนผเหนอมนษย (super-human)

ตามหลกของพระพทธศาสนาแลว ฐานะของมนษยเปนฐานะทสงสด มนษยเปนนายของตนเอง และไมมอานาจวเศษหรอกาลงอนใดทจะมาพจารณาตดสนชขาดชะตากรรมของมนษยได พระพทธองคตรสวา “ตนเปนทพงของตน ใครอนจะสามารถเปนทพง (ของเรา) ได

เลา”๑ พระองคไดประทานโอวาทแกสาวกทงหลายของพระองคใหเปนทพงแกตนเอง และไมยอม

๑ ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๖ คาถาท ๑๖๐

3

ใหแสวงหาทพง หรอความชวยเหลอจากบคคลอนใดอก พระองคไดตรสสอน สงเสรมและกระตน

เตอนใหบคคลแตละคนไดพฒนาตนเอง และทาความหลดพนของตนใหสาเรจ เพราะมนษยมพลง

ทจะปลดปลอยตนเองจากสงโยชนดวยอาศยความเพยรและสตปญญาอนเปนสวนเฉพาะตวได

พระพทธองคตรสวา “ทานทงหลายพงทากจของตนเอง เพราะวาตถาคตทงหลายเพยงแต

บอกทางให”๒ ถาหากพระพทธเจาไดรบพระนามวา พระผไถบาป (พระมหาไถ) ไดบางแลวไซร

มนกเปนไดเฉพาะความหมายทวา พระองคไดทรงคนพบและทรง ชมรรคาไปสความหลดพน

(นพพาน) เทานน แตเราจะตองปฏบตตามมรรคานนดวยตวของเราเอง

โดยหลกการแหงความรบผดชอบของบคคลแตละคนนแหละ พระพทธเจาไดทรงประทาน

อสรภาพแหงความคดแกสาวกของพระองค ในมหาปรนพพานสตร๓ พระพทธองคตรสไววา “พระองคไมเคยดารถงการบงคบควบคมคณะสงฆเลย และพระองคไมตองการทจะใหคณะสงฆตองมาคอยพงพาอาศยอยเรอยไป (ไมกมอานาจแตผเดยว)” พระองคตรสวา “ไม

มหลกธรรมวงใน (จากดเฉพาะ) ในคาสงสอนของพระองค ไมมสงใดทซอนไวในกาปนของ

อาจารย (อาจรยมฎฐ)” หรอพดอกอยางหนงวา “ไมมสงใดซอนไวในแขนเสอ (ไมมอะไรปดบง)”

เสรภาพแหงความคดทพระพทธเจาทรงอนญาตไวน เปนสงทไมมใครไดเคยรจกมากอนในท

อนใดในประวตศาสตรแหงศาสนาทงหงาย เสรภาพอนนเปนสงจาเปน เพราะเหตวา ตามทพระ

พทธองคตรสสอนไว ความหลดพนของมนษยตองอาศยการทาใหแจงสจธรรมดวยตนเอง มได

อาศยการณยภาพทโปรดปรานของพระเจาหรออานาจภายนอกใดๆ ใหเปนรางวลสาหรบความ

หระพฤตทดงาม และเชอฟงตอพระองค

๒ ข.ธ. ๒๕/๓๐/๕๑ คาถาท ๒๗๖ ๓ ท.ฆ. ๑๐/๙๓/๑๑๘

4

กาลามสตร

สมยหนง พระพทธเจาเสดจไปเยอนนคมแหงหนง เรยกชอวา เกสปตตะ๑ ในแควนโกศล

ชาวนคมนรจกกนโดยชอสามญวา กาลามะ เมอพวกกาลามะเหลานนไดสดบวา พระพทธเจา

ประทบอยในนคมของตนชาวกาลามะทงหลายจงไดมาเฝาพระองคแลวกราบทลพระองควา :-

“ขาแตพระองคผเจรญ มสมณะและพราหมณบางพวกทมาเยยมเยอนเกสปตตะนคม สมณ

พราหมณเหลานนอธบายและยกยองคาสอนของตนเองฝายเดยวเทานน และดถก ประณาม

เหยยดหยามหลกธรรมของสมณพราหมณเหลาอน ตอมากมสมณพราหมณเหลาอนมาอก สมณ

พราหมณเหลานนกเชนเดยวกนเมอถงทของตนบางกอธบายและเชดชแตคาสอนของตนฝายเดยว

และดถกประณามเหยยดหยามคาสอนของสมณพราหมณเหลาอนขาแตพระองคผเจรญ สาหรบ

พวกขาพระองคนน พวกขาพระองคมความสงสยและคลางแคลงใจอยเสมอในขอทวา “ในบรรดาสมณพราหมณผนาเคารพเหลาน ใครกนหนอกลาวคาสตยจรง และพวกไหนกลาวคาเทจ”

ลาดบนน พระพทธองคไดทรงประทานคาแนะนาอนเปนคาแนะนาทยอดเยยมใน

ประวตศาสตรศาสนาทงหลาย แกกาลามะชนเหลานนวา “ถกแลวกาลามะทงหลาย เปนการ

สมควรทเธอทงหลายมความสงสย มความคลางแคลงใจ เพราะวาเปนเรองทควรแกความสงสย

ดกรชาวกาลามะทน พวกทานจงพจารณาอยางนวา : พวกเธอ

๑.Do not be led by reports.

- จงอยาเชอโดยการบอกเลา

๒. Do not be led by tradition.

- จงอยาเชอโดยการนาสบๆ กนมา

๓. Do not be led hearsay.

- จงอยาเชอโดยการเลาลอ

๔. Do not be led by authority of Religious texts.

- จงอยาเชอโดยการอางคมภร (ตารา)

๑ อง. ตก. ๒๐/๕๐๕/๒๔๑.

5

๕. Nor by mere logic.

- จงอยาเชอโดยตรรก

๖. Or inference.

- จงอยาเชอโดยอนมานตามนยะ

๗. Nor by considering appearances.

- จงอยาเชอโดยเพยงเหนกรยาอาการภายนอก

๘. Nor by the delight in speculative opinions.

- จงอยาเชอโดยความชอบใจในความคดเหนของตน

๙ . Nor by seeming possibilities.

- จงอยาเชอโดยเหนวาความนาจะเปนไปได

๑๐.Nor by the idea : This is our teacher.

- จงอยาเชอโดยคดวานเปนคร อาจารยของเรา

ดกรกาลามะชนทงหลาย แตเมอใดทานทงหลายรประจกษดวยตนเองวาธรรมทงหลายเหลา

ใดเหลาหนงเปนอกศล ผดพลาด ชวราย เมอนนจงละทงธรรมเหลานนเสย และเมอใดทานทงหลาย

รประจกษดวยตนเองวา ธรรมทงหลายเหลาใดเหลาหนงเปนกศล ดงาม เมอนนจงยอมรบเอาและ

ปฏบตตามธรรมเหลานนเถด

พระพทธเจายงตรสยงไปกวานนอก คอพระองคตรสบอกแกภกษทงหลายวา “สาวกควร

พจารณาตรวจสอบแมแตองคพระตถาคตเอง เพอวาสาวกจะไดมความมนใจโดยสมบรณในคณคา

ทแทจรง ของศาสดาทตนประพฤตปฏบตตาม”๑

ความสงสย (DOUBT)

ตามคาสอนของพระพทธเจา ความสงสย (วจกจฉา) เปนขอหนงในนวรณ ๕ ประการ ท

ขดขวางตอความเขาใจสจธรรมและขดขวางตอความกาวหนาทางจตใจ (ดวยเหตนนจงขดขวาง

ความกาวหนาใดๆ ทงสน) อยางไรกดความสงสยมใช (บาปในศาสนาครสต) เพราะไมมความเชอ

อยาง

๑ ม.ม. ๑๒/๕๓๕-๙/๕๗๖–๕๘๐.

6

งมงายในพระพทธศาสนา ตามทจรงไมมในพระพทธศาสนาเลย เหมอนอยางทเขาใจกนในศาสนา

บางศาสนา รากเงาของความชวรายทงปวงกคอ อวชชา และมจฉาทฏฐ แตกไมอาจปฏเสธ

ขอเทจจรงทวา ตราบใดทยงมความสงสยความคลางแคลงใจลงเลอย ตราบนนความกาวหนากไม

เปนบาป (Sin) และกเปนความจรงทไมอาจปฏเสธไดเทากนวา จะตองมความสงสยอยตราบเทาท

บคคลยงไมเขาอยางแจมแจง แตในการทจะกาวหนาตอไปไดนน จาเปนอยางยงทจะตองกาจด

ความสงสยเสย การทจะกาจดความสงสยเสยไดนนบคคลจะตองมองเหนไดอยางชดแจง

เปนการเลอนลอยในการทจะพดวา “บคคลไมควรสงสย” หรอ “บคคลควรเชอ” การ

เพยงแตพดวา “ฉนเชอ” ไมไดหมายความวาทานเขาใจและมองเหนแลว (เหมอน) เมอนกเรยน

กาลงคดแกปญหาคณตศาสตรขอหนง เขาจะมาถงขนตอนหนงซงเขาไมรวาจะกาวเลยตอไป

จากนนไดอยางไร และเปนขนตอนทเขาเกดความสงสย คลางแคลงใจเสยดวย ตราบใดทเขายงม

ความสงสยอยน เขาจะไมกาวหนาไปไดเลย ถาเขาอยากจะกาวหนาตอไปกจะตองจากดความ

สงสยนเสยกอน และวถทางในการขจดความสงสยนนกมอย (หลายวธ) การเพยงแตพดวา “ฉน

เชอ” หรอ “ฉนไมสงสย” จะแกปญหานนไมไดอยางแนนอน การบงคบตนใหเชอและยอมรบเอาสงใดสงหนงโดยปราศจากความเขาใจนน กคอการเสแสรง (การเมอง) ไมใชเรองของจตใจหรอสตปญญาเลย

พระพทธเจาทรงมพระทยปรารถนาอยางแรงกลาอยเสมอทจะกาจดความสงสย (จะเหนได)

แมเพยงแต ๒-๓ นาท กอนการปรนพพานของพระองค พระองคไดทรงขอรองใหสาวกของพระองค

ตงหลายครงใหทลถาม (ขอสงสย) กะพระองคเสย ถาหากวาสาวกเหลานนมความสงสยใดๆ

เกยวกบคาสอนของพระองคอย และเพอมใหเกดความรสกเสยใจในภายหลงวาตนไมสามารถ

แกไขความสงสยเหลานนใหแจมแจงได แตพระสาวกทงหลายกนงเงยบ พระดารสทพระองคได

ตรสในครงนนเปนคาพดทจบใจ คอพระองคตรสวา “ถาหากเปนเพราะอาศยความเคารพในองคพระศาสดาจงทาใหเธอไมกลาถามสงใดๆ แลวละก กขอใหผหนงในบรรดาพวกเธอบอกแจงแกเพอนของเธอ (เพอถามแทนตน) เถด๑ (ขอใหภกษรปหนงบอกแกเพอนของตน

เพอใหถามปญหาแทนตน)

๑ ท-ม. ๑๐/๑๔๒/๑๗๙.

7

ขนตธรรม (TOLERANCE)

ไมเฉพาะแตอสรภาพทางความคดเทานน แมความใจกวางทพระพทธเจาทรงประทานไวก

ทาใหเกดความพศวง (ประหลาดใจ) แกนกศกษาประวตศาสตรศาสนาทงหลายเชนเดยวกน สมย

หนง๒ ณ เมองนาลนทา คฤหบดผโดงดงมงคงทานหนงมนามวา อบาล เปนสาวกฝายคฤหสถทม

ชอเสยงของนครนนาฏบตร (ไชนะ มหาวระ) ซงพระมหาวระสงไปอยางมแผนใหไปพบกบ

พระพทธเจา และใหเอาชนะ (ปราบ) พระพทธเจาดวยการโตเถยงในประเดนบางประเดนในทฤษฎ

เรองกรรม เพราะเหตวา ทศนะของพระพทธเจาในเรองกรรมนนแตกตางไปจากทศนะของมหาว

ระ ตรงขามจากความคาดหมายของเขาทเดยวในการอภปรายกน อบาลเกดความเชอมนวาทศนะ

ของพระพทธเจานนถกตอง ทศนะของอาจารยของตนนนผดพลาด ดงนนอบาลจงไดทลขอรองพระ

พทธองคใหรบตนเปนอบาสกผหนงในบรรดาอบาสกทงหลาย แตพระพทธเจาไดทรงขอใหอบาล

นนพจารณาการกระทานนใหม และมใหโดยเรงรอน เพราะวา “การพจารณาโดยรอบคอบเปน

การด สาหรบคนผมชอเสยงเชนทาน” เมออบาลไดแสดงความปรารถนาของตนอกครงหนง

พระพทธเจากไดทรงขอรองใหอบาลนนทาการเคารพอปถมภอาจารยทางศาสนาเกาของตนตอไป

อกอยางทตนเคยทามาแลว

ในศตวรรษท ๓ กอนครสตศกราช พระเจาจกรพรรดอโศก ซงเปนชาวพทธทยงใหญของ

อนเดยเมอทรงดาเนนตามตวอยางอนประเสรฐแหงขนตธรรม และการมความเขาใจดตอกนน ได

ทรงยกยองและอปถมภบารงศาสนาอนๆ ทงปวงในจกรพรรดอนไพศาลของพระองค ในประกาศ

พระราชโองการฉบบหนงของพระองค ซงไดแกะสลกไวบนแผนดนกยงมตนฉบบทบคคลจะอานได

แมจนกระทงทกวนนพระเจาจกรพรรดไดทรงประกาศไวดงน :

บคคลไมควรจะยกยองเฉพาะแตศาสนาของตนเองฝายเดยว และประณามศาสนาของชนเหลาอน แตบคคลควรยกยองศาสนาของชนเหลาอนดวย โดยเหตผลอยางใดอยางหนง เมอทาอยางนบคคลยอมชอวาชวยศาสนาของชนเหลาอนดวย เมอทาโดยประการอนกชอวาเปนการขดหลมฝงศพใหแกศาสนาของตนเอง และชอวาทาอนตรายแกศาสนาอนดวย บคคลใดกตามมายกยองศาสนาของตนและประณามศาสนาอนๆ บคคลททาอยางนนกเพราะอาศยความจงรกภกดตอศาสนาของตนเองโดยแท ดวยคดวา

๒ ม.ม. ๑๓/๖๒–๗๒/๕๔–๖๖.

8

“ขาพเจาจะเชดชศาสนาของเรา” แตตรงกนขาม ดวยการทาอยางนนเขาชอวาทารายศาสนา

ของตนเองใหหนกเขาไปอก ดงนนความปรองดองกนนนแหละเปนการด ขอใหทกคนจงรบฟงและ

จงเปนผเตมใจทจะฟงธรรมะทคนอนเขานบถอดวย๑

เราควรจะกลาวเพมเตมไวในทนวา นาใจแหงความเหนอกเหนใจทเขาใจกนน ควรจะได

นามาใชในทกวนน ไมเฉพาะแตหลกธรรมในทางศาสนาเทานน แตควรใชในกรณอนๆ ดวยเชนกน

นาใจแหงความมขนตธรรมและความเขาใจน ไดเปนขอหนงในบรรดาอดมคตทไดรกษาไว

อยางดทสดในวฒนธรรมและอารยธรรมของพทธศาสนา นนแหละคอเหตผลวา ทาไมจงไมม

ตวอยางสกเรองเดยวในการกดขขมเหง หรอการหลงเลอดสกหยดเดยวในการกลบใจประชาชนให

หนมานบถอพทธศาสนา หรอในการเผยแพรพทธศาสนาในประวตศาสตรอนยาวนานตง ๒๕๐๐ ป

พระพทธศาสนาไดเผยแพรไปอยางสนตมวทงผนแผนดนใหญของทวปเอเซย โดยมศาสนกชนใน

ปจจบนนเกนกวา ๕๐๐ ลานคน การใชวธรนแรง (หงสธรรม) ในรปแบบใดๆ ภายใตขออางใดๆ ก

ตามยอมเปนการฝาฝนตอคาสอนของพระพทธเจาโดยสนเชง

พระพทธศาสนาเปนศาสนาหรอปรชญา?

ไดมผถามเสมอๆ วา : พระพทธศาสนาเปนศาสนา (Religion) หรอปรชญา

(Philosophy) มนไมสาคญหรอกททานจะเรยกมนวาอะไร พระพทธศาสนากยงเปนสงทมนเปนไม

วาทานจะใสปายชออะไรใหมนกตามปายชอกมใชสงสลกสาคญอะไรเลย แมแตปายชอวา

(พระพทธศาสนา) “ทเราไดใหแกคาสอนของพระพทธเจา กมความสาคญเลกนอยเหลอเกน ชอท

บคคลใหแกมนเปนชอทไมมแกนสาร (ไมสาคญ)

ชอนนสาคญไฉน สงทเราเรยกวาเปนดอกกหลาบ

กจะมกลนหอมเทากน ไมวาจะโดยชออนใดกตาม

๑ จารกศลา ฉบบท ๑๒

9

ในทานองเดยวกน สจธรรมกไมจาเปนตองมปายชอ สจธรรมนนไมใชของพทธ ไมใชของ

ครสต ไมใชของฮนด ไมใชของมสลม มนไมใชเรองผกจาดของผใดผหนง ปายแบงแยกพวกนเปน

อปสรรคตอการเขาใจโดยอสระ แตกอใหเกดอคตอนเปนอนตรายตอจตใจของมนษย (เปนอยาง

ยง)

ขอทวามานเปนความจรงไมเฉพาะแตในเรองสตปญญาและทางจตใจเทานน แตเปนความ

จรงในเรองความสมพนธระหวางมนษยดวยเชนกน ขอยกตวอยางเชน เมอเราพบคนสกคนหนง

เราไมไดมองดเขาในฐานะทเปนมนษยคนหนงเทานน แตเรายงใสปายชอใหเขาดวย เชน องกฤษ

ฝรงเศส เยอรมน อเมรกน หรอยว และมความรสกตอเขาชนดทเตมไปดวยอคตทงหลายทงปวงท

พวงมาดวยกนกบปายชอขนในจตใจของเรา แตกระนนเขาอาจจะเปนผปราศจากลกษณะทงหลาย

แหลทเรายดใสใหแกเขาโดยสนเชงกได

คนทงหลายชอบปายชอสาหรบแบงแยกพรรคพวกกนเสยจนกระทงวาพวกเขาไปไกลถง

ขนาดทวา เอาปายเหลานนมาใสใหแกคณสมบตและอารมณของมนษยอนเปนของสามญสาหรบ

คนทกคนทเดยว ดงนนจงพดกนถงทานยหอตางๆ ดงจะยกตวอยางเชนการบาเพญทานแบบพทธ

หรอการบาเพญทานแบบครสต แลวกดถกการบาเพญทานยหออนๆ แตการบาเพญทานนน มใช

ของนกายอนใดเลย การบาเพญทานไมใชของครสต ของพทธฮนด หรอมสลม ความรกของมารดา

ทมตอบตรของตนกไมใชของพทธหรอครสเตยน มนเปนความรกของมารดานนเอง คณลกษณะ

และอารมณของมนษยเชน ความรก ความเออเฟอเผอแผ เมตตา ขนตธรรม ความอดทน

ไมตรจต ความปรารถนา ความเกลยดชง ความพยาบาท อวชชา มานะ เปนตน ไม

ตองการมปายชอ (เพราะ) มนไมไดสงกดในศาสนาใดศาสนาหนงโดยเฉพาะเลย

สาหรบผแสวงหาสจธรรม มนไมสาคญหรอกวาหลกความคดอนใดอนหนงนนมาจากไหน

แหลงและการพฒนาการดานการความคดเปนเรองของนกวชาการ โดยทแทแลวในการทจะเขาใจ

ถงสจธรรมมนไมจาเปนแมจะรสกวา คาสอนนนมาจากพระพทธเจาหรอบคคลอนใดหรอไม สงท

เปนสาระสาคญกคอการเหนสงนนและเขาใจสงนน มเรองสาคญเรองหนงในมชฌมนกาย๑ (สตรท

๑๔๐) ซงเปนตวอยางประกอบการอธบายในเรองน

๑ ม.อ. ๑๔/๖๗๓/๔๓๕

10

ณ โรงชางหมอ

สมยหนงพระพทธเจาเสดจประทบคางแรมในโรงของชางหมอ ในโรงของชางหมอดวยกนนน

ไดมสมณะหนมผหนงไดมาถง ณ ทนนกอนกวาพระองค ทง ๒ ทานไมรจกซงกนและกน พระพทธ

องคทรงสงเกตดสมณะรปนนแลว ดารกบพระองคเองวา ลกษณะทาทางของชายหนมผนเปนทนา

พอใจอยคงจะเปนการดหากเราจะพงถามเรองเกยวกบตวเขาบาง ดงนนพระพทธองคจงตรสถาม

เขาไปวาดกรภกษ ทานไดออกจากเรอนบวชในนามของผใด หรอวาใครเปนอาจารยของทาน หรอ

วาทานชอบใจธรรมของผใด

บรษหนมนนทลตอบวา ดกรทานผมอาย มสมณะโคดมผเปนเชอสายศากยะ ซงไดออกจาก

ศากยะตระกลมาบวชเปนสมณะ มกตตศพทระลอขจรฟงออกไปจากพระองควา พระองคเปนพระ

อรหนต เปนพระสมมาสมพทธเจา ในนามของพระผมพระภาคนนแหละ ขาพเจาจงไดบวช

พระองคเปนศาสดาของขาพเจา และขาพเจากชอบใจลทธ (ธรรม) ของพระองค

พระพทธองคตรสถามวา “พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน บดน

ประทบอยทไหนเลา?” ชายหนมกราบทลวา “ดกรทานผมอาย ในดนแดนตอนเหนอโนนมนครหนง

ชอวาสาวตถ ณ ทนนแหละพระผมพระภาคผเปนอรหนตสมมาสมพทธเจาประทบอย ณ ทนน”

พระองคจงถามตอไปอกวา “ทานไดเคยเหนพระพทธองคบางไหม? ทานจะจาพระองคไดไหมถา

ทานพบพระองค” ชายหนมตอบ “ขาพเจาไมเคยเหนเลยและขาพเจากคงจาพระองคไมไดถา

ขาพเจาพบพระองค”

พระพทธเจาไดตระหนกในพระทยวา ในนามของพระองคเองนแหละทชายหนมผไมปรากฏ

นามไดออกบวชเปนสมณะ โดยทมไดทรงเปดเผยความเปนบคคลเดยวกนของพระองคเอง

พระองคกไดตรสวา “ดกรภกษ เราจะแสดงธรรมแกทาน จงฟงและตงใจฟงเถดเราจะกลาวตอไป”

ชายหนมนนทลรบคาวา “แสดงเถดทานผมอาย” ลาดบนนพระพทธองคไดทรงประทานพระสตรอน

แสดงสจธรรมทเดนทสดสตรหนงแกชายหนมผน (ใจความของพระสตรนจะไดแสดงขางหนา)

ตอเมอจบพระสตรนน สมณะหนมนนผมนามวาปกกสาตจงรแกใจตนเองวาบคคลผทพดกบ

ตนกคอพระพทธเจานนเอง ดงนนเขาจงลกขนแลวเขามาหาพระพทธเจา แลวหมอบกราบลง ณ

เบองบาทของศาสดา ทลขอขมาโทษในการทเรยกพระองควา อาวโส โดยมไดรตว ลาดบนนเขาก

ทลขอใหพรพทธองคใหการอปสมบทแกเขา และยอมรบเขาเขาอยในคณะสงฆ

11

พระพทธองคตรสถามเขาตอไปวา “มบาตรจวรพรอมอยแลวหรอไม (พระภกษจะตองมไตร

จวรและบาตรขออาหาร) เมอนายปกกสาตไดทลตอบดวยคาปฏเสธ พระพทธเจาไดตรสวา

“ตถาคตจะไมใหการอปสมบทแกบคคลใด เวนแตวาเขาจะมบาตรและจวรพรอมอยแลวเทานน”

ดงนนนายปกกสาตจงไดออกไปขางนอกเพอจะแสวงหาบาตรและจวร แตเปนคราวเคราะหรายเขา

ไดถกโคขวดตาย

ตอมาเมอขาวอนนาเศราใจมาถงพระพทธเจา พระพทธเจาองคทรงประกาศวา ปกกสาตได

เปนบณฑต ไดเหนสจธรรมแลว และกไดบรรล (ธรรม) ขนรองสงสด (อนาคาม) ในการกระทาให

แจงซงพระนพพานและทรงประกาศวา ปกกสาตนนไดบงเกดแลวในภพซงเขาจะไดบรรลเปนพระ

อรหนต (ตอไป) และในทสดเขากจะนพพานและไมกลบมาสโลกนอกเลย

จากเรองนกเปนทชดเจนเหลอเกนวา เมอปกกสาตฟงพระพทธองคตรส และเขาใจคาสอน

ของพระพทธองคนน (ไดด) เขาไมวาใครกาลงพดกบเขาหรอนนเปนคาสอนของใคร แตเขากไดเหน

ความจรงแลว ถายาดโรคกหาย ไมจาเปนตองรวาใครปรงยานน หรอยานนมาจากไหน

ศรทธา (FAITH)

ศาสนาแทบทกศาสนาสรางขนมาดวยอาศยศรทธา ดเหมอนจะเปนศรทธาแบบงมงายเสย

มากกวา สาหรบพระพทธศาสนาทานเนนในเรองการเหน การร การเขาใจ และหาไดเนนในเรอง

ศรทธาหรอความเชอไม ในคมภรพทธศาสนามคาวา “สทธา” (สสกฤตวา ศรทธา) ซงตามปกต

แปลกนวา Faith หรอ Belief แตศรทธาไมใช Faith อยางนนศรทธานนไดแกความมนใจอนเกด

จากความเชออยางแนวแน เสยมากกวา ในพระพทธศาสนาแบบชาวบานและในการใชตาม

ธรรมดาสามญในคมภรตางๆ จะตองยอมรบเหมอนกนวา คาวา ศรทธา นมสวนเปน Faith อย

เหมอนกนในความหมายทวา คาวา ศรทธา นนแสดงถงความจงรกภกดตอพระพทธเจา ตอพระ

ธรรม (คาสอน) และตอพระสงฆ

วาตามนยทานอสงคะ นกปรชญาฝายพทธศาสนาผยงใหญแหงศตวรรษท ๔ ของ

ครสตศกราช (A.C) ศรทธามลกษณะ ๓ ประการคอ :-

12

๑. Full and firm conviction that a thing is

- ความเชอแนวแนอยางเตมเปยมและมนคงวา สงใดสงหนงทอยเปนอยจรง

๒. Serene joy at good qualities

- ความอมใจ (ชนใจ) ในคณสมบตทดงาม

๓. Aspiration or wish to achieve an object in view

- ความใฝฝนหรอความปรารถนาทจะทาวตถประสงคทตนมองเหนนนใหสาเรจ

ทานจะวาอยางไรกตาม ศรทธาหรอความเชอทเขาใจกนโดยมากทางศาสนานน มสวน

เกยวของกบพระพทธศาสนานอยเหลอเกน

ปญหาเรองความเชอเกดขนในเมอไมมการเหน คอการเหนในความหมายทกนยของศพท

(The word) ในทนทททานเหนปญหาเรองความเชอกหมดสนไป ถาขาพเจาบอกทาวา ขาพเจาม

แกวมณเมดหนงซอนอยในกามอของขาพเจา ปญหาเรองความเชอจะเกดขน เพราะทานไมได

มองเหนแกวมณเมดนนดวยตาของทานเอง แตขาพเจาแบกามอออกและแสดงแกวมณแกทาน ท

นนทานกจะเหนไดดวยตาทานเอง ปญหาเรองความเชอกไมเกดขน ดงขอความในคมภรพทธ

ศาสนาแตเดมซงมความวา “เหนแจงเหมอนดงบคคลมองเหนแกวมณ (หรอผลมะขามปอม) ในฝามอ”

สาวกรปหนงของพระพทธเจามนามวา มสละ (Musila)๑ บอกแกภกษรปอนวา “ดกร

ทานสวตถะ (Savittha) โดยไมตองมความภกด ศรทธาหรอความเชอ, โดยไมตองมความชอบใจ

หรอความเอนเอยงในใจ , โดยไมตองบอกกลาวเลาลอ หรอนาสบตอกนมา, โดยไมตองพจารณา

เหตผลทปรากฏ, โดยไมตองมความพอใจในความคดเหนทคาดคะเนเอาเลย ผมกรและทราบวา

ความดบไปแหงภพคอนพพาน (Niryãna)

พระพทธเจาตรสวา “ดกรภกษทงหลาย เรากลาววา การกาจดกเลสและอาสวะได เปนทมง

หมายสาหรบบคคลผรและผเหน หาไดมงหมายไวสาหรบบคคลผไมร ไมเหนไม”

๑ ส.น. ๑๖/๒๖๙–๒๗๕/๑๔๐–๑๔๔

13

มนเปนปญหาเรองการรการเหนอยเสมอไป หาใชปญหาเรองการเชอไม คาสอนของ

พระพทธเจามลกษณะพเศษ คอเปน เอหปสสโก (Ehipassiko) แปลวา เชญทาใหมาดและดเสย

แตไมใชใหมาและเชอ

ขอความททานใชทวทกหนทกแหงในคมภรพทธศาสนา เมอเอยอางถงบคคลผกระทาใหแจง

ซงสจธรรมจะมดงนวา ดวงตาเหนธรรม (ธมมจกข) อนปราศจากะล และปราศจากมลทนได

เกดขนแลว เขาไดเหนแลวซงสจธรรม ไดบรรลซงสจธรรม ไดรสจธรรมไดแทงตลอดแลวซงสจ

ธรรม ไดขามพนความสงสย เปนผปราศจากความคลางแคลงใจ เขามองเหนมนตามความเปน

จรง (ยถาภต) ดวยปญญาชอบอยางน เมอตรสถงการตรสรของพระองคเอง พระพทธเจาตรสวา

จกษเกดขนแลว ญาณเกดขนแลว ปญญาเกดขนแลว วชชาเกดขนแลว แสงสวาง (อาโลกะ)

เกดขนแลว มนเปนเรองการมองเหนดวยอาศยญาณหรอปญญา (าณทสสน) เสมอไป หาใช

ความเชอดวยอาศยศรทธาไม

ความทวามานเปนเรองทจะมองใหเหนคณคาใหมากยงขนไปอก ในสมยเมอลทธทสอนให

ยดถอในหลกคาสอนอนมมาแตเดมพวกพราหมณ ไดคอยเรงเราอยางขาดขนตธรรมใหเชอ และ

ยอมรบสงทถอปฏบตสบๆ กนมา และอานาจชขาดศรทธาของพสกพราหมณวา เปนสจธรรมเพยง

อยางเดยวโดยไมตองสงสยใด สมยหนงพราหมณผคงแกเรยนและมชอเสยงคณะหนงไดไปเฝา

พระพทธเจาและไดสนทนาไตถามกบพระพทธเจาอยางยดยาว คนหนงในกลมนนเปนมาณพอาย

๑๖ ป มนามวา กาปฏกะ (kâpathiha) ไดรบการพจารณาจากพราหมณเหลานนทงหมดวาเปนคน

มสมองทเฉยบแหลมอยางหาผเปรยบไมได ไดตงคาถามขนทลถามพระพทธเจาวา

ขาแตพระโคดมผเจรญ มคมภรอนศกดสทธของพราหมณแตโบราณทนาสบๆ กนมาตาม

สายโดยมขบาฐะ โดยไมขาดตอนเลย เกยวกบคมภรเหลานน พวกพราหมณไดลงมตเปนเดดขาด

วานอยางเดยวเทานนจรง อยางอนเทจทงนน แลวทานพระโคดมผเจรญเลาจะวาอยางไรเกยวกบ

เรองน

พระพทธเจาทรงยอนถามวา ในบรรดาพราหมณทงหลายเหลานนมพราหมณสกคนใดคน

หนงบางไหมทอางตนไดวา เขารและเหนเปนประจกษแกตนเองวา นอยางเดยวเทานนจรง อยาง

อนเทจทงนน มาณพนนซงเปนคนเปดเผยจงกราบทลตอบวา “ไมม” พระพทธองคตรสถามตอไป

อกวา “แลวมไหม อาจารยสกคนหนง หรออาจารยของอาจารยของพราหมณนนยอนหลงไปถง ๗

ชวโคตร หรอแมแตผใดผหนงบรรดาผรจนาคมภรเหลานนแตดงเดมทอวดอางตนวา เขารและเหน

14

ลาดบนน พระพทธเจาไดทรงประทานคาแนะนาซงมความสาคญอยางยงยวดแกพราหมณ

คณะนนวา “เปนการไมสมควรสาหรบบณฑต หรอผธารงสจจะ (ปกปอง) ทจะตดสนลงไปวา “น

อยางเดยวเทานนจรง อยางอนเทจทงสน”

วธรกษาสจจะ

เมอมาณพนนทลขอรองใหอธบายหลกความคดในการธารงหรอรกษาสจจะนน พระพทธเจา

ไดตรสวา “บคคลผหนงมความเชอถออยอยางหนง” ถาเขากลาววา “นเปนความเชอถอของ

ขาพเจา” เพยงเทานชอวาเขายงรกษาความสตยอย แตดวยความเชอนน เขาไมสามารถกาวไปถง

ขนลงขอสรปเปนเดดขาดวา นเทานนจรง สวนอนเทจทงนน กลาวอกนยหนง บคคลอาจจะเชอสงท

เขาอยากเชอ และเขาอาจจะกลาวไดอกวา ขาพเจาเชออยางนเพยงเทานนเขากยงชอวาเคารพ

สจจะอย แตเพราะเหตแหงความเชอหรอศรทธาของเขา เขาไมควรพดวาสงทเขาเชอเทานนจรง

และสงอนเทจทงนน”๑

พระพทธเจาตรสวา “การยดมนถอมนในความเหน (ทฏฐมน) และดหมนเหยยดหยามทฏฐ

เหลาอน (ทฏฐ) วาเปนของตาทราม การกระทาเชนนบณฑตเรยกวาเปนสงโยชนอยางหนง”

* ด เตวชชสตรเพมเตม ท.ส. ๙/๓๖๕/๒๙๕

๑ ม.ม ๑๓/๖๕๕-๖/๖๐๑-๒

15

ทรงอปมาธรรมเหมอนกนแพ

สมยหนงพระพทธเจาไดทรงอธบายหลกแหงเหตและผลแกสาวกของพระองค และสาวก

เหลานนไดกราบทลวา ไดเขาใจ ไดเหนหลกเหตผลนนอยางชดเจน คราวนนพระพทธองคไดตรส

ถามวา “ดกรภกษทงหลาย แมทฏฐอนนซงบรสทธและชดเจนถงปานน ถาเธอทงหลายยงยด

มนทฏฐนนอย ยงปลอยใจใหผกพนอย ยงเหนวาเปนสงทมคาอย ยงตดใจมนอยแลวละก เธอ

ทงหลายกจะไมเขาใจเลยวา พระธรรมนนเปนเสมอนกบแพซงเปนของฝากสาหรบใชขามฟาก และ

มใชสาหรบยดถอเอาไว”๑

ในทอนอก พระพทธองคไดทรงอธบายอปมาอนมชอเสยงน ซงในขออปมาอนน คาสอนของ

พระพทธเจากเปรยบเทยบกบแพ ซงใชสาหรบขามฟาก มใชสาหรบยดถอเอาไวแลวแบกขนหลงไป

ดกรภกษทงหลาย บรษผหนงกาลงเดนทางอย เขาไดเดนทางมาถงลานาทกวางใหญ ณ

ฟากขางน ฝงนามากดวยอนตราย แตอกฟากขางหนงปลอดภยไรอนตราย และกไมมสะพานใดๆ

สาหรบขามดวย เขาจงกลาวกบตวเองวา หวงนานใหญหลวงนก และฟากฝงนกเตมไปดวย

อนตราย แตทวาฟากฝงขางโนนปลอดภย และไรอนตราย ไมมเรอทจะขามไปฝงขางโนน และไมม

สะพานทจะขามไปยงฝงขางโนน เพราะเหตนนคงเปนการดถาเราจะเกบรวบรวม หญา ไม กงไม

แบะใบไม เพอจะมาสรางแพ และอาศยแพ กจะขามไปยงฝงขางโนนไดโดยปลอดภย จะตองทา

ความพยายามดวยมอและเทาของเราเอง ดกรภกษทงหลาย และแลวบรษนนกไดเกบรวบรวมหญา

ไม กงไม และใบไม และกไดสรางแพ และดวยอาศยแพนนเขาจงไดขามไปยงฝงขางโนนโดย

ปลอดภย โดยอาศยมอและเทาของเขาเอง เมอไดขามไปและถงฝงขางโนนแลว เขาคดวา แพนม

อปการะมากแกเรา โดยอาศยแพเราจงขามมาโดยปลอดภย โดยมอและเทาของเราเอง มนคงเปน

การดถาเราจะพงเอาแพนทนศรษะหรอแบกไปในทๆ เราไป

ดกรภกษทงหลาย เธอคดอยางไรถาเขาทาโดยทานองน บรษนนจะชอวาปฏบตสมควร

เกยวกบเรองแพนนหรอไม เมอพวกภกษทลวา ไมพระเจาขา แลวพระองคกตรสวา แลวกโดยวธ

ไหนเลาทเขาจะปฏบตโดยสมควรในเรองเกยวกบแพ เมอไดขามและไปถงฝงขางโนนแลว สมมตวา

บรษนนจะคดวา แพนนมอปการะมากกวาเรา โดยอาศยแพเราจงขามมาถงฝงขางนโดยปลอดภย

ดวยการ

๑ ม.ม. ๑๒/๒๗๙/๒๗๐

16

พยายามดวยมอและเทาของเรา คงจะเปนการดถาเราจะเอาแพนเกยฝงไว หรอ ผกไวกบหลกแลว

ปลอยใหลอยนาไว แลวไปตามทางของเราไมวาจะเปนทใดกตาม โดยการกระทาโดยวธน บรษนน

ชอวากระทาโดยสมควรในเรองเกยวกบแพ

ดกรภกษทงหลาย ในทานองเดยวกน เราไดสอนหลกธรรมคลายกบแพ กลาวคอเปนเครอง

สาหรบใชขาม ไมใชสาหรบถอไป (โดยพยญชนะวายดถอเอา) ดกรภกษทงหลาย เธอทงหลายก

เขาใจแลววา ธรรมะคาสอนคลายกบแพ ควรจะละแมกระทงกศลธรรม (ธมม) จะกลาวไปใยในการ

เลกละอกศลธรรมเลา

จากนทานเปรยบเทยบเรองน กเปนทชดเจนแจมแจงวา คาสอนของพระพทธเจานน ทานมง

ทจะนามนษยไปส ความสข สงบ อปสมะ และการบรรลซงพระนพพาน พระธรรมทงหมดทงสนท

พระพทธเจาทรงสงสอนยอมนาไปสจดหมายอนนทงสน พระพทธองคมไดตรสสงทงหลายเพยงเพอ

จะสนองความอยากรอยากเหนของมนษยเทานน พระพทธเจาทรงเปนศาสดาทเปนนกปฏบต และ

ทรงสงสอนจาเพาะแตสงทงหลายทจะนามาเฉพาะซง สนต และความสขแกมนษย

ทรงเปรยบธรรมะกบใบไมในกามอ

สมยหนงพระพทธเจาเสดจประทบปาไมสเสยด๑ เมองโกสมพ (Kosombi) (ใกลเมองอาละ

หะบด) (Allahabad) พระพทธองคทรงหยบใบไมสองสามใบมาไวในมอของพระองค แลวตรสถาม

พระสาวกวา ดกรภกษทงหลาย “เธอทงหลายคดเหนประการใด อนไหนจะมากกวากน ใบไม ๑-๓

ใบในมอของเราน หรอใบไมในปาโนน”

“ขาแตพระองคผเจรญ ใบไมในพระหตถของพระองคนอยอยางยง กแตวาใบไมทงหลายใน

ปาสเสยดมมากมายกวา”

ภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน ในบรรดาสงทเราไดรแลวนนเราไดบอกแกเธอทงหลายเพยง

เลกนอยเทานน สงทเราไมไดบอกแกเธอทงหลายมอกมากมาย กเพราะเหตใดเลาเราจงไมไดบอก

๑ ส มหา. ๑๙/๑๗๑๒/๕๔๘

17

เปนการไรประโยชนสาหรบพวกเขาทงหลาย ทจะมาคดเดาเอาวาในเรองอะไรทพระพทธเจา

ทรงรแลว ไมตรสบอกแกเรา เหมอนอยางทนกปราชญบางทานทามาแลว แตยงไมสาเรจผล

พระพทธเจาไมทรงสนพระทยในการอภปรายปญหาทางอภปรชญาทไมจาเปน ซงลวนแต

เปนเรองการคดเดาเอาแทๆ และยงกอใหเกดปญหาการคดฟงซานอกดวย พระพทธองคทรงถอวา

ปญหาอภปรชญาเหลานนเปนรกชฏแหงทฐ ดเหมอนวาจะไดมบางทานในหมพระสาวกของ

พระองคผไมเขาใจซาบซงในทาทอนนของพระพทธองคเลย เพราะวาเราไดพบตวอยางของทานผ

หนงในบรรดาสาวกซงม ชอวามาลงกยบตร๑ (Malunkyaputta) ซงไดตงคาถามชนดทเปนแบบ

ฉบบทรจกกน ม ๑๐ ขอเกยวกบปญหาอภปรชญา ทลถามพระพทธเจาแลวเรยกรองคาตอบ

ปญหาอภปรชญา

วนหนง ทานมาลงกยบตร ออกจากการเขากมมฏฐานในตอนบายแลว ไดเขาไปเฝา

พระพทธเจา ถวายอภวาทตอพระศาสดา นง ณ ทควรสวนขางหนงแลวจงกราบทลวา

ขาแตพระองคผเจรญ เมอขาพระองคนงพจารณาอยแตผเดยวนน ความดารอนนไดเกดขน

แกขาพระองควา มปญหาเหลานอนพระผมพระภาคไดทรงอธบายแลว ทรงปฏเสธแลว ทรงสลดทง

แลวกลาวคอ :

๑. Is the universe eternal

- โลกเทยงหรอ

๒. Is it not eternal

- โลกไมเทยง

๑ ม.ม. ๑๓/๑๔๗/๑๔๓

18

๓. Is the universe finite or

- โลกมทสดหรอ

๔. Is it infinite

- โลกไมมทสด

๕. Is soul the same as body or

- ชวะเปนอนเดยวกบสรระหรอ

๖. Is soul one thing and body another thing

- ชวะกอนหนง สรระกอนหนง

๗. Does the tathagata exist after death or

- พระตถาคตมอย หลงจากตายแลวหรอ

๘.Does he not exist after death, or

- พระตถาคตไมมอย หลงจากตายแลว

๙. Does he both (At the same time) exist and not exist after death or,

- พระตถาคตนนทงมอยหรอไมมอย หลงจากตายพรอมในเวลาเดยวกน

๑๐. Does he both (At the some time) not exist and not exist

- พระตถาคตนนทงมอยกไมใช ทงไมมอยกไมใชในเวลาเดยวกน

ปญหาเหลาน พระพทธเจาไมทรงอธบายแกเรา ทาทอนนไมทาใหเราพอใจ เราไมซงในทาท

อนน เราจะไปเฝาพระพทธองคแลวทลถามพระองคเกยวกบเรองน ถาหากพระผมพระภาคเจาทรง

อธบายความคดอนนแกเราแลวละก เรากจะปฏบตตามพรหมจรรยอยกบพระองคตอไป ถาหาก

พระองคไมทรงอธบายปญหาเหลาน เรากจะสกแลวกจะหนไปเสย ถาพระผมพระภาคเจาทรง

ทราบโลกนวามนเทยง กขอใหพระองคทรงอธบายแกเราตามความจรงอนนน ถาทรงทราบวาโลก

ไมเทยง กขอใหพระองคทรงอธบายตามความเปนจรงนน ถาพระผมพระภาคเจาทรงทราบวาโลกน

ไมเทยงเปนตน แลวละก สาหรบผไมรกเปนการซอตรงทจะพดวา “ขาพเจาไมร ขาพเจาไมเหน”

คาตอบของพระพทธเจาแกพระมาลงกยบตรนน ควรจะเปนประโยชนใหแกคนหลายลานคน

ในโลกน ผซงกาลงทาเวลาอนมคาของตนใหหมดไปกบปญหาทางอภปรชญาเชนนนแลว กกาลง

ทาเวลากอกวนความสงบแหงจตใจของตนโดยไมจาเปน

ดกรมาลงกยบตร เราเคยบอกแกเธอบางไหมวา ทานมาซ มาลกยบตร มาประพฤต

พรหมจรรยอยกบเราเถด เราจะอธบายปญหาเหลานแกเธอ เขากราบทลวา ไมเคยพระเจาขา

19

เอาละทน มาลงกยบตร แมเธอเองกเถอะ เธอเคยบอกแกเราบางไหมวา ขาแตพระองคผ

เจรญ ขาพระองคจะประพฤตพรหมจรรยอยกบพระผมพระภาค และพระผมพระภาคเตากจะ

อธบายปญหาเหลานแกขาพระองค เขาทลรบวา ไมเคยพระเจาขา

ดกรมาลงกยบตร แมแตในขณะน มาซมาลงกยบตร มาประพฤตพรหมจรรยอยกบเรา และ

เรากจะอธบายปญหาเหลานแกเธอ และเธอกไมไดบอกเราอกเหมอนกนวา ขาแตพระองคผเจรญ

ขาพระองคจะประพฤตพรหมจรรยอยกบพระผมพระภาคเจา และขอพระผมพระภาคเจาอธบาย

ปญหาเหลานแกขาพระองค โดยเหตผลแวดลอมเชนน เธอเปนโฆษบรษ ใครปฏเสธกนเลา?

ดกรมาลงกยบตร ถาบคคลผใดผหนงจะกลาววา เราจะไมประพฤตพรหมจรรยอยกบพระผ

มพระภาคเจา จนกวาพระองคจะทรงอธบายปญหาเหลาน บคคลผนนกคงจะตายเสยทงทพระ

ตถาคตเจายงไมไดตอบปญหาเหลานเลย

ดกรมาลงกยบตร สมมตวา บรษผหนงถกยงบาดเจบดวยลกศรอาบยาพษ และญาตมตร

สหายของเขาจะพงพาเขาไปหาศลยแพทย สมมตวาคราวนนบรษนนพงกลาววา ขาพเจาไมพง

ยอมใหลกศรนนถกถอน (ไมยอมใหถอนลกศรออก) ไปเสยจนกวาจะรวาใครยงขาพเจา บคคลนน

จะเปนกษตรย (หรอวรรณนกรบ) หรอ วรรณพราหมณ (วรรณนกพรต) หรอ แพศย (วรรณ

คาขาย หรอเกษตรกรรม) หรอพวก ศทร (พวกวรรณตา) ชอและโคตรของเขาวาอยางไร เขาเปนคน

สง เตย หรอสนทดปานกลาง ผวพรรณของเจาดาคลาหรอวาเหลอง บรษนมาจากหมบานหรอนคม

ใด ขาพเจาจะไมยอมใหลกศรนถกถอนออกไปจนกวาขาพเจาจะรจกชนดของลกศรทใชยงขาพเจา

และกชนดของสายธนทใชและชนดของลกศรชนดของขนนกตดปลายลกศรทใชตดลกศรนนเปน

ชนดใด หวลกศรทาดวยวสดชนดใด ดกรมาลงกยบตร บรษนนกคงจะตายเสยโดยทไมรสงเหลาน

ฉนนนเหมอนกน ถาบคคลใดผหนงกลาววาขาพเจาจะไมประพฤตพรหมจรรยอยกบพระผมพระ

ภาคเจาจนกวาพระองคจะตอบปญหาเหลาน เชนวา โลกเทยง หรอไม เปนตน เขากคงจะตาย

เสยโดยทพระตถาคตยงไมไดตอบปญหาเหลานเลย

ลาดบนน พระพทธองคทรงอธบายแกมาลงกยบตรนวา ชวตพรหมจรรยไมไดขนอยกบทฏฐ

เหลาน ไมวาบคคลจะมความคดเหนประการใดกตาม เกยวกบปญหาเหลานกยงม ชาต ชรา

พยาธ มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส และอปายาส ซงความดบสนไปแหงสงเหลาน

ทงหมดกลาวคอพระนพพาน เราประกาศในชาตปจจบนนทเดยว เพราะฉนน มาลงกยบตรจงจาไว

วา สงทเราอธบายแลวกเปนอนอธบายและสงทเราไมไดอธบายกเปนสงทไมไดอธบาย อะไรคอสง

20

ดกรมาลงกยบตร กอะไรเลาทเราไดอธบาย เราอธบายถงเรองทกข การเกดขนของทกข การ

สนไปแหงทกข ดกรมาลงกยบตร ทาไมเราจงอธบายปญหาเหลาน เพราะวามนเปนสงทเปน

ประโยชนเกยวของกนโดยพนฐานกบชวตพรหมจรรยในดานจตใจเปนไปเพอ นพพทา วราคะ น

โรธะ อปสมะ อภญญา สมโพธะ และพระนพพาน เพราะฉะนนเราจงไดอธบายปญหาเลาน

ขอใหเรามาพจารณาถงอรยสจจ ๔ ทพระพทธเจาตรสแกทานมาลงกยบตร ซงพระพทธองค

ไดตรสอธบายไว.

21

บทท ๒ อรยสจจ ๔

อรยสจจขอท ๑ : ทกข .

หวใจคาสอนของพระพทธเจาอยทอรยสจจ ๔ ประการ (จตตาร อรยสจจาน) ซงพระองคทรง

แสดงไวอยางชดแจงในปฐมเทศนาแกเบญจวคคย สหายเกาของพระองค ทปาอสปตนะ (ปจจบน

เรยกวาสารนาถ) ใกลเมองพาราณส พระธรรมเทศนากณฑน ดงทเรามหลกฐานในบาล

พระไตรปฎก ไดใหหลกฐานเกยวกบอรยสจจ ๔ ประการนเพยงสนๆ แตในคมภรทางพทธศาสนา

รนแรกๆ มหลายแหงทไดอธบายอรยสจจ ๔ ประการนซาแลวซาอก พรอมดวยรายละเอยดมาก

ยงขนและหลายแงหลายทาง ถาศกษาอรยสจจ ๔ โดยอาศยหลกฐานอางองและคาอธบาย (จาก

คมภร) เหลาน เราจะคนพบความดงามและขอความทแนชดแหงคาสอนอนเปนแกนของพระพทธ

องคตอจากพระบาลเดม.

อรยสจจ ๔ ประการ คอ

๑. ทกข

๒. สมทย, การเกดขนหรอตนเหตแหงทกข

๓. นโรธ, ความดบทกข

๔.มรรค, ทางทนาไปสความดบทกข

อรยสจจขอท ๑ : ทกข

อรยสจจขอท ๑ (ทกขอรยสจจ) โดยทวๆ ไปนกปราชญสวนมากแปลกนวา “ความจรงอน

ประเสรฐเกยวกบความทกขทรมาน” และมกจะตความหมายวา ชวตตามทศนะของพทธศาสนาไม

มอะไรอนนอกจากความทกข และความทรมาน ทงการแปลและการตความหมาย (ดงกลาว) เปน

สงทไมนาพงพอใจเปนอยางมากและนาไปสความเขาใจผด เปนเพราะการแปลทจากด, ไมมหลก,

22

กอนอน (ควรเขาใจเสยกอนวา) พทธศาสนาไมเปนทงทนยมหรอสนยม (Optimistic การมอง

โลกในแงด). ถาจะใหเปนอะไรสกอยางหนงแลว พทธศาสนากเปนสจจนยม. เพราะพทธศาสนาคานงถงทศนะทเปนจรงของชวตและโลก. พทธศาสนาใหมองทกสงทกอยางตามความเปนจรง. ไมกลอมใหทานมชวตอยอยางผดๆ ในลกษณะของการฝนถงสวรรควมานของคนโง ทงไมทาใหทานตกใจ และเกดความทกขรอนจากความกลว และบาปทคดนกเอาเอง

ชนดตางๆ พทธศาสนาสอนทานอยางตรงไปตรงมาและตามความเปนจรงวา ทานเปนอะไร และโลกรอบๆ คออะไร และแสดงหนทางแหงเสรภาพ สนตภาพ ความสงบ และความสขอนสมบรณแกทาน

นายแพทยผฉลาด

นายแพทยคนหนงอาจจะทาใหคนเหนวา โรคภยเปนสงทรายแรงอยางเหลอเกนและทาให

หมดความหวงไปดวย แพทยอกคนหนงอาจจะประกาศอยางปราศจากความรวา ไมมโรคภยใดๆ

และไมจาเปนตองรกษา เมอเปนดงนนกทาใหคนเขาใจผดดวยการปลอบใจแบบผดๆ อาจจะเรยก

แพทยประเภทแรกวาพวก Pessimistic และประเภทสองวา Optimistic ทงสองประเภทเปน

อนตรายพอๆ กน แตแพทยประเภททสามพจารณาอณหภม (อาการ) อยางถกตอง เขาใจสาเหต

และธรรมชาตของโรคเหนอยางชดวา โรคอาจจะเยยวยาได วางวธการรกษาอยางแนนอนเดดขาด

ดวยวธการอยางนจะชวยคนไขปลอดภย พระพทธองคเปรยบเทยบประดจนายแพทยประเภท

สดทาย พระองคเปนนายแพทยผฉลาด และมระบบการรกษาโรค ของชาวโลก (ไภสกกะ

หรอไภศชยะ-คร)

จรงอยคาบาลวา ทกข (หรอสสกฤต วาทขะ) ในความหมายทใชกนแบบพนๆ หมายถง

ความทกขทรมาน ความเจบปวด ความโศก ความเศรา ซงตรงกนขามกบคาวา สข ซงหมายความ

วา ความสข ความสะดวกหรอความสบาย แตศพทวา ทกข ในฐานะเปนอรยสจจขอท ๑ ซงแฝง

ทศนะทางพทธเกยวกบชวตและโลก มความหมายทางปรชญาทลกซงกวา และมขอสงเกตดาน

เนอหาในความหมายทกวางกวานน. เปนทยอมรบกนวาคาวาทกข ในอรยสจจขอทหนงเหนไดชด

ทเดยววารวมเอาความหมายตามปกตธรรมดาวา ความทกขทรมานเขาไว แตอกนยหนง คานได

23

ดงนนจงเปนการยากทจะหาคาเพยงคาเดยวทรวมเอาความหมายทงหมดของคาวา ทกข ใน

ฐานะทเปนอรยสจจขอท ๑ ไวได ดงนนการคงศพทนไวโดยไมตองแปลดกวาการใหความหมายท

ไมเพยงพอและความคดทผดตอคานโดยการแปลอยางงายๆ วา Suffering หรอ Pain

พระพทธเจาไมทรงปฏเสธความสขในชวตเมอพระองคตรสวา มความทกข ตรงขามทรง

ยอมรบความสขแบบตางๆ ทงความสขทางวตถและทางจตใจ ทงของคฤหสถและของพระ ในอง

คตตรนกาย หนงในบรรดานกายดงเดม ๕ นกายทรวบรวม (บรรจ) พระสตรตางๆ ของพระพทธเจา

ไวมการแจกแจงความสขไวหลายชนด (สขาน) ตวอยางเชน ความสขในการครองเรอนและ

ความสขในชวตของนกพรต ความสขทางอายตนะ ความสขในการออกบวช ความสขทองอามส

ความสขทไมองอามส (วเวกสข) ความสขทางกายและความสขทางใจ เปนตน แตความสขเหลาน

รวมอยในคาวา ทกข

อสรภาพเหนออสรภาพ

แมสภาพแหงจตของผบรรลญาณ (หรอความสงบ) ทบรสทธ บรรลไดดวยการปฏบตสมาธ

ชนสง อสระจากเงาแหงความทกขในความหมายทใชกนกด สภาพซงอาจกลาวไดวา เปนสภาพท

ไมเจอดวยอามสกด สภาพแหงธยาน (ฌาณ) ซงปลอดจากเวทนาทงทเปนสขและทกขเวทนา

เหลอเฉพาะอเบกขาและเอกคคตากดร แมสภาพแหงจตทสงอยางนยงรวมอยในคาวา ทกข พระ

สตรในบรรดาสตรทงมชฌมนกาย (ซงเปนหนงในนกาย ๕) หลกจากไดทรงยกยองความสขทางจต

อนเกดจากฌาณเหลาน พระองคตรสวา ฌาณเหลานเปนธรรมชาตทไมเทยง เปนทกขมความ

แปรปรวนไปเปนธรรมดา จงสงเกตดวยวา ทรงใชคาวา ทกขอยางชดเจน มนคอ ทกข นแหละไมใช

เพราะความเจบปวดในความหมายทวๆ ไปของคาน แตเพราะวา สงใดไมเทยง สงนนคอทกข๑ (ย อนจจ ต ทกข)

๑ อนตตลกษณสตร และ ส.ข. ๑๗/๑๒๗/๘๒

24

พระพทธองคทรงเปนนกสจจนยมและนกมองสงตางๆ ตามทมนเปนจรง เมอเอยถง

ชวต และความเพลดเพลนยนดของอายตนะ พระองคตรสวา บคคลควรเขาใจชด ๓ ขน คอ

๑. อสสาทะ คอ ความเพลดเพลนหรอยนด

๒. อาทนวะ คอ โทษ, อนตราย หรอความไมนาพงพอใจ

๓. นสสรณะ คอ การหลดพน การสลดออกไป๑

เมอเหนคนทนารก นาพงใจ ทานจะชอบเขา (หรอหลอน) พงใจเพลดเพลนใจกบการเหน

บคคลนนซาแลวซาอก ทานรสกยนดและปรดาจากบคคลนน นคอ ความเพลดเพลน (อสสาทะ)

เปนขอเทจจรงแหงประสบการณ แตความเพลดเพลนนไมยงยน กลาวคอ ทงบคคล (ผเพลดเพลน)

และความพอใจของเขา (หรอของหลอน) เปนสงทไมเทยงทงนน เมอเวลาทสถานการณเปลยนกด

เมอทานไมสามารถเหนบคคล (ทนารก) กด เมอทานถกพรากจากความพอใจนกด ทานจะรสก

เศรา อาจจะกลายเปนคนไมมเหตผลและไมมความยตธรรม ทานอาจจะทาอะไรอยางโงๆ กได น

คอโทษ, ความไมนาพอใจ และแงอนตรายของภาพ (อาทนวะ) นกเปนขอเทจจรงทพบได

บดน ถาทานไมมความพงพอใจกบบคคลนน ถาทานระงบความพอใจไดอยางสนเชง นนคอ

อสรภาพ ความพนออกไป (นสสรณะ) ทง ๓ สงนเปนความจรงเกยวกบความเพลดเพลนทงหมดใน

ชวต

ในแงทเปนจรง

จากความจรง เปนขอยนยนวา ไมมขอสงสยเกยวกบการมองในแงราย หรอ มองในแงด

(ของพทธศาสนา) แตยนยนวา เราจะตองรทวถงความเพลดเพลนแหงชวต ความทรมานและความ

เศราโศกและความหลดพนจากสภาพเหลานน เพอทจะเขาใจชวตอยางสมบรณและตามความเปน

จรง โดยวธนเทานนอสรภาพอยางแทจรงจงจะเกดมได

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๔๔/๓๓๓

25

ตอปญหาน พระพทธองคทรงตรสวา “ดกรภกษทงหลาย สมณะหรอพราหณเหลาใด หากไม

เขาใจตามความเปนจรงอยางนคอ ความเพลดเพลนในกามคณวาเปนความเพลดเพลน ความไม

เพลดเพลนวาเปนความไมเพลดเพลน ความสลดออกจากความเพลดเพลนวาเปนความสลดออก

เมอนนเปนไปไมไดทสมณะและพราหมณเหลานนจะเขาใจและแจงชดดวยตนเองซงกามตณหา

อยางสมบรณ หรอเปนไปไมไดทสมณะและพราหมณเหลานนจะสามารถสอนคนอนไปสจดหมาย

นน หรอเปนไปไมไดทบคคลผปฏบตตามคาสงสอนของสมณะและพราหมณดงกลาวอยจะเขาใจ

ชดแจงในกามตณหา แตวา ดกรภกษทงหลาย หากสมณะและพราหมณเหลาใดเขาใจตามความ

เปนจรงอยางนวา ความเพลดเพลนวาเปนความเพลดเพลน ความไมเพลดเพลนโดยความเปนสง

ไมเพลดเพลน ความสลดออกจากความเพลดเพลนโดยเปนความสลดออก เมอนน เปนไปไดท

สมณพราหมณเหลานนจะเขาใจกามตณหาดวยตนเองอยางสมบรณชดเจน และเปนไปไดทสมณะ

หรอพราหมณเหลานนจะสามารถสอนคนอนไปสจดหมายนน และเปนไปไดทสมณะหรอพราหมณ

เหลานนจะสามารถสอนคนอนไปสจดหมายนน และเปนไปไดทผปฏบตตามคาสงสอนของสมณะ

พราหมณเหลานนอยจะเขาใจกามตณหาอยางสมบรณ”

ทศนะเกยวกบทกขอาจจะแยกแยะแสดงไดเปน ๓ ลกษณะ คอ

๑. ทกข ในฐานะทเปนความทกขทรมานตามธรรมดา (ทกข-ทกข)

๒. ทกข ในฐานะทเกดขนจากความเปลยนแปลง (วปรฌาม-ทกข)

๓. ทกข ในฐานะทเปนสภาพทมเหตปจจยเกยวเนองกน (สงขารทกข)

ทกขทกอยางในชวตเชน ความเกด ความแก ความเจบ ความตาย ความทตองเกยวของกบ

ตน หรอสงแวดลอมทไมนาชอบใจ การพลดพรากจากบคคลทตนรกหรอสงของทตนรก ความ

ปรารถนาสงใดแตไมไดสงนนตามทอยากได ความโศก ความพไรราพน ความแหงใจ-ความทกขทง

ทางรางกายและจตใจทกรปแบบ ซงยอมรบกนโดยทวไปวาเปนความทกขทรมานหรอความลาบาก

ลวนรวมอยทกขในฐานะทเปนทกขธรรมดา (ทกข-ทกข)

ความรสกทเปนสข ปจจยทเปนสขในชวต เปนสงทไมเทยง ไมยงยน มนเปลยนเรวบางชา

บาง เมอมนเปลยนกกอใหเกดความทกข ความไมเปนสข ความแปรปรวนฉะนรวมอยในทกขใน

ฐานะทเกดขนเพราะการเปลยนแปลง (วปรณานทกข)

การทจะเขาใจความทกขทง ๒ รปแบบดงกลาวเปนของงาย ไมมใครปฏเสธความทกข

เหลานน แงนของอรยสจจขอท ๑ เปนสงทรจกกนแพรหลายมาก เพราะมนงายตอการเขาใจ เปน

26

ตามทศนะทางพทธศาสนา สงทเราเรยกวา สตว บคคล ตวตน เปนเพยงการรวมกนเขาแหง

กาลงหรอพลงงานทงทางรางกายและทางจตใจทเปลยนแปลงอยเสมอซงอาจแบงไดเปน ๕ กลม

หรอ ๕ กอง (ปญจขนธ) พระพทธองคทรงตรสวา โดยยอ อปาทาน ขนธ ๕ เปนทกข อกแหงหนง

พระองคทรงจากดความคาวาทกขวาหมายถงขนธ ๕ ไวอยางชดแจงดงน “ดกรภกษทงหลาย อะไร

คอทกข? ควรทจะกลาวไดเลยวา อปาทาน ขนธ ๕ นนเอง (คอทกข)

ควรทจะเขาใจใหชดเสยทนวา ทกขและขนธ ๕ ไมใชสงทแตกตางกน ๒ อยาง ขนธ ๕นนเอง

เปนตวทกข เมอเรามขอสงเกตบางอยางเกยวกบขนธ ๕ ซงกอใหเกดสงทเรยกวา สตว เราจะเขาใจ

จดนชดเจนขน บดนกมปญหาวา ขนธ ๕ ขนธนคออะไรบาง

ขนธ ๕

ขนธแรกคอ รปขนธ คาวา รปขนธนรวมเอาทงธาต ๔ ทเปนของเดม (จตตตาร มหาภตาน)

กลาวคอ ดน นา ไฟ และลม รปทอาศย (อปาทายรป) ธาตทง ๔ น อนทรยวตถ ๕ อยางของเราอน

ไดแก จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย และกายนทรย กด วตถอนเปนทตอบสนอง

อนทรยเหลานนในภายนอกกลาวคอ รปทเหนได เสยง กลน รส โผฎฐพพะ กด ความคด ความเหน

หรอทศนะ ซงอยในขายแหงความคดนกทางใจ (ธมมายตนะ) บางประการกด รวมอยในคาวา “อ

ปาทายรป อนอาศยมหาภตรปทง ๔ เกดขน” ดวยอาการอยางน รปทกชนดทงทเปนภายใน และ

ภายนอกรวมอยในรปขนธ

ขนธกลมท ๒ คอ เวทนาขนธ กลมนรวมเอาเวทนาของเราทงหมดทงทเปนสขเวทนา

ทกขเวทนา หรอ อเบกขาเวทนา อนเกดขนโดยอาศยการกระทบระหวางอายตนะภายใน (ทงทาง

รปและนาม) กบอายตนะภายนอก เวทนาเหลานม ๖ ชนดคอ เวทนาทเกดขนจากการกระทบ

ระหวางตากบรป, หกบเสยง, จมกกบกลน, ลนกบรส, กายกบโผฎฐพพารมณ และใจ (ซงเปน

อนทรยท ๖ ในทางพทธศาสนา) กบอารมณทเกดกบใจ หรอความคดความเหน เวทนาทงหมด ทง

ทเกดทางประสาทสมผสและทางใจ รวมอยในขนธน

27

การพดถงสงทมความหมายวา ใจ (มนส) ในทศนะทางพระพทธศาสนา อาจจะเปน

ประโยชนในทนควรทจะเขาใจใหชดวา ใจไมใชตววญญาณ (ภตปศาจ) อนตรงขามกบวตถและ

ควรจะจาไวดวยวา พทธศาสนาไมยอมรบตววญญาณทตรงขามกบวตถ ดงทระบบปรชญา

และศาสนาอนๆ ทงหมดยอมรบกน มโน (ใจ) เปนเพยงอนทรยหรออายตนะเหมอนกบตาหรอ

ห ใจนสามารจะรกษาและพฒนาไดเหมอนกบอนทรย อนๆ และพระพทธองคไดทรงตรส

คณประโยชนไวบอยครงทเดยวของการรกษา คมครองและการควบคมอนทรยทง ๖ น ขอแตกตาง

ระหวางตา กบใจ ในฐานะเปนอนทรยกคอวา ตารบรสภาพของสและรปทเหนได ในขณะทใจ รบร

สภาพของความคด ความเหน และธมมารมณทงหลาย เราสามารถจะรบรสภาพตางๆ ของสง

ภายนอกดวยประสาททแตกตางกน เราไมสามารถจะไดยนส แตเราเหนสเหลานนได เราไม

สามารถจะเหนเสยง แตเราสามารถไดยนเสยงดวยประสาทรป ๕ อยางของเรา คอ ตา ห จมก ลน

กาย เราสามารถรบรเพยงโลกแหงรป เสยง กลน รส และโผฎฐพพารมณดวยประการฉะน แต รป

เสยง กลน รส และโผฎฐพพะเหลานสะทอนใหเราเหนเพยงบางสวนของโลกเทานน ไมใชโลก

ทงหมด (สภาพทงหมด) อะไรเปนโลกของความคด ความนกตางๆ ทงทศนะและความคดเหนกเปน

สวนหนงของโลกเชนกน แตความคดเหลานนไมสามารถจะรบรไดดวยประสาทสมผส ๕ (อน) คอ

ไมสามารถจะเกดขนทางอนทรย คอ ตา ห จมก ลน หรอกาย ถงกระนน มนกอาจจะเกดขนไดทาง

อนทรยอนนนคอ ใจ (มโน, มนส)

ทน ความคด ความเหน กไมไดแยกขาดจากสภาพทรบรไดดวยประสาทอนทรยทง ๕ แทท

จรง ความคด ความนกเหลานนอาศยและมความรทางประสาทอนทรยนนเปนปจจย จะเหนไดจาก

คนทตาบอดมาแตกาเนด ไมสามารถจะมความคดเกยวกบสได ยกเวน โดยการเปรยบเทยบกบ

เสยงหรอดวยสงอนๆ ทเขาสามารถรไดดวยอนทรยอนๆ ของเขา ความคด ความเหน ซงสรางสวน

หนงของโลกเกดขนจากประสาทสมผส มประสาทสมผสเปนปจจยใหเกดขน และเกดขนทางใจ

ดงนน ใจ (มนส) จงไดรบการพจารณาวาเปนอนทรยอนหนงเหมอนตาหรอห

ขนธประการท ๓ คอ สญญาขนธ เหมอนเวทนาในแงทสญญาแบงเปน ๖ ประเภทดวย อน

สมพนธกนระหวางอนทรยภายใน ๖ กบ วตถภายนอก ๖ อยาง ทเกยวของกน สญญาเหลานก

เหมอนเวทนาคอ เกดขนโดยกระทบระหวางอายตนะภายในกบภายนอก ตวสญญานเองซงจาสง

ตางๆ ทเปนรปและนามได

ขนธประการท ๔ ไดแก สงขารขนธ ในขนธหมวดนไดรวมเอาการกระทาทสอเจตนาทงหมด

ทงดและไมด สงทเรารจกกนวา กรรม กอยในขนธน ควรจะไดจาคาจากดความทพระพทธองคเอง

28

ขนธประการท ๕ คอ วญญาณขนธ วญญาณ (ความรแจงในอารมณ) เปนผลหรอการ

ตอบสนองซงมอนทรย ๖ อยางใดอยางหนง (ตา ห จมก ลน กาย และใจ) เปนปทฏฐาน และม

ประสบการณภายนอกทสมพนธกน ๖ ประการอยางใดอยางหนง (รปทเหนได เสยง กลน รส สงท

สมผสได และธมมารมณ กลาวคอ ความนกคด) เปนวตถเครองรองรบ (เปนอารมณ)

ตวอยางเชน จกษวญญาณม ตา เปนฐานและมรปเปนวตถรองรบ มโนวญญาณมใจ (มนส)

เปนฐาน มธมมารมณเปนวตถเครองรองรบ (อารมณ) ดงนน วญญาณจงเกยวของกบอนทรย (หรอ

อายตนะ) อนๆ ดวยประการฉะน วญญาณกเหมอนกบเวทนา สญญาและสงขารคอ ม ๖ ประการ

ซงสมพนธระหวางอายตนะภายใน ๖ กบอารมณภายนอก ๖

ควรทจะเขาใจใหชดวา วญญาณไมไดจาวตถ (อารมณ) วญญาณเปนเพยงความรชด

ชนดหนง คอรชดความมอยของอารมณ เมอ ตากระทบกบส เชน สนาเงน จกษวญญาณเกดขน

ซงเปนเพยงการรชดความมอยของส แตวญญาณไมไดจาวา มนเปนสนาเงนไมมการจาไดในขนน

ตวสญญา (ขนธท ๓ ดงกลาวมาแลว) ตางหากซงจาไดวา มนเปนสนาเงน คาวา จกษวญญาณ

เปนการแสดงออกทางทศนะทกาหนดความคดอนเดยวกน ดงทเราทราบตามภาษาธรรมดาวา

“การเหน” การเหนโดยไดหมายความวา การจาได ดงนนจงมชนดของวญญาณแบบอนๆ อก

ตองยาไวตรงน (สกนดวา) วา ตามทศนะทางพทธศาสนา ไมมสงทเทยงแท วญญาณไม

เปลยนแปลง ซงเรยกวา Self, Soul หรอ Ego ซงตรงกนขามกบวตถรป และอกอยางหนง ไมควร

ถอวาวญญาณเปนดจภตผปศาจ ในสภาพทตรงขามกบรปวตถ จดนควรจะยาเปนพเศษ เพราะ

29

พระบรมศาสดาทรงคานวา “ดกรโมฆบรษ เธอไดฟงเราประกาศธรรมทานองนแกใคร? เรา

(ตถาคต) ไดอธบายดวยนยเปนเอนกมใชหรอ วญญาณเกดขนเพราะอาศยปจจย (และวา)

การเกดขนของวญญาณทปราศจากปจจยไมมเลย” จากนนพระพทธองคไดทรงดาเนนการ

อธบายวญญาณในรายละเอยดวา “วญญาณมชอ ตามปจจยทมนอาศยเกดขนกลาวคอ อาศยตา

และรปวญญาณเกดขน และวญญาณกมชอวา จกขวญญาณ อาศยหกบเสยง วญญาณเกดขน

วญญาณนมชอวา โสตวญญาณ อาศยจมกและกลน วญญาณเกดขน เราเรยกวญญาณนวา ฆาน

วญญาณ อาศยลนกบรส วญญาณเกดขน เราเรยกวญญาณนวา ชวหาวญญาณ อาศยรางกาย

และโผทฏฐพพารมณ วญญาณเกดขน เราเรยกวญญาณนวา กายวญญาณ อาศยใจและธมมา

รมณ วญญาณเกดขน เราเรยกวญญาณนวา มโนวญญาณ

ตอแตนน พระพทธเจาไดทรงอธบายดวยการยกตวอยางวา ไฟมชอตามวตถทมนไหม ไฟท

ไหมฟน เรากเรยกวา ไฟฟน ไฟทไหมฟาง เรากเรยกวา ไฟฟาง เชนเดยวกน วญญาณมชอตาม

ปจจยซงมนอาศยเกดขน

ดาเนนตามนยน พระพทธโฆษาจารย อรรถกถาจารยผยงใหญอธบายวา ไฟทลกตดกบฟน

จะลกไหมเฉพาะเวลาทมเชอ แตดบลง ณ ทนนนนแหละ เมอเชอไมม ทเปนดงนนกเพราะวา ปจจย

ไดเปลยนไป แต (ไฟ) จะไมขามไปสเชออนๆ เปนตน และกายเปนเชอไฟ ทานองนเชนเดยวกน

วญญาณซงเกดเพราะอาศยตา และรปเกดขนทางทวารและประสาทสมผส (เปนตนวาทางตา)

เพราะเวลาทมปจจย (กลาวคอ) ตาบวกรปบวกแสงสวางและมนสการเทานน จะดบในทนนๆ เมอ

ปจจยไมมตอไปอกในทนน ทเปนดงนกเพราะวา ปจจยไดเปลยนไป แต (วญญาณ) ไมขามไปสห

เปนตน และกลายเปนโสตวญญาณฯ

พระพทธเจาทรงประกาศดวยถอยคาทชดแจงวา วญญาณอาศยรปเวทนา สญญา และ

สงขารทงหลาย และมนไมอาจมอยโดยอสระจากรปเปนตนนน พระองคตรสวา

30

“วญญาณอาจจะตงอยโดยมรปเปนอบาย (รปปาย) มรปเปนอารมณ (รปรมณ) มรปเปน

ทตง (รปปตฏ) และประสบกบอารมณทนาพอใจ มนยอมเจรญเพมพนและพฒนา หรอวญญาณ

อาจตงอย โดยมเวทนาเปนอบาย………..หรอมสญญาเปนอบาย………….หรอมสงขารเปนอบาย

เปนอารมณ เปนทตง และเมอประสบอารมณเปนทนาพอใจ มนยอมเจรญเพมพนและพฒนา”

“หากจะมผใดกลาววา เราจะแสดงการมา การไป การดบ การเกดขน การเจรญ การเพมพน

การพฒนา วญญาณทแยกตางหากจากรปเวทนา สญญา และสงขาร เขาผนน (เหน) จะพดถงบาง

สงบางอยางซงไมมอยแน”

วากนโดยยอๆ แลว เหลานคอ ขนธ ๕ สงทเราเรยกวา สตว หรอ บคคล หรอ ตวตน เปน

เพยงชอทสมมตขนหรอคาเรยกทใหแกการรวมกนแหงขนธทง ๕ น ขนธ ๕ ทงหมด เปนสงไมเทยง

และทงหมดเปลยนแปลงอยเสมอ สงใดทไมเทยง สงนนกเปนทกข (ย อนจจจ ต ทกข) นคอ

ความหมายทแทจรงแหงพทธวจนะทวา “โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข” ขนธ ๕ นไมใชสง

เดยวกนสาหรบขณะทตดตอกนสองขณะในทน เอไมเทากบเอ อปาทาน ขนธ ๕ อยในกระแสแหง

การเกดขนและการดบไปชวขณะหนง

“ดกรพราหมณ มนเหมอนกบแมนาทไหลจากภเขา พดไกลและเรว พาเอาทกสงทกอยางไป

พรอมกนกบนานน ไมมขณะ ไมมซา ไมมทสอง เมอมนหยดไหล แตมนไหลไป และตอไปเรอย

พราหมณชวตมนษยกเชนนนเหมอนกนแมนาทไหลจากภเขา”

อนงเหมอนกบทพระพทธองคไดตรสกบพระรฐบาลวา “โลกอยในกระแสทไหลเรอย และเปนสงทไมยงยน”

สงหนงดบ กเปนปจจยใหเกดอนตอไป ในลาดบแหงเหตและผล ไมมสาระทไมเปลยนแปลง

ในสงเหลาน ไมมสงใดเบองหลงปรากฏการณเหลานนซงสามารถจะเรยกไดวา เปนอตตาทถาวร

(อาตมน) บคคลหรอสงใดๆ ซงสามารถเรยกไดอยางแทจรงวา ตวตน ทกคนจะเหนดวยวา รป

เวทนา สญญา สงขาร หรอวญญาณ ไมอาจจะเรยกไดอยางแทจรงวา ตวเรา แตเมอขนธทงทเปน

รป และนาม ซงอาศยกนและกนทางานรวมกนในการทางานรวมกน ดจเครองจกรทมทงรางกาย

และจตใจ (เทานน) เรากมความคดวา เรา เกดขน แตนเปนเพยงความคดทผด เปนสงขารขนธซง

ไมใชอะไรอน นอกจากเปนสงหนงในบรรดาสงขาร (เจตสก) ๕๒ ประเภทของขนธอนท ๔ (สงขาร

ขนธ) ซงเราไดอธบายกนมาแลวมชอวาสกกายทฏฐ

31

รวมขนธทง ๕ นเขาดวยกน ซงเราเรยกกนอยางแพรหลายวา สตว เปนทกข นนเอง (สงขาร

ทกข) ไมมอยางอนทเปน สตว เปนตว อยเบองหลงขนธทง ๕ นซงเปนตวเสวยความทกข ดงพระ

พทธโฆษาจารย กลาวไววา

เพยงทกขเทานนทมอย แตผทกขหาพบไม

การกระทามอย แตหาพบผกระทาไม

ไมมผเคลอนไหว ทไมเคลอนไหว อยเบองหลงความเคลอนไหวมนเปนเพยงความเคลอนไหว

ทไมเคลอนไหวเทานน ไมถกตองทจะพดวา ชวตกาลงเคลอนไหว แตชวตเปนการเคลอนไหวนนเอง

ชวตและความเคลอนไหวไมใชเปนสงทแตกตางกน ๒ สง กลาวอกอยางหนง ไมมผคดเบองหลง

ความคด ความคดนนเองเปนผคด ถาคณเลกคดกไมมผคดทถกพบ ตรงนเราไมอาจจะตกไปสการ

คดวา ทาไมทศนะทางพทธศาสนาเปนปฏปกษกบทฤษฎของคารตทวา ฉนคด เพราะฉะนนฉน

จงมอย บดนปญหาอาจจะเกดขนวา ชวตมเบองตนหรอไม ตามหลกคาสอนของพระพทธเจา

จดเรมตนแหงกระแสชวตของสตวทมชวตเปนสงทไมอาจจะรได ผทเชอพระผเปนเจาสราง

ชวตอาจจะประหลาดใจในคาตอบน แตถาคณถามเขาบางวา อะไรเปนจดเรมตนของพระผ

เปนเจา? เขาจะตอบโดยไมกระดากเลยวา พระผเปนเจาไมมจดเรมตน และเขาจะไมประหลาด

ใจตอคาตอบของเขาเองเลย พระพทธองคตรสวา “ดกอนภกษทงหลาย สงสารวฏนมทสดอนบคคล

เหนไมได การเรมตนแรกสดของหมสตวททองเทยวและแลนไปรอบๆ ถกปกคลมดวยอวชชาและ

ตณหาสวะ รงรดไว ไมอาจปรากฏใหรได” แตยงกวานนเมอเอยถงอวชชาซงเปนตวเหตสาคญของ

การดาเนนไปแหงชวตพระพทธองคตรสวา “เบองตนของอวชชาไมปรากฏในทานองทจะกลาวอาง

ไดวา ไมมอวชชากอนกาลปจจบน” ดงนนจงเปนไปไมไดทจะพดวา ไมมชวตกอน แตปจจบนนคอ

นคอ ความหมายโดยยอของอรยสจจขอทวาดวยทกข เปนความจาเปนอยางสาคญยงทจะ

เขาใจอรยสจจขอแรกนอยางชดแจง เพราะดงทพระพทธเจาตรสไววา บคคลทเปนทกขยอมเหนการเกดขนแหงทกข เหนความดบแหงทกข และเหนทางทนาไปสความดบทกข

ขอนไมไดทาใหชวตของชาวพทธนาเศราหรอเตมไปดวยความโศกเลยดงทคนบางคน

คาดการณอยางผดๆ ตรงกนขาม ชาวพทธทแทจรงเปนผความสขทสด ในบรรดาผทมชวตอย

เขาไมมความกลวและความลงเล เขาจะเปนผมความสงบและความแจมใส และไมอาจจะเปนคน

เจาทกขหรอทาใหหวาดกลว เพราะความเปลยนแปลงหรอความผดหวง เพราะวาเขาเหนทกสง

ตามทมนเปนจรง พระพทธองคไมเคยเปนผเศราโศกหรอไมแจมใส พระองคไดรบการกลาวขวญถง

32

สนทรยภาพนรนดร

แมวาจะมความทกขในชวต ชาวพทธจะไมเปนผเศราโศกตอสงนน จะไมโกรธหรอขดใจตอ

ความทกขซงเปนหนงในบรรดาความชวในชวต ตามทศนะทางพทธศาสนาคอ ความขดใจหรอ

ความโกรธ ปฏฆะ ไดแก ความตงใจทไมดตอสตวทงหมด ตอความทกขทงมวล และตอสงท

เกยวของกบความทกข หนาทของมนคอ สรางฐานแหงความไมเปนสข และความประพฤตทเลว

ดงนน จงเปนความผดทใจเสาะตอความทกข ความไมอดกลนหรอความโกรธตอทกข ไม

อาจจะขจดทกขได ตรงกนขาม มนเพมความยงยากขนทละนอยๆ เพมความเลวราย และทาให

สถานการณทรดลงจนไมอาจจะยอมได สงทจาเปนกคอไมโกรธหรอใจเสาะ แตเปนการเขาใจ

ปญหาของความทกข มนเกดมมาไดอยางไร และมนดบไดอยางไร และเมอนน ทางานดวยความ

อดทน ดวยปญญา ดวยตงใจจรง และพละกาลง

มคมภรพทธเกาๆ อย ๒ คมภร คอ เถรคาถา และเถรคาถา ซงบรรจคาอทานซง

ประกอบดวยความยนดของบรรดาสาวกของพระพทธเจาทงฝายชายและฝายหญง ผพบสนตและ

ความสขในชวตดวยคาสอนของพระองค พระเจาโกศล ครงหนง ไดทลพระพทธเจาวา ไมเหมอน

สาวกของระบบศาสนาอนๆ ผซงดแลวเหนอยหนายไมแจมใส. ซด, เฉอยชา, ไมนาเพลดเพลน แต

สาวกของพระองค (พระพทธเจา) เปนผเอบอม รนเรง (หฏ - ปหฏา) แสดงออกซงความเปนผ

ชนะและขยน (อทคคทคคา) ยนดชวตดานจตใจ (อภรตรปา) มอนทรยอนนายนด (ปณตนทรย)

อสระจากความกลว (อบโปสสกก) เยอกเยน (ปนนโลม) สนต (ปรทตตวตต) และมชวตอยดวย

จตใจทแชมชน (มคภเตน เจตสา) ฯลฯ มจตใจด พระเจาแผนดนเพมเตมวา “พระองคเชอวา

ลกษณะทสมบรณน เนองมาจากขอเทจจรงทวา พระคณเจาผเจรญเหลานไดตรสรคาสอนอน

ยงใหญและมความหมายของพระผมพระภาค”

33

พระพทธศาสนามลกษณะตรงกนขามกบลกษณะทเศราโศกเสยใจ ความกลว และความ

สนใจททมๆ ซงถอวาเปนนวรณธรรมตอการตรสรสจธรรม กลาวอกอยางหนง ควรสนใจทจะจาไว

ณ ทนวา ความยนด (ปต) เปนหนงในบรรดาโพชองค หรอองคธรรมเพอการตรสรซงเปน

คณลกษณะทจะตองปลกใหเกดขนในการทาพระนพพานใหแจงฯ

“ผใดถงพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ วาเปนทพงทระลก พจารณาเหนอรยสจจ ๔ ดวยปญญชอบ (คอพจารณาเหน) ทกข เหตเกดของทกข ความดบทกข และขอปฏบตใหถงความดบทกข อนไดแกอรยมรรค มองค ๘ ขอนนเปนทพงทระลกอนเกษมสงสด ผนนอาศยทพงทระลกนนแลว ยอมหลดพนจากทกขทงปวงได”

(ข.ธ. ๘/๑๑๔)

34

บทท ๓ อรยสจจขอท ๒

สมทย คอเหตททาใหเกดทกข .

อรยสจจขอท ๒ คอความจรงทวาดวยการเกดขนหรอเหตททาใหเกดทกข (ทกขสมทย

อรยสจจ) ความหมายทยอมรบกนและรจกกนดมากทสดของอรยสจจขอท ๒ มปรากฏอยหลาย

แหง ในพระไตรปฎกดงตอไปน

“เหตททาใหทกขเกดขนไดแก ความหวกระหายไมรจกอม (ความทะยานอยาก-ตณหา) ซงทาใหมชาต มภพใหมอยเรอยไป (โปโนพภวภา) ทาใหเกดความกาหนดยนด (นนทราคสหคตา) มแตแสหาความเพลดเพลนสนกสนานทนนบางทนบางอยราไป๑ (ตตรตตราภนนทน) คอ

๑. ความหวกระหายไมรจกอมในกามารมณ (รป เสยง กลน รส สมผส) (กามตณหา)

๒. คามหวกระหายไมรจกอมในการอยากมอยากเปนอยเรอยไป (ภวตณหา)

๓.ความหวกระหายไมรจกอมตอความรสกผลกดนจากภาวะทเบอหนายไมอยากมอยาก

เปน (วภวตณหา)

ความหวกระหายไมรจกอมนเปนความทะยานอยาก ความโลภ ความทะยานอยากไดท

แสดงออกมาในรปตางๆ เปนเหตททาใหความทกขทงปวงเกดขน และการเวยนวายตายเกดของ

สตวโลกทงหลาย แตความทะยานอยากนมใชเปนเหตแรกของความทกขเลย ตามหลกคาสอนของ

พระพทธศาสนา เหตแรกจรงๆ ไมม ทกสงทกอยางทมขน เกดขนนน เพราะมเหตมปจจยอาศยกน

แมวาความหวกระหายไมรจกอมน (ตณหา) จะเขาใจกนไปวาเปนเหตหรอตนกาเนดของทกขกตาม

๑. ว. มหา ๔/๑๓/๑๘ ; ส. มหา ๑๙/๑๖๖๔/๕๒๘

35

กยงตองอาศยเหตททาใหทกขเกดอยางอน (สมทย) อนไดแกความรสกสข ทกข เปนตน (เวทนา)๑

และเวทนานเองเกดขนมากเพราะการสมผสถกตองกน (ผสส) และเปนเชนนสบเนองกนไป

เปนวฏจกร ซงรจกกนดวากฎการอาศยกนและกนเกดขน (ปฏจจสมปปาท) ดงจะอธบายตอไป

ดงนนตณหาความทะยานอยากจงไมเปนเพยงสาเหตแรกของการเกดขนของทกขเทานน แต

เปนสาเหตใหญสาคญมากทมผลเกดขนอยางรวดเรวทสด ดวยเหตน ตามหลกฐานในพระไตรปฎก๒ ความหมายของสมทย หรอสาเหตททาใหทกขเกดจงรวมเอากเลสและอาสวธรรมทงหลาย (กเล

สาสวธรรม) โดยกลาวถงตณหา คอความทะยานอยากเปนอนดบแรกเสมอ การอธบายโดยยอ

เพยงแคนคงจะพอเขาใจได ถาหากซาบซงดวาตณหาคอความทะยานอยากน มอวชาคอความโง

เขลาเบาปญญาเปนเหตใหญใหเกดขน

สาเหตแหงความยงยาก

คาวา “ตณหา” ในทนรวมเอาทงความทะยานอยาก การยดมนถอมน (อปาทาน) ความสขทางเนอหนง ทรพยสมบตและอานาจ ในความคดอดมคต ทศนะ ความเหน ทฤษฎ ความเขาใจและความเชอถอตางๆ (ธมมตณหา)๑ ตามทพระพทธองคทรงแสดงไวนน

วา ความทกขยากลาบากทงมวลในโลกนตงแตการทะเลาะเบาะแวงกนเลกๆ นอยๆ ในครอบครว

จนกระทงถงสงครามระหวางประเทศตางๆ เกดขนมากเพราะความอยาก (ตณหา)๒ ทเหนแกตวจด

นเอง จากขอเทจจรงอนนชใหเหนวาปญหาขอขดแยงทางเศรษฐกจการเมอง และสงคมลวนม

รากเงามาจากความทะยานอยากทเหนแกตวจดนทงสน รฐบรษทงหลายทพยายามแกปญหา

ความขดแยงตางๆ ระหวางชาตเรองสงครามและสนตภาพ ทงทางสงคมและการเมองกเพยงแกกน

แตเปลอกกะพเทานน ยงไมเคยทราบถงรากเงาของปญหาทแทจรงเลย พระพทธองคตรสบอกแก

พระรฐบาลวา “โลกพรองอยเปนนตย ไมรจกอม เปนทาสแหงตณหา” (ตณหาทาโส)

๑. ม.ม. ๑๒/๑๒๒/๙๔. ๒. ดคมภรวภงคอภธรรมปฎก

๑. ม.ม. ๑๒/๑๒๒/๙๔ ๒. ม.ม. ๑๒/๑๙๘/๑๗๐

36

ทกๆ คนยอมรบกนวา ความชวรายทงมวลในโลกนลวนเกดมาจากความทะยานอยาก

ทเหนแกตวจดนทงสน เรองนไมยากแกการเขาใจเลย แตขอทวาตณหาทาใหเกดภพใหมขนมา

อก (โปโนพภวกา) นซเปนปญหายากทจะเขาใจ จงมความจาเปนทจะตองอธบายตามหลก

ปรชญาอรยสจจะขอท ๒ ควบคกนไปกบอรยสจจะขอท ๑ ในทนจงตองชแจงทฤษฎหรอกฎแหง

กรรมและการเกดใหมกอน

อาหารตามหลกพทธศาสนา

มอาหารอย ๔ ประเภท (อาหาร) ทถอเปนปจจยอนสาคญและจาเปนตอชวตตลอดการดารง

ชพของสตวโลกดงนคอ

๑. อาหารทเปนวตถสงของธรรมดาตางๆ มขาว นา เปนตน (กวฬงการาหาร)

๒. ความรสกถกตองตอประสาทสมผสตางๆ (รวมทงจตใจ) ทมอายตนภายนอก (รป เสยง

กลน รส ฯลฯ) (ผสสาหาร)

๓. ความรทเกดจากสวนตางๆ ของรางกาย (เชน จากตา เปนจกษวญญาณ จากหเปน โสต

วญญาณ ฯลฯ (วญญาณหาร)

๔. เจตนาหรอความตงใจทาใหเกดการกระทาอยางใดอยางหนงเกดขนและมผลสบเนองกน

ไป (มโนสญเจตนาหาร)๑

บรรดาอาหารทง ๔ ประการเหลาน มโนสญเจตนา๒หารประการสดทาย เปนความตงใจทจะ

มชวตอย เปนอยและการเกดขนมาใหม สบเนองกนตลอดไปไมมทสนสด ตวเจตนานเองเปนกรรม

สรางภพสรางชาต สบเนองตดตอกนไปตามกฎของกรรมทงดและเลว (กสลากสลกมม) กรรมทวาน

เปนอนเดยวกนกบความจงใจทจะทา (เจตนา) พระพทธองคทรงแสดงใหเราทราบมาแตแรกแลววา

เจตนาทจงใจในการทานนแหละเรยกวากรรม สาหรบเรองมโนสญเจตนาหารทกลาวมาแลวนน

๑. ม.ม. ๑๒/๑๑๓/๘๗ ๒. คาวา นโมสญเจตนา เทยบไดกบ Libido ในจตวตแบบใหม

37

พระพทธองคตรสไววา เมอบคคลเขาใจอาหารคอความตงใจ (มโนสญเจตนาหาร) ยอมจะเขาใจถง

ความทะยานอยาก (ตณหา) ทง ๓ ประการนนดวย เพราะคาวา ตณหา กด เจตนา กด มโน

สญเจตนากด และกรรมกดลวนมความหมายเปนอยางเดยวกน คอความปรารถนาอยางกระหาย

ความจงใจทจะเปนอยางนนอยางน ความจงใจทจะเกดขนมาใหมอกซาแลวซาเลา ไมมการสนสด

ลงเลย อนนเองทเปนตวเหตทาใหทกขเกดขน อนไดแกสงขารขนธในเบญจขนธทง ๕ นนเอง ทปรง

แตงสตวโลกทงหลายใหเกดขน อนนเปนหลกคาสอนของพระพทธเจาทสาคญ และเดนชดทสด

ดงนนจงตองทาความเขาใจและจดจาไวใหดและรอบคอบวา สาเหตหรอตนตอของความทกขนม

มาจากภายในตวทกขเอง หาใชจากสงภายนอกไม ในทานองเดยวกน การดบทกข การทาลายทกข

กหาไดภายในตวทกขเอง สมดงพระบาลทมมาในพระไตรปฎกวา “ย กจ สมทยธมม สพพนต

นโรธธมม” ซงแปลเปนใจความวา สงใดสงหนงมการเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมดลวนมการ

ดบเปนธรรมดา ถาหากวาสตวโลก สงของหรอระบบกฎเกณฑตางๆ มการเกดขน และตงอยเปน

ธรรมดาเชนกน ดงนนความทกข (เบญจขนธ) ทมการเกดเปนธรรมดากม การดบไปเปนธรรมดา

เชนกน เรองนจะอธบายอกครงตอนทวาดวยอรยสจจธรรมขอท ๓ คอ ความดบทกข (นโรธ)

ขบวนการแหงกรรม

คาวา “กมมะ” ในภาษาบาล หรอ กรรม ในภาษาสนสกฤตนน (มาจาก กร ธาต ในความ

กระทา) ตามรปศพทหมายถงการกระทา หรอกาลงทา แตตามกฎของกรรมในทางพระพทธศาสนามความหมายเฉพาะการกระทาทมเจตนาเทานน หาไดหมายเอาการกระทาทวๆ ไปไม ทงไมใชเปนวบากของกรรมทอยางทคนสวนมากเขาใจดวยความหมายของกรรมในพระพทธศาสนาไมไดหมายถงผลของกรรมเลย เพราะผลของกรรมนนเปนตววบาก (กมมผล หรอ กมมวปาก)

เจตนาอาจจะดหรอเลวกได (กมม) อาจจะดหรอเลวกได ทากรรมด (กสล) ยอมไดรบผลด

ทากรรมชว (อกสล) ยอมไดรบผลชว ตณหา (ความทะนายอยาก) เจตนา (ความจงใจ) กรรม (การ

กระทา) ไมวาดหรอเลวกตามยอมมผลเสมอ ทาใหเกดพลงสบตอเนองกนไป ในแนวทางทดหรอ

เลว (ตามกรรมททานน) และไมวาดหรอเลวยอมสมพนธกนไปตลอดเปนสายแบบวฏจกร (สงสาร)

สาหรบพระอรหนตนนแมทานยงทาโนนทานอยกไมจดวาเปนกรรมเพราะทานพนจากความยดมน

38

กฎของกรรมนไมควรสบสนคลมเครอ กลาวไดวาเปนการพพากษาทยตธรรมและเทยงตรง

ทสดหรอจะกลาววาเปนการใหรางวลและลงโทษทยตธรรมจรงๆ กได ความเหนเรองความยตธรรม

การใหรางวล และการลงโทษนเกดจากการเชอวามพระผเปนเจาหนาทพพากษาออกกฎหมายและ

ตดสนวาอะไรถกอะไรผด คาวาความยตธรรมมความหมายกากวมและไมปลอดภยมอนตราย

มากกวาการกระทาความดตอมนษยชาต เรองกฎของกรรมเปนกฎของเหตผล หรอกฎของการ

กระทาและผลของการกระทาตามกฎธรรมชาตซงไมเกยวกนกบการพพากษา การใหรางวลและ

การลงโทษแตอยางใดเพราะการกระทาทมความจงใจทกครงยอมมผลตอบเสมอ ถาหากทากรรมด

ยอมไดรบผลด ทากรรมชวยอมไดรบผลชว มใชเปนการพพากษาการใหรางวลหรอการลงโทษจาก

ผใด หรอจากอานาจใดๆ ในการกระทาของตน แตเปนกฎของการกระทาตามธรรมชาตของมนเอง

เรองนไมยากแกการทจะเขาใจเลย แตทยากนนตามกฎของกรรมกคอวาวบากกรรมของการกระทา

ทมเจตนานทาใหมผลแสดงออกมาทงในชวตปจจบน และหลงจากตายไปแลว ในทนจงจาเปนตอง

อธบายถงความตายวาคออะไร เปนอยางไรตามหลกคาสอนของพระพทธศาสนา

พลงงานนอกวทยาศาสตร

ทานผอานไดทราบมาแตแรกแลววา ชวตของสตวโลกทงหลายนนปรากฏมขนมาเพราะการ

อาศยกนของพลงหรอคณสมบตทางรางกายและทางจตใจ ทเรยกวาความตายนน กคอความ

แตกสลายของรปรางทางรางกายนเอง มคาถามวา พลงและคณสมบตทกอยางแตกสลาย

หมดไปพรอมกบการแตกสลายไปของรางกายอยางนนหรอ? พระพทธศาสนากลาวไววา เปลาเลย ความจงใจ เจตนา ความตองการ ความหวกระหายทะยานอยากทจะอยและทจะสบตอชวตใหมากยงขนโดยไมมทสนสดนน เปนพลงรวมมหาศาลททาใหมชวต มภพ มชาต แมกระทงโลกทงมวลอนนเปนพลงและคณสมบตของชวตทกชวต มภพ มชาต แมกระทงโลกทงมวลอนนเปนพลงและคณสมบตของชวตทกชวตสาคญมาก ตามหลกคา

สอนทางพระพทธศาสนา พลงรวมอนนไมไดแตกสลายไปพรอมกบการแตกแยกของรางกาย ซงเรยกวาตายดวยเลย แตกลบทาการสบตอแสดงผลออกมาในรปตางๆ นาไปสภพใหมชาตใหม หรอการเกดใหมอกตอไป

39

มาถงตอนนมคาถามเกดขนมาวา ถาหากวาไมมความเทยงแทแนนอนไมมภาวะท

เปลยนแปลงหรอสงทเปนสาระแกนสารเชนตวตน หรออาตมนแลวอะไรละสามารถสบตอชวต หรอ

การเกดใหมหลงจากตายไปแลวไดเลา? กอนทจะเขาใจเรองชวตหลงจากตายไปแลว ขอใหมา

พจารณาวาอะไรละทเรยกวาชวตน และการสบเนองตอกนไปอยางไร ทเรยกวาชวตตามทมกนซา

แลวซาอกนนกคอการรวมกนอยของเบญจขนธ ไดแกการยงอาศยของรางกายและจตใจ พลงททา

ใหเกดการอาศยกนอยน เปลยนแปลงแปรปรวนไปตลอดเวลาอยางรวดเรวมาก ทกขณะจะมการ

เกดดบตลอดเวลาเปนสายพระพทธองคตรสไววา “ดกรภกษ ทกครงทเบญจขนธเกดและแตก

สลายดบไป เธอกมการเกดและแตกสลายดบไปทกขณะเชนกน”๑ ดงนนแมในชวตปจจบน

เรากเกดกบทกขณะตดตอกนไป (เกดแลวดบ ดบแลวกเปนปจจยใหเกดอก) ถาสามารถเขาใจไดวา

ในชวตปจจบนนมการสบตอไปไดในลกษณะทมการเปลยนแปลงแปรปรวนและหาตวตน (อาตมน)

มไดนแหละ แลวทาไมจะไมเขาใจถงพลงทสามารถทาใหชวตสบตอไปไดโดยไมมตวตนหรอ

อาตมนหลงจากการแตกไปของรางกายเลา

เมอรปรางกายหมดสภาพทจะทาหนาทตอไปอกไดแลวพลงอานาจภายใน (นามธรรม) มได

แตกสลายไปตามรปรางกายดวยเลยเตทาหนาทสบตอชวตในเรอนรางใหมตอไป เชนชวตตอน

เดกๆ สภาพทางรางกายจตใจ และสตปญญายงไมเจรญและแขงแรงพอ แตภายในตวเดกนนม

พลงความสามารถพรอมอยแลวทจะเจรญเตบโตเปนผใหญตอไปได พลงอานาจภายในทงของ

รางกายและจตใจนทสรางชวตขนมากมพลงพรอมทกขอยางทจะสรางรปรางใหม และเจรญเตบโต

เรอยๆ มาจนสมบรณแบบ

กฎปจจยาการ

ดวยเหตทไมมความเทยงแทแนนอน ไมมอตตาหรออาตมนทถาวร จงไมมอะไรทสงไปจาก

ขณะหนงไปยงอกขณะหนง จงเหนไดอยางแจมชดวาไมมอะไรเทยงแทแนนอนหรอถาวรมนคงใน

รปเดมทสงไปจากชวตนเปนอกชวตหนงได เปนแตการสบตอตดเนองกนไปไมขาดสายในลกษณะ

๑. ปรมตถโชตกาเลม ๑ “ขนธาเรส ชายมาเนส ชยมาเนส มยมาเนส จ ขเณ ตว ภกข ชายเส จ มยเสจ”

ขอความนผเขยนคนไมพบในบาลพระไตรปฎกแตปรมตถโชตกาบอกวาเปนพทธพจน.

40

ของการสบตอเดกทโตขนมาจนมอายไดถง ๖๐ ปนน ความจรงแลวมใชเปนเนอหนงมงสาของเดก

คนเกาเมอ ๖๐ ปลวงแลว แตกมใชเดกคนอนจากเดกคนนน ในทานองเดยวกน บคคลทตายไป

จากทนกจะไปเกดใหมในทอน ซงกมใชคนเดม แตกมใชคนอนจากคนนน (น จ โส น จ อโ)เปน

การสบตอกนมาโดยลาดบนนเอง ขอแตกตางระหวางการตายและการเกดกคอการเปลยนแปลงสบ

ตอทางความคดเทานน คอการเปลยนแปลงสบตอทางความคดครงสดทายของชวตน เปนปจจยแก

การเปลยนแปลงสบตอทางความคดครงสดทายของชวตน เปนปจจยแกการเปลยนแปลงสบตอ

ทางความคดในชวตตอไปซงตามความจรงแลวเปนการสบเนองตดตอกนไปตามลาดบนนเอง แม

ในชวตปจจบนนเองการเปลยนแปลงสบตอทางความคดในขณะหนงเปนปจจยใหเกดการ

เปลยนแปลงตอทางความคดนนตอไปยงอกขณะหนง ดงนนจากทศนะทางพระพทธศาสนา

ปญหาเรองการมชวตอยหลงจากตายไปแลวจงไมใชเปนเรองลกลบใหญโตอะไร และชาวพทธกไม

เคยวตกกงวลในเรองนเลยตราบใดทยงมกเลสตณหาคอความทะยานอยากอยากจะเปนโนนเปนน

อย วฏจกร (การเวยนวายตายเกด) ในวฏสงสารกยงคงดาเนนตอไปไมมทสนสด

การเวยนวายตายเกดนจะหยดไดกตอเมอพลงผลกดนวฏจกร คอ กเลสตณหานไดถกทาลายใหหมดสนไปเทานน โดยอาศยปญญาญาณเขาใจถงความจรงอยางแทจรง อนไดแกพระนพพานแล

41

บทท ๔ อรยสจจขอท ๓ ความดบแหงทกข

.

อรยสจจขอท ๓ คอ การสลดตวออก การปลดปลอยตวออก ความมอสระจากทกข จากการ

สบตอแหงทกข เรยกวาอรยสจจ ความดบแหงทกข (ทกขนโรธอรยสจจ) ไดแกนพพาน ในภาษา

สนสกฤตเรยกวา นรวาณะ

การขจดทกขไดโดยสมบรณนน บคคลตองตดรากเงาแหงทกข คอ ความกระหาย (ตณหา)

ใหได ตามอรรถาธบายททราบกนมาแลว เพราะฉะนน นพพานจงมคาเรยก (อกอยางหนง) วา

ตณหกขย อนมความหมายถง การดบความกระหาย การทาความกระหายใหหมดไป

ภาษาคนภาษาธรรม

คราวนทานอาจสงสยวา อะไรเลา คอ นพพาน? ไดมผเขยนหนงสอหลายเลม เพอตอบ

คาถามอนเปนธรรมดาสามญน แตคาตอบในหนงสอเหลานน ยงทาใหเกดการสบสนคอนขางยาก

ทจะใหเขาใจชดเจนได เพยงแตการใชถอยคาเปนคาตอบใหสมเหตสมผลเพยงอยางเดยว กหา

ความสมบรณเปนทพอใจไมไดเลย เพราะ “ภาษาคน” ไมสมบรณพอทจะชชดใหเหนความลมลก

ของนพพาน อนประกอบดวยอดมสจจะ หรอปรมตถสจจะไดภาษาเปนสงประดษฐ มนษยเปนผใช

ภาษานน เพอแสดงซงความคดตามประสบการณทไดสมผส ไมวาจะเปนภายนอก หรอภายใน ให

ประจกษ ดงนน การจะแสดงประสบการณใดๆ ใหเหนประจกษ โดยวาทะอยางหนงอยางใดนน จง

ไมสามารถจะเปนไปได เชนเดยวกบเรองของปลา มนไมสามารถจะหาคาพดใดมาบอกใครไดวา

ธรรมชาตของแผนดนทมความแขงนนเปนอยางไร เตาบอกเพอนของมนคอปลาวา เพงกลบจาก

ทะเลสาปหลงจากทไปเดนบนพนดนแลว ปลาตอบวา ไมมใครทจะวายนาบนพนดนได เพราะทนน

มนแขง และมคนเดนบนพนดนนน แตฝายปลากลบยนยนวา ไมมอะไรเหมอนทนนเลย ทนนมแต

ของเหลวเหมอนทะเลสาป (ทมนวายผานมา) มคลน และใครจะดาผดดาวายเลนกได

42

ถอยคาเปนสญญลกษณทแสดงถง สงทงหลาย และความคดทงปวงให เราร (แต)

สญญลกษณเหลาน ถงอยางไรกไมสามารถจะถายเอาภาพธรรมชาตทแทจรงของสงทงหลาย ทงๆ

ทเปนปกตธรรมดามาใหเหนไดภาษาเปนสงพาใหฉงน นาไปสความเขาใจผดในเรอง “สจจธรรม” ม

คากลาวไววาในลงกาวตารสตรวา๑ “ประชาชนผโงเขลา ตดอยในถอยคา เหมอนกบชางตดอยใน

ตม”

แตกระนน เรากไมสามารถทาไดโดยปราศจากภาษา แตถาจกแสดงและอธบายคาวา

“นพพาน” โดยใชศพทบอกเลาธรรมดา กดเหมอนวาเราจะฉวยเขาใจเอาตามความนนทนท ซงอาจ

เปนความหมายตรงกนขามกได ดงนน การแสดง (ความหมายของนพพาน) โดยคาจาเพาะนน

แหละ ลางทจะไดความมากกวา เชนศพทวา ตณหกขย (การดบความกระหาย) อสงขต (ไมม

เครองปรงแตง) คอความไมมเงอนไข วราคะ คอความหมดไปแหงความอยาก นโรธ คอ ความดบ

นพพาน คอ ความสลดออก หรอการดบอยางสญสน เปนตน

คานยามของนพพาน

ขอใหเรามาพจารณาบทนยาม และคาอธบาย “นพพาน” ดงทมมาในคมภรดงเดม

ดงตอไปน

“ความดบดวยการสารอกโดยไมเหลอ แหงตณหานนแหละ ความสละ, ความวาง, ความ

ปลอย, ความไมอาลยตณหานน”๑

“ธรรมเปนทระงบสงขารทงปวง ธรรมเปนทสละคนอปธทงปวง ธรรมเปนทสนตณหา ธรรม

เปนทสารอก ธรรมเปนทดบ นพพาน”๒

“ดกอนภกษทงหลาย อสงขตธรรมเปนไฉน? ดกอนภกษทงหลาย ความสนไปแหงราคะ

ความสนไปแหงโทสะ ความสนไปแหงโมหะ ดกอนภกษทงหลาย นเรยกวา อสงขตธรรม”๓

๑. ลงกา น. ๑๑๓ ๑ ส. มหา. ๑๙/๑๖๖๕/๕๒๙. ๒ ส.ส. ๑๕/๕๕๕/๒๐๐ ๓ ส. สฬา. ๑๘/๖๗๔/๔๔๑.

43

“ดกอนราธะ ความสนไปแหงตณหา คอ นพพาน”๔ ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทปจจยปรง

แตงหรอไมปรงแตง มประมาณเทาใด วราคะ คอ ธรรมอนยายความเมา ธรรมเครองกาจดความ

กระหาย ความถอนเสยซงความอาลย ความเขาไปตดวฏฏะ ธรรมเปนทสนตณหา ความคลาย

กาหนด ความดบ นพพาน นบวาเปนยอดแหงธรรมเหลานน”๕ ซงปรพพาชกคนหนงไดถามวา

นพพานเปนไฉน? พระสารบตรสาวกคนสาคญของพระพทธเจา ทานกตงคานยามของนพพานวา

อสงขต ทพระพทธเจาไดตรสไวเหมอนกนวา “ความสนไปแหงราคะ ความสนไปแหงโทสะ ความ

สนไปแหงโมหะ…..”๑ “การกาจดความรกดวยอานาจความพอใจ ในอปาทานขนธ ๕ คอ ความดบ

ทกข”๒ “ความดบการเกดมเสยได คอนพพาน”๓ และทไกลกวานน การอางถงพระนพพาน

พระพทธเจาตรสวา

“ดกอนภกษทงหลาย ธรรมชาตไมเกดแลว ไมเปนแลว อนปจจยกระทาไมไดแลว ปรงแตง

ไมไดแลว จกไมไดมแลวไซร การสลดออกซงธรรมชาตทเกดแลว เปนแลว อนปจจยกระทาแลว ปรง

แตงแลว จะไมพงปรากฏในโลกนเลย ดกอนภกษทงหลาย กเพราะธรรมชาตอนไมเกดแลว ไมเปน

แลว อนปจจยกระทาไมไดแลว ปรงแตงไมไดแลวมอย ฉะนนการสลดออกซงธรรมชาตทเกดแลว

เปนแลว อนปจจยกระทาแลว ปรงแตงแลว จงปรากฏ๔…(และ) วา “ดกอนภกษทงหลาย อายตนะ

นนมอยดน, นา, ไฟ, ลม, อากาสานญจายตนะ, วญญานญจายตนะ, อากญจญญายตนะ, เนว

สญญานาสญญายตนะ โลกน โลกหนา พระจนทร และพระอาทตยทงสอง ยอมไมมอายตนะนน

ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมกลาวซงอายตนะนนวา เปนการมา เปนการไป เปนการตงอย เปน

การจต เปนการอบต อายตนะนนหาทตงอาศยมได มไดเปนไป หาอารมณมได นแลเปนทสดแหง

ทกข”๕

เมอคาวา “นพพาน” มอธบายเปนคาจาเพาะอยเชนน จงมคนเปนจานวนมาก มความ

คดเหนทผดๆ ไปวา นพพานไมเปนภาวะทเปนไปในทางลบ และภาวะททาลายลางตนเอง

๔ ส.ข. ๑๗/๓๖๗/๒๓๓ ๕ อ.จต. ๒๑/๓๔/๔๔.

๑. ส.สฬา ๑๘/๔๙๗/๓๑๐ ๒. ม.ม. ๑๒/๓๔๖/๓๖๐ ๓ ส.น. ๑๖/๒๗๑/๑๔๒ ๔ ข.อ. ๒๕/๑๖๐/๒๐๗ ๕ ข.อ. ๒๕/๑๖๐/๒๐๗

44

เปนการไมถกตองอยางมากทจะพดวา นพพานเปนไปในทางบวกหรอทางลบ ความคดทวา

เปนไปในทางลบ หรอทางบวกนน เปนสงสมพนธกนและเปนสงทอยในขอบเขตแหงความเปนของ

คกน คาเหลานไมสามารถจะประยกตเขากบคาวา นพพาน คอ ปรมตถสจจะ ซงตงอยบนฐานะ

เกนกวาความดความชว และความสบตออนใดได

คาเชงปฏเสธ ไมจาเปนจะตองชบอกวาเปนขนปฏเสธเสมอไป คาบาล หรอสนสกฤต เชนคา

วา “สขภาพ” กคอ อโรคยะ เปนคาเชงปฏเสธแตตามตวอกษรแลวหมายความวา การไมมความ

เจบไข แตคาวา “อโรคยะ” (สขภาพ) ไมไดแสดงวาเปนความปฏเสธ คาวาไมตาย (หรอเทากบคา

สนสกฤตวา อมระ หรอคาบาลวา อมตะ) อนเปนไวพจนของพระนพพานเหมอนกน เปนคาปฏเสธ

แตกไมไดแสดงถงการคดคาน การปฏเสธคาของคาปฏเสธ ไมใชคาคดคาน มคาหนง ในบรรดาคา

ทเปนไวพจนของพระนพพาน รจกกนแพรหลาย กคอคาวา ความหลดพน ซงตรงกบบาลวา มตต

หรอ สนสกฤตวา มกต.

ไมมนยมพดกนวา ความหลดพน (เสรภาพ) เปนไปในทางลบแตวาหลดพนนนเองจะม

ลกษณะลบอยดวย คอความหลดพน เปนสภาพทอสระจากบางสงบางอยาง ซงเปนอปสรรค เปน

ความชว เปนไปในทางลบ แตวา ความหลดพน ไมเปนไปในเชงปฏเสธ

ดงนน พระนพพาน คอความหลดพน หรอ วมตต ความหลดพนอยางสมบรณ คอ ความหลดพนจากความชวทงหมด คอความอสระจากความอยาก จากความสนและอวชชา ไดแกความพนจากขอบเขตของความดความชวทงปวง จากความสบตอ จากเวลา และจากชองวางนน

แนวทางสนพพาน

เรองของนพพานอนเปนปรมตถสจจะน เราอาจจะไดความคดบางอยางตามความอน

ปรากฏใน ธาตวภงคสตร (ขอ ๑๔๐) แหงมชฌมนกายจากพระดารสทพระพทธเจาไดตรสแกปกก

สาตผนอมตนเขามาฟงคาของพระบรมศาสดา ณ โรงปนหมอ ในราตรอนสงบคนหนง ความอนม

สาระสาคญแหงพระสตรนน มดงตอไปน

45

“มนษยประกอบขนจากธาตทง ๖ คอ ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต อากาศธาต

และวญญาณธาต เมอแยกแยะสงเหลานนออกแลว กจะพบวามอะไรเปนเรา หรอของเรา รแจงวา

วญญาณธาตนนเกดขนอยางไร และดบไปอยางไร ความสขสบายและไมสขสบายเปนอยางไร

เวทนาอนไมรสขรทกข ทเกดขนและดบไปอยางไร อาศยความกาหนดรอยางน จตใจกหลดพน ครน

แลวกพบแตความสงบอนบรสทธ (อเบกขา) ซงสามารถพาไปสการบรรลถงซงฐานะอนสงสงทาง

จต และความมจตตงมนทบรสทธเชนน จะทนตอระยะเวลาอนยาวนานไดเชนกน

“แตนน บคคลมความคดวา ถาเรารวมเอาความบรสทธทางจตน ทาจตใหสะอาด เปน

อเบกขาอยในภาวะแหงความวางอนไมมขอบเขต และยงจตใจใหสมประยตอยตรงจดนนได นน

แหละ คอการปรงแตงทางจตใจ (สงขต) ถาเรารวมเอาความบรสทธทางจต วางอเบกขาธรรมให

คงท รวมจดอยบนวฏจกรแหงความมสตทไมจากดนได…บนวฏจกรแหงความไมมอะไร…หรอวฏ

จกรแหงสญญาและมใชสญญาทงสองอยาง และการมจตใจสมประยตอยตรงจดนน นนแหละคอ

การปรงแตงทางจตใจ แลวไมปรงแตงจตใจใหมสนตต และการเกดใหม (ภว) หรอทาลายลาง (ว

ภว) เมอไมสรางหรอไมทาการสบตอใหมขนอก ทาลายลางมนเสย ไมตดแนนอยกบสงใดสงหนงใน

โลก และเมอไมตดอยในโลกได กไมมความกระตอรอรน ขณะทไมมความกระตอรอรน จตกจะเกด

สงบไดอยางสมบรณ (ภายในเบกบานอยางเตมเปยม) (ปจจตต เยว ปรนพพายต) ทสดกรวาสน

การเกด มชวตอยอยางบรสทธ สงทจะทา ไดสาเรจแลว ไมมสงใดทจะทาตอไปอก

ลาดบน เมอเสวยเวทนาทเปนสข เวทนาทเปนทกข หรอ อเบกขาเวทนา อยางชาชองแลว ก

จะรวานนไมเปนสงถาวร ไมเกดอปาทานไมหมกมนอยในตณหา จรงอย อาจมความรสกเปน

เวทนาอยบาง แตกเปนขนทไมนาสงใดผกพน (วสยตโต) แลวเวทนาทงหมดนน จะไดสงบลงไดดวย

การสนสดลงแหงรางกาย เหมอนกบแสงไฟตะเกยงดบลง เมอนามนหรอไสตะเกยงมอดเหอดแหง

ไป

“ดกอนภกษ การณเปนดงน บคคลผเพงในปญญายอมไดซงปญญา รถงการดบทกขทงมวล

เปนปญญาอนอดม นคอการสลดตดออกเสยได ไปพบความจรง อนไมมใครสามารถทาให

สนสะเทอนได ดกอนภกษ สงใดทมใชความจรง ยอมไมเปนความจรง สงใดเปนความจรงยอมเปน

ความจรง นพพานคอความจรง เปนสจจะ เพราะฉะนน ดกอนภกษ บคคลผเพงในปญญา ยอมได

ซงปญญา คอ สจจะอนน เพราะวาความจรงอนนสงสด (ปรม อรยสจจ) ไดแกนพพาน เปน

อรยสจจ

46

อาคตสถานลางแหง พระพทธองคเมอทรงตรสถงนพพาน กทรงตรสคาวา สจจะ ไวอยาง

ชดเจนทสด เชนวา “เราจะสอนความจรง (สจจ) และทางนาไปสความจรง (สจจ) นน แกเธอ๑” นก

แสดงใหเหนวา ความจรง สจจ นน หมายถงนพพานโดยแท

แลวความจรงนนคออะไรเลา? ตามทศนะทางพทธศาสนา ความจรงทพสจนไดกคอไมมสง

ใดสมบรณในโลก นนคอทกสงทกอยางมความเกยวของกน เปนเงอนไขตอกน ไมถาวร และจะไมม

การเปลยนแปลง ไมมการสนสดนนหามได สาระสาคญเชนตวตน วญญาณหรออาตมน อายตนะ

ภายในหรอภายนอก นคอความจรงอนสมบรณ ความจรงนไมมการปฏเสธ แมวาจะมการ

แสดงออกทวๆ ไป จะมการปฏเสธความจรงอยบางกตาม การตระหนกถงความจรงขอน เชนการ

เหนสงทงหลายตามฐานะ ตามทมนเปน (ยถาภต) โดยปราศจากการหลอกลวงหรอความเขลา

(อวชชา) คอ การทาลายความกระหาย (ตณหกขย) และการดบทกข (นโรธ) ซงไดแก นพพาน จง

นบเปนสงทนาสาเหนยก และมคณคา ทจะจดจาไวในทนวา ตามทศนะฝายพทธศาสนามหายาน

ตอนพพานนน ไมมความแตกตางไปจากเรองของสงสาระ นรวาณะเปนสงเดยวกบสงสาระ สดแต

จะมทศนะไปในทางเปน วตถนยมหรอจตนยม ทศนะของมหายานอนน บางทอาจสบทอดมา

จากความคดทองอาศยบาลปกรณฝายเถรวาทเกาๆ ทพวกเรามกอางถง

ความจรงทไหนเหนอเหตผล

เปนการไมถกตองนกทจะคดวา นรวาณะ (นพพาน) เปนผลลพธทางธรรมชาตจากการ

ทาลายตณหา นรวาณะไมเปนผลลพธของสงใด หากนรวาณะเปนผลลพธของสงใดไซร มนกจะ

เปนผลทเกดมาจากเหต นรวาณะเปนสงขตะ “ทเกดขน” และ “มเงอนไข” นรวาณะไมใชเหตและ

ไมใชผล นรวาณะอยสงขนไปกวาเหตและผล ความจรงไมใชผลลพธหรอผลทไดมานรวาณะไมได

เกดขนเชนสงลกลบ สงทเกยวกบวญญาณ หรอภาวะทางจตใจ เชน ธยานะ หรอ สมาธ ความจรง ก

คอความจรง นรวาณะ กคอ นรวาณะ สงเดยวเทานนควรสาเนยก คอ การพจารณานรวาณะ

การทาใหแจงซงนรวาณะมจดมงทจะนาไปสการทาใหแจงซงนรวาณะนน แตนรวาณะกไมใชผล

๑. ส.สฬา. ๑๘/๗๒๒/๔๕๐

47

แหงมรรค ทานอาจเคยเหนภเขาทมแนวไปตามเสนทางของมน แตภเขากไมใชผลลพธทได ไมใช

ผลแหงเสนทาง ทานอาจเคยเหนแสงสวาง แตวาแสงสวาง กมใชผลลพธแหงประกายตาของทาน

เชนกน

มกจะถามกนวา ภายหลงนรวาณะแลว จะเปนอะไร? คาถามนไมสามารถจะยกขนมาอาง

ได เพราะนรวาณะเปนความจรงขนสดทาย ถานรวาณะเปนความจรงขนสดทาย กไมมอะไร

หลงจากนรวาณะอก หากจะมสงใดสงหนงหลงจากนรวาณะ สงนนกจะเปนความจรงอนอดม และ

มใชนรวาณะ ภกษรปหนงนามวาราธะ ไดทลถามปญหานตอหนาพระพทธเจา โดยโวหารทตาง

ออกไปวา นรวาณะมจดประสงค (หรอทสด) เปนอยางไร คาถามน เกดจากความนกเอาเองวา

ภายหลงนรวาณะจะมอะไรเหลออยโดยการตงสมมตฐานเอาวานรวาณะนน มจดประสงค หรอ

ทสดบางอยางประกอบอยดวย ดงนน พระพทธองคจงตรสวา ดกอนราธะ คาถามนไมสามารถหา

ขอบเขตได (คอคาถามนอยหางออกไปจากจดหมาย) ผทใชชวตพรหมจรรยอยกบนรวาณะ นน

แหละเปนการหยงลงสความจรงอนสงสด (บรมสจจ) เปนจดหมายอนสงสง และเปนทสดอนอดม

ของนรวาณะนนทเดยว๑

ปญหาทเราชอบถาม

คนบางพวกใชถอยคาแสดงความรสกออกมาอยางขาดความระมดระวง เชนใชคาพดท

แสดงออกมาวา “พระพทธเจาเสดจเขาสนพพาน หรอ ปรนพพาาน หลงจากพระองคตายไป”๒ คน

พวกนคดเอาอยางลมๆ แลงๆ หลายอยางเกยวกบนพพาน ขณะททานไดยนถอยคาวา “เสดจเขาส

นพพาน” หรอ “ปรนพพาน” ทานอาจนกวานพพาน เปนภาวะอนหนง หรอ ขอบเขตอนหนง หรอ

เปนตาแหนงซงมความเปนอยชนดใดชนดหนง และพยายามสมมตใหเปนความหมาย โดยคาวา

“ความเปนอย” อนหนงตามทเขาใจมา ทฏฐทวๆ ไปทมคาวา “เสดจเขาสนพพาน” ความหมายอนน

กไมตรงกบททานอธบายไวในพระคมภรดงเดม ไมมอธบายวา “เสดจเขาสนพพานหลงจากตาย” ม

คาวา ปรนพพโต ทใชแสดงทงความตายของพระพทธเจา หรอพระอรหนต ผใดรแจงซงนพพาน แต

๑. ส.ข. ๑๗/๓๖๖/๒๓๒ ๒. ส.สฬา ๑๘/๗๕๔/๔๕๖.

48

ปจจบนน มคาถามอกคาถามหนงทเกดขนวา อะไรเกดขนแกพระพทธเจา หรอพระอรหนต

หลงจากนพพาน คาถามน อยในประเภทของคาถามทตอบไมได (อพยากต) ถงแมเมอพระพทธเจา

ตรสเกยวกบคาถามน พระองคกแสดงวา ไมมคาทงหลายในภาษาของเรา ทสามารถแสดงวา อะไร

เกดขนแกพระอรหนตหลงจากนพพาน ในการตอบแกปรพพาชกคนหนงชอวาวจฉะ๑ พระพทธเจา

ตรสวา คาทงหลายเชนคาวา เกด หรอ ไมเกดไมไดเปนประโยชนในการบรรลพระอรหนต เพราะวา

สงเหลานนคอ วตถเปนความรสก (เวทนา) เปนความเขาใจอยางคาดคะเนเอาเอง เปนแรงดนดาน

จตใจ เปนอานาจของสญชาตญาณ ทาทงหลาย เชน คาวา เกด หรอ ไมเกด มนรวมสมพนธกนอย

มนไดถกทาลายสนเชงไปแลว และถกถอนรากถอนโคนไปแลว ไมมขนอกภายหลงความตาย

หลงจากนพพาน พระอรหนตมกถกเปรยบเทยบกบไฟทดบแลว เมอจานวนไมเผาไหมมอด

หมดไป หรอเปรยบเทยบกบเปลวไฟของตะเกยงทดบแลว เมอไสตะเกยงและนามนผกผาไหม

หมดแลว๒ คราวนกพอจะเขาใจกนอยางแจมแจง โดยปราศจากความสบสนไดกระมง วาสงท

เปรยบเทยบกบเปลวไฟหรอไฟทดบแลวนนไมใชนพพาน แตมนเปน “สภาวะ” ซงประกอบดวยขนธ

๕ (และขนธ ๕ นนแหละ) ซงทาใหแจงซงนพพาน ตรงนจาตองเนนหนกใหเหน เพราะวา คนเปน

จานวนมาก แมนกปราชญผมชอเสยงลางคนกยงเขาใจผด และแปลความหมายของคา

เปรยบเทยบนผด วาเปนเรองเกยวกบนพพาน ทจรงนพพานไมเคยเปรยบเทยบกบไฟ หรอตะเกยง

ทดบแลว

๑. ม.ม. ๑๓/๒๔๘… ๒. ม.ม. ๑๓/๒๕๐

49

อภปรชญา

คาถามทถามกนอยทวๆ อกคาถามหนงวา ถาไมมตวตน ไมมอาตมน ใครจะรแจงซงนพพาน

กอนทเราจะดาเนนเรองไปสคาวา นพพาน ขอใหเราไดตงคาถามเสยกอนวา ใครคด มตวตนจรง

หรอเปลา เราไดเหนกนมาแตเดมวา ความคดนนแหละ เปนผคด ไมมนกคดคนใดทอยเบองหลง

ความคด ในทานองเดยวกน ปญญา ความรแจง เปนตวรแจง ไมมตวตนอนอยเบองหลงการรแจง

ปญหามลเดมเกยวกบทกขซงมนอาจจะเปนอะไรกได คอเปนสงทมชวต หรอเปนสงของ หรอระบบ

คอ ถามนเกดขนตามธรรมชาต มนกยอมอยในภาวธรรมชาต มการดบ มการทาลาย เอาละ ทกข,

สงสาระ, การเวยนวายตายเกด เปนการสบเนองตอกนไปเกยวกบการเกดขนตามธรรมชาต มนก

จะตองมการดบไปตามธรรมชาตเชนเดยวกน ทกขเกดขนเนองจากตณหา ๓ อยาง และสนสดลง

เพราะปญญา เหนแจงตณหา ๓ อยาง และปญหาทงสองน ประกอบอยในขนธ ๕ ตามทเราไดเหน

แลวในตอนแรก

ดงนน พชอนเปนยางใยแหงการเกดขนของตณหา มนกเชนเดยวกบเชอของความดบแหง

ตณหา ความเกดขนและความดบแหงเชอ ทงสองนรวมอยในขนธ ๕ น คอ ความหมายตามคาสง

สอนของพระพทธเจา คอ ภายในรางกาย ๖ ฟต อนประกอบดวยความรสกนกคดน ตถาคต

หมายถงโลกอนมการเกดขน มความดบ และมทางนาไปสความดบของโลก๑ พระดารสน

หมายความวา พระพทธเจาทรงคนพบอรยสจจ ๔ ทกขอ อนมอยในขนธ ๕ คอ ภายในตวเราเอง

(ในทนทรงใชคาวา โลก แทน คาวา ทกข) พระโอวาทอนมความหมายเปนนยเดยวกนวา ไมม

กาลงภายนอกใดๆ ททาใหทกขเกด หรอทาใหทกขดบได

เมอปญญาเจรญขน พจารณาเหนตามอรยสจจ ๔ กจะเหนความลลบของชวต และความ

จรงของสงทงหลายทมนเปน เมอไดคนพบความเรนลบ เมอไดเหนความจรง พลงทงปวงก

กอใหเกดขนซงสนตตของสงสารวฏฏ ตามความเขาใจผด กจะกลายเปนความสงบ และหมดทางท

จะสรางกรรมอกตอไป เพราะวาจะไมมความหงผดอก ไมมตณหา ๓ ประการ สาหรบสบตออก

คลายกบโรคทางจต ซงสามารถรกษาใหหายได เมอผปวยคนพบสมฏฐาน และเหนสาเหตหรอ

ความเรนลบของโรคอนนน

๑. อ.จต. ๒๑/๔๖/๖๔

50

ตายกอนตายเปนสขอยางยง

ในทกๆ ศาสนาเกอบทงหมด บคคลสามารถบรรลถงขนสงสดในชวต ไดเพยงกอนตาย

เทานน แตบคคลสามารถทาใหแจงไดในชวตทกาลงเปนอยน นพพานไมจาเปนทจะตองรอไปจนกวาทาจะตายเสยกอน จงจะทาใหสาเรจได

ผทาใหแจมแจงซงความจรง คอ พระนพพาน เปนผมความเปนอยสขอยางยงในโลก เปนผมอสรภาพจากความกลดกลม จากความเดอดรอนทงหลาย และจากความทรมานอนใด ในทใดๆ อก จะเปนผมสขภาพจตเปนปกต จะไมเสยใจกบสงทผานมา และจะม

การครนคดถงอนาคตดวย มการเปนอยอยางสมบรณแบบในปจจบน เปนผมองเหนคณคา

เพลดเพลนกบสงทงหลาย ดวยความรสกอนบรสทธ โดยปราศจากอหงการมมงการ๑

เปนผมปตปราโมทยอยกบชวตอนบรสทธ กบฐานะของตนเอง ไมมความกระวนกระวาย

สงบ และมสนตสข๒ ทเปนเชนนเพราะหมดความปรารถนาทเหนแกตว ปราศจากความเกลยดชง

ความเขลา ความหยง ความอหงการ และความมวหมองทงหมด บคคลผนนเปนผบรสทธ ไมม

อตมานะ เปนทรกใครของเทวดาและมนษย การกระทาสงใดๆ ตอผใดกเปนไปดวยขนตธรรม

ความเขาใจและเหนอกเหนใจคนอน โดยมไดหวงสงตอบแทน มไดเพมพนกเลสจากทางใด เพราะ

ไดหลดพนจากความหลอกลวงตวเอง หลดพนจากตณหาความทะยานอยาก ทจะใหตวกลบมาส

ความตาไดอก

ไมมอะไรในนพพาน

พระนพพานนนอยเหนออานาจทจะกาหนดดวยคาพดอนใดกาหนดบญญตลงไปไมไดวาด-

หรอ-เลว ถกหรอผด มอยหรอไมมอยแมคาวา “สข” ซงเปนคาบอกใชบอกถงภาวะของนพพาน ก

แตกตางจากภาวะทเปนจรงโดยสนเชง ครงหนง ทานพระสารบตรไดกลาววา “ดกอนสหายพระ

๑. ส.ล. ๑๕/๒๒/๗ ๒. ม.ม. ๑๓/๕๖๔/…

51

นพพานเปนภาวะทมความสข พระนพพานเปนภาวะทมความสข” ดงนทานอทาย จงไดถามวา

“สหายสารบตร ความสขอะไร อยตรงไหนเลา ถาไมมเวทนาทจะกาหนดรได? คาตอบของพระสาร

บตรอกครงหนงกคอ “การไมมเวทนากาหนดรนนแหละ คอ ความสข ซงเปนคาตอบทเปนปรชญา

และเกนกวาทเขาใจได

นพพาน เปนนามศพท ทอยเหนอการจะใหเหตผลไดทางตรรกวทยา แตเราสวนมากไดใช

สตปญญาอนเลอนลอย นามาโตเถยงเรองนพพาน หรอสจจธรรมอนสงสงน โดยไรประโยชน ซงไม

มทางจะเขาใจไดอยางถกตองเลย ทารกในโรงเรยนอนบาล จะนาเรองทฤษฎสมพนธภาพมา

โตเถยงกนไมได และแทนทจะนาทฤษฎอยางนนมาววาทกน ถาเขาพยายามทนทาตามแนว

การศกษาของเขาไปเปนขนตอนโดยการขยนหมนเพยรอยแลว สกวนหนง ทารกผนนกจะไดเขาใจ

ทฤษฎอนนนไดเรองพระนพพานกเชนเดยวกน เราสามารถทาใหแจงไดดวยสตปญญาภายในตว

ของเราเอง (ปจจตต เวทตพโพ วห)

ถาเราตงใจปฏบตตาม “มรรคา” ทมอย ดวยความขยนหมนเพยร และดวยการฝกฝนปฏบต

ตนใหสะอาด ชาระจตใจใหสะอาด เขาถงขนตอนการปฏบตทถกตอง สกวนหนงเรากอาจ “ทาให

แจง” ไดดวยตวของเราเอง โดยปราศจากการตาหนตวเอง โดยไมตองมาตโวหารพรรณนากนอยาง

ฉงนสนเทหอกตอไป

ขอใหเราหนกลบไปสทาง ทจะนาไปสการทาใหแจงซงพระนพพานเถด

“ดกอนภกษทงหลาย ฟนเผาศพทไฟไหมทงสองดาน ตรงกลางเปอนคถ ยอมไมสาเรจประโยชน เปนไมฟนทงในบานทงในปา แมฉนใด ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวบคคล (ผถกความโกรธครอบงา) วามอปมาฉนนน”

(อง. จตกก. ๒๑/๑๒๔)

52

บทท ๕ อรยสจจขอท ๔

มรรค .

อรยสจจ ๔ เปน มรรคา ททาใหหลดพนจากความทกข (ทกขนโรธคามนปฏปทา

อรยสจจ) มรรคานเปนทางสายกลาง (มชฌมาปฏปทา) พนจาก วธปฏบตอนสดโตง สอง

ประการ ประการแรกไดแกการแสวงหาความสขสบายอนเกดจากการไดสมผสสขารมณทกชนดอน

เปนของตาทราม ไมเกดประโยชนตามแบบของคนธรรมดาสามญอกประการหนง คอการแสวงหา

ความพอใจดวยวธฝนสงขารตวเองในรปของการทรมานตน ทาตนใหเจบปวดจะหาคณคาอนใด

กาไรสกนดกไมม ในเสนทางสองสายอนหาประโยชนอนใดมไดน สมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรง

อาศยการทดลองและคนพบ ทางสายกลาง ซงเปนทางทาใหเกดดวงตาเหนธรรมและความร

นาไปสความสงบ, พระปรชาญาณ การตรสร อนไดแกพระนพพานเปนทสดทางสายกลางน โดยนย

นกคอทางอนประเสรฐ ๘ สาย (อรยอฏงคกมคค) เพราะประกอบดวยองคปฏบต ๘ ประการ คอ

๑. ความเหนชอบ (สมมาทฏ)

๒. ความดารชอบ (สมมาสงกปป)

๓. ความเจรจาชอบ (สมมาวาจา)

๔. การงานชอบ (สมมากมมนต)

๕. เลยงชพชอบ (สมมาอาชว)

๖. พยายามชอบ (สมมาวายาม)

๗. ระลกชอบ (สมมาสต)

๘. ตงใจชอบ (สมมาสมาธ)

“มรรคา” ทงหมดนคอคาสอนของพระสมมาสมพทธเจา พระสมมาสมพทธเจาทรงแสดง

มรรคา ๘ นมาตลอดเวลา ๔๕ ป พระองคไดอธบายมรรคา ๘ ในแนวทางและวาทะตางๆ กน ตอ

บคคลหลายประเภททแตกตางกนไปตามสตปญญาและความสามารถของบคคลแตละคน ทจะ

53

ไมควรเขาใจวาประเภทของมรรคาอนประกอบดวยองค ๘ ประการจะเปนขอ ๑ ในจานวน

ทงหมดตามขอขางบน ซงไดถอปฏบตและประพฤตสบตอกนมา แตมรรค ๘ ประการ เหลานเปน

ทางปฏบตมามากบางนอยบางตามความสามารถของแตละบคคล

การปฏบตตามมรรคา ๘ ประการนนทกขอเกยวเนองกน แตละขอเปนทางปฏบตเกอกล

สมพนธกนมรรคาทง ๘ ประการเหลาน จดมงหมายอยทการฝกอบรมฝกฝนตามหลกพทธศาสนา

มสาระอย ๓ ประการ เปนทางสงเสรมใหเกดความดอยางสมบรณ คอ

ก. ความประพฤตตามหลกจรรยา (ศล)

ข. การฝกทางใจ (สมาธ)

ปญญา๑ ค.

เพราะฉะนน การเขาใจเรองการแบงมรรคา ๘ ประการจงเปนประโยชนมาก ทาใหได

ใจความตดตอกน หากเราไดแบงมรรคา ๘ ประการนนออกและอธบายหวขอทง ๓ นนคงจะเปน

ดงน

ความตามหลกศล สรางขนบนพนฐานแหงความคดอนกวางขวางในเรองความเมตตาและ

ความกรณาตอสตวมชวตทงมวล โดยยดเอาคาสงสอนของพระพทธเจาเปนหลก นาเสยดายท

นกปราชญเปนจานวนมาก เมอพดเขยนเกยวกบพระพทธศาสนา กลมอดมคตอนยงใหญแหงคา

สอนของพระพทธเจาเสย พากนปกใจแตเพยงการกลาวถงทางปรชญา และอภปรชญา อนเปน

เปลอกๆ เทานน

พระพทธเจาไดประทานคาสงสอนเพอประโยชนเกอกลแกประชาชน และเพออนเคราะห

สตวโลก (พหชนหตาย พหชนตถาย โลกานกมปาย)

๑. ม.ม ๑๒/๕๐๘/๕๔๙

54

ความสมดลยแหงจตภาพ

เพอทจะใหมนษยเปนคนดโดยสมบรณในทางพระพทธศาสนามหลกอย ๒ ประการ ทมนษย

จะพฒนาไปโดยเทาๆ กน คอ ความกรณา และปญญา ในทนความกรณาใชแทนความรก (เมตตา)

การกศล ความเปนผมจตใจเออเฟอเผอแผมขนตธรรมและคณสมบตอนประเสรฐเชนนน ตงอยทาง

ฝายความรสกด หรอคณภาพแหงหวใจขณะทปญญาจะดารงอยในฝายทตองใชสมองหรอพลง

แหงจตใจ ถามนษยพฒนาแตเพยงความรสกโดยเพกเฉยตอสตปญญาแลว มนษยอาจจะ

กลายเปนคนโงทมหวใจออนแอ ขณะทพฒนาแตเพยงดานสตปญญาโดยเพกเฉยตอดาน

ความรสกกลว มนษยอาจจะกลายเปนคนฉลาดทมหวใจเปนคนแขงกระดาง ปราศจากความรสก

ตอผอนได เพราะฉะนน เพอทจะเปนคนโดยสมบรณ มนษยตองพฒนาคณลกษณะ ๒ ประการโดย

เทาๆ กน การพฒนาคณลกษณะทง ๒ ประการนนเปนจดหมายปลายทางของชวตแหง

พทธศาสนกชน ในการพฒนาคณลกษณะทง ๒ ประการนน ปญญาและกรณาตองสมพนธกน

โดยไมมการแยกจากกน ดงทเราจะไดพดกนตอไป

ตอจากความประพฤตตามหลกศลแลว สวนประกอบของอรยมรรคามองค ๘ คอ

สมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ รวมเอาความเมตตาและกรณาเขาไวดวย

แนวทางพนผด

สมมาวาจา หมายถง การงดเวน (๑) เวนจากการพดเทจ (๒) เวนจากการใสรายปายส

กลาวดหมนเหยยดหยามและคาพดซงอาจจะเปนเหตใหเกดโทสะ กอใหเกดศตร ความแตก

สามคคและไมสามารถประสานรอยราวนนไดระหวางบคคลแตละคน หรอบคคลกลมอนๆ (๓)

เวนจากถอยคาหยาบคาย กระดางไมสภาพ อาฆาต พยาบาท และถอยคาถากถาง และ (๔)

เวนจากการพดเพอเจอ ถอยคาหาสาระประโยชนมไดและพดโงๆ การซบซบนนทา เมอบคคลงด

เวนจากลกษณะเหลานของถอยคาทผด และเปนอนตราย ตามปกตแลวบคคลตองพดความจรง

ตองใชถอยคาตางๆ ซงผกมตรไมตรและประกอบดวยเมตตากรณา นามาซงความเพลดเพลนเจรญ

ใจและความสภาพออนโยน เตมไปดวยความหมายและมประโยชน บคคลไมควรพดอยางสะเพรา

ขาดสต ควรจะใชคาพดใหถกกาละเทศะ หากวาบคคลไมสามารถพดบางสงบางอยางใหม

ประโยชนแลวไซร เขาควรจะรกษาความเงยบไว นนแหละประเสรฐกวา

55

สมมากมมนตะ เปนจดคาสอนในอนทจะสงเสรมจรรยามศลธรรม ความประพฤตอนนามา

ซงสนต ตกเตอนพวกเราใหรวา ควรงดเวนจากการทาลายชวต จากการลกขโมย เวนจากการซอ

ขายอนไมสจรต จากการรวมประเวณอนไมถกตองตามกฎหมาย และคอยตกเตอนใหพวกเรารวา

การชวยเหลอคนอนๆ นน กเพอสรางชวตใหมความสงบสข และมศลธรรมไปในทางทถกตอง

สมมาอาชวะ หมายความวาบคคลควรจะงดเวนจากการเลยงชพ โดยการดาเนนอาชพซง

นาอนตรายมาสบคคลอน เชน การคาขายอาวธสงคราม และอาวธสาหรบใชฆาฟน และเครองดม

คอสราเมรย ยาพษชนดตางๆ การฆาสตวตดชวต การฉอโกงหลอกลวงเปนตน และการดารงชพ

โดยอาชพซงซอสตยสจรต ปราศจากโทษและไมผดศลธรรม เนองจากทาเปนอาชพใหเกดอนตราย

แกบคคลอน จงควรทาความเขาใจใหแจมแจงเสยในทนเลยวาพระพทธศาสนานนเปนปฏปกษ

อยางแรงกลาตอสงครามทกชนด ทกแบบ เมอเปนเชนนนพระพทธศาสนาจงกาหนดการซอขาย

อาวธสงคราม และอาวธซงนามาฆาฟนกนวาเปนวถทางทชวรายและไมยตธรรมตอการดาเนนชวต

ไว

บรรดาอรยมรรคมองค ๘ นน (คอสมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ) เปน

องคประกอบการประพฤตทางจรยธรรม ควรจะทาใหตระหนกแนแกใจวาการประพฤตทาง

จรยธรรมและทางศลธรรม แหงพระพทธศาสนานน เปาหมายอยทการสนบสนนชวตใหมความสข

กลมกลนกนทงสองอยาง คอ เพอตนและเพอสงคม การปฏบตทางศลธรรมนถกกาหนดลงไปวา

เปนรากฐานซงจะขาดเสยมไดสาหรบการบรรลธรรมดานจตใจอนสงขนไป ไมมพฒนาการทางดาน

จตใจอนเปนไปไดโดยปราศจากมลฐานทางดานศลธรรมน

สมมปธาน ๔ ประยกต

ลาดบตอมาเปนการฝกฝนทางดานจตใจ ในบรรดาอรยมรรคมองค ๘ นน ซงไดรวบ ๓ ขอ

อนๆ อยดวย กลาวคอ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ (ซงเปนอนดบท ๖,๗ และ ๘)

ตามบญชขางตน

ความพยายาม (R. Effort) เปนความขยนขนแขงอยางหนง (energetic) ทจะ

๑. ปองกนความชวชาและอกศลทเกดขนทางจตใจ

56

๒. กาจดเสย (to get rid of) ซงความชวรายและอกศลทพรอมจะเกดขนในจตใจของมนษย

๓. ยงความดและอกศลกรรมทยงไมเกดใหเกดขน และปกปองความดและกศลกรรมท

เกดขนแลวเอาไวแลวคนหาสมฏฐานทเกดขน และ

๔. พฒนา (ทางจตใจ) และนามาซงความดทยงไมเกดขน ใหเกดพรอมๆ กน กบกศลกรรม

ทางจตใจของมนษยในปจจบนแกตน

สมมาสมาธ (หรอความตงใจไวมนคง) เปนการตงตวอยางมนคงและเอาใจใสตอสงทไดพบ

เหน

๑. ความเคลอนไหวทางกาย

๒. ความรสก หรอการเสวยอารมณ

๓. กรยาอาการทางจตใจ

๔. ความคด ความรสก (หรอ) การคดถงธรรม

การกาหนดลมหายใจ (อานาปานสต) เปนการฝก (จตใจ) ทรจกกนอยางแพรหลายอยาง

หนง เปนการปฏบตรวมกนไปกบรางกายเพอพฒนาทางจตใจ มวธทางอนๆ อกมากมาย ทเกยวกบ

การพฒนาทางจตใจ ทจะใหบรรลตามคาทเรยกวา เกยวของกบรางกายตามแบบของการเขาสมาธ

พรอมกบการกาหนดไดหมายร และความรสกในสองอยาง อยางใดอยางหนง ควรจะเปน

การรตวอยางแจมแจงเกยวกบความเหนและความรสกทงหมดตอการเสวยอารมณ และความคดท

เกดขนในทางเปนสข ในทางเปนทกขและไมสขไมทกข พรอมกบกาหนดการเกดขนและการดบไป

ภายในตวของมนเอง

การผกพนเกยวกบความรสกทางจตใจ บคคลจะตองรตววาจตใจของตนมอปกเลสเพยงใด

หรอไม คดวนวายไปทางใดหรอเปลา โดยวธนเองเมออารมณอยางใดอยางหนงเกด ควรจะรสกตว

กาหนดความเคลอนไหวทางจตใจ โดยวธนใหเหนวามนเกดขนแลวกดบไป

เกยวกบความคด ความนก ความเชอมนและอารมณ บคคลจะรจกธรรมชาตของมนวามน

เกดขนแลวกดบไปอยางไร มนยงเจรญอย ถกระงบไป หรอถกทาลายไปอยางไร และอนๆ

57

อาการของจตทง ๔ อยางเหลาน มอธบายเปนรายละเอยดอยใน สตปฏฐานสตร๑

ขนทสามแหงการกาหนดจต และเปนขนสดทายคอ สมมาสมาธ อนเปนการนาไปสภาวะท

เรยกวา ธยานะ (ฌาน) ๔ ขน (ปฐมฌาน ถง จตตถฌาน) เรยกโดยโวหารกวางๆ วาการเขาส

ความเหนแจงทางปญญา หรอ recuillement

อนดบแรกของ ธยานะ (ปฐมฌาน) ๔ ความตองการทรนแรงความคดอนเปนอกศล ความ

เพลดเพลนทางกามารมณ ความเหนผด ความเดอดรอนราคาญใจ ความสงสย (วกจฉา) ละทงไป

เหลออยแตความรสกปตสข ในขนทสอง อาการแสดงทางปญญา (อตมานะ) หมดไป เหลออย

แตปสสทธ เอกคคตาและปตสขขนทสาม ความรสกสนกสนานในรปสขเวทนาหมดไป ปตสขยง

เหลออย แตเปนลกษณะของอเบกขา ขนทสของธยานะคอเวทนาทงหมด ทงสวนทเปนความสข

ความทกข ความเศราโศกถอนรากถอนเชอไป เหลออยแตอเบกขาและสมปชญญะเทานน

มาถงขนนเทากบจตใจของเราไดรบการฝกฝน ควบคมและเจรญขนดวยดแลวตามทางแหง

สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ

องคประกอบสองประการทเหลอคอ สมมาสงกปปะ และ สมมาทฏฐ จะนาใหดาเนนไปส

ปญญา สมมาสต แสดงถงความระลกในการสละกเลสถงความปราศจากตณหา เปนความระลก

ในทางเมตตา ความไมเบยดเบยนกนอนเปนหลกชวต สตมความสาคญมากทจะตองใสใจในการ

พจารณาถงความระลกทจะสงบจากตณหา ความระลกในทางเมตตา ความไมเบยดเบยนกนอน

รวมอยในฝายปญญา นเปนการแสดงอยางแจมแจงวา สจจปญญาไดใหคณคาอนประเสรฐ

ความทะยานอยาก ความพยาบาท ความโกรธ ความเบยดเบยน เปนผลแหงความขาด

ปญญาในวฏจกรแหงชวตของแตละคน ทงในสงคมและการเมอง

พนฐานทถกตอง

สมมาทฏฐ คอความเขาใจในสงตางๆ ตามความเปนจรง (ตามทเปนอย) สมมาทฏฐ เปน

๑. โปรดดรายละเอยดในบทท ๗ วาดวยเรองสมาธกมมฏฐาน

58

อรยสจจ ๔ ซงไดอธบายสงทงหมดตามความเปนจรง สมมาทฏฐมจดมงหมายเพอทาใหความเหน

ในเรองจตรารยสจจใหถกตองในทสด ทฐนเปนปญญาอนสงสดในการทจะทาใหมองเหนความจรง

ไดในทสดตามหลกพระพทธศาสนา มทฐอย ๒ ชนด คอ สงทเราเรยกทวๆ ไปวา ทฏฐคอฌาณ

ความทรงจา ความมสตปญญาดทเขาใจกนในวชาการตลอดถงใหขอมลทแนนอนนเรยกวาการร

ตาม (อนโพธ) ความรชนดนยงไมลกซงพอ ความเขาใจทลกซงเรยกวา ปฏเวธ (การแทงตลอด)

เปนการเขาใจสงธรรมชาตทเปนจรงโดยปราศจากชอและปายประกาศ ปฏเวธนสาเรจไดดวยวธ

เดยวคอ เมอจตเปนอสระจากความไมบรสทธ และปฏเวธนจะเกดขน (พฒนา) ไดกดวยอาศย

ภาวนา๑

การพรรณาโดยยอ อนนบเนองในมรรคาน บคคลจะเหนไดวาเปนมรรคาแหงชวตทจะตอง

ตดตามปฏบตและพฒนาแตละบคคล การบงคบควบคมตนเองรวมทงวาจาและจต การพฒนา

ตนเอง การทาใหตนหมดจดสะอาด การแทงตลอด ทาไมไดดวยคาพด ดวยการสวดมนตออนวอน

ดวยการบชากราบไหว ดวยพธการ การทาอยางนไมเปนสงทพอจะเรยกไดวา เปนผเครงศาสนา

ปฏเวธเปนมรรคานาไปสความตรสรความจรง ในทสดมเสรภาพ อยางสมบรณ ความมสขและม

ขนตธรรม โดยอาศยหลกศลธรรม ความมปญญาทสมบรณแหงจตใจ

ในประเทศพทธศาสนาหลายประเทศ ทม พธกรรมทางศาสนา พธกรรมเหลานนทากน

งายๆ กม ททากนอยางหรหรากม และมนอยทจะทาอยางถกวธ แตกยงมคณคา ในการทาใหเปนท

สบอารมณของผอางวาเครงศาสนาและมความตองการพธกรรมเหลานอย ซงมความกาวหนา

อยางเหลอเกนไวอยางแนนอน คนเหลานนจะไดรบผลเพยงเลกนอยจากมรรคา

สรปอรยสจจ

ในเรองอรยสจจ ๔ เรามหนาท ๔ อยางทจะตองปฏบต คอ

๑. อรยสจจขอท ๑ คอ ทกข ธรรมชาตของชวต มความทกขความเศราโศก ความ

สนกสนานความไมอดมสมบรณ อนฏฐารมณทไมนาพงพอใจ ความไมเทยงแท และความไมม

๑. ด วสทธมรรค ภาค ๓/๙๘–๙๙

59

๒. อรยสจจขอท ๒ คอ เหตเกดแหงทกข (สมทย) ซงเปนตวตณหาอนเปนความอยากอน

เกดจากความใคร (ราคะ) ททาใหจตใจมวหมองและไมบรสทธ ความเขาใจในความจรงนยงไม

เพยงพอ หนาทของเราคอ การสละตณหานนเสย โดยการกาจดทาลายและถอนรากตณหาเสย

๓. อรยสจจขอท ๓ คอ ความดบทกข (นโรธ) ไดแก นพพาน สจจธรรม อมตธรรม หนาท

ของเราคอการทาใหแจงนพพานใหได

๔. อรยสจจขอท ๔ คอ มรรคาอนนาไปสการทาใหแจงพระนพพาน การรจกมรรคา จะ

สมบรณไมไดโดยไมมการปฏบตตาม ในกรณน หนาทของเราคอ การดาเนนตามและการเจรญ

ภาวนา๑

“มนษยทงหลายเมอถกคกคามแลว ตางพากนยดถอ ภเขา ปาไม ตนไม และเจดย วาเปนทพงท

ระลก ขอนนไมใชทพงทระลกอนเกษมสงสด มนษยอาศยทพงทระลกนนแลว จะพนจากทกขทง

ปวงกหามได…”

(ข.ธ. ๖/๑๑๔)

๑. ว.มหาวคค ๔/๒๐ (ฉบบ ร.๕)

60

บทท ๖ หลกคาสอนอนวาดวยความ

ไมมตวตน (อนตตา) .

ตนตอแหงความวนวาย

โดยทวไปแลว สงทเรยกกนวา “วญญาณ” (Soul) “อตตา” (self) “ตวตน” (EGO) หรอท

เขาใจกนในภาษาสสกฤตวา “อาตมน” (Atman) นน กคอสงหนงทมอยในตวมนษยซงถาวรยงยน

แยกอยอยางโดดเดยวไมมการเปลยนแปลง ลลบอยเบองหลงโลก (ของเรา) อนเปนโลกทเตมไป

ดวยปรากฏการณและการเปลยนแปลง ศาสนาบางศาสนาเชอวา มนษยแตละคนตางกมวญญาณ

ดงกลาวนนโดยพระเจาไดสรางไวให และหลงจากตายแลววญญาณนนกจะไปสถตอยชวนรนดร

กาล อาจจะเปนในสวรรคหรอนรกกได แลวแตพระผสรางจะดลบนดาลตดสนให

ศาสนาอนอกหลายศาสนากยงเชอดวยวา วญญาณนนจะเขาครองชวตแลวชวตเลาเรอยไป

จนกวาจะถกชาระใหบรสทธโดยสนเชงเสยกอน จากนนกจะกลบไปอยรวมกบพระเจา (God) หรอ

พระพรหม (Brahman) ซงเปนวญญาณแหงจกรวาล หรออกนยหนงวา อาตมน อนถอกนวาเปน

ตนแหลงแหงวญญาณนน

วญญาณหรออตตาในตวมนษยดงกลาวมานไดแกสภาวะททาหนาทคดนก สมผสอารมณ

และเสวยผลตอบแทนทงทดและไมดอนเกดจาก (เหต) การกระทาของตนทงมวลการบรเชนนนเขา

เรยกกนวาอตตทฏฐ (ความคดวามตวตน)

พระพทธศาสนายนกรานปฏเสธอยางหนกหนวงถงความมอย แหงวญญาณ อตตาหรอ

อาตมนเชนนน ตามหลกคาสอนของพระพทธเจาความคดวามตวตนจดเปนความเชอทผดพลาด

งมงายขดตอความเปนจรง และยงกอใหเกดอปาทานยดมนถอมนวา “ตวก” “ของก” เพมขนอกอน

จะกอใหเกดความเหนแกตว ความยดตด ความโลภ ความโกรธ ความพยาบาท ความทะนงตน

ความถอด ความหลง และกเลสาสวะอนๆ อกรอยแปดพนประการ ทงยงเปนตนตอแหงความ

วนวายทงมวลนบตงแตความขดแยงระหวางบคคลกระทงถงการสรบกนระหวางคนในชาตพดสนๆ

กคอวา ความชวรายทเกดขนในโลกลวนมมลมาจากความเหนผดนทงสน

61

ธรรมทวนกระแส

ตามหลกจตวทยา มนษยเรานนมหลกความคดทฝงรากลกอยดวยกน ๒ ประการ คอ:-

๑. ความคดปกปองตนเองใหปลอดภย (self Protection)

๒. ความคดรกษาตนเองใหอยรอด (self Preservation)

การทมนษยไดสรางพระเจาขนกเพอปกปองตนเองใหปลอดภย และการทมนษยไดยอมรบ

หลกความคดทวาวญญาณหรออาตมนเปนอมตะกเพอรกษาตนใหอยรอด (รวมความวา) มนษย

ตกอยในอานาจความโงเขลา ความออนแอ ความกลว และความปรารถนา จงไดสรางสองสงน

ขนมาเพอเปนหลกประกนใหตนดารงชวตอยอยางอบอนใจ จนกลายเปนยดถออยางเหนยวแนน

คาสอนของพระพทธเจามไดสนบสนนความโง ความออนแอ ความกลวและความตองการในลกษณะดงกลาวนเลย ตรงกนขามกลบมจดมงหมายตองการใหมนษยขจดมนใหหมดสนไปดวยวธการขดคนถงตนตอทแทจรงเพอความรแจง ตามแนวพระพทธศาสนา

หลกความคดเรองพระเจาและวญญาณนบวาไรสาระ แมวา (ตอมา) จะไดรบววฒนาการถงขน

เปนทฤษฎแลวกตาม กยงคงเปนเพยงสวนเกนทางดานจตใจทไดรบการแตงเตมใหละเอยดออน

ดวยการใชถอยคาทสละสลวย มเหตผลและแฝงไปดวยหลกปรชญา ดวยเหตนน มนษยจงตางพา

กนเชอมน จนไมปรารถนาจะไดยน ไมตองการจะทาความเขาใจคาสอนอนใดทเหนวาขดกน

เรองนพระพทธเจาของเราทรงทราบด จงตรสยาอยเสมอวาคาสอนของพระองคทวนกระแส

คอตอตานความตองการทเตมไปดวยความเหนแกตวของมนษย หลงตรสร ไดเพยง ๔ สปดาห

ภายใตตนอชปาลนโครธ พระพทธองคไดทรงราพงวาสจธรรม (Truth) ตถาคตไดรแจงแลว แตสจ

ธรรมนนจะเขาใจไดกแตคนทฉลาดเทานน เหลาสตวทถกอวชชาหอหม มดมนดวยโลภโกรธหลง

ไมสามารถจะเขาใจไดเลย เพราะเปนธรรมสขมคมภรภาพไหลทวนกระแส

ความคดดงกลาวทาใหพระองคทรงลงเลพระทยอยระยะหนง ครนแลวจงทรงยกกอดออกบว

ขนมาเปนหลกอปมา กลาวคอ ในกอบวกอหนงดอกบวทโผลขนมาเสมอระดบนากม ทโผลขนพน

62

วเคราะหเบญจขนธ

หลกคาสอนวาดวยเรองการไมมตวตนคอเหตผลทางธรรมชาต เพอวเคราะหเบญจขนธและ

สอนใหเขาใจถงหลกปฏจจสมปบาท

จากการทไดพดถงอรยสจจขอแรกคอทกข ทาใหพวกเราไดทราบวาสตวหรอมนษย

ประกอบดวยขนธ ๕ และเมอวเคราะหดแลวกไมมอะไรทจะสามารถยดถอไดวา “เปนเรา” “เปน

ตวตน” ทกลาวมานเปนหลกวเคราะหสวนหลกสงเคราะห เกยวเนองกบหลกปฏจจสมปบาท ตามหลกแหงการสงเคราะหนถอวา ไมมอะไรในโลกทจะดารงอยไดอยางโดดเดยว ทกสงลวนแตผสานสมพนธกนและกน ทกลาวมานเปนทฤษฎแหงการเกยวเนองตามหลกพทธศาสนา

ปฏจจสมปบาทนน มหวขอกาหนดทเปนรปแบบสนๆ อยดวยกน ๔ หวขอคอ:-

- เมอสงนม สงนนกม

- เมอสงนเกด สงนนกเกดดวย

- เมอสงนไมม สงนนกไมม

- เมอสงนดบ สงนนกดบดวย๑

หลกปฏจจสมปบาทอนวาดวยการผสานสมพนธเกยวเนองกนและกนน ยงไดอธบายถงอป

ปาทะ (การเกดขน) ฐต (การดารงอย) และภงคะ (การแตกสลาย) ของชวตไวดวย ซงม

องคประกอบถง ๑๒ ประการคอ:-

๑. ว. มหา. ๔/๙/๑๑ ; ม.ม. ๑๒/๓๒๓/๓๒๕

๑ ม.อ. ๑๔/๒๔๔/๑๖๙ ; ส.น. ๑๖/๖๐/๓๐

63

๑. เพราะอวชชาเปนปจจย จงเกดสงขาร

๒. เพราะสงขารเปนปจจย จงเกดวญญาณ

๓. เพราะวญญาณเปนปจจย จงเกดนามรป

๔. เพราะวญญาณเปนปจจย จงเกดสฬายตนะ

๕. เพราะสฬายตนะเปนปจจย จงเกดผสสะ

๖. เพราะผสสะเปนปจจย จงเกดเวทนา

๗. เพราะเวทนาเปนปจจย จงเกดตณหา

๘. เพราะตณหาเปนปจจย จงเกดอปาทาน

๙. เพราะอปทานเปนปจจย จงเกดภพ

๑๐. เพราะภพเปนปจจย จงเกดชาต

๑๑. เพราะชาตเปนปจจย จงเกดชรามรณะ

๑๒. เพราะชารมรณะเปนปจจย จงเกดโสกะ, ปรเทวะ, ทกขะ, โทมนสสะ

นแหละคอวธการของชวตทวา “เกดขนและตงอยอยางไร? และถาพวกเราทาความเขาใจ

หลกปฏจจสมปบาทนยอนกลบไปตนอกตามลาดบ กจะมาถงจดหมายแหงกระบวนการดงน:-

- เพราะอวชชาดบ สงขารกดบ

- เพราะสงขารดบ วญญาณกดบ ฯลฯ

- เพราะการเกดดบ ชรา มรณะ และ โสกะ เปนตนกดบ

วงจรแหงวฏฏะ

นาจะไดกาหนดจดจากนใหถองแทวา องคประกอบทง ๑๒ ประการน แตละองคเปนทงตว

ผล (ปฏจจสมปปนน) และเปนทงตวเหต (ปฏจจสมปบาท)๑ ดงกลาวมาน (จงสรปไดวา) สาเหตขอ

64

ความปรารถนาอสระ (Free Will) ยงคงเปนปญหาทอยในความคดและหลกปรชญาของ

ชาวตะวนตก แตเมอวาตามหลกปฏจจสมปบาทแลวปญหานไมเคยเกดขน และจะเกดขนไมไดเลย

ในหลกปรชญาของพระพทธศาสนา กในเมอสงผสานสมพนธเกยวเนองกนและกนแลว ความ

ปรารถนา (will) จะสามารถแยกตวเปนอสระไดอยางไร?

ความปรารถนากเชนเดยวกบความคดเรองอนๆ คอตองประกอบกนขนแมแตตวหลดพนเอง

(freedom) กเปนเชนนน ความจรงแลวไมมอะไรเลยทจะสามารถแยกตวเปนอสระ ไมวาจะเปนใน

ดานรางกายหรอจตใจ คาวา “ความปรารถนาอสระ” หมายถงความปรารถนาทเปนอสระจากการ

ประกอบกน อสระจากเหตและผล

อกประการหนง ในขนพนฐาน แนวความคดวาดวยความปรารถนาอสระ กสมพนธอยกบ

แนวความคดเรองพระเจา วญญาณ ความยตธรรม รางวล และการลงโทษ และไมเพยงแตความ

ปรารถนาอสระเทานน แมแตความคดทกเรองทวาดวยอสระ กยงไมพนไปจากการประกอบกน

สจจะ ๒ ประการ

หลกคาสอนเรองปฏจจสมปบาทเปนหลกคาสอนทวาดวยอนตตา (ความไมมตวตน) ซงอย

ในลกษณะเดยวกนกบการวเคราะหถงความเปนจรงในเบญจขนธ เพราะความคดทวาสรรพสงใน

ตวมนษยหรอนอกตวมนษยเปนอมตะ เปนเรองทผด

เพอปองกนความยงยาก ในทนกควรจะไดพดถงสจจะ ๒ ชนดเสยเลยคอ๑ :-

๑. สมมตสจจะ

๒. ปรมตถสจจะ

๑. วสทธมคค เลม ๓/๑๐๗

๑. สารตถ เลม ๒ (สมาคมบาลปกรณ) หนา ๗๗

65

สมมตสจจะ (จรงโดยสมมต) สงเกตเหนไดจากคาพดทเราใชกนอยในชวตประจาวน “ฉน”

“เธอ” “สตว” “คน” เรามไดโกหกกนหรอก เพราะเหตทไมมตวตนอะไรเชนนน แตวาเราพดความจรง

ตามบญญตของโลก

ปรมตถสจจะ (จรงโดยปรมตถ) กคอวาตามความเปนจรงแลว คาวา “ฉน” หรอ “สตว” ไมม

เลย อยางทคมภรมหายานสตรลงการะไดกลาวไววา “บคคลจะถกเรยกวามอยกแตชอเทานน แต

ในความเปนจรงแลวไมมเลย”๒

ผแสวงหา

การปฏเสธในทานองวา อาตมนไมเนาเปอยนนเปนลกษณะธรรมดา ในระบบทนอยดวย

เหตผลเชนเดยวกบลทธมหายาน ความเหนเกยวกบเรองนดจะไมมเหตผลทจะกาหนดไดวา ไดม

เคามาจากหลกคาสอนเดมของพระพทธเจา๓

เมอเรวๆ นมเรองนาประหลาดคอนกปราชญสองสามทาน ไดพยายามอยางยงยวดทจะ

สอดแทรกแนวความคดเกยวกบอตตาเขาไวในหลกคาสอนของพระพทธเจาทงทขดแยงกนอย ทาน

เหลานนไมใชวาจะไมเคารพพระพทธเจาและคาสอนของพระองค ตรงกนขามกบไดพยายามศกษา

คนควาพระพทธศาสนาอยางแทจรง แตกไมสามารถจะตกลงไดวา พระพทธเจานกคดผยอดเยยม

ทสด (ของโลก) ไดปฏเสธความมอยแหงอตตาทพวกเขาประสงคไวอยางไร ทานไดพยายามคนหา

การสนบสนนจากพระพทธองคโดยไมตงใจ ตอความมอยของสภาพภายนอก-แนละไมใชตวตน

ของแตละคนทนารก ดวยใชอกษร S ตวเลก แตเขยน Self ดวยอกษร S ตวใหญ

เปนการดเสยอก หากใครจะพดออกมาตรงๆ เลยวา การทพระพทธเจาทรงปฏเสธความมอย

แหงอาตมน เปนการปฏเสธท ผดพลาดโดยประการทงปวง เพราะจะไดไมมใครกลานา

แนวความคดทพระพทธเจาไมยอมรบมาไวในหลกคาสอนทางพระพทธศาสนา

๒. มหาสตธาลงการะ เลม ๑๘ หนา ๙๒ ๓. ทางสายกลาง ฉบบเดอน ก.พ. ๑๙๕๗ หนา ๑๔๕ (The Middle Way)

66

ศาสนาทยอมรบพระเจาและวญญาณมกเปดเผยความคดทงสองประการนอยางโจงแจง ถา

พระพทธเจาของเราทรงยอมรบแลว แนนอนพระองคจะตองแสดงใหสาธารณชนไดทราบ เหมอน

อยางเรองอนๆ ทพระองคไดเคยทามาแลว โดยจะไมยอมปลอยใหเปนเรองลลบตลอดมาถง ๒๕

พทธศตวรรษ

ผหลงโลก

(ในเรองการขจดตวตน) คนเปนจานวนมากไดเคยหวาดกลวกนมาแลว เมอเขาใจไปเสยวา

หลกคาสอนเรองอนตตาของพระพทธเจาคอวธการทาลายตว (รปราง) พระพทธเจาเองกใชวาจะไม

ทราบเรองน

ครงหนงมพระเขาไปทลถามพระองควา “มไหมพระเจาขา ทวาคนเราตองทกขทรมานทงๆ ทสวนใดสวนหนงในรางกายเขาไมไดเปนอะไรเลย”

พระองคตรสตอบวา “ม ภกษ ไดแกคนทมความคดวา จกรวาลคออาตมน เราครนตายแลวจะเปนอยางนน ถาวร มนคง ยงยน ไมเปลยนแปลง และเราจะเปนอยอยางนนตลอดไป ครนเขาไดฟงตถาคตหรอสาวกของตถาคตสอนใหทาลายความเหนวาเทยง ใหดบตณหา เพอจะไดเขาถงพระนพพาน เขากลบคดวา ตวเราจะถกลางทาลาย ตวเราจะไมมอกตอไป ความคดดงนนทาใหเขาเศราโศกพราเพอราพน ทบอกตวเอง หลงลมสต นแหละภกษคอคนททกขทรมาน ทงๆ ทสวนใดสวนหนงในรางกายมไดเปนอะไร”๑

อกแหงหนงพระพทธเจาไดตรสไววา “ดกอนภกษ ความคดทวา เราไมอาจเปน เราไมอาจมน

เปนทหวาดกลวของปถชนผหลงโลก๒

๑. ม.ม. ๑๒/๒๘๒/๒๗๓ ๒. ขอความในอรรถกถามชฌมนกายภาค ๒ (P.T.S.) หนา ๑๑๒

67

ความหมายทแทจรง

ความขดแยงของบคคลผตองการคนหาอตตา (self) ในทางพระพทธศาสนา จะไดกลาว

ตอไปขางหนา เปนการถกทพระพทธเจาทรงวเคราะห ความมความเปนในรป (matter) เวทนา

(sensation) สญญา (perception) สงขาร (mental formations) และวญญาณ (consciousness)

พระองคยงไดตรสอกวา บรรดาสงเหลานไมมอะไรเลยทเปนอตตา แตพระองคกมไดตรสไววา ไมม

อตตาเลยแมแตนอยในตวมนษยหรอนอกตวมนษย ทแยกไปจากขนธ ๕ เหลาน

ขอนเปนดวยเหตผล ๒ ประการคอ :-

๑. ตามหลกคาสอนทางพระพทธศาสนา สงมชวตประกอบดวยขนธ ๕ เทานน นอกจากนไม

มอะไร และไมมทไหนเลยทพระองคไดตรสไววายงมบางสงนอกจากขนธ ๕ เหลานในสงมชวต

๒. ในทหลายแหงพระองคไดทรงปฏเสธอยางกลาหาญถงขอทวา อาตมน วญญาณ อตตา

มอยในตวมนษยหรอนอกตวมนษย หรอในทแหงอนใดในจกรวาล ขอใหเรามาดตวอยางกนสกเรอง

สองเรองเถด

ในคมภรธรรมบทมคาถา ๓ คาถา (ทเกยวกบเรองน) ซงนบวาสาคญและมสาระ (คาถาท

๒๗๗, ๒๗๘ และ ๒๗๙) สองคาถาแรกวา สงขารทงปวงไมเทยง (สพเพ สงขารา อนจจา)

สงขารทงปวงเปนทกข (สพเพ สงขารา ทกขา) คาถาท ๓ วา ธรรมทงปวงเปนอนตตา (สพเพ

ธมมา อนตตา)

ตอไปนเปนขอสงเกต ในสองคาถาแรก ทานใชคาวา “สงขาร” แตในคาถาท ๓ ทานกลบใช

คาวา “ธรรม” แทนคาวา “สงขาร” เพราะเหตใด จงเปนเชนนน? จดสาคญของเรองทงหมดอยตรง

น

คาวา “สงขาร” ระบถงขนธ ๕ ซงเกยวเนองสมพนธกนทงในดานรางกายและจตใจ ถาใน

คาถาท ๓ จะตรสวา “สงขารทงปวงเปนอนตตา” แลวกอาจมคนคดกนวา สงขารเปนอนตตา แต

นอกสงขารนอกขนธ ๕ อาจะมอตตา ดงนนเพอหลกเลยงความเขาใจผดขอนเสยทานจงใชคาวา

“ธรรม” แทนคาวา “สงขาร” ในคาถาท ๓

คาวา “ธรรม” มความหมายกวางกวาคาวา “สงขาร” การใชศพททางพระพทธศาสนา ไมม

คาใดทมความหมายกวางไปกวาคาวา “ธรรม” คาวา “ธรรม” มไดรวมแตเฉพาะสงขารและ

สภาวธรรมเทานน แตยงคงรวมถงพระนพพาน (Nirvana) ทเปนอสงขาร ไมมอะไรในจกรวาลหรอ

68

ตามหลกคาสอนของลทธเถรวาท ขอความขางบนนหมายถงวาไมมอตตา (ตวตน) ไม

วาจะเปนในบคคลหรอในธรรม ปรชญาพทธศาสนาฝายมหายานกยนยนเรองนอยางหนกแนน

เชนกน โดยมไดคดคานเลยแมแตนอย พรอมทงเนนถงธรรมไนราตมยะ เชนเดยวกบทเนนถง

ปทคละไนราตมยะ

ในอลคทปมสตรมชฌมนกาย (The Alagaddupama-sutta of Majjima-nikaya)

พระพทธเจาไดตรสกบบรรดาพระสาวกวา “ภกษทงหลายขอใหจงยอมรบอตตวาทะ เฉพาะทเมอยอมรบแลวจะไมทาใหเกด โสกะ ปรเวทะ ทกข โทมนส และอปายาส แตภกษทงหลาย พวกเธอเคยเหนอตตวาทะทเมอยอมรบแลว จะไมกอใหเกด โสกะ ปรเทวะ ทกข ทกข โทมนส และอปายาสเชนนนบางไหม?”

“ไมเคยเหนเลย พระเจาขา”

“ดละ ภกษทงหลาย ตถาคตกเหมอนกนยงไมเคยเหนอตตวาทะซงเมอยอมรบแลว จะไม

กอใหเกดโสกะ, ปรเทวะ, ทกข, โทมนส, และอปายาสเชนนนเลย”๒

ถาจะไดมอตตวาทะบางประการทพระพทธเจาไดยอมรบ พระองคกจะไดอธบายไวในสตรน

อยางแนนอน เนองจากพระองคยงไดทรงขอรองเหลาภกษใหยอมรบอตตวาทะทจะไมกอใหเกด

ความทกข แตในพทธทศนะยอมจะไมมอตตวาทะเชนนนเลย และอตตวาทะอนๆ ไมวาจะเปนอะไร

ละเอยดออนและสงสงสกปานใดยงคงเปนความเหนทผดและเลอนลอย กอใหเกดปญหาทงเปน

ตนเหตแกงความเศราพไรราพน, ความทกข, ความเสยใจ. ความคบแคนใจและความวนวาย

๑. ม.ม ๑๒/๓๙๓/๔๒๒, ส น ๑๖/๓๓๓/๑๙๑

๒. ม.ม. ๑๒/๒๘๓/๒๗๔

69

ในพระสตรน พระพทธเจายงไดตรสตอไปอกวา “ภกษทงหลาย เมอไมมทงอตตาและไมมอะไรทเกยวเนองกบอตตาซงจะสามารถคนพบไดอยาวงแทจรง ทศนะทวา จกรวาลคออาตมน เราครนตายแลวจะเปนอาตมนนน ซงถาวร ยงยน มนคง ไมเปลยนแปลง และเรากจะดารงอยจนชวนรนดร ดงนน จงเปนทศนะทวางเปลา…๑”

ทนเอง พระพทธเจายงไดตรสยนยนไวอยางหนกแนนวา อาตมน วญญาณ หรออนตตา จะ

คนไมพบในทไหนเลย และดจะเปนการโงหากใครจะเชอวา สงเชนนนมอย

บคคลทคนหาอตตาตามแนวคาสอนของพระพทธเจาไดยกตวอยางมาอาง ๒-๓ ตวอยาง ซง

(ในตวอยางน) มความผด ๒ ประเดน คอ ประเดนทหนง พวกเขาไดแปลออกมาผดๆ ประเดนทสอง

ครนแปลออกมาผดๆ แลวกตความหมายไปในทางทผดอกดวย บรรดาตวอยางเหลานน ขอหนงซง

เปนทรจกกนดกไดแก คาถาวา อตตา ห อตตโน นาโถ (Attã hi attano nãtho) (จากคมภรพระ

ธรรมบทคาถาท ๑๖๐) คาถานมกแปลกนวา “ตนเปนนายของตน” แลวกตความหมายวา “ตน

ใหญเปนนายของตนเลก”

การแปลเชนนไมถก อตตา (Attã) มไดมความหมายอยางอตตา (Self) อยางในเรองของ

วญญาณ (Soul) ในภาษาบาล คาวา “อตตา” (Attã) โดยทวไปใชในฐานะเปนคายา จะมยกเวนอย

บางกในกรณทเกยวกบหลกปรชญา ๒-๓ กรณทอตตาหมายถงอตตวาทะ (Soul-Theory) ในคาถา

น “อตตา” ใชในฐานะเปนตวยา ใหความหมายวา “เราเอง” ทานเอง” “เขาเอง” “ตนเอง” เปนตน

ประการตอมา คาวา “นาโถ” (nãtho) กมไดมความหมายวา “นาย” (Lord) แตหมายความ

วา “ทพง” “สนบสนน” “ชวยเหลอ” “ปองกน” เพราะเหตนน คาถาวา อตตา ห อตตโน นาโถ จงม

ความหมายทแทจรงวา “ตนเปนทพงของตนเอง” หรอจะวาใหชดกคอ “ตนยอมชวยเหลอ

ตนเอง” ไมไดมอะไรเกยวเนองกบวญญาณ หรออตตาแบบเลอนลอย พดสนๆ กคอวา ตองยนอย

บนขาของตนเอง ไมหวงพงคนอน

๑.จากขอความนชใหเหนวา ทศนะของ ส. ราชกฤษนน ทกลาววามอาตมนในพระพทธศาสนา จงผด

70

มหาปรนพพานสตร

อกตวอยางหนงทแสดงใหเหนวา ไดมการพยายามทจะนาเอาความคดเหนเรองตวตนมา

แทรกไวในคาสอนของพระพทธเจา คอพระพทธเจาดารสทตรสไวในมหาปรนพพานสตร๑ (The

Mahaparinibbana sutta) ตอนหนงวา “อตตะทปา วหะระถะ อตตะสะระณา อนญญะสะระณา”

พระพทธดารสตอนนหากจะแปลโดยพยญชนะกวา “เธอทงหลาย จงมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง

อยายดคนอนเปนทพง” ผทปรารถนาจะเหนอตตาในพทธศาสนาจะตความคาวา อตตทปา

และอตตสรณา วา ถอเอาอตตาเปนประทป ถอเอาอตตาเปนทพง หากเราไมไดพจารณาถง

เบองหลงและตารา เรากจะไมเขาใจความหมายทสมบรณและสาระสาคญของพระพทธโอวาท ท

ทรงประทานแกพระอานนทไดเลย

เพราะกอนปรนพพาน ๓ เดอน พระพทธเจาประทบแรมอยทหมบานเวฬวะ ณ ทนน ขณะท

ประทบนงอยทอาสนะทพระสาวกจดถวายไวทรมเงาพระวหาร พระอานนทพทธอปฏฐาก (The

most devoted attendant of the Buddha) ไดเขาไปเฝา แลวกราบทลวา “ขาแตพระองคผเจรญ

ขาพระองคเหนความสาราญของพระผมพระภาคแลว ขาพระองคเหนความอดทนของพระผมพระ

ภาคแลว กแตวาเพราะการประชวรของพระผมพระภาค กายของขาพระองคประหนงจะงอมระงม

ไป แมทศทงหลายกไมปรากฏแกขาพระองค แมธรรมทงหลายกไมแจมแจงแกขาพระองค ขาแต

พระองคผเจรญ กแตวา ขาพระองคมความเบาใจอยหนอยหนงวา พระผมพระภาคจกยงไมเสรจ

ปรนพพาน จนกวาจะไดทรงปรารภภกษสงฆ แลวตรสพระพทธพจนอยางใดอยางหนง”

พระผมพระภาคตรสวา “ดกรอานนท ภกษสงฆยงจะหวงอะไรในเราเลา ธรรมอนเราไดแสดง

แลว กระทามใหมในมนอก กามออาจารยในธรรมทงหลายมไดมแกตถาคต ผใดจะพงคดอยางนวา

เราจกบรหารภกษสงฆหรอวาภกษสงฆจกเชดชเรา ดงน ผนนจะพงปรารถนาภกษสงฆแลวกลาว

คาอยางใดอยางหนงเปนแน ดกรอานนท ตถาคตไดมความรอยางนวา เราจกบรหารภกษสงฆ หรอ

วาภกษสงฆจกเชดชเรา ตถาคตจกปรารภภกษสงฆแลว กลาวคาอยางใดอยางหนงในคราวหนง

ดกรอานนท บดน เราแกเฒาเปนผใหญลวงกาลผานวยมาโดยลาดบแลว วยของเราเปนมาถง ๘๐

๑. ท. มหา. ๑๐/๙๓/๑๑๙

71

ปแลว เกวยนเกายงจะใชไปได เพราะการซอมแซมดวยไมไผ แมฉนได กายของตถาคตกฉนนน

เหมอนกน ยงเปนไปได กคลายกบเกวยนเกาทซอมแซมดวยไมไผ…พวกเธอจงมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง มใชมสงอนเปนทพง คอจงมธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง มใชมสงอนเปนทพงอยเถด” ดงนฯ

สงทพระพทธเจาตองการฝากไวแกพระอานนทแจมชดอยแลว พระองคตรสสอนปลอบใจ

พระอานนทใหอาจหาญราเรงดวยพระดารสวา ควรพงตนดวยการหนกอยในธรรมทพระองคไดสอนไปแลว ไมควรหวงพงคนอนหรอสงอน ณ ทนน ปญหาเรองอาตมนหรออตตา จงเปนเรองเลอนลอยไมตรงจดประสงค

นอกเหนอจากนนพระพทธเจากยงไดทรงประทานอธบายถงวธทตนจะเปนทพงของตนเอง

และวธทจะทาธรรมะใหเปนทพงไดดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔๒ (The four satipatthanas) คอ :-

๑. กายานปสสนา = การพจารณาเหนกายในกาย

๒. เวทนานปสสนา = พจารณาเหนเวทนาในเวทนา

๓. จตตานปสสนา = พจารณาเหนจตในจต

๔. ธมมานปสสนา = พจารณาเหนธรรมในธรรม

อตตาอยไหน

หลกฐานอกขอหนงทถกอางถงบอยๆ โดยบคคลทตองการคนหาอาตมนในคาสอนของ

พระพทธเจา (เรองมอยวา) ครงหนงขณะทพระพทธเจากาลงประทบนงสาราญพระอรยาบถอยใต

รมมไม ภททวคคยกมาร ๓๐ คน พากนคนหาหญงแพศยาคนหนง ซงขโมยของมคาของพวกตนไป

ไดพบพระพทธเจาจงทลถามถงหญงคนนน พระพทธเจากตรสตามบางวา๑ การแสวงหาหญงกบ

๒. ดบทวาดวยกมมฏฐาน

๑. ว.มหา ๔/๓๖/๔๔

72

การแสวงหาตนเอง อยางไหนจะประเสรฐกวากน? กมารทง ๓๐ คนนนตางพากนตอบวา การ

แสวงหาตนเอง ประเสรฐกวา ครนแลวพระองคกไดอธบายธรรมะ ใหพวกเขาไดฟง จาก

หลกฐานทไดรบเกยวกบหลกธรรมทสอน ในดานตาราปรากฏวา ไมมเลยแมแตคาเดยวท

เกยวของกบคาวา “อาตมน”

เกยวกบเรองทวาอาตมนมอยหรอไม ปรพาชกชอ วจฉโคตตะ๒ ไดเคยทลถามพระพทธเจา

มาแลว ดงเรองตอไปน :-

ปรพาชก. ขาแตพระโคดมผเจรญ อาตมนมอยหรอ?

พระพทธเจาประทบนงดษณยภาพ

ปรพาชก. ขาแตพระโคดมผเจรญ อาตมนไมมหรอ?

พระพทธเจาประทบนงดษณยภาพดจเดม

ปรพาชกลกหลกไป ครนปรพาชกหลกไปแลว ทานอานนทไดเขาไปทลถามพระผมพระภาค

ถงสาเหตทพระองคไมยอมตอบปญหาทปรพาชกถาม

พระพทธเจาตรสตอบวา “อานนท เมอปรพาชกชอ วจฉโคตะถามวาอตตามอยหรอ? ถา

ตถาคตตอบวา “ม” อานนท เรองจะกลายเปนวาตถาคตเขาขางพวกทกลาวสสสตวาทะ (วาทะวา

เทยง) อานนท เมอปรพาชกชอ วจฉโคตตะ ถามวา อตตาไมมหรอ? ถาตถาคตตอบวา “ไมม” เรอง

จะกลายเปนวาตถาคตเขาขางพวกทกลาวอจเฉทวาทะ (วาทะวาขาดสญ) และอานนท เมอ

ปรพาชกชอ วจฉโคตตะ ถามวา อตตา มอยหรอ? ถาตถาคตตอบวา “ม” เรองจะกลายเปนวา

ธรรมทงหลาย (Dhammas) เปนอนตตา อานนท เมอปรพาชกชอ วจฉโคตตะ ถามวา อนตตาไม

มหรอ? ถาตถาคตตอบวา “ไมม” มนกจะทาใหปรพาชกนนผงนงงอยแลวใหงนงงยงขนอก เพราะ

เขาจะคดวา เมอกอนนเรามอาตมนอย แตเดยวน เราไมมอาตมนเสยแลว”

๒. ม.ม ๑๓/๒๔๔

73

วธปฏบตตนตอคาถาม

ตอไปนเรานาจะไดศกษาถงภมหลงและวธทพระพทธเจาทรงปฏบตตอคาถามและผถาม ซง

เมอพดถงปญหานกยงเปนทถกเถยงกนอย

พระพทธเจามใชเครองคอมพวเตอรทจะคอยตอบคาถามใครกไดทถามมา พระองคทรงเปน

ศาสดาผสมบรณดวยจรณะ (practical teacher) เปยมลนดวยพระกรณาธคณ (compassion)

และพระปญญาธคณ (wisdom) ตรสตอบปญหามใชเพออวดความร แตเพอชวยเหลอผถามใหร

แจง พระองคตรสกบประชาชนโดยทรงคานงถงระดบแหงสตปญญาจรตอปนสยและความสามารถ

ของพวกเขาวา จะสามาระเขาใจปญหาสาคญๆ ไดหรอไม

ในการปฏบตตนตอคาถาม พระพทธเจาทรงยดหลก ๔ หลก๑ คอ :-

๑. ตอบตามตรง (answered directly)

๒. ตอบโดยวธแยกแยะ (answered by way of analysing)

๓. ตอบแบบตงคาถามคาตอบ (answered by counter questions)

๔. ปญหาบางเรองกทรงนงเฉยเสย (put aside)

การทจะหลกเลยงไมตอบคาถามนนมอยดวยกนหลายวธ พระพทธเจาไดตรสบอกปรพาชก

ชอวจฉโคตตะ คนเดยวกนน พรอมทงไดตรสบอกมาลงกยปตตะและคนอนๆ วา คนมกพดกนวา

พระองคไมตอบไมอธบาย คาถามทสาคญทพวกเขาถามอยางเชนทวา จกรวาลเปนอมตะหรอไม

พระองคไมสามารถจะยอมรบคาถามทวา อาตมนมอยหรอไม? เนองจากวาพระองคไดโตแยงและ

อธบายอยเสมอๆ พระองคไมสามารถจะตรสวา “อตตามอย” เพราะขดกนกบหลกของพระองคทวา

“ธรรมทงปวงเปนอนตตา” พระองคไมทรงประสงคจะตรสเลยวา “อตตาไมม” เพราะจะทาให

ปรพาชกชอ วจฉโคตตะซงงนงงกบปญหานอยแลวใหงนงงยงขนอก เนองจากปรพาชกนนไมอยใน

สถานะทจะเขาใจหลกความคดอนวาดวยอนตตาได ฉะนนการหลกเลยงไมตอบคาถามนโดยวธ

ดษณยภาพ จงเปนวธทดทสด

๑. อ. จตกก ๒๑/๔๒

74

ปญหาทนาไปสเปาหมาย

เราตองไมลมวา พระพทธเจาไดรจกกบวจฉโคตตะนมานานแลว โอกาสนจงไมใชโอกาสแรก

ทเขาไดมาเฝาพระพทธเจา สมเดจพระบรมครผเปยมลนดวยพระกรณาไดทรงประทานขอคดและ

หลกการพจารณาจานวนมากแกนกแสวงหาผสบสน เรองทปรพาชกนไดเขาไปเฝาพระผมพระภาค

และเขาไปหาพระสาวกแลวตงปญหาแบบเดยวกนนอยซาซาก มปรากฏอยในตาราฉบบภาษาบาล

หลายเรอง ดงนนดษณยภาพของพระพทธเจาจงดเหมอนจะใหผลแกปรพาชกนนดกวาการตอบ

หรอการอธบายใดๆ

คนบางกลม ยงเขาใจอตตา (self) วาเปนอยางเดยวกบจต (mind) หรอวญญาณ

(consciousness) แตพระพทธเจากตรสวา การทจะเขาใจรางกาย วาเปนอตตายงดกวาการทจะ

เขาใจจต มโน หรอวญญาณวาเปนอตตา เพราะการเขาใจแบบแรกดจะดกวาการเขาใจแบบหลง

เนองจากจตมโนหรอวญญาณ เปลยนแปลงอยตลอดเวลา และรวดเรวกวารางกาย

ความรสกทวา “เราม” (I am) ยอมกอใหเกดความคดวามตวตนอนขดกบหลกความจรง การ

เหนสจธรรมกคอการไดรแจงพระนพพาน และเรองนกไมใชวาจะงายนก ในสงยตตนกาย๑ ไดมการ

สนทนากนถงเรองนระหวางภกษชอเขมกะกบพระหมหนงตอไปน :-

ภกษเหลานนไดถามพระเขมกะวา ทานไดเหนสงอะไรในอปาทานขนธ ๕ วาเปนตนหรอมใน

ตนหรอไม? พระเขมกะตอบวา “ไมเหนเลย” ครนแลว ภกษทงหลายเหลานนกพดวา ถาอยางนน

ทานกเปนพระอรหนตขณาสพ ฝายพระเขมกะกสารภาพวา ทานไมใชพระอรหนตขณาสพ ทานม

ความเขาใจวา เรามในอปทานขนธ ๕ และไมไดพจารณาเหนวานเปนเรา ลาดบนน ทานพระเขม

กะไดอธบายตอไปวา การททานกลาววา “เราม” นนคอไมไดกลาว รปวา “เราม” ทงไมกลาววา

“เรามนอกจากรป” ไมกลาว เวทนา, สญญา, สงขาร, วญญาณวา “เราม” ทงไมกลาววา “เรา

มนอกจากเวทนา, สญญา, สงขาร, วญญาณ” แตเขาใจวา “เรามในอปทานขนธ ๕“ และ

ไมไดพจารณาวา “นเปนเรา”

๑. ส. ข. ๑๗/๒๒๙/๑๕๘

75

ทานพระเขมกะกลาววามนเปนเหมอนกลนดอกไม กลาวคอจะวาเปนกลนจากกลบกหามได

จะวาเปนกลนจากสกหามได จะวาเปนกลนจากเกสรกหามได แตเปนกลนของดอกไม

ทานไดอธบายตอไปวา แมแตทานทบรรลอรยธรรมขนแรกกยงคงมความรสกวา “เราม”

(I am) แตตอมาเมอทานบรรลอรยธรรมขนสงยงขนไป ความรสกวา “เราม” กหายไปหมดสน

เหมอนอยางกลนของนาดางทตดอยกบเสอผาทซกเสรจใหม ระยะหนงกจะหายไปเอง เมอเอาเกบ

ไวในหบ

การโตเถยงกนนนบวามประโยชนมาก ทกรปตางรแจงเหนจรงบรรลพระอรหนต หลดพน

จากอาสวะทงปวง ขจดความรสกทวา “เราม” เสยได

ความจรงทไมอาจทาลาย

ตามหลกคาสอนของพระพทธเจา การยดถอความคดเหนวา “เราไมมอตตา” เปนเรองทผด

เชนเดยวกบการยดถอความคดเหนวา “เรามอตตา” เพราะความเหนทงสองนนมลกษณะเหมอนโซ

ตรวนคอยผกมด การยอมรบคาถามปญหาเรองอนตตาทถกตองนน มไดอยทการยดถอความ

คดเหนใดๆ แตอยทการพยายามจะมองสงทงหลายใหตรงตามจดมงหมายเพอจะไดเหนวาสงท

พวกเราเรยกวา “เรา” หรอ “สตว” เปนเพยงการรวมกนของขนธทเปนรปกบขนธทเปนนาม ดวยการ

หมนเวยนเปลยนแปลงไปทละนอย ภายในกฎแหงเหตผล และบรรดาสงทเกดขนทงมวล ไมมอะไร

ถาวรยงยนไมเปลยนแปลง เปนอมตะ

ตอไปนเปนคาถามทเกดขนตามธรรมดา : หากไมมอาตมนหรออตตาแลว ใครเลาจะไดรบ

ผลของกรรม? ไมมใครสามารถตอบคาถามนไดดกวาพระพทธเจา เมอมภกษรปหนงทลถาม

ปญหาน พระพทธองคกไดตรสตอบวา ดกรภกษทงหลาย ตถาคตไดสอนใหพวกเธอคนดสภาวะทก

หนทกแหงในทกๆ สง๑

๑. ส. ข. ๑๗/๑๙๒/๑๒๖.

76

คาสอนของพระพทธเจาทวาดวยเรองความไมมตวตน (The Buddha’s teaching on Anatta) ไมควรทใครจะเขาใจวาเปนคาสอนปฏเสธหรอขาดสญ พระนพพานกเชนกน เปนสจธรรม เปนความจรง และเปนความจรงทใครๆ ไมสามารถจะปฏเสธได ความหลงเชอในอตตาทเลอนลอยไมมอยนนตางหากเปนเรองนาปฏเสธหลกคาสอนทวาดวยอนตตา ยอมขบไลเงามดแหงความเชอผด ยอมจดแสงแหงปญญาใหรงเรอง ใครๆ จะปฏเสธไมไดเลย แมทาน Asanga กไดพดไวอยางนาฟงวา “There is the fact of No-selfness” (ความจรงเรองอนตตามอย)

“ดกอนภกษทงหลาย อายคนเรานสนนก ชาตหนายงจะตองไปเกด กศลควรสรางไว พรหมจรรยควรประพฤต ไมมใครเลยทเกดแลวไมตาย ภกษทงหลาย คนใดมอายยน คนนนจะอยไดแตรอยป หรอจะเกนไปบางกเลกนอย”

(ส.ส. ๑๕/๑๕๘)

77

บทท ๗ “กรรมฐาน”

หรอการฝกฝนปลกฝง ความเจรญงอกงามทางดานจตใจ

.

การปฏบต

พระพทธองคตรสไววา “ดกรภกษทงหลาย มความเจบปวยอย ๒ ประการ คอความเจบปวยทางกายและความเจบปวยทางใจ ดเหมอนวาประชาชนทงหลายสามารถพนจากการเจบปวยทางกายไดเปนเวลาหนงปบาง สองปบาง เปนรอยๆ ป หรอมากกวานนบาง แตวาภกษทงหลาย ในโลกนประชาชนทพนจากความเจบปวยทางใจไดแมเพยงชวครชวยามมนอยมาก นอกจากบคคลทพนจากกเลสทงหลายเทานน (เชนพระอรหนต)”๑

คาสอนของพระพทธองค โดยเฉพาะอยางยงเรองการปฏบตกกรรมฐานมงหมายเพอใหเกด

สขภาพจตและความสงบสขทสมบรณนนเอง แตเปนทนาเสยดายทประชาชนทงทเปนพทธศาสนก

และศาสนกอนเขาใจไมถกตองตอพทธธรรมทวาดวยเรอง “กรรมฐาน” ทนททพดถงคาวา

“กรรมฐาน” คนกคดถงการปลกตวออกจากภารกจประจาวน การไปนงอยในทาใดทาหนง

โดยเฉพาะ เหมอนกบรปปนในถาหรอในทแคบๆ ในวดในทเปลาเปลยวตดขาดจากสงคม จากการ

สนกสนานเฮฮา หรอการนงเงยบเคลบเคลมดวยความคดนกลกลบมหศจรรย กรรมฐานทาง

พระพทธศาสนาทแทจรง มใชการหลบหลกปลกตวแตอยางใดเลย คาสอนของพระพทธองคในเรอง

นมผเขาใจ (ผดมากหรอเขาใจถก) นอยเหลอเกนจนทาใหการปฏบตกรรมฐานเสอมถอยลดนอยลง

กลบมาเปนพธกรรมแตในรปแบบเทานน1

๑. อง. จตกก ๒๑/๑๕๗/๑๙๑ 1. The Yogãvacara’s Manual, edited by T.W. Rhys Davids London, 1896

78

การเจรญกรรมฐาน

ผคนจานวนมากสนใจในการเจรญกรรมฐาน หรอโยคะ เพอทจะบรรลพลงทางจต หรอ

อานาจมหศจรรยคลายๆ ดวงตาทสาม ซงอยางอนไมประสงคจะได เคยมแมชชาวพทธผหนง (นาน

มาแลว) ในอนเดยทพยายามจะสรางพลงอานาจใหสามารถเหนอะไรไดจากทางห ในขณะทแมชผ

นดาเนนการตามอานาจของตาภายใน ความคดชนดนไมมอะไรอนนอกจากความคดวปรต

ทางดานจตใจซงเปนเรองของความทะยานอยาก (ตณหา) ในอานาจมหศจรรยทงสน

คาวา MEDITATION ทแปลวา กรรมฐานนมความหมายไมตรงกบคาวา ภาวนามาแตเดม

เลยซงคาวา ภาวนานนมความหมายวา การฝกฝนปลกฝงความเจรญงอกงาม หรอการพฒนาทาง

จตใจ เมอกลาวใหถกตองจรงๆ การภาวนาทางพระพทธศาสนา คอการฝกฝนปลกฝงความ

เจรญงอกงามทางจตใจ การภาวนา มจดมงหมายเพอชาระจตใจใหสะอาดบรสทธปราศจาก

กเลสเครองเศราหมองมารบกวน เชน ราคะ โทสะ พยาบาท ความอาฆาต ความฟงซานราคาญใจ

(อทธจจะกกกจจะ) ความลงเลสงสย (วจกจฉา) และเพอฝกฝนปลกฝงความเจรญงอกงามทางจต

เชน ความหนกแนนมนคง (สมาธ) สตปญญา ความเฉลยวฉลาด ความตงใจจรงแนวแน พลงใจท

สขมรอบคอบ ความเชอมน ความสงบสข ซงนาไปสการรแจงแทงตลอดถงสจธรรมของธรรมชาต

วสยตามสภาพทมนเปนจรงอยางแทจรง ทเปนปรมตถสจจะ คอพระนพพาน

ประเภทของกมมฐาน

กรรมฐานทางพระพทธศาสนามอย ๒ ประเภทคอ สมถกรรมฐานไดแกอบายฝกฝนจตใหเกดความสงบ (สมถะหรอสมาธ) เปนการรวมกระแสจตจนมอารมณเดยวแนวแนจรงๆ (จตเตกคคตา หรอเอกคคตาจต สนสกฤต เปนจตไตกาครตา) ตงแตรปฌานเบองตนจนถง

รปฌานขนสงสด อนไดแกวาระจตทตดขาดความรสกหรอการรบรจากประสาทสมผสใดๆ ทงสน

หรอเรยกวา เนวสญญานาสญญยตนฌาน (ความสงบขนวามสญญากไมใชจะวาไมมสญญากไม

เชง) ซงมวธการฝกฝนหลายประการดงทมปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนา ภาวะความสงบ

ทางจตทกลาวมานทงหมด ตามทพระพทธองคทรงสอนไวนนเปนภาวะทยงมการปรงแตง ยงไม

สามารถรแจงเหนจรงถงสจธรรมตามทมนเปนจรงอนไดแกนพพานเลย วธการฝกฝนแบบสมถกรรมฐานนมมากอนการเสดจอบ ตของพระพทธเจาแลวจ งม ใช เปนวธการของพระพทธศาสนาแตผเดยว แตกเปนกรรมฐานอยางหนง ทมเปนหลกฐานอยในพระพทธศาสนา

79

ฉะนน พระพทธองคจงทรงปฏบตตอไปจนพบแนวทางการปฏบตอกอยางหนงเรยกวา

“วปสสนากรรมฐาน” (สนสกฤตเปน วปศยาน หรอ วทรรศนะ) คอปญญาญานรแจงในธรรมชาตวสยของสงทงหลายตามสภาวะเปนจรงซงนาไปสการหลดพนจากกเลสโดยสนเชง และการแทงตลอด สจธรรมคอพระนพพานอยางแทจรง นแหละคอกรรมฐานการฝกฝนปลกฝงความเจรญงอกงามทางจตใจของพระพทธศาสนาทแทจรง เปนวธการปฏบต

ทตองประกอบดวยคณสมบต คอสตการระลกรได สมปชญญะ ปญญาทรอบรอยางแจมแจงและ

อาตาป คอความเพยรพยายามเอาใจใสสบเนองกนอยางไมขาดสาย

เรองการปฏบตน เปนการยากทจะชขอผดขอถกอยางละเอยดได ตอการอธบายในเนอทไมก

หนาน แตกพยายามทจะอธบายความหมายของกรรมฐานทางพระพทธศาสนาทถกตองวาเปนการ

ฝกฝนปลกฝงความเจรญงอกงาม หรอการพฒนาทางดานจตใจโดยยอๆ ในแนวทางทปฏบตได

จรงๆ

สตปฏฐานสตร

พระสตรทสาคญทสดทพระองคทรงสอนเรองวปสสนากรรมฐานน กคอ สตปฏฐานสตร๒

อนวาดวยการเจรญสตใหยงเกดม (ทฆนกายและมชฌมนกาย) พระสตรนเปนทรจกและนยมอยาง

แพรหลายมาก มการนาไปใชกบพธกรรมและการทองสวดสาธยาย ทงในกลมของพระภกษ

สามเณรและพทธศาสนกชนทงหลาย ดวยศรทธาปสาทะอยางลกซง บอยครงทสดทพระภกษ

ทงหลายนาพระสตรนไปสาธยายใหแกคนปวย เพอชาระใจใหสะอาดบรสทธในบนปลายแหงชวต

๑. ม.ม. ๑๒/๑๐๒/๗๒ ๒. ท. มหา. ๑๐/๒๗๓/๓๒๕,

ม. ม. ๑๒/๑๓๑/๑๐๓.

80

แนวทางการปฏบตวปสสนากรรมฐาน ดงทพระพทธองคทรงสอนไวในสตปฏฐานสตรนมใชเปนการตดขาดจากชวต การเปนอยหรอหนเอาตวรอดแตผเดยว ตรงกนขาม วธการเจรญกรรมฐานนลวนเกยวเนองกบชวตของเรากบภาระหนาทตางๆ ประจาวน ความทกข ความสข การพดจาปราศรย และความนกคดตรกตรองตางๆ ตลอดจนอาชพการงานทมระเบยบเรยบรอยและตองใชสตปญญาของเรา

พระสตปฏฐานสตรน แบงวธการปฏบตออกเปน ๔ หมวด คอประการแรกวาดวยวธเจรญสต

ทเปนไปในกาย (กายานปสสนา) ประการทสอง คอ การเจรญสตในความรสกทกข หรอเฉยๆ ท

เรยกวา เวทนา (เวทนานปสสนา) ประการทสามเกยวกบจตโดยตรง (จตตานปสสนา) และ

ประการทส คอการเจรญสตใหมในสภาวธรรมตางๆ ทเกดกบใจ เชนความงวงเหงาความ

หงดหงดฟงซานเปนตน (ธมมนปสสนา) เรองนควรทจะเขาใจอยางชดแจงวาผปฏบตกาลงเจรญ

กรรมฐานชนดใด ซงจะตองมการระลกร (สต) และปญญาทชดเจน (สมปชญญะ) พรอมดวยความ

เพยรทเอาใจใสตามกาหนดอยางสบเนองกนไป (อนปสสนา)

การเจรญอานาปานสตกมมฐาน

ตวอยางกรรมฐานทปฏบตกนอยรจกกนด และเปนทนยมกนอยางแพรหลายทสดกคอ การ

เจรญสตในการกาหนดลมหายใจเขาออก (อานาปานสต) อานาปานสตกรรมฐานน ไดม

อธบายไวในคมภร พระไตรปฏกเกยวกบวธการนงทถกตองแนนอน และวธการปฏบตตางๆ ท

ปรากฏในพระสตรนนบคคลสามารถปฏบตไดทงในอรยาบถนง ยน เดน หรอนอน ตามทสะดวก

การฝกฝนปลกฝงสตทเรยกวาอานาปานสตน เบองตนบคคลควรนงในอรยาบถแบบขดสมาธ เทา

ขวาทบเทาซาย มอขวาทบมอซาย นงตวตรง ดารงสตใหมนคงกากบอยกบตวตลอดเวลากบ

ลมหายใจออกเขาหรอเขาออก แตอรยาบถนงขดสมาธนเปนเรองลาบากแกการปฏบตสาหรบ

ประชาชนในประเทศตางๆ โดยเฉพาะประชาชนในแถบยโรป และอเมรกา ฉะนนผทไมสะดวกใน

การนงขดสมาธ กอาจเปลยนมาเปนการนงบนเกาอตงตวตรงดารงสตใหมนคงตลอดเวลาเชนกน

เปนเรองจาเปนมากทผปฏบตตองพยายามฝกฝนนงตวใหตรง แตไมเปนการฝนเกรงตวจนเกนไป

วางมอขวาทบมอซายบนตก แบบพอดมความรสกสบายตามปกต และใหหลบตาทงสองหรอลมตา

เลกนอย จองมองดทปลายจมก ซงอาจจะสะดวกและเหมาะแกผปฏบตได

81

ทกๆ คนหายใจเขาออกตลอดวนคนอยแลว แตไมเคยมสตควบคมเพอใหมสมาธจตในอาการหายใจเขาออกเชนนนเลย ตอนนทานผอานกาลงศกษาปฏบตอย ใหหายใจเขา

ออกตามปกตธรรมดา อยาเรง หรอบงคบการหายใจ เอาสตคมใจใหเกาะจบอยทการหายใจเขา

และการหายใจออกใหรตลอดเวลาวา หายใจเขาร หายใจออกร หายใจออกยาว กรวาหายใจออก

ยาว หายใจเขายาว กรวาหายใจเขายาว ตามปกตธรรมดาของอาการทปรากฏ ขอทจะตอง

ตระหนกใหมากกคอมสตและสมปชญญะ ระลกรตวตลอดเวลากบอาการตางๆ ทปรากฏ จตของผ

ปฏบตกจะมความแนวแนสงบดงลงไปดวยการรตวตลอดเวลา ถงการเปนไปและการเปลยนแปลง

เปนอยางอน ระหวางทปฏบตใหปลอยวางตอสงทงหลายภายนอกโดยสนเชง ใหพยายามปฏบต

อยางนเรอยๆ ไปครงละ ๕ นาทบาง ๑๐ นาทบาง

ในการปฏบตระยะแรกๆ นน ผปฏบตจะรสกลาบากในการควบคมจตใหเกาะอยกบการ

หายใจเขา-ออก จะรสกแปลกใจตอการดนรนกวดแกวงของจตใจ ทชอบแสออกไปภายนอก

รางกาย เมอไดยนเสยงภายนอก จตใจจะไปเกาะทเสยงทาใหกระวนกระวายไมสงบไดงายๆ

บางครงอาจทาใหรสกทอแทใจ และผดหวง แตถาพยายามปฏบตไปเรอยๆ อยางนอยวนละสอง

ครง เชาและเยนเปนเวลาครงละ ๕ นาทบาง ๑๐ นาทบาง กจะทาใหเพมพนสมาธจตไปเรอยๆ กบ

การเจรญอานาปานสตกรรมฐานน เมอการปฏบตดาเนนไปไดเปนเวลานานพอสมควร จะทาให

เกดความชานาญมผลทาใหเกดความสงบใจ และพลงจตทสงขน (เชน ฌาณ อภญญา) สามารถ

ตดใจไมใหรบรจากการสมผสในโลกภายนอกได จตใจจะมความเอบอม (ปต) และความสขสงบ

อยางลกซง หากผปฏบตฝกฝนเพมพนอยเสมอ จะเกดความชานาญคลองแคลวยงขน ครงแลวครง

เลาและสามารถจะไดรบความสขสงบดงกลาวยงขนดวย แตถาการปฏบตนปราศจากจากสตสมปชญญะและความตงใจทแนวแนแลวกจะไมสามารถทาใหเกดสมาธจตไดเลย

การฝกฝนปฏบตอานาปานสตกรรมฐานนเปนวธการปฏบตททาไดสะดวกและงายมาก ตอ

การเพมพนสมาธจตใหสงขนเรอยๆ จนบรรลถงอปปนาสมาธทเรยกวา ฌาณ (ธยาน) ซงเปน

รากฐานของวปสสนาททาใหเกดปญญาฌาณ เขาใจ และแทงทะลถงสจธรรมแหงธรรมชาตวสย

ตลอดบรรลถงมรรคผลนพพาน

82

ปฏบตในทกๆ อรยาบถ

นอกจากนการปฏบตอานาปานสตกรรมฐานจะทาใหเกดผลด มความสงบไดรวดเรว และม

ผลดตอสขภาพทางรางกาย ผอนคลายความตงเครยดหลบไดสบาย ไดกงวลมผลทาใหการงาน

ประจาวนมประสทธภาพ ทาใหจตใจสงบสขและเยอกเยน แมในบางครงเกดความตนเตนตกใจ ถา

ปฏบตอานาปานสตกกรรมฐานนสกสองนาท จะรสกตนทนทวาใจเงยบและสดชนเหมอนตนจาก

การพกผอนหลบนอนฉะนน

ขอสาคญท สดในเรองการเจรญกรรมฐานนทจะใหเกดผลประโยชนนนกคอ การม

สตสมปชญญะระลกรตวอยตลอดเวลากบการกระทากจการงานประจาวน ไมวาจะเปนงานสวน

ตนหรอสวนรวมทงทางกาย และทางวาจาในอรยาบถใหญนอยทงหลาย เชน เดน ยน นง นอน

เหยยดค กาวหนา ถอยหลง เหลยวซาย แลขวา แตงเนอ แตงตว พดจาปราศรย หรอนงเงยบสงบ

หรอกาลงกน กาลงดม แมแตกาลงถายอจจาระและปสสาวะ สรปวาในทกๆ อรยาบถทประกอบ

ภารกจหนาทผปฏบตตองมสตสมปชญญะ ระลกรตวอยางแจมแจงชดเจนตลอดเวลา ซงก

หมายความวา ผปฏบตตองมสตสมปชญญะเปนปจจบนในการกระทาทเปนปจจบนนนอยเสมอ ทงนมไดหมายความวา ไมใหเกยวของกบอดต และอนาคตเลย แตใหถอวาอดตและอนาคต เปนเพยงสวนสมพนธกนทมปจจบนเปนหลกโดยตรง

โดยทวไปคนเราไมคอยควบคมจตใจใหอยกบการงานทเปนปจจบน แตกลบไปวนวายกบ

อดตหรออนาคต บางทในขณะททางานบางอยางอยทน กลบครนคดจนตนาการทสบสนกงวลใจใน

เรองราวทผานมาแลวในอดต หรอฝนไปในเรองทยงมาไมถงในอนาคต ดงนนคนเหลานนจงเปนอย

แบบไมมชวตชวา เพราะไมรวาตนกาลงทาอะไรอยอยางไมมความสข และไมพงพอใจกบการงานท

ตนกระทาอย ทงไมรวาตนกาลงทาอะไรอยดวย

บางครง ทานผอานคงเคยเหนคนในภตตาคารกาลงอานหนงสอพรอมๆ กนไปกบการ

รบประทานอาหาร ดเปนเรองธรรมดาสามญเหลอเกน ทาใหเขาใจวาเขาเปนคนมงานยงมาก

เหลอเกน ไมมเวลาแมแตการรบประทานอาหาร ทาใหรสกประหลาดใจวา เขาอานหนงสอหรอ

รบประทานอาหารกนแน บางทานอาจพดวา เขาทางานทงสองอยางคออานหนงสอ และ

รบประทานอาหารพรอมๆ กนไป ความจรงเขาไมไดทาอะไรเลย ทงไมเพลดเพลนในงานนนเลย

เพยงฝนทา ทจตใจมแตความสบสนวนวายไมไดณสกชอบหรอสขใจในงานทตนทาอยขณะนนเลย

83

หญาสดในทะเลทราย

อยางไรกตาม ทกคนแมจะพยายามหนไปไหนกไมสามารถหนใหพนจากการเปนอยของ

ตนเองได ไมวาจะเปนการอยในเมองหรอในปาตราบเทาทยงมชวตอย ทกคนจะตองประสบกบชวต

การเปนอยของตนตลอดไป การเปนอยทถกตองอยางแทจรงเปนการกระทาในปจจบน มใชเปน

เรองในอดตซงดบและผานพนไปแลว ทงไมใชความเพอฝนในอนาคตทยงไมเกดขน ผทมชวตอย

โดยยดหลกปจจบนธรรมเปนสาคญ เปนชวตทมสาระประโยชนและมความสขมากทสด

เมอมผทลถามพระพทธองควา ทาไมหนอพระสาวกของพระองคทมชวตอยแบบงายๆ และเงยบสงบดวยการฉนอาหารเพยงวนละมอเดยวเทานน กยงดสดชนแจมใส พระองคตรสตอบวา พระสาวกเหลานนไมกงวลในอดตทผานไปแลว ทงไมคานงถงอนาคตทยงไมเกดขน มสตสมปชญญะและความเพยรพยายามบาเพญหนาทการงานทเปนปจจบน จงทาใหพระสาวกเหลานนมความสดชนผองใส คนพาลทงหลายทมวแตเพอฝนในอนาคตและกงวลอยแตในอดตทผานมาแลว ยอมเศราโศกยงขนประดจดงหญาเขยวขจทถกตดทงไวกลางแดดฉะนน๑

ตวก ของก (อหงการ มมงการ)

สตและสมปชญญะอนไดแกการระลกรอยางชดเจนน มใชเปนการระลกรเพอยดมนถอมนเปนอปาทานวา ฉนทาสงน ฉนทาสงนน เพราะในขณะทมอปาทานยดมนอยางนน

จะเปนการยดทผดในตวตน ไมเปนการมสตปญญาควบคมในการงานแตเปนการหลงผดใน

ความคดวา เปนตวเราทาใหงานถกทอดทงใหเสยไปในขณะเดยวกนนนดวย จงควรปลอยวาง

ความยดมนวาตวเรา ของเราโดยสนเชงในขณะทประกอบกจการงาน นกพดทหลงผด เอา

ความคด

๑. ส. ส. ๑๕/๒๒/๗

84

มาเปนตวตนวา ฉนกาลงกลาวปราศรยกบผฟงเชนนคาพดของเขาจะสบสนและกระแสความคดจะ

ไมตดตอกน แตถาปลอยวางจากการมอปาทานในเรองทพดวาไมใชตวเราของเราแลว จะพดไดด

และชแจงเรองทพดนนไดอยางแจมแจงชดเจนดวย งานทสาคญๆ ทกอยาง เชน จตรกรรม วรรณกรรม งานสงเสรมทางสตปญญา หรอทางดานจตใจ ลวนเกดขนมาจากการเขาถงสวนลกของงานนนๆ ทปราศจากการมอปาทานยดมนถอมนในตวตนทงสน

เรองสตและสมปชญญะ (ปญญา) ทตองใชกบการประกอบกจการงานของเราตามทพระ

พทธองคทรงสอนไวนเปนการใชกบชวตและกจการงานทเปนปจจบน (แนวทางการปฏบตสมาธ

แบบเซนกเชนเดยวกนน) ดงนน การเจรญกรรมฐานจงไมควรเจาะจงเอาแบบใดแบบหนง

โดยเฉพาะ แตจะตองมสตสมปชญญะ ระลกรตวกบงานทตนทานนอยตลอดเวลา ไมตอง

กาหนดเวลาปฏบตไวโดยเฉพาะหรอก เพยงแตฝกฝนปลกฝงสตสมปชญญะใหกากบอยใน

กจกรรมทกอยางประจาวนทงกลางคนกลางวน กรรมฐานทงสองอยางทไดอธบายมานเกยวของกบ

การปฏบตทางกาย

สาหรบการเจรญสตปฏฐานทเปนสวนเวทนา คอความรสกสขทกข หรอไมสขไมทกข (เวทนา

นปสสนา) นน ขอใหพจารณาตวอยางดงตอไปน เมอผปฏบตเกดความรสกไมสบาย หรอเศราโศก

เสยใจ ภาวะของใจในขณะนน กาลงมดบอดมองอะไรไมเหน มแตอาการหนกสมองในบางครง จะ

ไมทราบเลยวาทาไมจตใจจงวนวายอยางนน เบองตนจงควรทราบวาอยาไปทกขกงวลกบความ

เดอดรอนเหลานน แตจงพยายามใชสตปญญาใหรชดเจนถงความทกข ความกงวลเหลานนวาเปน

อยางไร มสาเหตจากอะไรใหพยายามพจารณาใหละเอยดอยาเกดปฏกรยาทจะไมรบร ใหเหมอน

นกวทยาศาสตรทใชสตปญญาพจารณาทดลองงานอยางตงใจ กจะทาใหละอปาทานในเรองตวตน

วา “ฉน หรอของฉน” เสยได แลวจะเขาใจถงธรรมชาตของเวทนาทเปลยนแปลงดวยการเกดขน

แลวดบไปวาเปนอยางไร จตใจจะปลอยวางไดจรงๆ และมอสระอยางเตมท นเปนวธเจรญ

เวทนานปสสนาสตปฏฐาน

สวนการเจรญจตตานปสสนานน ผปฏบตตองมสตสมปชญญะรเทาทนกบสภาวะของจตวา

ขณะนนจตรกหรอจตเกลยด จตถกโทสะ พยาบาท ความรษยา ครอบงาหรอวาจตมความรก ม

ความเมตตาปราณ หรอวาถกโมหะครอบงา ใหชดเจนตามสภาวะทถกตองเปนจรงอยเสมอ เรา

ตองยอมรบวาบอยครงทเราไมกลา หรอเหนยมอายตอการตรวจสอบจตใจของตนเองจงชอบแตจะ

85

วธดบความโกรธ

ในทนมไดมความประสงคทจะตดสนใหวา อยางไหนถกอยางไหนผด หรอดไมด เปนแตให

รจกกาหนดเอาใจใสดแลและใชสตปญญา ตรวจตราแบบงายๆ ทกคนไมใชเปนผพพากษาแต

ขอใหเปนนกวทยาศาสตร คอ ใชสตปญญาพจารณาเมอมสตปญญากาหนดควบคมจตใจอยาง

รอบคอบจนรเทาทนกบสภาวะธรรมชาตวสยของจตใจอยางแจมแจงแลว จตใจจะมพลงและ

สะอาดปราศจากความเกลยดความโกรธได ไมมอปาทาน เปนอสระจากกเลสทงมวล เกดความ

สวางเขาใจเนอแทของทกสงตามทเปนจรง ขอยกตวอยางเชนเวลากาลงโกรธจะถกความขดเคอง

อาฆาตพยาบาท ความเกลยดชงครอบงาจตใจ จะมอาการตงตงเอาจรงเอาจง แตตรงขาม ผโกรธ

เองไมรสกตวเลยวากาลงโกรธ ขณะนนถามสตสมปชญญะระลกรตวเทาทนกบความโกรธ จะ

ทาใหเกดหรโอตตปปะ คอละอายและเหนทกขโทษของความโกรธ ความโกรธจะถกทาใหลดนอย

ถอยลงทนทจนหมดไปในทสด

จงควรใชสตปญญาพจารณาถงธรรมชาตของความโกรธนวา เกดขนดบไปอยางไร และควร

จะตระหนกอยเปนประจาวา ไมใช “ฉนโกรธ” หรอ “ความโกรธ เปนฉน หรอ ของฉน” ควรมแต

สตปญญารเทาทนถงใจทกาลงโกรธเทานน โดยกาหนดรและพจารณาใหทนกบความโกรธนทนท

อนนเปนวธการกาหนดใหมสตปญญาควบคมจตใจทกาลงเกดอกศลกรรม

นอกจากนกมวธการปฏบตกรรมฐานในขณะทจตกาลงเปนกศล เชน เกดสงบเยอกเยน เกด

สตและปญญา การศกษาเลาเรยนทกอยาง เชนการอานหนงสอ การอภปราย การสนทนา และการ

ปรกษาหารอกนลวนถอเปนแนวทางของการเจรญกรรมฐานทงสน เชนการอานหนงสอ และคดนก

ตรกตรองไปตามนนอยางละเอยดถถวน ลวนเปนวธการของการเจรญสมาธ (กรรมฐาน) เราเคย

๑. ม.ม ๑๒/๒๒๕/

86

ทราบมาวาการสนทนาธรรมระหวางทานเขมกะภกษกบภกษหลายรปกลมหนงเปนการเจรญ

กรรมฐานเพมพนสมาธจตไปดวย จนนาไปสผลคอ การบรรลมรรคผลนพพานไปในทสด

เครองสกดกนทางใจ

ฉะนน ตามวธการเจรญกรรมฐานทกลาวมาน จงควรทราบโดยละเอยดในเรองอกศลธรรมท

เปนอปสรรคตอสมาธจต ๕ ประการ ทเรยกตามศพทธรรมวา นวรณ (นวรณะ) คอ

๑. ความใครพอใจในกามารมณ (กามฉนทะ)

๒. ความอาฆาตมงราย เกดโทสะเคองแคนหรอความโกรธ (พยาบาท)

๓. ความงวงเหงาหาวนอน (ถนมทธะ)

๔. ความฟงซานราคาญใจ (อทธจจกกกจจะ)

๕. ความลงเลใจและสงสย (วจกจฉา)

อกศลธรรม คอนวรณทง ๕ ประการน ถอวาเปนอปสรรคตอความเขาใจทถกตองเหน

ขอเทจจรง (สมมาทฏฐ) และการฝกฝนจตใจใหเจรญไปไดดวยด เมอถกนวรณครอบงาแลวจะทา

ใหมดมดจตใจไมมสตปญญาวา จะกาจดนวรณเหลานไดอยางไร แลวจะไมเขาใจเลยวา ผดหรอ

ถก ดหรอเลวได

องคปญญาเปนเครองตรสร

ผปฏบตจงควรเจรญธรรมทจะนาไปสการรแจงแทงตลออดดวยเรยกวาสมโพชฌงค ๗

ประการ

๑. การระลกตวขนมา (สต) ไดแกระลกรตวกากบอยกบกจการงานทกอยาง

๒. การพจารณาและแยกแยะใหเหนสวนละเอยดตางๆ ของทกๆ เรองทพระพทธองคสอน

(ธมมวจย) รวมทงเรองคลโลกและคดธรรม

๓. ความเพยรพยายามเอาใจใส (วรยะ) ในการทางานตงแตเรมตนจนสาเรจ

87

๔. ความเอบอมสขใจ (ปต) ไมเหมอนความสขทางวตถแบบเนอหนง เปนความสขทางใจ

๕. ความสงบระงบ (ปสสทธ) ของจต และรางกายผปฏบตไมควรทาใหเครยดทงทางกาย

และทางจต

๖. ความสงบแนวแนในอารมณเดยว (สมาธ)

๗. การมใจมนคงปลอยวางในอารมณรกหรอชงได (อเบกขา) ไดแกความมจตใจมนคง

สามารถเผชญหนากบความเดอดรอนทงหลายไดดวยใจทสงบเยอกเยนและนวรณไมรบกวนหรอ

ครอบงา

ขอสาคญทสดในการเจรญธรรมเหลานกคอ ความมงมนตงใจและการเอาจรงเอาจงอยาง

หนกแนนมนคง องคธรรมอนๆ ทงทางกายและจตใจอนอาศยกนในการเจรญทาใหเกดผลสบ

เนองกนไปในตว ไดแสดงไวในพระไตรปฎกโดยละเอยดแลว

ผปฏบตบางคนอาจเจรญกรรมฐานดวยการพจารณาเบญจขนธเพอใหเหนดวยปญญาวา

เบญจขนธมธรรมชาตทแทจรงเปนอยางไร อะไรททาใหหลงผดวาเปนตวเราของเรา หรอจะ

พจารณาอรยสจจทง ๔ เปนอารมณกได ดงไดกลาวมาแลว การใชสตปญญาพจารณาเพอใหเหน

ความจรงดงกลาวนเปนการเจรญวปสสนากรรมฐานวธทสเรยกวา ธรรมานปสสนา ซงกนาไปสการ

รแจงสจธรรมทแทจรง

อารมณกรรมฐาน

นอกจากนกมอารมณสาหรบสมถกรรมฐานทแนนอนอยถง ๔๐ อยาง ในจานวนกรรมฐาน

ทง ๔๐ อยางนใครยกมากลาวเฉพาะอารมณกรรมฐานทเรยกวา พรหมวหาร ๔ ประการเทานน คอ

๑. การแผเมตตาปรานแกสรรพสตวทกประเภท โดยไมมขอบเขตจากด (เมตตา) ไมเหมอนกบความรกของมารดาทมแตเฉพาะลกเทานน เพอใหสตวโลกอยเยนเปนสข

๒. ความสงสาร (กรณา) ปรารถนาใหสตวโลกทมทกขไดพนจากทกข

๓. การแสดงความชนชมยนด (มทตา) กบผทไดรบผลสาเรจมความสข

๔. ความมใจเปนกลางทเทยงธรรม ไมหวนไหว (อเบกขา) ในความเดอดรอนทชงชงและความสขสบายทใครชอบทงสน

88

บทท ๘ พระพทธศาสนากบโลกปจจบน

.

มบางคนเชอวา พระพทธศาสนาเปนระบบทสงสงเกนไปจนบรษและสตรธรรมดาไมอาจปฏบตตามได ในชวตประจาวนของพวกเรา และมความเชอวาถาปรารถนาจะเปนชาวพทธจรงๆ แลว จะตองปลกตนเองจากสงคมโลกเขาไปอยในวด หรอสถานททสงบ

นเปนความคดทผดอยางนาเสยดาย เนองจากขาดความเขาใจตอคาสอนของพระพทธองค

แทๆ ทเดยว ประชาชนรบมงไปสการสรปทรวดเรวและผด อนเปนผลจากการฟงและการอานแบบ

ลวกๆ ของพวกเขาตอขอความบางอยางเกยวกบพระพทธศาสนาของนกเรยนบางคนผไมเขา

ใจความจรงทกแงมม แตใหทศนะเกยวกบพทธศาสนาเพยงบางแหงอยางมอคต คาสอนของ

พระพทธเจาไมไดมงหมายเฉพาะในวดเทานน แตเพอคฤหสถชนทงชายหญงผมชวตอยตามบาน

กบครอบครวของพวกเขา อรยมรรคมองค ๘ อนเปนแนวทางดาเนนชวตของชาวพทธ ม

ความหมายสาหรบทกคนไมแตกตางกนเลย

ธรรมะกบการครองเรอน

สวนใหญของประชาชนในโลก ไมอาจจะบวชเปนพระ หรอปลกตนเองไปอยในถาหรอปาเขา

ลาเนาไพร อยางไรกด หากพทธศาสนาทประเสรฐและบรสทธจะเปนเชนนน (อยางทบางคนเขาใจ)

พทธศาสนากเปนสงไรประโยชนสาหรบมวลมนษย ถาเขาไมอาจจะปฏบตในชวตประจาวนในโลก

นได แตถาทานเขาใจหลกของพทธศาสนาอยางถกตอง (ไมใชเพยงตวอกษร) ทานสามารถจะ

ประพฤตและปฏบตตามอยางมนใจ ขณะทดารงชวตอยอยางคนธรรมดานเอง

อาจจะมบางคนทพบวา เปนงายกวาและสะดวกกวาทจะปฏบตตามพทธธรรม ถาเขา

ดารงชวตอยในสถานทอนหางไกล ตดขาดออกจากสงคมกบคนอน ๆ คนเหลาอนอาจพบวา การ

ปลกตนเองออกอยางนน ทาใหชวตทงดานรางกายและจตใจทอและตกตา และจากผลนนเอง มน

อาจจะไมนามาซงความเจรญงอกงามแหงชวตทงทางจตใจและสตปญญา

89

การสละโลก (บรรพชา) อยางแทจรง ไมไดหมายความวาหนออกไปจากโลกทางดานรางกาย (ภายนอก) พระสารบตรอครสาวกของพระพทธเจา กลาววา คนๆหนงอาจจะอยในปา อทศตนเองตอการปฏบตแบบนกบวช แต (จตใจ) อาจเตมไปดวยความไมบรสทธและอาสวะ อกคนหนง อาจจะอยในบานหรอในเมอง มไดปฏบตระเบยบวนยแบบนกพรต แตจตใจของเขาอาจจะบรสทธและอสระจากกเลสาสวะ ในบรรดาสองคนน พระสารบตรกลาววา ผทดารงชวตแบบบรสทธในบานหรอในเมอง เปนผวเศษแนนอนกวา และยงใหญกวา ผทดารงชวตอยในปา๑

ความเชอพนๆทวา การจะฏบตตามคาสอนของพระพทธองคบคคลจะตองปลกตวเองจาก

ชวตทเปนอย เปนความเชอทผด ความเชอเชนนน เปนสงทตอตานสวนลกตอการปฏบตตามคา

สอนอยางแทจรง มหลกฐานหลายแหงในคมภรทางพทธศาสนา (ทแสดงวา) บรษและสตรท

ดารงชวตแบบธรรมดาในครอบครวตามปกต ผปฏบตตามทพระพทธเจาทรงสอนไดอยางประสบ

ผลสาเรจ และทาพระนพพานใหแจงได วจฉโคตตะอาชวก (ผซงทเรากลาวถงในบททวาดวยเรอง

อนตตา) ครงหนงถามพระพทธเจาอยางตรงๆวา มบรษสตรทอยครองเรอน ซงปฏบตตามคา

สอนของพระพทธองคอยางประสบผลสาเรจ และบรรลถงมรรคผลมหรอไม พระพทธองค

ทรงเนนอยางชดเจนวา ไมใชเพยงหนงคนหรอสองคน ไมใชเพยงรอยคน สองรอยคน หรอหารอย

คน แตมากตอมาก ทบรษและสตรทครองเรอนอย ปฏบตตามคาสอนของพระองคอยางมผลและบรรลถงสภาพทางจตอนสงสง๑

เหมาะทเดยวสาหรบประชาชนธรรมดา ทจะดารงชวตอนหลกเรนในสถานทอนสงดจาก

เสยงอกทกและรบกวน แตมนเปนสงททคาควรแกการยกยองและเชดชกวา ทจะปฏบตตามคาสอน

ของพระพทธเจา ขณะทดารงชวตอยในระหวางเพอนมนษย ดวยดารชวยเหลอเขา ทาตนเปนผ

บรการพวกเขา บางทมนอาจจะเปนประโยชนในบางกรณสาหรบบคคลทจะมชวตแบบหลกเรนสก

ระยะหนงเพอทจะพสจนจตใจและนสยของเขา ในฐานะเปนการฝกตามศล สมาธ และปญญา ขน

พนฐาน เพอทจะมความแขงแกรงพอทจะออกมาสสงคมในภายหลง และชวยเหลอคนอนๆ แตถา

บคคลดารงชวตของเขาทงหมดอยในความโดดเดยว คดถงเฉพาะความสขและทางรอดของตวเอง

๑. ม.ม. ๑๒/๕๓–๗๒/๔๒ ๑. ม.ม. ๑๓/๒๕๖/

90

บดนอาจมบางคนถามวา ถาคนธรรมดาอาจปฏบตตามพทธศาสนาในขณะทยงมชวตอยในบานในเรอน แลวทาไมจะตองม พระสงฆ หรอหมแหงพระภกษ ซงตงขนโดยพระพทธองคดวยละ? พระสงฆเอออานวยโอกาสสาหรบผทปรารถนาทจะอทศชวตของตน ไมเพยงแตเจรญสมาธและปญญาของตนเองเทานน แตเพอรบใชคนอนดวย ผทครองเรอนไม

สามารถจะมงอทศชวตทงหมดของตนเพอรบใชผอน เหมอนพระสงฆซงไมมครอบครวทจะตอง

รบผดชอบ หรอความผกพนแบบโลกๆอนๆจงอยในฐานะทจะอทศชวตทงหมดของเขา “เพอ

เกอกลและความสขของพหชน” ดงทพระพทธองคทรงแนะนาไว นเปนเครองชเหตผลในแนว

ประวตศาสตรทวา วดทางพทธศาสนาไมใชเปนเพยงศนยกลางทางจตใจเทานนแตเปนศนยกลาง

แหงการศกษาและวฒนธรรมดวย

สายสมพนธของสงคม

สงคาลสตร (สตรท ๓๑ แหงทฆนกาย)๑ แสดงการยกยองอยางมากถงชวตฆราวาส

ครอบครวของเขาและความสมพนธทางสงคม ซงแสดงไวโดยพระพทธองค

มาณพหนมนามวาสงคาล เคยไหวทศหลกทง ๖ เพอสวรรค กลาวคอ ทศตะวนออก ทศใต

ทศตะวนตก ทศเหนอ ทศเบองลาง และทศเบองบน ในการปฏบตตาและรกษาคาสงสดทาย ซง

พอของเขาขณะจะตายไดสงไว พระพทธองคไดบอกชายหนมวา ในอรยวนยแหงคาสอนของ

พระองคทศ ๖ มความหมายแตกตางออกไป ตามอรยวนยของพระพทธองค ทศ ๖ คอ

ทศตะวนออก ไดแก มารดาบดา

ทศใต ไดแก ครอาจารย

ทศตะวนตก ไดแก ภรรยาและลกๆ

๑ ท.ปา. ๑๑/๑๗๒–๒๐๖/๑๙๔–๒๐๗

91

ทศเหนอ ไดแก มตร, ญาต เพอนบาน

ทศเบองลาง ไดแก คนรบใช, คนงาน และลกจาง

ทศเบองบน ไดแก นกบวช

“บคคลควรนอบนอมทศทง ๖ น” พระพทธองคตรสคาวา นอบนอม (นมสเสยย) ในทน เปน

คาทมความหมายมาก เพราะวาบคคลนอบนอมตอบางสง ทควรแกการเคารพ นบถอ และบชา

กลมคนทงทางครอบครวและทางสงคมทง ๖ กลม ทกลาวถงขางบนน ถกนามากลาวถงใน

พระพทธศาสนา ในฐานะเปนสงทพงเคารพ นบถอ และนอบนอม แตบคคลจะนอบนอมทศ ๖ นน

อยางไร? พระพทธเจาตรสวา “บคคลสามารถจะนอบนอมทศทง ๖ ไดดวยการปฏบตหนาท

ของตนตอทศเหลานนเทานน” หนาทเหลาน พระพทธองคทรงอธบายแกมาณพสงคาล ไวใน

พระสตรของพระองค

ประการแรก พอแมเปนผทบตรธดาจะพงเคารพ พระพทธองคตรสวา “มารดาบดา ทาน

เรยกวา เปนพรหม” คาวา พรหม แสดงถงอาการเคารพอยางสงและมากทสดในความคดของชาว

อนเดย และในคานพระองครวมพอแมเขาใจดวย ดงนน ในครอบครวผดชาวพทธในยคปจจบน

เดกๆจะไหวพอแมของเขาทกๆวนทงตอนเชาและตอนเยน ดงทกลาวไว ลกๆจะตองปฏบตหนาท

ประจาตอพอแมของเขา ตามหลกอรยวนย คอ

- เลยงดพอแมในเวลาทานแกเฒา

- ชวยทากจของทาน ในนามของทาน

- พงรกษาเกยรตยศของวงศสกล และสบตอประเพณประจาตระกล

- พงปองกนรกษาทรพยสมบตททานหามาได

- เมอทานลวงลบไป กทาบญอทศไปให

ในทางกลบกน พอแม มความรบผดชอบตอลกๆดงน

- พงกนลกออกจากทางชว

- พงใหลกตงอยในความด และการงานทเหมาะสม

- ใหการศกษาทดแกเขา

- ควรใหเขาแตงงานกบตระกลทด

92

- ควรมอบทรพยสมบตใหในเวลาทเหมาะสม

ประการทสอง ความสมพนธระหวางครกบศษย ศษยควรเคารพและเชอฟงคร ควรรบใช

เมอทานตองการใช ควรศกษาวชาการดวยความเคารพ และในทางกลบกน ครควรฝกฝนศษยของ

ตนอยางเหมาะสม สอนวชาการใหอยางด แนะนาศษยใหรจกเพอนของตน พยายามทจะปกปอง

ศษยใหปลอดภย หรอใหมงานทา เมอเขาสาเรจการศกษาแลว

ประการทสาม ความสมพนธระหวางสามกบภรรยา ความรกระหวางสามกบภรรยา ไดรบ

การพจารณาวาเปนของสงหรอควรเคารพ ความรกนเรยกวา สทารพรหมจรยะ “ชวตครอบครวท

ควรเคารพ” ในทนควรจะสงเกตถงความสาคญของคาวา พรหม ไวดวย (ในฐานะท) ความสมพนธ

น ควรจะใหความเคารพอยางสงสด ภรรยาและสามควรจะซอสตย นบถอและภกดตอกนและกน

และแตละฝายมหนาทหลกตอกนและกนดงน สามควรยกยองภรรยาเสมอและไมดหมนเธอ, ควร

รกและซอสตยตอภรรยา, ควรทาใหฐานะปลอดภยและสขสบาย, ควรทาใหเธอพอใจดวยการมอบ

ของขวญคอเสอผา (เปนความจรงทวา พระพทธองคไมลมทจะกลาวถง การมอบของขวญทสาม

ควรทาแกภรรยาของตน เพอแสดงถงความเขาใจกน และความเหนใจกน อนเปนความรสกของ

มนษยทจะพงสนองตอบตออารมณของมนษยดวยกน) ในทานองกลบกน ภรรยาควรจดดแลงาน

บานใหด, ควรตอนรบแขกผมาเยยม เพอนๆ ญาตและลกจาง, ภรรยาควรรกและซอสตยตอสาม,

ควรปองกนเกยรตของสาม, (และ) ตองเปนคนฉลาด กระฉบกระเฉงในกจการทงปวง

ประการทส ความสมพนธระหวางมตร, ญาต, และเพอนบาน เพอนควรจะทาใหเพอสบาย

ใจและเสยสละเพอเพอน, เพอควรจะพดแตคาทไพเราะและสมานไมตร, ควรทางานเพอสงเคราะห

กนและกน, ควรวางตนเสมอตนเสมอปลายตอกน, ไมควรทะเลาะววาทกนเอง, ควรชวยเหลอเมอ

เพอนตองการความชวยเหลอ ไมควรละทงเพอนขณะเมอเพอนมความยงยาก

ประการทหา ความสมพนธระหวางคนใชกบเจานาย เจานายหรอนายจางมหนาททวไปตอ

คนใชหรอลกจางของเขา กลาวคอ

- ควรมอบหมายงานตามกาลงและความสามารถ

- ควรจายคาแรงใชเหมาะกบงานททา

- ควรรกษาเมอเวลาเจบปวย

- ควรใหสงของหรอโบนส ตามโอกาสอนควร

93

คนใชหรอลกจาง ในการสนองตอบ ควร

- ขยนและไมเกยจครานในการทางาน

- เคารพและซอสตยตอนายจาง

- ไมควรฉอโกงเจานาย

- ควรจะเปนผเอาจรงเอาจงตองานในหนาทของตน

ประการทหก ความสมพนธระหวางนกบวช (ตามศพทไดแกสมณะและพราหมณ) กบ

คฤหสถ ประชาชนควรจะอปถมภนกบวชดวยปจจย ๔ ดวยจตอนประกอบดวยเมตตาและความ

เลอมใส นกบวช (เมอไดรบการบารงแลว) ควรสงสอนวชาและความรตอคฤหสถดวยจตเมตตา

และและนาคฤหสถสทางดหนจากความชว

เราจะเหนแลววา ชวตคฤหสถพรอมทงครอบครว และความสมพนธทางสงคม ไดรวมอยใน

“อรยวนย” และอยในกรอบแหงทางชวตของชาวพทธ ดงทพระพทธเจาทรงแสดงไว

ดงนนในสงยตตนกาย๑ ซงเปนนกายหนง ในคมภรบาลทเกาแกทสด ทาวสกกะจอมราชา

แหงเทพทงหลาย ไดประกาศวา พระองคเคารพไมเฉพาะพระภกษ ผประพฤตพรหมจรรยเทานน

แตเคารพอบาสก อบาสกา ผประกอบกรรมด เปนผมคณธรรม และเลยงครอบครวโดยชอบดวย

มนษยธรรมของชาวพทธ

ถาปรารถนาจะเปนชาวพทธ ไมตองประกอบพธเบองตน (หรอแบบตสม) แตบวชเปนภกษ

ซงเปนสมาชกของภกษสงฆ ผบวชตองบาเพญตนตามขบวนการอนยาวตามแบบการฝกฝนทาง

ระเบยบวนย และการศกษา) ถาบคคลใดเขาใจคาสอนของพระพทธเจาชด และถาเชอมนวา คา

สอนของพระองคเปนทางอนถกตอง หลงพยายามทจะประพฤตตาม เมอนนบคคลนนเปนชาวพทธ

คนหนง

๑. ส.ส. ๑๕/๙๓๐/๓๔๔.

94

แตตามประเพณทสบตอกนมาอยางไมขาดสายในประเทศทนบถอพทธศาสนา บคคลทจะ

ถอวาเปนชาวพทธ เมอเขาถงพระพทธ พระธรรมและพระสงฆ ซงเรยกกนทวๆ ไปวา “รตนตรย”

เปนทพงและสมาทานศล ๕ อนเปนศลธรรมขนตน ของชาวพทธทเปนฆราวาส คอ

๑. เวนจากการฆาสตว

๒. เวนจากการลกทรพย

๓. เวนจากการประพฤตผดในกาม

๔. เวนจากการพดเทจ

๕. เวนจากการดมนาเมา

คาสมาทานมกลาวไวในบาลเดม ในพธทางศาสนา ชาวพทธจะพรอมกนกลาวถงสรณะและ

สมาทานศล ๕ โดยการนาของพระภกษ

สงคมและเศรษฐกจของชาวพทธ

ไมมการบชาภายนอกหรอการฉลองซงชาวพทธตองจดทา พทธศาสนาคอทางดาเนนชวต

และสงทเปนแกนคอการประพฤตตามมรรค มองค ๘ อนประเสรฐ จรงอยมประเพณทงายๆ และ

สวยงาม ในวนสาคญทางศาสนาในประเทศพทธศาสนาทงมวล มการบชาตอองคพระปฏมา สถป

หรอ ทาคอบา และตนโพธในวด ซงชาวพทธบชาโปรยดอกไม จดประทปและธป (แต) นไมควรจะ

ไปเปรยบเทยบกบผสวดมนตออนวอนของศาสนาประเภทเทวนยม มนเปนเพยงแนวทางการถวาย

ความเคารพดวยความราลกพระบรมศาสดา ผทรงไดแสดงหนทางไว ขอสงเกตเกยวกบประเพณ

เหลาน แมจะไมใชแกนของศาสนา แตกมคณคา ในการทาใหจตใจเบกบานกบความนกคดทาง

ศาสนาและเปนสงจาเปนสาหรบบคคล ผทมความกาวหนาทางสตปญญาและจตใจนอย และชวย

ใหเขาดาเนนไปตามมรรคทละนอยๆ พสกทคดวา พทธศาสนาสนใจเฉพาะความคดทลมลก หลก

ศลธรรมจรรยาทสง ความคดทางปรชญาและความคดทวา พทธศาสนาไมเขาใจสภาพทางสงคม

และเศรษฐกจของประชาชนเปนความคดทผด พระพทธเจาทรงสนพระทยความสขของมนษย

สาหรบพระองค ความสขจะมไมไดโดยปราศจากการดาเนนชวตทสะอาดบรสทธ อนมฐานอยบน

95

พระพทธศาสนาไมถอวาความสขสบายทางวตถมจดจบในตวเองเปนเพยงมรรคทนาไปสผล (ความสข) ทสงกวาและประเสรฐกวา แตเปนสงขาดไมได คอ จาเปนในการทจะ

เกบเกยวกบจดหมายทสงกวาเพอความสขของมนษย ดงนน พทธศาสนาตระหนกถงความตองการ

ปจจยวตถขนมลฐานตามธรรมชาต อนเอออานวยตอความกาวหนาทางจต แมกระทงพระภกษ ก

ปฏบตทางสมาธในสถานทอนวเวก๑

พระพทธเจาไมทรงดาเนนชวตนอกสงแวดลอมทงดานสงคมและเศรษฐกจ แตพระองคทรง

พจารณาสงแวดลอมทงหมดทงในแงสงคม เศรษฐกจ และการเมอง คาสอนของพระองคเกยวกบ

ปญหาทางจรยธรรม ทางจตและปญหาทางปรชญา เปนทรกนดอยางแพรหลาย แตมนอยคนทร

โดยเฉพาะในประเทศตะวนตก เกยวกบคาสอนของพระองคเกยวกบเรองทางสงคม เศรษฐกจ

และการเมอง ถงกระนนกมพระสตรหลายแหงเกยวกบเรองเหลาน กระจดกระจายกนอยในคมภร

พทธศาสนาดงเดม เราเอามาดกนสก ๒-๓ ตวอยาง จกกวตตสหนาทสตร แหงทฆนกาย๒ (เลขท

๒๖ กลาวอยางชดวา ความยากจน เปนเหตแหงการทศล และอาชญากรรม เชน โจรกรรม,

การพดปด, การเบยดเบยนผอน, ความโกรธ, ความโหดราย, เปนตน พระราชาในอดต เหมอนกบ

รฐบาลในปจจบนคอพยายามทจะลดอาชญากรรม ดวยการลงโทษ ในกฏทนตสตร๑ นกาย

เดยวกนชใหเหนวาวธนเปนสงทไรผลอยางไร? พระสตรนบอกวา วธการนไมสามารถจะสมฤทธ

ผลได พระพทธองคกลบใหขอสงเกตวา การทจะถอนรากเงาของอาชญากรรม เรอง

เศรษฐกจของประชาชนควรจะปรบปรงกอน พชพนธ และเครองอานวยความสะดวกอนๆ ใน

การเกษตรกรรม ควรจะไดจดหามอบใหแกชาวนาและชาวไร สาหรบพอคาและผดาเนนการธรกจ

ดานพาณชยกรรมควรจะไดเกอหนนดานทนทรพยคาแรงงานทเหมาะสม ควรจะไดมอบใหแกคนท

ใชแรงงาน (กรรมกร) เมอประชาชนไดรบความอปถมภอยางนดวยสงอานวยความสะดวก เพอ

ไดรบรายไดทพอเพยง พวกเขาจะพากนพอใจไมมความกลว หรอไมสรางปญหา และตอจากนน

ประเทศชาตกจะมสนตสขและปราศจากโจรผราย

๑. ดอรรคกถามชฌมนกายปปญจสทน ๒. –ท ป. ๑๑/๓๓/๖๒

๑. ท. ส. ๑๐/๒๐๖/๑๗๑

96

ดวยเหตนเอง พระพทธองคจงทรงบอกถงความสาคญในการพฒนาสภาพความเปนอยของ

เขาดานเศรษฐกจใหดขน นไมไดหมายความวา พระองคเหนดวยกบการกกตนทรพยไวดวยตณหา

และความยดถอ ซงขดกบหลกคาสอนพนฐานของพระองค หรอไมไดหมายความวา พระองคเหน

ดวยกบการดาเนนชวตทกแบบ มการคาหลายชนด เชน การผลตและการคาอาวธ เปนตน ซง

พระองคทรงตาหนวา เปนมจฉาชวะ (การดาเนนชวตในทางทผด) ดงทกลาวมาแลว

หวใจเศรษฐ

ครงหนง บรษนามวา ฑมชาน๑ ไดเขาเฝาพระองค และทลวา “ขาแตพระองคผเจรญ พวกขา

พระองคเปนชาวบานธรรมดา ดาเนนชวตเลยงครอบครวทามกลางบตรและภรรยา ขอพระผมพระ

ภาคไดทรงตรสบอกธรรมสกอยางหนง ซงจะชวยใหขาพระองคมความสขทงในโลกนและโลกหนา”

พระพทธองคไดตรสกบเขาวา “มธรรมอย ๘ ประการ อนชวยใหเกดความสขแกมนษยใน

โลกน กลาวคอ

ประการทหนง จะตองเปนคนขยน, บากบนพยายาม ไมยอมยอทอในอาชพทตนทาอย

และรงานเปนอยางด (อฏฐานสมปทา)

ประการทสอง จะตองรจกรกษารายไดทตนหามาไดในทางทสจรตและดวยหยาดเหงอ

แรงงานของตนเอง (อารกสมปทา) (นมงถงการ ปองกนทรพยจากโจรกรรม ฯลฯ ความคดเหลาน

ควรจะไดรบการพจารณาในฐานะทขดแยงตอภมหลงของระยะกาล)

ประการทสาม จะตองมเพอนด (กลยาณมตตตา) ซงเปนผซอสตย มการศกษาด, มความ

สจรต, มใจกวาง และมปญญา อนจะชวยใหเขาดาเนนไปในทางทถก เวนจากทางผด

๑. งอ. อฏก. ๒๓/๑๔๔/๑๘๙

97

ประการทส จะตองรจกใชจายทรพยอยางมเหตผล, รจกเฉลยรายได ไมมากและไมนอย

จนเกนไป คอ ไมเกบทรพยไวแบบคนตระหน และไมใชจายทรพยและไมมขอบเขต กลาวอกนย

หนง ดารงชวตอยภายในกรอบทพอเหมาะ (สมชวกตา)”

ความสขในโลกหนา

จากนน พระองคไดอธบายถงคณธรรม ๔ ประการ ซงชวยใหคฤหสถมความสข ในโลกหนา

กลาวคอ

๑. สทธา มศรทธาและความเชอมนในคณคา (value) ทางศลธรรม จตใจ และปญญา

๒. ศล งดเวนจากการทาลายและทรมานสงมชวต เวนจากการขโมย และหลอกลวง เวนจาก

การประพฤตผดในเพศ เวนจากการพดเทจและเวนจากการดมนาเมา

๓. จาคะ มความเสยสละ ใจกวาง โดยไมยดมนถอมนในทรพยสมบตของตน

๔. ปญญา พฒนาปญญา อนจะนาไปสการทาทกขใหหมดไปและเหนแจงในพระนพพาน

บางครงพระพทธองค ทรงอธบายอยางละเอยดเกยวกบการรกษาและใชจายเงน ดงจะเหน

ไดจากการททรงบอกแกสงคาลมาณพวา เขาควรใชเงนหนงในสของเงนทได เปนคาใชจาย

ประจาวน หนงในสองของรายไดควรใชในการลงทนคาขาย (ดาเนนธรกจ) หนงในสของเงนทได

ควรเกบไวสวนหนง เพอใชจายในภาวะฉกเฉน๑

สขของคฤหสถ

ครงหนง พระพทธองคตรสกบทานอนาถบณฑกเศรษฐ๒ ซงเปนอบาสกบรษท ทมความ

เลอมใสในพระองคมากทสด คนหนง ขณะพบกนในการฉลองพระเชตวนมหาวหาร ใกลกรงสาวตถ

วาฆราวาสผทครองเรอนมความสขอย ๔ ชนด

๑. ท. ปา. ๑๑/๑๙๗/๒๐๒ ๒. อง. จตกก. ๒๑/๖๒/๙๐

98

ประการแรก สขจากการมทรพยอนมนคง และเพยงพอ ทตนหาได โดยสจรต (อตถสข)

ประการทสอง สขจากการใชจายทรพยอยางอสระ เพอบารงตนเอง ครอบครว เพอนฝง

ญาต และทาบญ (โภคสข)

ประการทสาม สขจากการไมมหนสน (อนณสข)

ประการทส สขเกดจากการดารงชวตอนปราศจากความมวหมอง และบรสทธโดยไมทา

ความชวทงทางความคด คาพด และทางกาย (อนวชชสข)

ควรสงเกตไสดวยวา ในบรรดาสขเหลาน สามขอแรก เปนเรองปากเรองทอง และในทสดพระ

พทธองคกทรงทาใหทานเศรษฐสานกวาความสขอนเกดจากการมทรพยสน และวตถภายนอกนน

ไมมคาเทาเสยวท ๑๖ ของสขทางจต ทเกดจากการดารงชวตทปราศจากโทษ และชวตทด

จาก ๒-๓ ตวอยางทกลาวขางตน บคคลสามารถเหนไดวา พระพทธเจาทรงคานงถงความ

อยดกนด ในฐานะเปนสงจาเปนสาหรบความสขของมนษย แตนนแหละ พระองคกมไดทรงยอมรบ

วาเปนความกาวหนาอยางแทจรง ถาเพยงแตสมบรณทางวตถ โดยปราศจากพนฐานทางจตใจและ

ศลธรรม ขณะทใหความสาคญแกความเจรญทางวตถ พทธศาสนากจะเนนเสมอถงความเจรญใน

ดานศลธรรมและจตใจ สาหรบความสข ความสงบและสงคมทพงประสงค

สงครามกบสนตภาพ

พระพทธเจาทรงไวซงความยตธรรม เพราะทรงเหนชดในดานการเมอง สงครามและ

สนตภาพ เปนทรกนดทควรจะยาในทนวา พระพทธศาสนาประกาศและเผยแพร หลกอหงสา

และสนตในฐานะเปนสาสนสากล และไมเหนดวยกบการเบยดเบยนกน ไมวาชนดไหน หรอการ

ทาลายลางชวตกน ตามทศนะทางพระพทธศาสนา ไมมสงใดทอาจเรยกไดวา “สงครามท

ยตธรรม” ซงเปนศพททบญญตขนอยางผดๆ และแพรหลายออกไป เพอทาใหพวกทโกรธ โหดราย

ชอบเบยดเบยน และฆาคนจานวนมากๆ มความพอใจและลแกความผด ใครเปนคนตดสนวา

ยตธรรมหรอไมยตธรรม? ผทแขงแรง และผชนะ เปนผยตธรรม ผทออนแอ และแพ คอผไมยตธรรม

99

พระพทธองคไมเพยงแตสอนอหงสธรรมและสนตธรรมเทานน แตพระองคเสดจไปแมกระทง

สสนามรบเลยทเดยว ทรงเขาไปขดตราทพเปนการสวนพระองค และทรงตอตานสงครามอยางเชน

กรณททรงเขาไปหามพระญาตฝายศากยะและโกลยะ ซงกาลงเตรยมรบกน ในกรณแยงนาจาก

แมนาโรหณ และครงหนงทรงหามพระเจาอชาตศตร จากการไปโจมตแควนวชช

ในสมยพทธกาล กเหมอนกบทกวนน มผปกครองทปกครองประเทศของเขาอยางไรความ

ยตธรรม ประชาชนถกกดข และใชแรงงาน ถกทรมาน และกลนแกลง ถกเกบคาสวย-ภาษอากร

อยางเหลอเกน ถกลงโทษดวยการลงโทษทโหดราย ดวยสงอนไมประกอบดวยมนษยธรรมเหลาน

พระพทธองคทรงเคลอนไหว (เพอตอตาน) อยางลกซง ธมมปทฏฐกถา ไดบนทกไววา ดวยเหตน

พระองคทรงมงหมายพระทยไปสปญญา การปกครองทด (รฐบาลทด) ทศนะของพระองคควรจะ

ไดรบการใสใจเปนพเศษ ตลอดไปถงภมหลงทางสงคม การเศรษฐกจ และทางการเมอง ในสมย

ของพระองค พระองคทรงแสดงใหเหนวา การทประเทศทงปวง อาจกลายเปนประเทศทเตมไปดวยการฉอราษฎรบงหลวง เสอมทราม และไมมสขกตอเมอหวหนารฐบาลของประเทศนนๆ กลาวคอ พระราชา รฐมนตรและขาราชการ เปนผคอรปชน แบะไมยตธรรมเสยเอง ประเทศจะมความสขไดกตอเมอมระบบการปกครองทยตธรรม รปการปกครองท

ยตธรรมจะรไดอยางไร? พระองคทรงอธบายไว คาสอนทวาดวย ทศพธราชธรรม (Ten Duties of

The King) ทปรากฏใน คมภรชาดก๑

หวใจของขาราชการ

เพราะ คาวา ราชา ในอดตควรแทนดวยศพทปจจบนวา รฐบาล ดงนน หนาท ๑๐ ประการ

ของพระราชา (ทศพธราชธรรม) จงประยกตใชกบบคคลทงปวงผกอตงรฐบาล เชน ประมขรฐ

รฐมนตร ผนาทางการเมอง ขาราชการฝายธรการ และฝายบรหาร ฯลฯ

๑. ข. ชา. ๒๘/๒๔๐/๘๖

100

ขอแรกของทศพธราชธรรม คอ ความเสยสละ ความเปนผมใจกวาง การให (ทาน)

ผปกครองไมควรมความทะเยอทะยาน และอปาทานในทรพยสมบต แตควรใหเสยสละออกไป เพอ

ความอยดกนดของประชาชน

ประการทสอง มหลกศลธรรมอนสง (สล) ผปกครองประชาชนไมควรทาลายชวต ลกชง

วงราวคนอน ไมควรประพฤตผดทางกาม พดคาเทจและดมนาเมา นนคอวา อยางนอยเขาจะตอง

รกษาศล ๕ ขอของคฤหสถ

ประการทสาม มอบทกสงทกอยาง เพอความดของประชาชน (ปรจจาค) เขาจะตองเปนผท

เตรยมพรอมทจะเลกละความสขสบายสวนตว ชอเสยง และเกยรต และแมกระทงชวตของเจาเพอ

ผลประโยชนของประชาชน

ประการทส ความซอตรง-ซอสตย (อาชชวะ) จะตองมใจเหนอความกลว และความรกในการ

ปฏบตหนาท จะตองมคามซอตรง ในความตงใจของเขา และตองไมหลอกลวงสาธารณชน

ประการทหา ความเมตตาและความสภาพออนโยน (มททวะ) ตองมอารมณเยอกเยน

ประการทหก มนสยเครงครด (ตบะ) จะตองเปนผทดาเนนชวตแบบงายๆ และไมหมกหมน

อยในชวตทฟมเฟอย เขาจะตองมลกษณะทคมครองตนเองได

ประการทเจด มอสระจากโทสะ พยาบาท การผกโกรธ (อกโกธะ) จะตองอดทนไมแสดง

อาการโหดรายตอผใด

ประการทแปด ไมเบยดเบยนใคร (อวหงสา) ซงหมายถงไมเพยงแตไมทาใหคนอนเดอดรอน

เทานน แตเขาจะพยายามทจะสงเสรมสนตโดยหลกเลยงและปองกนสงคราม และทกสงท

กอใหเกดการเบยดเบยนกน และทาลายชวตมนษย

ประการทเกา ความอดทนอดกลน มใจกวาง เขาใจคนอน (ขนต) เขาจะตองเปนผสามารถท

จะหนกเอาเบาส และทนตอการถกโจมตทกอยางโดยไมเสยหว (อารมณ)

101

ประการทสบ ไมเปนปฏปกษใคร ไมโกรธขงใคร (อวโรธะ) นนคอวาจะตองไมขดตอ

เจตจานงของมหาชน ไมขดขวางมาตรการใดๆ ทจะชวยใหประชาชนมสวสดการด กลาวอกนยหนง

ผปกครองประเทศจะตองปกครองรวมเปนอนหนงอนเดยวกนกบประชาชน๑

ถาประเทศปกครองโดยบคคลผพรอมดวยคณสมบตเชนนน ไมจาเปนจะพดเลยวาประเทศ

จะมความสขขนาดไหน แตนไมใชโลกพระศรอารยนะ (Utopia) เพราะวามพระราชาในอดตเชน

พระเจาอโศกแหงอนเดย ผซงไดสถาปนาอาณาจกร อนมพนฐานจากความคดเหลาน

ผชนะทยงใหญ

โลกเราทกวนน อยกนอยางหวาดกลว ระแวง สงสย และตรงเครยดอยางเหนไดชด

วทยาศาสตรไดผลตอาวธ ซงสามารถในการทาลายอยางคาดไมถง มหาอานาจทงหลายกาลง

แกวงอาวธใหมๆ เหลาน ขมขและทาทายชาตอนๆ อยพรอมกบคยโตอยางปราศจากความละอาย

วา ตนสามารถจะสรางความวอดวายและความทกขขนในโลก ไดยงกวาชาตอน

บดน มหาอานาจทงหลายไดดาเนนไปตามทางแหงความบาคลงสจดหมายเชนนน ถาพวก

เขากาวไปตามแนวนนอกเพยงกาวเดยว ผลลพธกไมมอะไรอนนอกจากการสญสนทงสองฝาย

ตดตามดวยการทาลายลางมนษยชาตทงมวล

ดวยความกลวตอสถานการณ มนษยไดสรางตนเอง ใครจะพบทางออก และแสวงหา

ทางออกไปจากทกขบางชนด แตไมมใครพบทางออกทแทยกเวนทแสดงไวโดยพระพทธองค

กลาวคอสาสนของพระองคเกยวกบอหงสาและสนต, ความรกและความสงสาร, ความใจกวางและ

ความเขาใจกน, สจจะและปญญา, ความเคารพและใหความสาคญแกชวตทงหมด, อสระจาก

ความเหนแกตว, โทสะและการเบยดเบยนกน

๑. นาสนใจทจะตงขอสงเกตไวในทนวา หลก ๕ ประการ หรอ ปญจศล ในนโยบายตางประเทศของ

อนเดยสมพนธกบหลกพทธศาสนา ซงพระเจาอโศกจกรพรรดพทธผยงใหญของอนเดยไดประยกตใชในหลกการ

บรหารการปกครองของพระองค เมอศตวรรษท ๓ กอน ค.ศ. แมแตศพทวา “ปญจศล” กเปนศพทแบบพทธ:-

ผเขยน

102

พระพทธเจาตรสวา “ความโกรธไมเคยระงบดวยความโกรธ แตระงบดวยความเมตตาทเปนหลกความจรงนรนดร”๑ “บคคลพงชนะความโกรธดวยความเมตตา ชนะความรายดวยความด ชนะความตระหนดวยการให ชนะความเหลาะแหละดวยคาสตยจรง”๒

ไมมสนตภาพและความสข สาหรบมนษย ตราบเทาทเขาอยากและกระหายทจะเอาชนะ

และปราบปรามเพอนบานของเขา สมดงทพระพทธองคตรสไววา “ผชนะยอมกอเวร ผแพยอมนอนเปนทกข ผทละเสยไดซงการชนะและการแพทงสองอยาง ยอมเปนสขและสงบ”๓ การชนะทนาสนตสขมาให คอ การชนะตนเองเทานน “บคคลอาจชนะคนตง ๑,๐๐๐,๐๐๐ คน ในสนามรบแตผทชนะตนเอง เพยงอยางเดยวเทานน ชอวาเปนผชนะทยงใหญทสด”๔

อกของเรา

ทานอาจจะพดวา ขอความน สวยมาก ประเสรฐ และสงสง แตไมอาจนาไปปฏบตได (อยาก

ถามทานบางวา) มนเปนสงทควรทาหรอทจะเกลยดคนอน การฆาคนอน เปนการควรทาหรอ? การ

มชวตอยในความกลว และหวาดระแวงอยางออกหนาออกตา ดจสตวในปาดบ เปนสงทควรปฏบต

หรอ? นเปนสงทควรทาและสบายกวาหรอ? ความโกรธเคยระงบดวยความโกรธหรอ? ความชวเคย

ชนะดวยความชวหรอ? แตมหลายตวอยาง อยางนอยในกรณสวนบคคล ซงความโกรธระงบดวย

ความรกและความเมตตา และความชวขณะไดดวยความด ทานจะตองพดวา ขอนอาจจะเปนจรง

อาจปฏบตไดในกรณสวนบคคล แตไมอาจทาไดในกจการระดบชาตและนานาชาต ประชาชนถก

สะกดจตทาใหสงสยอยางใชจตวทยา ทาใหมดบอด และถกหลอก โดยการใชการเมองและการ

โฆษณาดวยถอยคา เชน “แหงชาต” “นานาชาต” หรอ “รฐ” ชาตมใชการรวมกลมแหงปจเจกชน

หรอ? ชาตหรอรฐไมไดทางาน บคคลตางหากทา สงทปจเจกชนแตละคนคดและทา คอ สงทชาตหรอรฐคดและทาสงทอาจประยกตเขาไดกบแตละคน กเปนสงทอาจประยกตเขาไดกบชาตหรอรฐ ถาความโกรธสามารถระงบไดดวยความรกและเมตตาในระดบปจเจกชนแลวไซร

๑. ข. ธ. ๒๕/๑๑/๑๕ ๒. ข. ธ. ๒๕/๒๗/๔๕

๓. ข. ธ. ๒๕/๒๕/๔๒ ๔. ข. ธ. ๒๕/๑๘/๒๘

103

ออกจะเสยงภยในการพยายามเชนนน แนนอนเหลอเกนวา มนไมไดเสยงภยมากมายไปกวาการ

พยายามทจะกอสงครามนวเคลยรเลย

ธรรมพชยยทธ

มนอนใจและมกาลงใจ ทจะคดอยางปจจบนวา อยางนอยกมนกปกครองผยงใหญผหนงท

รจกกนดในประวตศาสตร ผทขวนขวายมนใจและเหนทางทจะประยกตคาสอนเกยวกบ อหงสา

สนต และความรก ไปใชกบการปกครองบรหารจกรวรรดอนกวางใหญ ทงกจการภายในและ

ภายนอกประเทศ นนคอ พระเจาอโศกมหาราช ผเปนจกรวรรดพทธ อนยงใหญของอนเดย

(ศตวรรษท ๓ กอน ค.ส.) ซงเรยกกนวา “พระปยทสส” (ผเปนทรกของทวยเทพ)

ในครงแรกพระองคดาเนนตามปฏปทาตวอยางพระราชบดาของพระองค (พระเจาพนทสาร)

และปของพระองค (คอจนทรคปต) และปรารถนาทจะชนะแหลมอนเดยใหเรยบราบ พระองคไดบก

และเอาชนะ แควนกาลงคะ และยดเอาไวได มนษยหลายแสนคนถกฆา บาดเจบ ถกทรมานและ

ถกนาไปเปนเชลยในสงครามครงน แตภายหลง เมอพระองคกลายมาเปนชาวพทธ พระองคได

เปลยนแปลงอยางแทจรงดวยคาสอนของพระพทธเจา ในบรรดาจารกทแพรหลาย จารกฉบบหนง

จารกบนแผนหน (เรยกปจจบนวา แผนศลาจารกท ๑๓) ตนฉบบเดมอาจอานไดจนทกวนน เมอพด

ถงชยชนะทกาลงคะ พระจกรพรรดทรงแสดง ความเสยใจของพระองคคดถงการประหตประหาร

ครงนน พระองคไดประกาศอยางชดเแจงวา พระองคจะไมจบดาบของพระองคอกเพอชยชนะใดๆ

แตวา พระองคปรารถนาใหสตวทงปวงไมเบยดเบยน รกษาตวเอง ปฏบตตนอยางสงบเสงยมและ

สภาพ แนละวธนไดรบการพจารณาวา เปนชยชนะหลกโดยพระปยทสส (พระเจาอโศก) อนชอวา

ธรรมวชย (The conquest by pitty dhammavijaya) ไมเพยงแตพระองคเองเทานนทปฏเสธการ

รบ พระองคทรงแสดงความปรารถนาวาขอลกและหลานของเรา อยาไดคดถงชยชนะทเพมขนใหม

104

นเปนเพยงตวอยางในประวตศาสตรของมนษยชาต ตอผชนะอยางแทจรง ทจดสดยอดแหง

อานาจของพระองค และยงคงความแขงแกรง ทจะสบตอชยชนะไปสอาณานคมของพระองค ดวย

การปฏเสธสงครามและการเบยดเบยนกน และหมนไปสสนตและอหงสา

ทางแหงสนต

นเปนบทเรยนสาหรบโลกปจจบน นกปกครองแหงจกรวรรดหนหลงใหกบสงครามและการ

เบยดเบยนกนอยางเปดเผย และรวบรวมสาสนแหงสนตและอหงสา ไมมเรองราวในประวตศาสตร

ทแสดงวา พระเจาแผนดนเพอนบานองคใดทจะขจดความดของพระเจาอโศก โดยการโจมต

พระองคดานทหาร หรอไมมการปฏวตรฐประหาร (กระดางกระเดอง) ภายในจกรวรรดของพระองค

ตลอดพระชนมชพ ตรงขามมแตสนตตลอดแผนดน และแมกระทงประเทศทงหลาย ภายนอกราช

อาณาเขตของพระองคดเหมอนจะยอมรบความเปนผนาอนดของพระองค

การพดถงการดารงสนตโดยดลยแหงอานาจ หรอโดยการสรางระเบดนวเคลยร เปนสงทโงเขลา ความสามารถทางอาวธ สามารถสรางแตความกลว และไมสงบ มนเปนไปไมไดทจะ

สนตอนถาวรและยงยนดวยความกลว เพราะความกลว สงทตามมาคอ ความโกรธ, พยาบาท,

ความเกลยดชง ซงกดดนไมใชแตเพยงในปจจบนเทานน แตพรอมทจะแปรหรอเปลยนมาเปนความ

โหดรายในขณะใดกได สนตภาพอนถาวรและมนคงสามารถจะเกดมเฉพาะในบรรยากาศแหงเมตตา ความเปนมตร ปราศจากความกลว ความระแวงสงสยและอนตราย

พทธศาสนามจดทจะสรางสงคม ทไรการขดแยงกน สงคมทไมมความสงบและสนตอนปราศจากการเอาแพเอาชนะกน สงคมทไมมการประหตประหารผบรสทธอยางรนแรง สงคมทเคารพคนทเอาชนะตนเองมากกวาพวกคนทเอาชนะคนเปนลานๆ ดวยกาลงทหารและเศรษฐกจ สงคมทถอวาความรายชนะไดดวยความด บาปชนะไดดวยบญ สงคมทไมเพาะเชอความพยาบาท ความอจฉารษยา โทษและโลภะในใจมนษย สงคมทมความกรณาตอกนจรงๆ สงคมทสงทงปวงรวมทงสงมชวตทงหลายไดรบการคมครอง ดวยความใจกวาง พนจพเคราะหและความรก สงคมทมการดารงชวตในสนตและสมครสมานกนใน

105

106