จ า ก อ ดี ต สู่ อ น า ค ต และ ... rural.pdf · 2018-01-04 · ช น บ ท ไ ท ย : จ า ก อ ดี ต สู่ อ น า ค

เนองจากชนบทไมใชสงคมปด การศกษาชนบทจงไมสามารถหยดอยแคเฉพาะ

การศกษาทพนทชนบทและเฉพาะทตวชาวนา แตตองศกษาองคประกอบทกวางกวา

ควบคกน เชน โบรกเกอรทงทางเศรษฐกจและการเมอง และนโยบายทางเศรษฐกจ

และการเมองทเชอมโยงชาวนาและชนบท ในฐานะเปนองคประกอบของพนททกวางกวา

และแมสงคมชนบทจะมการเปลยนแปลงอยางมนยยะสำาคญ แตรหสวฒนธรรมบางประการ

เชน คไขวของความสมพนธเชงอปถมภและเชงรบใช กยงเปนกลยทธการตอรอง

ปฏสมพนธทางสงคม เศรษฐกจและการเมอง ในสงคมชนบทสมยใหมทสำาคญ

จ า ม ะ ร เ ช ย ง ท อ ง

ห น ง ส อ ช ด “ส อ น า ค ต ไ ท ย”ช น บ ท ไ ท ย : จ า ก อ ด ต ส อ น า ค ต

จดทำ�โดย: แผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.)

สนบสนนโดย: สำ�นกง�นกองทนสนบสนนก�รสร�งเสรมสขภ�พ (สสส.)

จ า ก อ ด ต ส อ น า ค ต

จดทำ�โดย: แผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.)สนบสนนโดย: สำ�นกง�นกองทนสนบสนนก�รสร�งเสรมสขภ�พ (สสส.)

จามะร เชยงทอง


รายชอเอกสารวจยและนกวจยในชดสอนาคตไทย

ฉากทศนชวตคนไทย พทธศกราช 2576มงสรรพ ขาวสอาด • อภวฒน รตนวราหะ

ชวตคนไทยในสองทศวรรษของการพฒนานพนธ พวพงศกร และคณะ

อนาคตเศรษฐกจไทยภายใตกบดกประเทศรายไดปานกลางสมชย จตสชน • นณรฏ พศลยบตร

นนทพร เมธาคณวฒ

อนาคตเกษตรกรรมไทยเบญจวรรณ ฤกษเกษม

ทบทวนภมทศนการเมองไทยอภชาต สถตนรามย • ยกต มกดาวจตร นต ภวครพนธ

อนาคตพลงงานไทยกฤตยาพร วงษา

ชนบทไทย: จากอดตสอนาคตจามะร เชยงทอง

แรงงานขามชาต: อตลกษณและสทธความเปนพลเมองอานนท กาญจนพนธ • ชยพงษ สำาเนยง

คอรรปชนและกลไกกำาจดกลโกงสรลกษณา คอมนตร และคณะ

สนบสนนโดย: สำ�นกง�นกองทนสนบสนนก�รสร�งเสรมสขภ�พ (สสส.) เลขท 99/8 ศนยเรยนรสขภ�วะ ซ.ง�มดพล ถ.พระร�ม 4 แขวงทงมห�เมฆ เขตส�ทร กรงเทพฯ 10120โทรศพท: 0 2343 1500 โทรส�ร: 0 2343 1551www.thaihealth.or.th

จดพมพและเผยแพรโดย: แผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.)สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลยเชยงใหม (PPSI)เลขท 145/5 หม 1 ต.ช�งเผอก อ.เมอง จ.เชยงใหม 50300โทรศพท: 0 5332 7590–1 โทรส�ร: 0 5332 7590–1 # 16www.tuhpp.net

ปทพมพ: ธนว�คม 2557

ออกแบบรปเลม: ลอคอนดไซนเวรค โทรศพท 0 5321 3558

แมว�คนไทยสวนใหญจะอยในชนบท แตชนบทไทยกเปลยนไปม�กแลว คนชนบทจำ�นวนม�กไมไดทำ�ก�รเกษตรอกตอไป แผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ ซงไดรบก�รสนบสนนจ�กสำ�นกง�นกองทนสนบสนนก�รสร�งเสรม สขภ�พ (สสส.) มพนธกจในก�รสงเสรมใหสงคมไทยมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด แตก�รสร�งนโยบ�ยทดจำ�เปนตองอ�ศยคว�มเข�ใจทถกตองเกยวกบคว�มจรง ในเศรษฐกจไทย และก�รเปลยนแปลงโครงสร�งเศรษฐกจไทย โดยเฉพ�ะใน ภ�คชนบททยงมประช�กรอยเปนอนม�ก เอกส�รเลมนเปนสวนหนงของโครงก�ร “สอนาคตไทย” มวตถประสงคทจะแสดงภ�พ “ความจรง” ของภ�คชนบทไทยในปจจบน โดยเนนทภ�คเหนอตอนบนในอน�คต ผจดทำ�หวงว�ร�ยง�นฉบบน จะเปดโอก�สใหผอ�นและสงคมในวงกว�งตงคำ�ถ�มตอนโยบ�ยส�ธ�รณะทด และชวยกนขบคดพจ�รณ�เพอห�ท�งเลอก เพออน�คตของประเทศเร�ตอไป

ศาสตราจารย ดร.มงสรรพ ขาวสอาด

ผอำ�นวยก�รสถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ

คำ�นำ�

ส � ร บ ญ

บทนำ� 6

บทท 1 ทดน 16

บทท 2 ก�รเปนแรงง�นรบจ�ง 28

และก�รข�ดแคลนแรงง�น

ในภ�คเกษตรกรรม

บทท 3 ฐ�นะคว�มเปนอยของเกษตรกร 38

ในชนบทไทย

บทท 4 ระบบอปถมภในโครงสร�ง 61

คว�มสมพนธเชงอำ�น�จในชนบท

บทท 5 ระบบเกษตรพนธสญญ� 66

บทท 6 ก�รเปลยนแปลงอนเกดจ�กนโยบ�ย 77

บทท 7 อน�คตชนบทไทยในอก 20 ป 82

หนงสออ�งอง 88

ช น บ ท ไ ท ย : จ า ก อ ด ต ส อ น า ค ต 6

บทสรปผบรห�ร

โดยภ�พรวม กว�หนงในส�มของประช�กรไทยยงอ�ศยอยในชนบท และรวมกนผลตสนค�เกษตร ซงคดเปนประม�ณรอยละ 12-15 ของร�ยไดประช�ช�ต ตวเลขในป 2556 ของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต ระบเนอทถอครองเฉลยทงประเทศอยท 19.4 ไรตอครวเรอน โดยมจำ�นวนครวเรอนเกษตรกรทงประเทศ 5.9 ล�นครวเรอน (หรอรอยละ 25.9 ของครวเรอนทงประเทศ) ห�กคดเฉลยครวเรอนละ 3.88 คน จะคดเปนจำ�นวนประช�กร 22.892 ล�นคน อย�งไรกต�ม ตวเลขของสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตรปเพ�ะปลก 2554/55 ระบเนอทถอครองเฉลยทงประเทศอยท 24.96 ไร ห�กพจ�รณ�ประเดนเรองแรงง�น พบว� สดสวนแรงง�นในภ�คเกษตร ของไทย ลดลงอย�งตอเนองจ�กรอยละ 67 ในชวงป 2516-2520 เหลอรอยละ 60 ในชวงป 2531-2535 สำ�หรบในชวงป 2546-2549 ลดเหลอรอยละ 42.2 และในป 2553 ลดลงเหลอเพยงแครอยละ 37 (ชยพงษ 2556) ซงแรงง�นทออกจ�กภ�คเกษตร ไปจะเปนแรงง�นในวยหนมส�ว ทำ�ใหเหลอแตแรงง�นผสงวยในภ�คเกษตรเปน สวนใหญ ก�รทเกษตรกรเจ�ของทดนร�ยยอยเปนเกษตรกรสงวยทข�ดแคลนแรงง�นในครวเรอน ทำ�ใหเจ�ของทดนเหล�นตองใชทงเครองจกรกลและแรงง�นรบจ�ง ในหมบ�นม�กขน หรอไมเชนนนกตองอ�ศยแรงง�นเกษตรข�มพรมแดนจ�กประเทศเพอนบ�น (ด จ�มะรและทศนย 2554 สำ�หรบก�รศกษ�ในจงหวดเชยงร�ย และด สรอยม�ศ 2556 สำ�หรบก�รศกษ�ในภ�คอส�น)


ก�รจ�งแรงง�น มไดมแคเฉพ�ะระบบก�รจ�งแรงง�นร�ยวน แตไดมก�รพฒน�ไปสระบบจ�งเหม� ทจ�งแรงง�นม�ปลกข�วตงแตตนๆ ฤดก�รผลตจนถงเกบเกยว (ดวฒน�และกงแกว 2554, ปรญ�วลย 2554) ระบบทสำ�คญอกระบบหนงคอระบบทพอค�ทรบซอสนค�เกษตร ตองจดกลมแรงง�นขนม�รบจ�งเกบเกยวผลผลตในทดนของเกษตรกรทตนตองก�รจะซอผลผลต กล�วโดยสรปกคอ ในปจจบนไดเกดปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คเกษตร ซงน�จะเปนปญห�ทคงอยตอไปในอน�คต โดยเฉพ�ะอย�งยงเมอแรงง�นหนมส�วของไทยเคลอนย�ยออกจ�กภ�คชนบทอย�งตอเนองตอไป

ปญห�เรองทดนทำ�กนมขน�ดเลกและปญห�ก�รไมมเอกส�รสทธในทดนทำ�กน เปนปญห�ทมคว�มสำ�คญสำ�หรบเกษตรกรในภ�คเหนอและภ�คอส�น ประกอบทงคว�มตองก�รพนททำ�ก�รผลตเพมเตมเพอปลกพชพ�ณชย ทำ�ใหพวกเข�ตองขย�ยพนททำ�กนเข�ไปในพนททไมมเอกส�รสทธ ในอกด�นหนง ผลผลตทเกษตรกรผลตในทดนทไมมเอกส�รสทธกเดนท�งเข�สตล�ดสนค�เกษตรอนเปนประโยชนตอผค�สนค�เกษตร ในขณะทเกษตรกรตองกล�ยเปนผเผชญหน�กบภ�ครฐในฐ�นะผใชทดนทไมถกตองต�มกฏหม�ย ในกรณนผค�สนค�เกษตรไมไดตองก�รเปนเจ�ของทดน แตส�ม�รถไดประโยชนรวมกบเกษตรกรจ�กก�รใชทดนทผดกฎหม�ยของเกษตรกร ในอกด�นหนง กมน�ยทนทตองก�รไดกรรมสทธในพนทจรงๆ ไมว�จะเปนดวยวธก�รซอสทธก�รใชจ�กเกษตรกร หรอซอสทธก�รใชจ�กผนำ�ชมชนแลวนำ�ทดนไปออกเอกส�รสทธได เมอเกดกรณพพ�ท เกษตรกรมกไมคอยส�ม�รถทำ�อะไรได แมบ�งครงจะมก�รตอสด�นกฎหม�ย แตเกษตรกรกยงข�ดคว�มเข�ใจทจะตอสในเชงกฎหม�ย

ทดน


ก�รทลกหล�นเกษตรกรบ�งสวนเคลอนย�ยออกจ�กภ�คเกษตรกรรมไปทำ�ง�น ในภ�คก�รผลตอน ทำ�ใหมทดนเฉลยเหลอในหมบ�นเพมขน เปดท�งใหเกษตรกร ทมทดนขน�ดเลก และเกษตรกรไรทดนส�ม�รถเช�ทดนเพอทำ�ก�รผลตไดในร�ค� ค�เช�ทไมแพงม�กนก อย�งไรกต�ม กลมคนทออกไปทำ�ง�นนอกภ�คเกษตรมกจะเกบทดนของตนไวใหญ�ตหรอผอนเช� ม�กกว�ทจะข�ยทดนออกไป เพอเปนหลกประกนว�ห�กถกเลกจ�ง จะส�ม�รถกลบม�พงหลงอยทภ�คเกษตรกรรมไดอกครง

แมโดยภ�พรวมเกษตรกรไทยจะมฐ�นะท�งเศรษฐกจดขนแตจำ�นวนคนจนในชนบท กยงมไมตำ�กว� 6 ล�นคน (6.052 ล�นคน ต�มตวเลขของสำ�นกง�นพฒน�เศรษฐกจและสงคมแหงช�ต 2554) ในหมบ�นทห�งไกลเสนท�งคมน�คม เชน หมบ�นในพนทสงในภ�คเหนอตอนบน คว�มย�กจนยงคงปร�กฏชดเจนจนเหนไดดวยต� จ�กลกษณะท�งก�ยภ�พ เชน สภ�พบ�นเรอนทสร�งดวยวสดกงถ�วร หรอจำ�นวนข�วของเครองใชในครวเรอนทมไมม�กนก แมในหมบ�นทแลดเผนๆ ว�มฐ�นะด เชน อยตดถนนใหญ มร�นค�และโรงง�นอยใกลเคยง ปลกพชเศรษฐกจทมร�ค�แพง กยงมคนย�กจนจำ�นวนหนงกระจ�ยตวอยในหมบ�นเหล�นเชนกน ถงแมว�คนทวไปอ�จจะ “มองไมเหน” คว�มย�กจนของเข�ไดชดเจน เนองจ�กซอนตวอยในกระตอบเลกๆ ข�งหลงบ�นหลงใหญ เปนคนชร�ทอ�ยเกนหกสบ หรอไมเชนนนกเปนแรงง�นรบจ�งทไมมทดน ทอยในหมบ�นม�น�นแลว หรอทเพงลงม�จ�กดอย หรอทข�มช�ตม�ห�ง�นทำ�ในหมบ�นในภ�คเกษตร คว�มเปนอยในหมบ�นแมจะถกกว�ในเมอง แตกตองซอห�อ�ห�ร รบประท�น เนองจ�กคนจนมกจะเปนคนทไมมทดน

ฐานะทางเศรษฐกจ


เนองจ�กอ�ยเฉลยของหวหน�ครวเรอนทประกอบอ�ชพเกษตรกรรมในปจจบน อยทประม�ณห�สบป ซงหม�ยคว�มว�ในอกยสบปข�งหน� หวหน�ครวเรอนเกษตรกรรมเหล�นกจะมอ�ย 70 ป ห�กมองไปในอน�คตข�งหน� โดยองอยบนฐ�นขอมล ณ ปจจบน อ�จจะค�ดก�รณไดว� หนง

พนทเกษตรจะมอยเท�เดมในยสบปข�งหน� แตจำ�นวนประช�กรทเปนเกษตรกรจะลดลง แตก�รทประช�กรทเปนแรงง�นในภ�คเกษตรจะลดลงเท�ไร กขนอยกบก�รขย�ยตวของภ�คอตส�หกรรมและบรก�ร ซงห�กครวเรอนเกษตรกรในปจจบนไมมลกหล�นรบชวงทำ�อ�ชพเกษตรตอ (ซงปจจบนลกหล�นของครวเรอนเหล�นสวนใหญกประกอบอ�ชพนอกภ�คเกษตรอยแลว) จงมแนวโนมเปนไปไดทงสองแนวท�ง คอ (ก) ทดนถกข�ยออกไปและถกสะสมเปนทดนแปลงใหญภ�ยใตเจ�ของ คนเดยว และ (ข) ทดนตกเปนมรดกของลกหล�นทไมทำ�เกษตร แตไมข�ยทดน แตกลบใหเช�ทดนแกผอนทยงคงทำ�เกษตรอย และเปนไปไดว�ผเช�ทดนจำ�นวนหนงอ�จเปนแรงง�นข�มช�ตทเคยเข�ม�รบจ�งเปนแรงง�นในภ�คเกษตร อนทำ�ใหมคว�มคนเคยกบเจ�ของทดนทเปนคนไทยอยแลว สอง

เมอประช�กรในภ�คเกษตรลดลง ยอมหม�ยถงก�รข�ดแคลนแรงง�น ซงมแนวโนมทเปนไปไดสองแนวท�ง คอ ก�รใชเครองจกรกลม�กขนและก�รใชแรงง�นข�มช�ตม�กขน

ภาพในอนาคต


ปจจบนมก�รใชเครองจกรในก�รปลกข�วเกอบจะเปนหลก ยกเวนน�ปทยงมก�รใชแรงง�นคนเกยว เนองจ�กในบ�งทยงเปนข�วพนธพนเมอง ประกอบกบชวงเกบเกยวน�ปเปนชวงหลงฤดฝนทไมเหม�ะกบก�รเกบเกยว ดวยเครองจกร อย�งไรกต�มสำ�หรบก�รปลกและเกบเกยวผกและผลไม ยงมคว�มจำ�เปนตองใชแรงง�นคน ซงในกรณนแรงง�นข�มช�ตจะเปนทตองก�รม�กขน สำ�หรบพชทมใชอ�ห�ร เชน ย�งพ�ร� หรอพชทเปนวตถดบตอเนองในอตส�หกรรมอ�ห�ร เชน ข�วโพดเลยงสตว ออย ปจจบนยงตองใชแรงง�นคนในก�รเกบเกยวผลผลต แมจะมก�รใชเครองจกรตดออยม�กขนบ�งแลวกต�ม และห�กไทยจะมแนวโนมม�ทำ�ก�รเกษตรอนทรยม�กขน เพอปอนตล�ดอ�ห�รทเปนเกษตรอนทรย คว�มตองก�รแรงง�นกจะยงมม�กขน เนองจ�กระบบเกษตรอนทรยเปนระบบทมคว�มตองก�รใชแรงง�นสง สาม ระบบเกษตรพนธสญญา

ปจจบนระบบเกษตรพนธสญญ�ไดถกระบไวในแผนพฒน�เศรษฐกจ ใหถอเปนแนวท�งในก�รพฒน� ระบบก�รเกษตรในประเทศไทยแลวแนวท�งหนง ระบบเกษตรพนธสญญ�เปนระบบทเหม�ะกบประเทศทมเกษตรกรร�ยยอยจำ�นวนม�ก เพร�ะส�ม�รถทำ�ใหธรกจก�รเกษตรพฒน�ขนม�ไดโดยไมตองมปญห�ขอพพ�ทกบเกษตรกรในเรองทดน ในขณะเดยวกนกส�ม�รถไดผลผลต/วตถดบทสนองตอบคว�มตองก�รของธรกจได จ�กก�รกำ�หนดปจจยก�รผลตและเทคโนโลยก�รผลตใหกบเกษตรกร ปจจบนเกษตรกรไทยมทดนเฉลยครวเรอนละ 20 ไร (19.4 ไร ต�มตวเลขของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต และ 24.96 ไร ต�มตวเลขของสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร) มจำ�นวนครวเรอน 5.9 ล�นครวเรอน (เฉลย 3.88 คนตอครวเรอน) ในอน�คตห�กครวเรอนลดลงครงหนง เหลอ 3 ล�นครวเรอน และห�กพนททำ�ก�รเกษตรยงม เท�เดม เกษตรกรทเหลออก 3 ล�นครวเรอน กจะมพนทเฉลย 40-50 ไรตอครวเรอน สำ�หรบทำ�ก�รเกษตร (ไมว�จะซอหรอเช�กต�ม) ซงกถอว�ยงมขน�ดไมใหญม�กนก ก�รทำ�เกษตรพนธสญญ�กบบรษทขน�ดใหญจงเปนก�รลดคว�มเสยงท�งก�รตล�ด เพร�ะเกษตรกรขน�ดเลกยอมไมส�ม�รถควบคมตล�ดได มคว�มเปนไปไดว�เกษตรกรอ�จมก�รรวมตวกนเปนกลมเกษตรกร เชน กลมเกษตรกรผเลยงไก หรอเกษตรกรผปลกข�วโพดหว�น เพอตอรองร�ค�กบบรษท ซงก�รรวมกลมห�กจะเกดขนควรเปนก�รรวมกลมผผลตสนค�เกษตรประเภทเดยวกน เพร�ะส�ม�รถแลกเปลยนแบงปนประสบก�รณและมคว�มเข�ใจปญห�รวมกน นอกเหนอจ�กก�รรวมกลมเกษตรกร ระบบตล�ดกล�งสนค�เกษตรกเปนระบบทควรไดรบก�รสนบสนน เพอเปนท�งเลอกสำ�หรบเกษตรกร นอกเหนอจ�กระบบเกษตรพนธสญญ� เพอปองกนก�รผกข�ด

ส ทดนทไมมเอกสารสทธ

ปจจบนมเกษตรกรจำ�นวนม�กทำ�กนในทดนทไมมเอกส�รสทธ โดยเฉพ�ะเกษตรกรททำ�กนในททถกประก�ศเปนเขตป�สงวนต�งๆ ในภ�คเหนอ ภ�คตะวนออกเฉยงเหนอ และในภ�คใต จ�กก�รพดคยกบเกษตรกรในภ�คเหนอ ผเขยนพบว�เกษตรกรมคว�มนอยเนอตำ�ใจว� เมอตนข�ยสทธก�รใชทดนใหกบนกลงทนด�นทดนไป พบว�นกลงทนเหล�นนส�ม�รถวงเตนจนไดเอกส�รสทธ ในขณะทตนซงเรยกรองใหไดรบเอกส�รสทธอย�งตอเนองและย�วน�นกลบไมไดรบก�รเหลยวแลจ�กภ�ครฐ ปจจบนแมรฐจะประก�ศเขตป�สงวนครอบคลมพนทจำ�นวนม�ก โดยมวตถประสงคเพอรกษ�ทรพย�กรป�ไม รวมทงแหลงตนนำ�ลำ�ธ�ร แตในคว�มเปนจรงกยงมเกษตรกรจำ�นวนม�กทยงทำ�กนอยในเขตป�สงวนเหล�น โดยไมมเอกส�รสทธ ก�รใหเอกส�รสทธจงมคว�มจำ�เปน เพอทรฐจะไดทร�บจำ�นวนพนททำ�กนทแทจรง ดกว�จะปลอยใหทำ�กนโดยทไมมใครทร�บตวเลขทแทจรงว�พนททำ�กนจรงๆ มปรม�ณเท�ใด เกษตรกรมทดนทำ�กน พอเพยงหรอไม หรอมม�กเกนไปหรอไม


ก�รใหเอกส�รสทธในรปแบบสทธทำ�กน มขอดในแงทว�ส�ม�รถระบพนททำ�กนกบชอของเกษตรกรได ในขณะทโฉนดชมชน แมจะมขอดว�เปนก�รมอบอำ�น�จใหชมชนมสวนรวมในก�รจดก�รทดนของตนเอง แตอ�จมปญห�ในก�รข�ดผรบผดชอบในกรณทม “ผมอทธพลในชมชน” ขย�ยขอบเขตพนททำ�ก�รผลตของตน หรอมก�รใชทดนผดประเภท หา ระบบสวสดการผสงอายและการประกนรายไดเกษตรกร

ปจจบนผสงวยทกคนทมอ�ยเกนหกสบป ส�ม�รถไดรบเงนสวสดก�รผสงวยอยแลว จ�กเงนสวสดก�รเดอนละ 500 บ�ท เพมขน 100 บ�ท ทกรนอ�ยทเพมขน 10 ป ห�กแตเงนจำ�นวนนยงไมเพยงพอตอก�รดำ�รงชพของผสงวยทอยตวคนเดยวทไมมบตรหล�นดแล โชคดทในชนบทยงมคว�มสมพนธแบบเหนหน�ค�ต�กนอยบ�ง ททำ�ใหผสงวยทอยตวคนเดยวยงพอไดรบก�รเอ�ใจใสดแลจ�กคนทอยในชมชน นอกจ�กนนพบว�ในภ�คเหนอตอนบน ในพนททผเขยนและคณะศกษ�ในป 2554 มผทไมไดประกอบอ�ชพเกษตรกรรมแตมร�ยไดจ�กก�รรบจ�งประเภทต�งๆ เปนจำ�นวนม�ก คนเหล�นในอน�คตอกยสบป เมอผ�นวยทไมส�ม�รถทำ�ง�นรบจ�งไดอกตอไป ยอมมปญห�ไมมเงนร�ยได ซงทำ�ใหเงนสวสดก�รผสงอ�ยเปนแหลงเงนยงชพทสำ�คญ หรอแมแตเกษตรกรทเช�ทดนทงหมด หรอเช�ทดนเพมเตมในก�รทำ�เกษตรกรรมกเชนกนทร�ยไดทเปนตวเงนจะห�ยไป เพร�ะก�รทำ�เกษตรกรรมร�ยยอยเปนก�รทำ�ง�นทตองใชแรงง�นเปนหลก สำ�หรบเกษตรกรย�กจนทยงคงมอยเปนจำ�นวนม�ก ควรมก�รประกนร�ยไดเกษตรกรเฉพ�ะผทมตวเลขพนทก�รผลตขน�ดเลก หรอประกนร�ยไดต�มประเภทพชทปลกเชนประกนร�ยไดผปลกข�วเฉพ�ะร�ยเลก เพอใหเกษตรกรร�ยเลกจรงๆ เท�นน ใหส�ม�รถดำ�รงชพอยได โดย “รายเลก” ในทน หม�ยถงผทมและทำ�ก�รเกษตรในทดนทมขน�ดเลกกว�พนทถอครองเฉลย และมร�ยไดตำ�กว�ร�ยไดเฉลยของเกษตรกรทงประเทศ แตห�กจำ�นวนเกษตรกรลดลงจรง อนทำ�ใหพนทถอครองทำ�ก�รเกษตรตอครวเรอนเพมขน เกษตรกรน�จะส�ม�รถมฐ�นะท�งเศรษฐกจดขน เพร�ะมททำ�กนท�งก�รเกษตรเพมขน และห�กมระบบเกษตรพนธสญญ�ม�กขน เกษตรกรกน�จะไดรบก�รประกนร�ค�จ�กบรษท เปนก�รลดภ�ระภ�ครฐในก�รตองทำ�นโยบ�ยประกนร�ค�และร�ยไดใหกบเกษตรกร คว�มเสยงของเกษตรกรจะยงคงอยทคว�มเสยงในกระบวนก�รก�รผลตทลมเหลว เชน โรคระบ�ดหรอภยธรรมช�ต ขอควรระวงท�งด�นคว�มเสยงอกประก�รกคอ ก�รเปดตล�ดสนค�เสรอ�เซยน โดยเฉพ�ะสนค�เกษตร อ�จทำ�ใหสนค�เกษตรจ�กประเทศเพอนบ�นทมร�ค�ถกกว� อนเนองจ�กมตนทนก�รผลตด�นแรงง�นทน�จะยงถกกว�ในประเทศ ทะลกเข�ม�แขงขนกบสนค�ทผลตโดยเกษตรกรในประเทศ


แรงงานรบจางเกษตรเรยกรองคาจางขนตา

300บาทตอวน

แรงงานขามชาตทรบจางเฝาสวนมรายไดประจา

5,000บาทตอเดอน

หก คาจางแรงงาน

ปญห�ของผทเปนแรงง�นรบจ�งในภ�คเกษตรกคอ ก�รไมมง�นทำ�ทกวน เนองจ�กสนค�เกษตรเปนกระบวนก�รผลตต�มฤดก�ล ทตองก�รแรงง�นม�กเฉพ�ะชวงเวล�เพ�ะปลกและเกบเกยวเท�นน แมในปจจบนค�จ�งแรงง�นในภ�คเกษตรไดเพมขน แรงง�นรบจ�งเกษตรไดเรยกรองค�จ�งขนตำ� วนละ 300 บ�ท แตก�รรบจ�งภ�คเกษตรสวนใหญจะเปนร�ยวน ซงผรบจ�งจะไมไดมง�นทำ�ทกวน ยกเวนแรงง�นข�มช�ตทรบจ�งเฝ�สวน ทมร�ยไดประจำ�เดอนละ 5,000 บ�ท

สวนแรงง�นรบจ�งกรดย�งแมแลดเหมอนมคว�มยตธรรมเรองค�จ�ง เนองจ�กมอตร�สดสวนก�รแบงผลประโยชนทชดเจนต�มปรม�ณก�รกรดย�งระหว�งเจ�ของสวนกบคนง�น แตห�กร�ค�ย�งตกตำ� ทงแรงง�นและเจ�ของสวนกจะไดรบผลกระทบจ�กร�ยไดทลดลง นอกจ�กนน แมจะแลดเหมอนจะมง�นทำ�เกอบตลอด ทงป แตกมเวนชวงทตองพกก�ร กรดย�งของตนย�งในชวงฤดแลง เดอนมกร�คมถงเมษ�ยน ในอน�คตมคว�มเปนไปไดทจะมบรษทจดห�ง�นทเปนน�ยหน�สงแรงง�นไปทำ�ง�นต�มฟ�รมต�งๆ ต�มฤดก�ลทมก�รข�ดแคลนแรงง�น และมคว�มเปนไปไดว�แรงง�นททำ�ง�นกบบรษทเหล�นจะเปนแรงง�นข�มช�ต

ในอน�คต ค�แรงน�จะยงสงขน อนจะทำ�ใหตนทนก�รผลตสนค�เกษตรในประเทศ มแนวโนมสงขน และสนค�เกษตรร�ค�แพงขน ซงห�กเกษตรกรร�ยยอยทเปนผผลตไมส�ม�รถแขงขนร�ค�กบสนค�เกษตรร�ค�ถกกว�จ�กประเทศเพอนบ�น อ�จมก�รข�ยทดน ซงนำ�ไปสก�รกระจกตวของทดนทมบรษทธรกจก�รเกษตรเปนเจ�ของ แตซงห�กเปนเชนนน ผทข�ยทดนออกไปเนองจ�กไปทำ�ง�นนอกภ�คเกษตรจะไมมชนบทใหเปนทพงหลงอกตอไป ห�กถกเลกจ�งจ�กก�รทำ�ง�นในภ�คอตส�หกรรม หรอบรก�ร


สรป

เจด ความเปนชมชนและระบบอปถมภ

ระบบอปถมภหม�ยถงคว�มสมพนธในแนวตง ทผมฐ�นะดท�งสงคมและเศรษฐกจในชมชนใหคว�มชวยเหลอผทมฐ�นะดอยกว�หรอย�กจน ไมว�จะเปนด�นก�รเงนหรอก�รชวยเหลอต�งๆ ในขณะทผทดอยกว�ใหก�รตอบแทนต�มสงทตนม เชน ก�รชวยแรงง�น คนย�กจนในชนบทยงหวงพงผใหญในหมบ�นใหชวยดแลด�นต�งๆ เชนฝ�กง�นใหทำ� เพร�ะผใหญในหมบ�นมกจะมเครอข�ยคว�มสมพนธกบคนระดบเดยวกนหรอสงกว�นอกหมบ�นม�กกว�คนย�กคนจน เมอเกดคว�มขดแยงในหมบ�น แมจะมคนสองกลมทเผชญหน�กน แตกมกจะมกลมทส�ม ซงอ�จจะเปนเสยงสวนใหญทมกหลกเลยงก�รแสดงคว�มคดเหน ในทส�ธ�รณะเพอหลกเลยงก�รเผชญหน� ในอน�คตห�กประช�กรในชนบทลดลงกจรง แตคว�มเปนชมชนหมบ�นกน�จะยงคงมอย ห�กคนทออกไปทำ�ง�นนอกหมบ�นกลบเข�ม�อยในหมบ�น หลงเกษยน ซงในปจจบนกพบว�มคนจำ�นวนหนงกลบม�อยบ�นเดมของตน แมจะออกไปทำ�ง�นต�งถนม�ตงแตหนมส�ว และห�กมแรงง�นข�มช�ตม�กขน แรงง�นเหล�นกจะตองเปนสวนหนงของชมชน ซงควรไดรบก�รปฏบตทเท�เทยมกน โดยเฉพ�ะในกรณทเปนแรงง�นทอยกนม�เปนเวล�น�น

เนองจ�กชนบทไมใชสงคมปด ก�รศกษ�ชนบทจงไมส�ม�รถหยดอยแคเฉพ�ะก�รศกษ�ทพนทชนบทและเฉพ�ะทตวช�วน� แตตองศกษ�องคประกอบทกว�งกว� ควบคกน เชน โบรกเกอรทงท�งเศรษฐกจและก�รเมอง และนโยบ�ยท�งเศรษฐกจและก�รเมอง ทเชอมโยงช�วน�และชนบทในฐ�นะเปนองคประกอบของพนททกว�งกว� และแมสงคมชนบทจะมก�รเปลยนแปลงอย�งมนยยะสำ�คญ แตรหสวฒนธรรมบ�งประก�ร เชน คไขวของคว�มสมพนธเชงอปถมภและเชงรบใช กยงเปนกลยทธก�รตอรองปฏสมพนธท�งสงคม เศรษฐกจและก�รเมองในสงคมชนบทสมยใหมทสำ�คญ


นโยบ�ยพฒน�ชนบทไทยจ�กแผนพฒน�ฯ ฉบบท 1 เปนตนม� เนนเรองโครงสร�ง พนฐ�น เชน ก�รสร�งถนน เพอเปนเสนท�งลำ�เลยงสนค�เกษตรเข�สตล�ด เนนภ�คเกษตรใหเข�สก�รผลตเชงพ�ณชย มงเนนปรบภ�คก�รผลตรวมทง สภ�พคว�มเปนอยในชนบทใหเปนสมยใหม แมก�รเพมผลผลตในยคแรกๆ จะเกดจ�กก�รเปดพนทป�ใหเปนพนทเกษตรกรรม แตหลงจ�กป 2530 เปนตนม� ก�รบกรกพนทป�เพอเปดใหเปน พนทเกษตรไมส�ม�รถทำ�ไดอกตอไป ดวยเหตผลเพอตองก�รอนรกษสภ�พแวดลอมทเปนพนทป�ไม (ด เจมศกด ปนทอง 2535) โดยภ�พรวม เกษตรกรไทยยงม “ภาพลกษณ” ของก�รเปนผประกอบก�รผลตร�ยยอย ทยงคงเปนเจ�ของทดนขน�ดเลกทใชในก�รทำ�ก�รผลต กำ�กงระหว�งก�รปลกข�วไวกนเอง (ช�วน�) และก�รปลกพชเพอข�ย (เกษตรกร/ผประกอบก�ร ร�ยยอย)

บทนำ�


ตวเลขในป 2556 ของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต ระบเนอทถอครองเฉลยทงประเทศท 19.4 ไรตอครวเรอน โดยมจำ�นวนครวเรอนเกษตรกรทงประเทศ 5.9 ล�นครวเรอน (หรอรอยละ 25.9 ของครวเรอนทงประเทศ) รวมกนผลต สนค�เกษตรคดเปนประม�ณรอยละ 12-15 ของร�ยไดประช�ช�ต ตวเลขของสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร ปเพ�ะปลก 2554/55 มคว�มแตกต�งเลกนอยคอ ระบเนอทถอครองเฉลย 24.96 ไรตอครวเรอน ห�กพจ�รณ�ประเดนเรองแรงง�น พบว�แรงง�นในภ�คเกษตรของไทยลดลงอย�งตอเนองจ�กรอยละ 67 ในชวงป 2516-2520 เหลอรอยละ 60 ในชวงป 2531-2535 สำ�หรบในชวงป 2546-2549 ลดเหลอรอยละ 42.2 และในป 2553 ลดลงเหลอเพยงแครอยละ 37 (ชยพงษ 2556) ซงแรงง�นทออกจ�กภ�คเกษตรไป จะเปนแรงง�นในวยหนมส�ว ทำ�ใหเหลอแตแรงง�นผสงวยในภ�คเกษตรเปนสวนใหญ ก�รทเกษตรกรเจ�ของทดนร�ยยอยเปนเกษตรกรสงวยทข�ดแคลนแรงง�นในครวเรอน ทำ�ใหเจ�ของทดนเหล�นตองใชทงเครองจกรกลและแรงง�นรบจ�งในหมบ�นม�กขน หรอไมเชนนนกตองอ�ศยแรงง�นเกษตรข�มพรมแดนจ�กประเทศเพอนบ�น (ด จ�มะรและทศนย 2554 สำ�หรบก�รศกษ�ในจงหวดเชยงร�ย และด สรอยม�ศ 2556 สำ�หรบก�รศกษ�ในภ�คอส�น) ก�รจ�งแรงง�น มไดมแคเฉพ�ะระบบก�รจ�งแรงง�นร�ยวน แตไดมก�รพฒน�ไปสระบบจ�งเหม� ทจ�งแรงง�นม�ปลกข�วตงแตตนๆ ฤดก�รผลตจนถงเกบเกยว (ด วฒน�และกงแกว 2554, ปรญ�วลย 2554) อ�นนท ก�ญจนพนธ (2554) ตงขอสงเกตว�ระบบก�รผลตของเกษตรกรร�ยยอยของไทย เปนระบบทมคว�มเสยงสง อนเนองม�จ�กสนค�เกษตรมกมร�ค�ผนผวน และสวนใหญมร�ค�ตำ� ทำ�ใหเกษตรกรมคว�มย�กจน แมจะก�วเข�สระบบเกษตรพนธสญญ�ทมก�รคำ�ประกนร�ค�รบซอ แตห�กเกษตรกรทำ�ก�รผลตไมไดผล เกษตรกรกยงตองแบกรบตนทนก�รผลตไวแตผเดยว ง�นศกษ�ในร�ยง�นฉบบน อ�ศยขอมลจ�กสำ�นกง�นสถตแหงช�ตป 2556 และขอมลจ�กสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตรปก�รเพ�ะปลก 2554/55 ผสมผส�นกบง�นวจยชนบทระดบเลกท�งม�นษยวทย�ในภ�คเหนอและภ�คอส�น ซงเปนสองภมภ�คทย�กจนทสดของประเทศ เปนหลกในก�รวเคร�ะห

ในป 2553เหลอเพยง

37%ในชวงป 2516-2520

67%แรงงานในภาคเกษตร

ของไทย ลดลงอยางตอเนอง


1

ทดน

โดยรวม สดสวนประช�กรในชนบทไทยมแนวโนมลดลง เหลอประม�ณหนงในส�ม ของประช�กรทงประเทศ ครวเรอนเกษตรกรทงประเทศมประม�ณ 5.9 ล�นครวเรอน (ห�กคดเฉลยครวเรอนละ 3.88 คน จะคดเปนจำ�นวนประช�กร 22.892 ล�นคน) ครวเรอนเหล�นอยในภ�คกล�ง 0.8 ล�นครวเรอน ภ�คเหนอ 1.3 ล�นครวเรอน ภ�คอส�น 2.8 ล�นครวเรอน และภ�คใต 1.0 ล�นครวเรอน (สรปผลขอมลสำ�มะโนก�รเกษตร 2556) ขอมลสำ�มะโนก�รเกษตรป 2556 ระบว� เนอทถอครองเฉลย ทงประเทศ คอ 19.4 ไรตอครวเรอน (นอยสด ภ�คใต 14.5 ไร สงสด ภ�คกล�ง 22.7 ไร มภ�คเหนอและอส�นอยตรงกล�งท 20.9 และ 19.5 ต�มลำ�ดบ) ในขณะทขอมลจ�กสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตรปเพ�ะปลก 2554/55 ระบว�เนอทถอครองเฉลย ทงประเทศ คอ 24.9 ไรตอครวเรอน (นอยสด ภ�คใต 18.5 ไร สงสด ภ�คกล�ง 28.7 ไร มภ�คเหนอและอส�นอยตรงกล�งท 22.1 และ 21.6 ต�มลำ�ดบ) อนงภ�คเหนอตอนล�งจะมพนทถอครองม�กกว�ภ�คเหนอตอนบน โดยทภ�คเหนอตอนบน เชน เชยงใหม เชยงร�ย พนทถอครองเฉลยอยทประม�ณ 8-9 ไรเท�นน

ตวเลขภาพรวมทงประเทศ


พนทก�รปลกข�ว ยงคงเปนพนทสวนใหญในก�รทำ�ก�รเกษตร กล�วคอ ม�กกว�ครงของพนททำ�ก�รเกษตรทวประเทศ ยงเปนพนททใชปลกข�ว ยกเวนในภ�คใตทพนทปลกข�วมเพยงรอยละ 5.7 ของพนททงหมด ในขณะทพนทม�กกว�ครงของพนททำ�ก�รเกษตรเปนพนททใชปลกย�งพ�ร� (สำ�มะโนก�รเกษตร 2556) ทน�สนใจสำ�หรบภ�คเหนอกคอ พนทปลกพชไรไดขย�ยตวคดเปนสดสวนม�กกว�พนทปลกพชไรในภ�คอน กล�วคอ ม�กกว�หนงในส�มของพนททำ�ก�รเกษตรในภ�คเหนอ (34.7%) เปนพนททใชในก�รปลกพชไร (ซงพชไรทสำ�คญทมแนวโนม ก�รขย�ยตวม�กทสดพชหนงไดแก ข�วโพด) สำ�หรบพนทปลกย�งพ�ร� อนเปนพชทไดรบก�รสงเสรมใหขย�ยไปยงภ�คเหนอและภ�คอส�นนน ในภ�คเหนอมรอยละ 3.2 และในภ�คอส�นมรอยละ 8.3 (สำ�มะโนก�รเกษตร 2556)

กรณศกษาจากภาคเหนอตอนบน ดงทกล�วตงแตในตอนตนแลวว� เกษตรกรไทยมภ�พลกษณของก�รเปนเกษตรกรร�ยยอย กล�วคอสำ�หรบภ�คเหนอตอนบนนน โดยเฉพ�ะแถบเชยงใหมเชยงร�ย พนทถอครองยงมขน�ดเลกลงม�ก อยทประม�ณ 8-9 ไร ตอครวเรอนเท�นน เนองจ�กสภ�พภมศ�สตรทเปนภเข�สงจำ�นวนม�ก ทำ�ใหพนทร�บทใชทำ�ก�รเกษตรมนอยเมอเทยบกบภมภ�คอน ดงนนกรณศกษ�จ�กภ�คเหนอตอนบนจงมคว�ม น�สนใจในแงททำ�ใหแลเหนว�เกษตรกรมกระบวนก�รปรบตวใหอยรอด ภ�ยใต สภ�วะก�รณททดนทำ�กนมขน�ดเลกม�กไดอย�งไร ปจจยทเกษตรกรในภ�คเหนอตอนบน ยงส�ม�รถดำ�รงชพอยไดกคอ ก�รทหล�ยพนทโดยเฉพ�ะในพนทร�บ มระบบก�รชลประท�นทดม�ตงแตในอดต ทเรยกกนว� ระบบเหมองฝ�ย แมในตอนหลงในยคก�รพฒน�ทเรมจ�กแผนพฒน�เศรษฐกจฉบบทหนงเปนตนม� กมโครงก�รชลประท�นในหล�ยพนท ซงทำ�ใหเกษตรกรส�ม�รถทำ�ก�รผลตไดปละหล�ยรอบ ประม�ณสองถงส�มรอบตอป โดยเกษตรกรจะปลกข�วน�ป ทเปนข�วเหนยวไวกนเองในฤดฝน และปลกข�วน�ปรงทเปนข�วเจ�ไวข�ยในฤดแลงในกรณทมนำ�ชลประท�น หรอมเชนนนกปลกพช

ภมภาค จำานวนครวเรอน(ลานครวเรอน)

เนอทถอครองเฉลยตอครวเรอน

(สำามะโนการเกษตร 2556) (ไร)

เนอทถอครองเฉลยตอครวเรอน

(สำานกงานเศรษฐกจการเกษตร)

(ไร)

ครวเรอนเกษตรกรทงประเทศ 5.9 19.4 24.9

ภาคกลาง 0.8 22.7 28.7

ภาคเหนอ 1.3 20.9 22.1

ภาคอสาน 2.8 19.5 21.6

ภาคใต 1.0 14.5 18.5

ตารางท 1.1จำานวนครวเรอนเกษตรกรและพนทถอครองเฉลยตอครวเรอนจำาแนกตามรายภาค

ทมา: สรปผลขอมลสำามะโนการเกษตร 2556

และขอมลปเพาะปลก 2554/55

ของสำานกงานเศรษฐกจการเกษตร (2556)

ปญหาทดนทำากนมขนาดเลก


ตระกลผก เชน หอมแดง กระเทยม หอมหวใหญ ผกประเภทต�งๆ รวมทงพชตระกลถว เชน ถวเหลอง ถวเขยว หลงจ�กก�รทำ�น�ป เนองจ�กพชเหล�นใชเวล�เตบโตไมน�นกส�ม�รถเกบเกยวผลผลตได หรอมเชนนนกปลกพช ทส�ม�รถทยอยเกบเกยวผลผลต เชน พรก หรอ ชะอม กล�วโดยสรปกคอ แมจะมพนททำ�ก�รเกษตรขน�ดเลก เมอเปรยบเทยบกบพนทเกษตรเฉลยตอครวเรอนในภมภ�คอน แตเกษตรกรในภ�คเหนอตอนบน กใชพนทของตนเองอย�งเขมขนและมประสทธภ�พ แตแนนอนว�ร�ยไดจ�กก�รทำ�ก�รเกษตรอย�งเดยวยอมไมพอเพยงตอก�รดำ�รงชพในสงคมสมยใหม ดงนนเกษตรกรจงตองทำ�ง�นรบจ�งควบคไปดวย ทงในภ�คเกษตรและนอกภ�คเกษตร นอกจ�กนน เนองจ�กพนทเกษตรตอครวเรอนมขน�ดเลก เมอมก�รแบงมรดกจ�กรนสรน พนทเกษตร ตอครวเรอนกจะยงเลกลงไปเรอยๆ ลกหล�นเกษตรกรจงทยอยออกจ�กก�รทำ�ง�นในภ�คเกษตร ซงปร�กฏก�รณน กเกดขนอย�งตอเนองม�ตงแตจ�กชวงตนศตวรรษ 2500 เมอมก�รใชแผนพฒน�เศรษฐกจฉบบทหนง ก�รเคลอนย�ยแรงง�นออกจ�กภ�คเกษตรยงทวคว�มเขมขนม�กขนในชวงทศวรรษ 2520 และ 2530 อนเปน ชวงทเศรษฐกจของประเทศในภ�พรวมในระดบมหภ�ค โดยเฉพ�ะในภ�คอตส�หกรรมและบรก�รในภ�คเมอง มก�รขย�ยตวอย�งรวดเรวและมคว�มตองก�รแรงง�นม�กขน และไดสะทอนใหเหนในง�นศกษ�หมบ�น เชงม�นษยวทย�ในระดบจลภ�คหล�ยชน ทช�วบ�นเรมออกไปทำ�ง�นนอกหมบ�นม�กขนเรอยๆ ก�รออกไปทำ�ง�นนอกหมบ�นไมจำ�เปนตองเปนก�รเดนท�งไกลไปทำ�ง�นทกรงเทพฯ เสมอไป แตก�รเตบโตของเมองใหญในภมภ�ค เชน เชยงใหม ในภ�คเหนอ กทำ�ใหมแหลงรองรบแรงง�นในเมองใหช�วบ�นส�ม�รถเดนท�งไปทำ�ง�นในเมองไดแบบไปเช�เยนกลบ (ดเชน Gray 1990) ก�รทลกหล�นเกษตรกรเรมทยอยออกไปทำ�ง�นนอกภ�คเกษตรม�กขนๆ ทำ�ใหปญห�ก�รข�ดแคลนทดนทำ�ก�รเกษตรเพอเลยงชพสำ�หรบคนทยงอยในภ�คเกษตร (ซงสวนใหญจะเปนเกษตรกรสงวย) มคว�มรนแรงลดลง ในก�รศกษ�ชนบทในภ�คเหนอตอนบน โดยก�รสมตวอย�งครวเรอน 301 ครวเรอน ใน 5 หมบ�น ในจงหวดเชยงใหม เชยงร�ย ลำ�พน ในป 2553 ผเขยนและคณะพบว� รอยละ 59.1 ของครวเรอนยงมทดนทำ�ก�รเกษตรเปนของครวเรอน ซงหม�ยคว�มว�อกรอยละ 40.9 ไมมทดนทำ�ก�รเกษตร และสำ�หรบครวเรอนรอยละ 59.1 ทยงมทดนทำ�ก�รเกษตรนน ขน�ดของทดนกมขน�ดเลก โดยทรอยละ 42.5 มทดนทำ�ก�รเกษตรทเปนของตนเองไมเกน 10 ไร ในขณะทเพยงแครอยละ 16.6 มทดนทำ�ก�รเกษตรทม�กกว� 10 ไร (สงสด 35 ไร) (จ�มะร และคณะ 2554: 338) กล�วอกนยหนงกคอ ห�กมครวเรอน 5 ครวเรอนอยในหมบ�น สองครวเรอนจะเปนผทไมมทดนทำ�ก�รเกษตร และสำ�หรบอกส�มครวเรอนทมทดนทำ�ก�รเกษตรนน จะมเพยงครวเรอนเดยวทมทดนทำ�ก�รเกษตรม�กกว� 10 ไร อย�งไรกต�ม แมตวเลขก�รไมมทดนถอครองท�งก�รเกษตรจะแลดสงจนน�กลว แตกพบว�ผทไมไดมทดนทำ�ก�รเกษตรหล�ยร�ยกไมไดประกอบอ�ชพเกษตรกรรม ห�กแตประกอบอ�ชพนอกภ�คเกษตรกรรม เชนรบจ�งหรอค�ข�ยในหมบ�น หรอทำ�ง�นหตถกรรม หรอมเชนนน กเดนท�งไปทำ�ง�นในเมองแบบเช�ไปเยนกลบ โดยเปนพนกง�นร�ชก�รและพนกง�นบรษท รวมทงก�รทำ�ง�นในโรงง�นในนคมอตส�หกรรมทลำ�พน ในบรรด�ผตอบแบบสอบถ�ม 261 ครวเรอน มหวหน�ครวเรอนทไมไดทำ�ก�รเกษตรสงถง 112 ครวเรอน (43%) ในขณะทครวเรอนททำ�ก�รเกษตรม 149 ครวเรอน (57%) (จ�มะร และคณะ 2554: 309) สำ�หรบครวเรอนทยงคงทำ�ก�รเกษตร 149 ครวเรอน เกอบครง (49%) ไมไดเช�ทดนคนอน ในขณะท ม�กกว�ครงเลกนอย (51%) เช�ทดนคนอนทำ�ก�รเกษตร ซงทงเปนก�รเช�ทดนทงหมดและทงเปนก�รเช�เพมเตม จ�กทดนทตนเองมอยแลว ขอมลโดยก�รสมภ�ษณพบว� ก�รเช�ทดนสวนใหญเปนก�รเช�ทดนจ�กเกษตรกรสงวย ทไมมลกหล�นททำ�ก�รเกษตรแลว


คาเชาทดนประมาณ

1,000-4,000บาทตอไร

ตอฤดการผลต

กรณจายคาเชาทดนเปนขาว เฉลย

10ถงตอไร

ก�รเช�ทดนสวนใหญจะเปนก�รเช�ทดนเพอปลกพชพ�ณชยไวข�ย เชน เช�ทดนเพอปลกผก เช�ทดนเพอปลกพรก หรอเช�ทดนเพอปลกข�วโพด ฯลฯ โดยทค�เช�ทดนจะตกอยทประม�ณ 1,000-4,000 บ�ทตอไรตอฤดก�รผลต แตกต�งกนไปต�มประเภททดน

ยงคงมหล�ยร�ยทเช�ทดนไวปลก ข�วกน แมจะไมไดเปนปร�กฏก�รณสวนใหญ เชน เกษตรกรสงวยร�ยหนงทไมมทดนเปนของตนเอง ไดเช�ทดนเพอปลกข�วไวกน ประกอบกบทำ�ง�นรบจ�งทวไปในหมบ�น หรออกร�ยหนง ป ร ะกอบอ�ช พห ลกด ว ยก� รทำ �หตถกรรมเพอจำ�หน�ย รวมทงเช�ทดนเพอปลกข�วไวกนเอง ในกรณเหล�นจ�ยค�เช�ทดนเปนข�ว เฉลยจ�ยค�เช� 10 ถงตอไร โดยทผลผลตข�วโดยรวมจะตกทประม�ณ 50-70 ถงตอไร คดเปนค�เช�ประม�ณรอยละ 14.2 ถงรอยละ 20 ของผลผลตทได

ในง�นศกษ�หมบ�นในพนทร�บอกแหงหนงทจงหวดเชยงใหม ซงเกษตรกรสวนใหญ ปลกข�วน�ปไวกนเองในฤดฝน และปลกหอมหวใหญเพอข�ยในฤดแลง สพรรณ (2555) พบว�อ�จแบงผปลกหอมหวใหญออกไดเปนส�มกลมต�มประเภทก�รถอครองทดน คอ 1) เกษตรกรททำ�ก�รผลตในทดนของตนเองทงหมด 2) เกษตรกรททำ�ก�รผลตในทดนของตนเอง รวมทงเช�ทดนเพมเตมเพอทำ�ก�รผลต 3) เกษตรกรทเช�ทดนทงหมดทใชในก�รทำ�ก�รผลต กลมทหนง ททำ�ก�รผลตในทดนของตนเองทงหมดจำ�นวน 15 ร�ย ทสพรรณ (2555) ศกษ�นน พบว�มพนทถอครองระหว�ง 1-14 ไร โดย 8 ร�ย ในจำ�นวนนมทดนเกษตรไมเกน 5 ไร ในขณะทอก 7 ร�ยมทดนระหว�ง 6-14 ไร กล�วคอ กยงคงเปนเกษตรกรร�ยเลกทงสน


กลมทสอง ททำ�ก�รผลตในทดนตนเองและเช�เพมเตม 5 ร�ย มทดนของตนเอง (1-5 ไร) และเช�เพมเตม 3-7 ไร โดยทค�เช�อยทประม�ณ 2,500 บ�ทตอไร ถงประม�ณ 4,000 บ�ทตอไร ขนอยกบคณภ�พทดนและ คว�มสมพนธระหว�งผเช�และผใหเช� สำ�หรบระยะเวล�เช�กคอนข�งย�วน�น คอผเช�ไดเช�ทดนผนปจจบน อยระหว�ง 5-20 ปทผ�นม� โดยเปนก�รตกลงกนดวยว�จ� ห�กคดตนทนทเปนค�เช�ตอตนทนเงนสดสวนอน ทใชปลกหอมใหญ ค�เช�จะตกอยทประม�ณรอยละ 11 ถงประม�ณรอยละ 30 เฉลยอยทรอยละ 19 ซงนบว�เปนอตร�ค�เช�ทไมสงม�กเกนไป (ใกลเคยงกบค�เช�ในก�รเช�ทดนไวเพอปลกข�วไวกนเองทกล�วถงไปกอนหน�น โดยก�รเช�เพอทำ�ก�รปลกพชพ�ณชย จะมกรอบบนของอตร�ค�เช�สงกว�เลกนอยคอ รอยละ 30 ของตนทน ก�รผลต ในขณะทก�รเช�เพอปลกข�วไวกนเอง มกรอบบนของอตร�ค�เช�อยทรอยละ 20 ของผลผลตทได) กลมทสาม คอ เกษตรกรทเช�ทดนทงหมดเพอปลกหอมหวใหญ เปนก�รเช�พนทระหว�ง 2-4 ไร โดยเช�พนทเดยวกนนปลกข�วน�ปไวกนดวย โดยจ�ยค�เช�ทดนทำ�น�ปเปนข�ว และจ�ยค�เช�ทดนปลกหอมหวใหญ เปนเงนสด สำ�หรบผใหเช� ส�ม�รถแบงออกไดเปนส�มกลม คอ 1) เปนเกษตรกรทปจจบนเลกทำ�เกษตรแลว เพร�ะคว�มสงวย (สร�ย) 2) ประกอบอ�ชพอนเชนรบร�ชก�ร ค�ข�ย ทำ�ฟ�รมหม และรบจ�ง (สร�ย) และ 3) ยงทำ� เกษตรเองอยแตมพนทเหลอแบงใหเช� (สองร�ย) ห�กพจ�รณ�เปรยบเทยบกบในอดตกอนทศวรรษ 2520 ทก�รเช�ทดนเปนก�รเช�เพอปลกข�วไวกน เปนหลก โดยแบงครงผลผลตกนระหว�งเจ�ของทดนกบผเช�ทดนทเรยกกนว�ระบบผ�กง หรอระบบแบงครง (ทไมไดพบในภ�คเหนอเท�นน แตพบในทกภมภ�คในประเทศไทย) กอธบ�ยไดว� กอนทศวรรษ 2520 นน ประช�กรสวนใหญของประเทศยงอ�ศยอยในชนบทและทำ�ม�ห�กนอยในภ�คเกษตรกรรม ทดนจงเปนปจจยก�รผลตสำ�คญ ทห�ย�ก โดยเฉพ�ะทดนทมคณภ�พดในพนทร�บ ดงนนเจ�ของทดนจงส�ม�รถเรยกรองค�เช�ทดนไดสง เกษตรกรไรทดนทไมส�ม�รถจ�ยค�เช� กมกตองออกไปบกเบกทดนในเขตป�เพอแผวถ�งททำ�กนใหม แตเมอภ�ครฐซงตองก�รรกษ�ทรพย�กรทดนและป�ไม ไดทำ�ก�รออกพระร�ชบญญตป�สงวนในป 2507 ทำ�ใหก�รบกเบกทดนในเขตป� กล�ยเปนก�รกระทำ�ทผดกฎหม�ย ดงนนในอกด�นหนงก�รเตบโตของเศรษฐกจในภ�คอตส�หกรรมและบรก�รในทศวรรษ 2520 และ 2530 จงเปนก�รชวยใหแรงง�นภ�คเกษตรส�ม�รถเคลอนย�ยออกจ�กภ�คเกษตรและชนบทไดสวนหนง เปดโอก�สใหคนทยงเหลออย มโอก�สในก�รเข�ถงทดน ในรปก�รเช�ได โดยมค�เช�ทดนทลดลงจ�กทเคยเปนในอดต


ปญหาเรองเอกสารสทธและการสญเสยสทธในททำากน กรณศกษ�หมบ�นในเขตป�สงวนระหว�งพนทร�บกบพนทสง ท “บาน

ประสบ” (ชอสมมต) จงหวดเชยงร�ย แสดงใหเหนปญห�เรองเอกส�รสทธ ซงเปนปญห�ทคอนข�งทร�บกนด แตไมส�ม�รถแกไขได “บานประสบ” ทอำ�เภอเมอง จงหวดเชยงร�ย เปนตวอย�งหนงทช�วบ�นหล�ยร�ยสญเสยทดนทตนเองเปนผแผวถ�ง โดยข�ยทดนไปใหกบน�ยทน หมบ�น “ประสบ” นเปนหมบ�นทช�วบ�นอพยพเข�ม�ตงถนฐ�น ตงแตป 2457 โดยคอยๆ ทยอยเปลยนแปลงพนทป�ใหเปนพนททำ�กนทละเลกละนอย เมอป 2498 กรมทดนไดเข�ม�สำ�รวจพนทถอครองต�มแบบก�รแจงครอบครองทดน (สค 1) มหลกฐ�น สค 1 จำ�นวน 24 แปลง (15 แปลงไดม�โดยก�รบกเบกดวยมอเปล� ขน�ดพนทไมเกน 2 ไรตอแปลง อก 7 แปลงเปนทสวนและไรย�สบ ทเหลออก 2 แปลงเปนน�ข�ว ขน�ดพนทแปลงละ 1-9 ไร) เมอท�งก�รประก�ศเขตพนทป�ในหมบ�นแหงนเปนป�สงวน ช�วบ�นจงไมส�ม�รถขอเอกส�รสทธในทดนทำ�กนของตนเองไดอกตอไปทงๆ ทในท�งปฏบตไดมก�รแผวถ�งทดนเพอทำ�ก�รเกษตรอกหล�ยแปลง จนกระทงป 2537 ท�งก�รไดออกเอกส�รสทธในทดนทำ�กนเปนเอกส�รประเภท สทก. ซงไมส�ม�รถซอข�ยได กระนนกต�ม ช�วบ�นกไดพย�ย�มเจรจ�ขอเอกส�รสทธอกหล�ยรอบ จนกระทงส�ม�รถไดรบเอกส�รสทธทเปนโฉนดไดในทบ�น แตกยงไมส�ม�รถขอเอกส�รสทธทเปนโฉนดในทดนทำ�กนของตนเองได

ปญหาเรองเอกสารสทธ


ก�รเจรจ�ครงล�สดปล�ยทศวรรษ 2540 ท�งก�รมนโยบ�ยจะออกเอกส�รสทธ เปน สปก. เนองจ�กหมบ�นถกประก�ศใหเปนป�จำ�แนกโซน E คอ ป�เสอมโทรมทย�กตอก�รฟนฟ แตช�วบ�นบ�งสวนกยงอย�กไดเอกส�รสทธทเปนโฉนด เพร�ะจะส�ม�รถทำ�ใหส�ม�รถซอข�ยไดร�ค�ดขน และคลองตวม�กขน ปจจบนททำ�กนทมเอกส�รสทธเปนโฉนดม 55 แปลง สปก.4-01 ม 22 แปลง และไมมเอกส�รสทธ 26 แปลง (จ�มะรและทศนย 2554) บ�น “ประสบ” น อนทจรงอยห�งจ�กตวเมองเชยงร�ยไมเกน 30 กโลเมตร โดยห�งจ�กถนนใหญเข�ไปอกแคประม�ณ 5 กโลเมตร แตเนองจ�กเปนรอยตอระหว�งพนทร�บกบพนทสงทเปนป� จงทำ�ใหถกประก�ศเปนพนทป�สงวน และดวยเหตทอยไมไกลจ�กตวเมองนเอง ททำ�ใหในทศวรรษ 2530 เมอเศรษฐกจของประเทศอยในจดสงสด มก�รขย�ยตวของเศรษฐกจตอป เปนตวเลขสองหลก (double digit growth) ประกอบกบนโยบ�ยเปลยนสน�มรบเปนสน�มก�รค�ของ พลเอกช�ตช�ย ชณหวณ และนโยบ�ยก�รพฒน�เศรษฐกจโดยก�รสร�งเขตเศรษฐกจเชอมโยงกบประเทศเพอนบ�น ทเรยกว�เขตสเหลยมเศรษฐกจ ทมจงหวดเชยงร�ยเปนจงหวดหนงในเขตพนท พฒน�ดงกล�ว ทำ�ใหร�ค�ทดนในเชยงร�ยเพมสงขน เนองจ�กมนกลงทนจ�กต�งถนสนใจม�ลงทนซอทดนเพอเกงกำ�ไรในจงหวดเชยงร�ยม�กขน และทดนทบ�น “ประสบ” กเปนหนงในจำ�นวนทดนทถกกว�นซอจ�กนกลงทนต�งถน เนองจ�กทำ�เลทตงทอยไมไกลจ�กตวเมองเชยงร�ย ทดนในบ�น “ประสบ” ทถกกว�นซอโดยคนนอกหมบ�น ทจรงแลวสวนใหญกไมมเอกส�รสทธ แตหลงจ�ก ข�ยทดนไปแลว ช�วบ�นกล�วว� คนนอกเหล�นส�ม�รถไปวงเตนออกเอกส�รสทธได ทดนทครอบครองโดยคนนอกหมบ�นมขน�ดสงสด 160 ไร ซงเจ�ของทดนร�ยใหม กลงทนทำ�ก�รเกษตร เชน ปลกไมยนตน เชน ลนจ และจ�งช�วบ�นทไมมทดนเปนแรงง�นเฝ�สวน บ�งครงคนรบจ�งเฝ�สวนกเปนเจ�ของทดนเดมทข�ยสทธก�รใชทดนของตนออกไปนนเอง นอกเหนอจ�กทดนทบ�น “ประสบ” ยงมอกกรณหนง ทหมบ�นอกแหงหนงทอยตดรมแมนำ�กก ซงช�วบ�น ข�ยทดนออกไปในชวงททดนมร�ค�ด ยคเศรษฐกจเตบโต ช�วบ�นบ�งร�ยเคยทำ�กนในทดนตดแมนำ�ทเปนทงอก กล�วคอ แมนำ�ขยบแนวท�งไหล ทำ�ใหมทดนเพมขน ช�วบ�นคดว�ทดนเหล�นควรเปนทดนของตน เนองจ�กตนทำ�กนในทดนดงกล�ว แตเจ�ของทดนร�ยใหมอ�งว�ทดนเปนของเข� เนองจ�กเอกส�รสทธทเข�ซอแสดงว�ทดน ของเข�ตดรมแมนำ� เปนกรณถกเถยงกนระหว�งช�วบ�นกบนกลงทนจ�กต�งพนท จนผใหญบ�นตองเข�ม�ไกลเกลย และยตลงโดยททดนเปนของนกลงทนจ�กต�งถน ทำ�ใหช�วบ�นบนว� “เฮ�เปนคนนอย จะไปสคนใหญคนโตไดจะใด”

การททนสามารถควบคมการผลตในพนท “ปา” ทไมมเอกสารสทธ วทย�นพนธเรอง ก�รชวงชงคว�มหม�ยเพอเข�ถงพนทแหงคว�มคลมเครอของแนวเขตป� : กรณศกษ�ข�วโพดเลยงสตวของพฒพงศ นวกจบำ�รง (2556) ไดทำ�ก�รทบทวนใหเหนถงก�รเปลยนแปลงก�รใชพนททำ�ก�รเกษตรในพนทสง โดยแบงพฒน�ก�รก�รใชทดนบนพนทสงออกเปนยคเรมแรกอนเปนยคทกลมช�ตพนธในพนทสง ทำ�ก�รผลตแบบยงชพภ�ยใตระบบก�รใชทดนแบบไรหมนเวยน จ�กนนเข�ชใหเหนว�รฐไดพย�ย�มเข�ม�ควบคมก�รใชพนทของกลมช�ตพนธ บนขออ�งของก�รทรฐมหน�ทในก�รรกษ�ผนป� เพอปองกนไมใหกลมช�ตพนธถ�กถ�งพนททำ�กนจนทำ�ใหพนทป�ลดลง โดยรฐไดทำ�ก�รประก�ศพนทป�ใหเปนพนทป�สงวน อนถอเปนก�รสถ�ปน�อำ�น�จรฐเหนอพนทป� กระบวนก�รทรฐสถ�ปน�อำ�น�จเหนอพนทป�เชนน เปนกระบวนก�รทพฒพงศ เรยกว� “territorialization” อนเปนกรอบคดทเข�ขอยมม�จ�ก Vandergeest and Peluso (1995) โดยในเขตพนทศกษ�ของเข�ในเขตอำ�เภอแมแจม จงหวดเชยงใหม ก�รสถ�ปน�อำ�น�จรฐเหนอพนทป�นเกดขนพรอมกบก�รทรฐตองก�รสถ�ปน�อำ�น�จท�งก�รเมอง ในบรเวณทรฐมองว�มคว�มไมสงบท�งก�รเมองของก�รเคลอนไหว ของพรรคคอมมนสทในเขตพนทสงอกดวย


พฒพงศแสดงใหเหนว�ก�รสถ�ปน�อำ�น�จรฐทงในท�งเศรษฐกจและในท�งก�รเมอง เปนกระบวนก�รทเปนพลวตรอนไมหยดนง กล�วคอเมอประก�ศพนทใหเปนพนท “ปาสงวน” และ พนททมคว�มออนไหวท�งก�รเมองแลว รฐกไดเข�ไปทำ�ก�ร “พฒนา” ก�รทำ�ม�ห�กนและก�รเกษตรของกลมช�ตพนธในพนทสงดงกล�ว โดยแนะนำ�ใหมก�รปลกพชเศรษฐกจ เชน ผกประเภทต�งๆ อย�งไรกต�มเนองจ�กก�รคมน�คมในพนทสงในชวงทศวรรษ 2520 ยงไมมคว�มสะดวกม�กนก ก�รขย�ยตวของพชเศรษฐกจภ�ยใตก�รแนะนำ�ของรฐจงยงมไมม�กนก เพร�ะก�รขนสงสนค�เกษตรจ�กพนทสงม�ยงตล�ดในพนทร�บยงไมส�ม�รถกระทำ�ไดสะดวก พฒพงศนำ�เสนอว� พนท “ปา” ทถกประก�ศใหเปนพนท “ปาสงวน” น เปนพนททมคว�ม “คลมเครอ” (ambiguous) โดยกรอบคดเรองคว�มคลมเครอนเปนกรอบคดทเข�ขอยมม�จ�ก Jin Sato (2000) ทมองว�พนทป�สงวนนนเปนพนททคลมเครอ เพร�ะแมรฐจะไดพย�ย�มสถ�ปน�อำ�น�จรฐเข�ไปในพนทดงกล�วเหนอกลมช�ตพนธกต�ม แตในท�งปฏบตเนองจ�กพนทป�สงวนเหล�นมกเปนพนททอยห�งไกลจ�กศนยกล�งอำ�น�จรฐ และก�รคมน�คมกไมสะดวก กลมช�ตพนธทอ�ศยอยในพนทดงกล�วจงส�ม�รถขย�ยถ�กถ�งพนทเพ�ะปลก เพมขนได โดยทรฐไมส�ม�รถทำ�อะไรได ในขอนถอเปนประก�รทหนง ในประก�รทสอง คว�มคลมเครอเกดขนในพนทป�สงวน อนเปนผลม�จ�กนโยบ�ยก�รพฒน�ของรฐเอง ทตองก�รเปลยนเกษตรกรจ�กก�รปลกพชยงชพใหเปลยนม�ปลกพชเศรษฐกจเพอเปนก�รเพมร�ยได ดงนจงทำ�ใหเกษตรกรเปลยนม�สระบบก�รใชทดนแบบถ�วรม�กขน เพอใชปลกพชเศรษฐกจและเพอเปนก�รโตตอบกบขอ กล�วห�ทว�พวกเข�ทำ�ไร “เลอนลอย” โดยถ�กถ�งขย�ยพนทเพ�ะปลกอย�งไมมทสนสด ในชวงป 2518 เปนตนม� ในสมยรฐบ�ลหมอมร�ชวงศคกฤทธ ปร�โมช รฐไดมนโยบ�ยประนประนอมกบเกษตรกร โดยไดมก�รออกเอกส�รสทธทเรยกว� สทก. หรอเอกส�รแสดงสทธทำ�กน อนเปนหนงสอรบรองพนททำ�ก�รเกษตรของเกษตรกรในเขตพนทป� ทส�ม�รถสงตอเปนมรดกแกลกหล�น เพอคว�มมนคงตอก�รประกอบอ�ชพของเกษตรกรในเขตป� แตไมส�ม�รถซอข�ยได เพอปองกนไมใหน�ยทนเข�ม�ซอสทธในทดนทำ�กนเหล�นแทนทเกษตรกร แมกฎระเบยบในก�รเอกส�รสทธ สทก. จะส�ม�รถประก�ศไดในพนทป�กจรง แตกตองมก�รพสจน ขอเทจจรงว�เกษตรกรไดมก�รทำ�กนในพนทดงกล�วกอนก�รประก�ศเปนพนทป� ซงก�รจะพสจนขอเทจจรง ดงกล�วได กจะตองใชหลกฐ�นท�งวทย�ศ�สตร เชน ภ�พถ�ยท�งอ�ก�ศในปกอนก�รประก�ศเขตป� เปนเครองพสจนว�พนททมก�รอ�งขอรบเอกส�รสทธดงกล�ว เปนพนททเกษตรกรไดทำ�ก�รเพ�ะปลกอยกอนจรง ในพนทศกษ�ของเข�ทแมแจม พฒพงศไดแสดงใหเหนถงกระบวนก�รทช�วบ�นพย�ย�มพสจนสทธ โดยก�รทำ�แผนทพนททำ�กนของพวกเข� เพอใชยนกบภ�พถ�ยท�งอ�ก�ศของรฐ คว�มเปร�ะบ�งในก�รอ�งสทธในพนททำ�กน ทำ�ใหช�วบ�นพย�ย�มแสดงสทธดวยก�รปลกไมยนตน เพอแสดงใหเหนว�พวกเข�เปนผททำ�ก�รเกษตรแบบถ�วร เชนทพบในโครงก�รพฒน�พนทสงในหล�ยพนท อย�งไรกต�มทแมแจม ก�รปลกข�วโพดทเปนก�รใชทดนแบบถ�วรซำ�ในทกปเปนอกรปแบบหนงทช�วบ�น พย�ย�มอ�งสทธในทดนทำ�กน โดยแสดงใหเหนว�พวกเข�กทำ�ก�รเกษตรแบบถ�วร และเปนก�รตอกยำ�คว�มชดเจนของสทธก�รใชดวยก�รทำ�ก�รผลตซำ�ในทดนแปลงเดมทกป (เมอเปรยบเทยบกบก�รทำ�ไรหมนเวยน ทพนททกำ�ลงถกพกดน อ�จถกกล�วห�ไดว� เปนพนท “ปา”) ในปล�ยทศวรรษ 2540 ก�รขย�ยตวของตล�ดข�วโพดในพนทร�บ อนเกดจ�กคว�มตองก�รข�วโพดเลยงสตวเพอเปนวตถดบอ�ห�รสตวทเพมม�กขน ก�รคมน�คมขนสงจ�กพนทสงไปยงพนทร�บทส�ม�รถทำ�ไดสะดวกม�กขนเมอเปรยบเทยบกบทศวรรษกอนหน�นน ประกอบกบก�รเกดขนของกองทนหมบ�น อนเปนแหลงเงนกสำ�คญทเกษตรกรส�ม�รถยมเงนไปซอปจจยก�รผลตจ�กตล�ด ทำ�ใหเกษตรกรในพนทสงมก�รขย�ยก�รปลกข�วโพดเลยงสตวเพมขนเปนจำ�นวนม�ก พฒพงศ (2556) ชใหเหนว� ก�รขย�ยตวของก�รปลกข�วโพดเลยงสตว


จำ�นวนม�กในพนทสงเชนน กคอกระบวนก�รททนจ�กพนทร�บส�ม�รถเข�ไปใชประโยชนจ�กพนทสง โดยผ�นระบบตล�ด ใหทำ�ก�รปลกพชทตนตองก�รไดโดยททนไมตองไปลงทนซอทดน (ซงกไมส�ม�รถทำ�ไดอยแลวดวยขอตดขดท�งกฎหม�ยเรองป�สงวน) แตอ�ศย “ยมมอ” เกษตรกรในพนทสงทอยในป�สงวน อนเปนพนท “คลมเครอ” ในด�นสทธในก�รปลกพชพ�ณชย ใหเปนผทำ�ก�รผลตสนองตอบคว�มตองก�รข�วโพดเพอเปนวตถดบอ�ห�รสตว ในกรณพนทสงไมพบมก�รเช�ทดนทำ�ก�รเกษตร ห�กแตคว�มไมมนคงอยทก�รททดนเพ�ะปลกของเกษตรกรอยในแนวเขตป� ซงทำ�ใหเกษตรกรสวนใหญจงไมมเอกส�รสทธ ซงในท�งทฤษฎเกษตรกรจะถกผลกดน ออกจ�กพนทเมอใดกได และดวยเหตนเองเกษตรกรจงเปลยนม�ทำ�ไรถ�วรม�กขน เพร�ะก�รทำ�ไรหมนเวยนทตองมก�รพกดนอ�จทำ�ใหรฐส�ม�รถอ�งไดว�ทดนทกำ�ลงถกพกดนนนเปนพนทป�เดม (พฒพงศ 2556: 117) ง�นศกษ�ทแมแจมของพฒพงศอกเชนกน แสดงใหเหนว�ครวเรอนย�กจนมทน�แค 5.5 ไร ในขณะท ครวเรอนรวยมทน� 13.4 ไร (พฒพงศ 2556: 62) สวนไรถ�วรทใชปลกข�วโพดนน ครวเรอนทเลกทสดม 8 ไร สวนขน�ดใหญทสดคอ 75 ไร (พฒพงศ 2556: 63) นอกจ�กนน ครวเรอนรวย ยงมแนวโนมจะสะสมทดนม�กขน ดวยก�รซอทดนเพมเตม แมจะเปนก�รซอข�ย โดยไมมเอกส�รสทธกต�ม (พฒพงศ 2556: 67)

การขยายพนททำากนในพนททไมมเอกสารสทธ ในขณะทง�นศกษ�ของพฒพงศ (2556) ใหคว�มสำ�คญกบก�รปรบเปลยนระบบก�รผลตของชนเผ� ในพนทสงเข�ม�สก�รผลตเชงพ�ณชย โดยทำ�ก�รผลตเชงพ�ณชยในพนททไมมเอกส�รสทธ แตโดยจรงแลวไมใชเฉพ�ะแตชนเผ�ททำ�ก�รผลตในทดนทไมมเอกส�รสทธเท�นน คนพนร�บเองกขย�ยพนททำ�กนเข�ไปในพนทป�ดวยเชนกน ตวอย�งเชน ในพนทแหงหนงทจงหวดเชยงร�ย แมช�วบ�นจะมพนทน�ทมเอกส�รสทธ ทใชปลกข�วน�ปไวกนและปลกพชพ�ณชยไวข�ยอยแลวกต�ม แตเมอพบว�พชพ�ณชย เชน ข�วโพด มร�ค�พอใชได และมตล�ดรองรบไมอน ช�วบ�นกหนม�ปลกข�วโพดม�กขน โดยทำ�ก�รปลกในพนททไมมเอกส�รสทธ โดยทำ�ก�รบกเบกเอง หรอมเชนนนกซอสทธก�รใชจ�กผอน (จ�มะรและทศนย 2554, จ�มะร 2556) ย�งพ�ร� กเปนพชอกตวหนง ทมก�รขย�ยตวเข�ไปในพนททไมมเอกส�รสทธ ซงปร�กฏก�รณน ไมไดเกดเฉพ�ะในภ�คเหนอเท�นน แมในภ�คอส�นกพบว�มก�รขย�ยพนทปลกย�งพ�ร�เข�ไปในพนททไมมเอกส�รสทธ (ด อรญญ� 2556 และด พฤกษและนตย� 2554) หอมแดง กเปนอกพชหนงทพบว�มก�รขย�ยตวเข�ไปในพนท ทไมมเอกส�รสทธเชนกน แมจะไมม�กเท�พช เชน ข�วโพด และย�งพ�ร� (ด วเชยร 2554)


การเกดขนของทดนทำากนขนาดใหญ

จ�กทศวรรษ 2530 เปนตนม� พรอมๆ กบนโยบ�ยเปลยนสน�มรบเปนสน�มก�รค� ของพลเอกช�ตช�ย ชณหวณ เศรษฐกจของประเทศไทยไดขย�ยตวเปนอย�งม�ก รวมทงเศรษฐกจในระดบภมภ�ค หวเมองใหญๆ ในแตละภมภ�คมก�รขย�ยตวของอ�ค�รพ�ณชยและบ�นจดสรร มก�รกว�นซอทดนทงทในเมองและในชนบท เพอเกงกำ�ไรจ�กก�รขย�ยตวของเมอง ในจงหวดเชยงร�ย จ�มะรและทศนย (2554) พบว�ไดเรมมก�รเกดขนของไรขน�ดใหญทเกดจ�กก�รกว�นซอทดนจ�กเกษตรกรโดยน�ยทนทเปนคนจ�กต�งพนท มตงแตทนขน�ดเลกทกว�นซอทดนในระดบยสบส�มสบไร ไปจนถงทนขน�ดกล�ง ทกว�นซอทดนในระดบรอยไร และทนขน�ดใหญทกว�นซอทดนในระดบพนไร ในพนทศกษ�ทบ�น “ประสบ” (ชอสมมต) มน�ยทนขน�ดเลกและขน�ดกล�ง กว�นซอทดนจ�กช�วบ�น เพอทำ�สวนผลไม เชน ลนจ โดยในหล�ยกรณกไดจ�งผข�ย ใหเปนคนง�นเฝ�สวนของตนตอไป บ�งร�ยกไปตดตอน�ยหน�ห�คนง�นไทยใหญจ�กอกฟ�กของพรมแดนม�เปนคนง�นเฝ�สวนของตน ลกษณะก�รทำ�สวนของ หล�ยเจ�มลกษณะเหมอนปลกลนจทงๆ ไว เพอรอเกงกำ�ไรร�ค�ทดนม�กกว� ถงแมบ�งเจ�จะมก�รลงทนทำ�ระบบบอบ�ด�ลขนม�บ�งกต�ม ในทดนขน�ดใหญรวมพนไรแปลงหนง ในหมบ�นอน ในรศมส�มสบกโลเมตร จ�กบ�น “ประสบ” มก�รทำ�สวนผลไมหล�กหล�ยประเภทโดยใชแรงง�นครอบครวคนไทยใหญเปนแรงง�น มผจดก�รสวน ซงจบปรญญ�ท�งด�นเกษตรศ�สตรเปน ผดแล คนง�นทำ�ง�นเปนเวล� จ�กเจดโมงเช�ถงห�โมงเยน ภ�ยใตก�รกำ�กบของผจดก�รสวน ในขณะทในทดนแปลงใหญอกแหงหนง มก�รปลกตนลนจทใหคนจ�กทอนม�เหม�เกบผลผลต และสวนทเหลอของทดนแบงใหเกษตรกรร�ยยอยเช�ปลกข�วโพดหว�นสงโรงง�น กล�วโดยสรปกคอ เรมมแนวโนมก�รเกดขนของทดนแปลงใหญภ�ยใตเจ�ของทไมไดมพนฐ�นม�จ�กก�รเปนเกษตรกรร�ยเลกร�ยนอยทสร�งตวขนม�จ�กก�รเกษตรกรรม ห�กแตม�จ�กน�ยทนจ�กทอน ซงม�ซอทดนไวรอเกงกำ�ไร


อย�งไรกต�มในพนทอนๆ เชน อำ�เภอฝ�ง จงหวดเชยงใหม กเปนททร�บกนดว�มสวนผลไมขน�ดใหญ ทมก�รลงทนทำ�ก�รเกษตรอย�งจรงจง เชน ลงทนทำ�สวนสม ทมก�รใชแรงง�นจ�งจ�กอกฟ�กของพรมแดนเปนแรงง�นในก�รเกบสม ดงนนก�รเกดขนของสวนขน�ดใหญ จงไมไดเปนเรองของก�รเกงกำ�ไรเสมอไป

ในง�นศกษ�หมบ�นแหงหนงในภ�คอส�น สรสม (2554: 290) กล�วว� “ป�ญห�ททำ�ใหคนในครวเรอนขดแยงกนม�กทสดคอ ก�รพพ�ทเรองทดน” ซงมตงแตเรองก�รปกปนขอบเขตทดน ก�รแบงมรดก ก�รแบงผลประโยชนจ�กก�รข�ยทดน รวมไปถงคว�มขดแยงอนเกดจ�กก�รทคนภ�ยนอกทเปนน�ยทนเข�ม�ฮบทดน (เข�ใจว�ไมมเอกส�รสทธ) ของช�วน� รวมทงทดนทเคยเปนพนทส�ธ�รณะ สรสม (2554: 291) กล�วว� อ�จแบงช�วน�ไดเปนส�มกลม กลมแรกเปนผนำ�ชมชนทเข�รวมกบน�ยทนทม�ฮบทดนของช�วน� รวมทงเปนธระในก�รรงวดทดน ถ�กถ�งพนท รวมทงลอมรวใหเสรจสรรพ กลมทสองเปนกลมทลกขนม�ทกทวงปกปองสทธในพนทส�ธ�รณะ ทมทงช�วน�รวย ช�วน�กล�ง ช�วน�จน แตเมอก�รตอสดำ�เนนไปอย�งยดเยอจะเหลอแตช�วน�กล�งและช�วน�จน สวนกลมทส�มเปนพวกอยกล�งๆ ไมพย�ย�มแสดงคว�มคดเหน “ช�วน�ถอครองทดนบนพนดน แตน�ยทนถอครองทดนบนกระด�ษ” (อ�งในสรสม 2554: 294) เปนคำ�พดทช�วน�มกกล�วดวยคว�มทอแทปนเคยดแคน ช�วน�บ�งคนกล�วว� “แมแตค�นำ�ปล� ผงชรส ยงห�ลำ�บ�กเลย จะไปห�ค�ทน�ยจ�กไหน” (อ�งในสรสม 2554: 295) และแมเมอไปขนศ�ลจรงๆ ช�วน�กพบว�ภ�ษ�กฏหม�ยเปนภ�ษ�ทเข�ใจย�ก

ความขดแยงเรองทดนทภาคอสาน


กล�วโดยสรปกคอ ปญห�เรองทดนทำ�กนมขน�ดเลก และปญห�ก�รไมมเอกส�รสทธในทดนทำ�กน เปนปญห�ทมคว�มสำ�คญสำ�หรบเกษตรกรในภ�คเหนอและภ�คอส�น ประกอบทงคว�มตองก�รพนททำ�ก�รผลตเพมเตมเพอปลกพชพ�ณชยทำ�ใหพวกเข�ตองขย�ยพนททำ�กนเข�ไปในพนททไมมเอกส�รสทธ ในอกด�นหนงผลผลตทเกษตรกรผลตในทดนทไมมเอกส�รสทธกเดนท�งเข�สตล�ดสนค�เกษตรอนเปนประโยชนตอผค�สนค�เกษตร ในขณะทเกษตรกรตองกล�ยเปนผเผชญหน�กบภ�ครฐในฐ�นะผใชทดนทไมถกตองต�มกฏหม�ย ในกรณนผค�สนค�เกษตรไมไดตองก�รเปนเจ�ของทดน แตส�ม�รถไดประโยชน รวมกบเกษตรกรจ�กก�รใชทดนทผดกฎหม�ยของเกษตรกร ในอกด�นหนงกมน�ยทนทตองก�รไดกรรมสทธในพนทจรงๆ ไมว�จะเปนดวยวธก�รซอสทธก�รใชจ�กเกษตรกร หรอซอสทธก�รใชจ�กผนำ�ชมชนแลวนำ�ทดนไปออกเอกส�รสทธได เมอเกดกรณพพ�ท เกษตรกรมกไมคอยส�ม�รถทำ�อะไรได แมบ�งครงจะม ก�รตอสด�นกฎหม�ย แตเกษตรกรกยงข�ดคว�มเข�ใจทจะตอสในเชงกฎหม�ย สงททำ�ใหเกษตรกรส�ม�รถดำ�รงชวตอยไดในก�รทำ�ก�รเกษตรในทดนขน�ดเลกกคอ ก�รเตบโตของเศรษฐกจมหภ�คในส�มทศวรรษทผ�นม� ทำ�ใหมก�ร ดงดดแรงง�นสวนหนงออกไปจ�กภ�คชนบท ซงสวนใหญเปนแรงง�นหนมส�ว จงทำ�ใหมทดนเกลยใหเกษตรกรขน�ดเลกและเกษตรกรไรทดน ส�ม�รถทำ�ก�รเช�ทดนทำ�ก�รผลตในอตร�ค�เช�ทไมสงเกนไปได สำ�หรบเกษตรกรในภ�คเหนอตอนบน ทยงมทดนขน�ดเลกม�กกว�ตวเลขเฉลยของทงประเทศ ระบบชลประท�นทด ทำ�ใหส�ม�รถใชทดนทำ�ก�รผลตไดปละ สองถงส�มรอบ เปนก�รเพมศกยภ�พก�รผลตของทดน จงทำ�ใหส�ม�รถมร�ยไดพออยได

สรป


2

ก�รเปนแรงง�นรบจ�ง และก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คเกษตรกรรม

ในอดตคนมองสงคมชนบทว�เปนสงคมปดทช�วบ�นประกอบอ�ชพเกษตรกรรม เปนหลกอย�งเดยว ช�วน�ปลกข�วไวกน ห�กมเหลอกเกบไวข�ย แตตงแตแผนพฒน�เศรษฐกจฉบบทหนง ตงแต พ.ศ. 2504 เปนตนม� พรอมกบก�รเจรญเตบโตของภ�คอตส�หกรรมและภ�คบรก�รในเมองใหญ ช�วชนบท ทเผชญกบร�ค�ผลผลตท�งก�รเกษตรตกตำ� อนทำ�ใหร�ยไดทเปนตวเงนจ�กก�รข�ยผลผลตท�งก�รเกษตร ไมเพยงพอตอก�รใชจ�ยในชวตประจำ�วนสมยใหม กไดเรมทยอยเดนท�งออกจ�กชนบทอย�งตอเนอง เพอห�ง�นทำ�ในภ�คเมอง ร�ยไดทไดจ�ก ก�รทำ�ง�นรบจ�งในเมองสวนหนง ไดถกสงกลบไปในชนบท เพอชวยเหลอญ�ตพนองทยงคงอยในชนบทใหดำ�รงชวตและส�ม�รถทำ�ก�รเกษตรไดตอไป ก�รทสม�ชกในครวเรอนออกไปทำ�ง�นยงต�งถน ทำ�ใหครวเรอนเกษตรกรเองทยงอยในชนบทเรมข�ดแคลนแรงง�น โดยเฉพ�ะในชวงเวล�ปลกและเกบเกยว อนเปนชวงเวล�ทตองใชแรงง�นจำ�นวนม�ก


ในอดตครวเรอนเกษตรกรมกจะแลกเปลยนแรงง�นกน ในชวงทก�รผลตมคว�มตองก�รแรงง�นสง โดยผลดเปลยนหมนเวยนกนไปชวยกนทำ�ง�นในไรน�ของเครอญ�ตและเพอนฝง แตเมอมคนในครอบครวออกไปทำ�ง�นรบจ�งต�งถน อนทำ�ใหครวเรอนมแรงง�นลดลง จงเกดก�รข�ดแคลนแรงง�น ทงทจะทำ�ง�นในไรน�ของตนเอง และทงไปตอบแทนแรงง�นผอนในกรณทใชแรงง�นแลกเปลยน ดงนนจงมก�รใชแรงง�นจ�งม�กขน เพร�ะก�รใชแรงง�นจ�งนน ผจ�งเมอจ�ยค�จ�งไปแลว กถอว�จบกนไป ไมตองเอ�แรงง�นของครวเรอนตนเองทมนอยอยแลว ไปตอบแทนแรงง�นใหครวเรอนอน โดยทเงนทใชจ�งแรงง�น อ�จจะม�จ�กก�รข�ยผลผลตท�งก�รเกษตร หรอไมเชนนน กม�จ�กเงนทสม�ชกในครวเรอนทไปทำ�ง�นทอนสงม�ใหใช ก�รข�ยแรงง�นในชนบทนน มไดหม�ยคว�มว�ผข�ยแรงง�นจะตองเปนเกษตรกรไรทดนเสมอไป บ�งครงเกษตรกรทมทดนขน�ดกล�งและขน�ดเลก (ต�มม�ตรฐ�นหมบ�นนนๆ) กอ�จไปทำ�ง�นรบจ�งในไรน�ผอน ในชวงทตนว�งง�น และในขณะเดยวกนกเปนผจ�งง�นไดดวย ในชวงเวล�ทตนตองก�รแรงง�นจำ�นวนม�กม�ชวย ทำ�ง�นในกระบวนก�รก�รผลต ในภ�คอส�นอนเปนภ�คทมครวเรอนเกษตรกรรมจำ�นวนม�กทสด แตเนองจ�กปญห�ผลผลตตอไรตำ� และยงมปญห�ก�รข�ดแคลนนำ�จ�กระบบชลประท�น อนทำ�ใหไมส�ม�รถใชทดนทำ�ก�รผลตตลอดหรอเกอบตลอดทงปไดอย�งเขมขนเท�กบเกษตรกรในภ�คเหนอ จงพบว�เกษตรกรในภ�คอส�นมประวตของก�รเดนท�งออกไปห�ง�นนอกภ�คเกษตรนอกหมบ�นของตนเองม�เปนเวล�น�น สวนม�กเปนก�รไปข�ยแรงง�นในกรงเทพฯ มแมกระทงไปทำ�ง�นรบจ�งกรดย�งและทำ�ง�นในเรอประมงในภ�คใต รวมทงก�รไปทำ�ง�นรบจ�งยงต�งประเทศ ในภ�คเหนอกเชนกน ทปญห�ทดนทำ�กนขน�ดเลก ทำ�ใหเกษตรกรตองเดนท�งไปทำ�ง�นรบจ�งต�งถนอย�งตอเนอง มง�นศกษ�ทกล�วถงก�รไปทำ�ง�นยงต�งประเทศของแรงง�นหล�ยชน ทแสดงใหเหนว�ก�รไปทำ�ง�นรบจ�งนอกภ�คเกษตรยงต�งถนและแมแตต�งประเทศ ทำ�ใหครวเรอนส�ม�รถเกบเงนสะสมไวซอทสวน ไรน� และปรบปรงบ�นชอง สร�งม�ตรฐ�นคว�มเปนอยไดดขน (ดเชน พรรณภทร 2551) สำ�หรบในภ�คกล�งและภ�คใต ลกหล�นเกษตรกร ทงทมก�รศกษ�สง และก�รศกษ�ไมสง กเดนท�งออกไปห�ง�นทำ�นอกภ�คเกษตรกรรม ในเมองใหญเชนกน สะทอนใหเหนไดจ�กขน�ดของครวเรอนเกษตรกรทมขน�ดแค 3.86 คน สำ�หรบภ�คกล�ง และ 3.69 คน สำ�หรบภ�คใต ใกลเคยงกบขน�ดครวเรอนเกษตรกรเฉลยทงประเทศท 3.88 คนตอครวเรอนในปจจบน แมแรงง�นสวนหนงจะเดนท�งกลบม�ลงหลกปกฐ�นในชนบท หลงจ�กเกบเงนสะสมไวไดจำ�นวนหนงแลว แตแรงง�นจำ�นวนหนงกไมไดเดนท�งกลบม�ทหมบ�น แตกลบหลดออกจ�กชนบทไป อนเปนเหตทำ�ใหเกดคว�มข�ดแคลนแรงง�นในชนบท โดยเฉพ�ะอย�งยงแรงง�นทเปนคนหนมส�วทมก�รศกษ�สง มกไมกลบม�ทำ�ง�นในภ�คเกษตรกรรมในชนบทอกตอไป เนองจ�กพวกเข�ส�ม�รถห�ร�ยไดทดกว�ได เมอเปนเชนน เมอก�วเข�สทศวรรษ 2550 เร�จงส�ม�รถแลเหนปร�กฏก�รณก�รข�ดแคลนแรงง�น ในภ�คเกษตรไดอย�งชดเจน ในภ�คอส�น สรอยม�ศ (2556) กล�วถงก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คอส�น อนนำ�ม�ซงก�รใชแรงง�นจ�ง ทเปนแรงง�นทข�มม�จ�กท�งฝงล�วจำ�นวนม�ก นอกจ�กนนเธอยงอ�งร�ยง�นของธน�ค�รโลกในป 2006 ว� ก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คเกษตรของไทยทำ�ใหเกดก�รใชแรงง�นจ�กประเทศเพอนบ�น อนไดแก เมยนม�ร ล�ว และ กมพช� ม�รวมสองทศวรรษไดแลว


ในบทท 1 เรองทดน ทกล�วถงไปกอนหน�น ผเขยนไดวเคร�ะหว� ก�รทคนหนมส�วจำ�นวนม�กไดเคลอนย�ยออกจ�กชนบทไปห�ง�นทำ�ในเมอง ทำ�ใหภ�วะก�รข�ดแคลนทดนในชนบทบรรเท�เบ�บ�งลง อนเนองม�จ�กเกษตรกรทไมมลกหล�นม�รบชวงทดนทำ�ก�รเกษตรตอ ไดปลอยทดนของตนใหผอนเช� ในอตร�ทถกกว�ก�รเช�แบบแบงครงผลผลตเชนในสมยกอน อนทำ�ใหเกษตรกรไรทดน รวมทงเกษตรกรทมทดนขน�ดเลกส�ม�รถเช�ทดนทำ�ก�รผลตไดเพมเตม ทำ�ใหยงคงส�ม�รถทำ�ก�รผลต ในภ�คเกษตรอยได (ในขณะทเกษตรกรบ�งสวนกยงคงเดนหน� ถ�กถ�งทดนทำ�กนในพนทป�ตอไป แมจะไมถกกฎหม�ยกต�ม) ในบทนผเขยนจะกล�วถงกระบวนก�รทเกยวกบก�รเปลยนแปลงด�นแรงง�นในชนบทสองกระบวนก�ร กระบวนก�รแรกคอกระบวนก�รทเกษตรกรเปลยนแปลงตนเอง กล�ยเปนแรงง�นรบจ�ง สวนกระบวนก�รทสอง คอกระบวนก�รจดก�รแรงง�นในรปแบบใหม อนรวมถงก�รใชแรงง�นข�มช�ตในภ�คเกษตร โดยจะยกกรณศกษ�ในภ�คเหนอตอนบนและภ�คอส�นเปนตวอย�งประกอบ

กระบวนการทเกษตรกรเปลยนแปลงตนเอง กลายเปนแรงงานรบจาง

แรงงานไรทดนในหมบาน ในง�นศกษ�ทหมบ�นหตถกรรมแหงหนงในอำ�เภอสนกำ�แพง จงหวดเชยงใหม (สว�ง 2554) พบว�หมบ�นดงกล�วมสดสวนครวเรอนทไมมทดนทำ�ก�รเกษตรกรรมม�กเกนครงของครวเรอนทงหมดทเข�สำ�รวจ (จำ�นวนทสำ�รวจ 60 ครวเรอน) ครวเรอนทไมมทดนมกไมมทดนม�ตงแตรนพอแม บ�งครวเรอนทยงคง มทดนทำ�ก�รเกษตรกรรม ทดนเหล�นมกเปนทดนมรดกทเมอแบงกนแลวมขน�ด เลกม�ก แคหนงถงสองไร


สงททำ�ใหหมบ�นนพเศษจ�กหมบ�นอน กเนองจ�กก�รทอำ�เภอสนกำ�แพง เคยไดรบก�รสงเสรมใหเปนหมบ�น ทองเทยว ตงแตในทศวรรษ 2510 ทำ�ใหมก�รสนบสนนใหช�วบ�นทำ�สนค�หตถกรรมประเภทต�งๆ เปนของ ทระลกในก�รทองเทยว ทำ�ใหมโรงง�นต�งๆ เกดขนม�กม�ยทงขน�ดเลกและขน�ดใหญ ช�วบ�นจงมโอก�ส ในก�รประกอบอ�ชพเพมเตมไปจ�กก�รทำ�ก�รเกษตรกรรม เกษตรกรไรทดนทเปนหญงร�ยหนง เคยไปทำ�ง�นรบจ�งในโรงบมใบย�ทจงหวดลำ�ป�งตอนเปนส�ว ในทศวรรษท 2520 แตสกพกกไดกลบม�ทหมบ�น เพอม�ทำ�ง�นรบจ�งในโรงง�นหตถกรรมแหงหนง ซงเธอกไดทำ�ง�นตอเนองม�จนถงปจจบน ในปทสมภ�ษณ (2553) รวมเปนเวล�ม�กกว�สบปกบ “พอเลยง” ร�ยเดม ลกษณะก�รจ�งง�นในโรงง�นหตถกรรมในหมบ�นนน มกจะมก�รจ�งแรงง�นประจำ�ไวจำ�นวนหนง แตห�กมง�นเรงต�มคำ�สงก�รผลตกจะจ�งคนง�นเสรม ซงกจะเปนคนง�นทเคยมประสบก�รณก�รทำ�ง�นม�บ�งแลว แตดวยภ�วะสงวยจงไมไดทำ�ง�นเตมเวล�อกตอไป ก�รจ�งแรงง�นเสรมเปนก�รประหยดตนทนค�จ�งแรงง�นของโรงง�น เพร�ะทำ�ใหจ�ยค�จ�งเฉพ�ะเมอเวล�มคำ�สงก�รผลตเรงดวนเท�นน ไมตองจ�ยค�จ�งตลอดทงป นอกเหนอจ�กก�รจ�งแรงง�น ผผลตอ�จว�จ�งใหคนง�นทำ�ก�รผลตเปนร�ยชน ในระบบจ�งเหม� ซงคนง�นกส�ม�รถทำ�ง�นหตถกรรมทบ�นของตนเอง ควบคไปกบก�รประกอบอ�ชพอน เชน รบจ�งประเภทอน และ/หรอทำ�ก�รเกษตรกรรมควบคไปดวยได สว�ง (2554) พบว�คนง�นทรบจ�งผลตง�นหตถกรรมร�ยชนบ�งร�ย ไดเช�ทดนในหมบ�นเพอปลกข�วไวกนเอง และห�กมเหลอกข�ย

แรงงานมทดนทประกอบอาชพรบจาง ในภ�คอส�นกเชนกน ทครวเรอนทอ�ศยอยในชนบทมไดประกอบอ�ชพเกษตรกรรมแตเพยงอย�งเดยว แตมก�รประกอบอ�ชพทหล�กหล�ย เสน�ะ (2554) ศกษ�หมบ�นแหงหนงทอยช�นเมองของตวเมองของจงหวดอบลร�ชธ�น พบว�อ�ชพ ทสำ�คญอ�ชพหนงของพวกผช�ยในหมบ�น คอ อ�ชพรบเหม�กอสร�ง ซงพวกเข�เรยนรจ�กก�รเปนคนง�นกอสร�งร�ยวนม�กอน ช�งรบเหม�เหล�นจะมน�ยหน�ม�ตดตอว�จ�งใหไปทำ�ง�น โดยน�ยหน�จะไดค�ตอบแทนประม�ณ 1,000 บ�ท ถ�ง�นเลก เชน ตอเตมบ�น กจะตกประม�ณง�นละ 10,000-20,000 บ�ท ห�กเปนง�นใหญ เชน สร�งบ�นทงหลง ค�แรงกอยทประม�ณ 150,000 บ�ท โดยทช�งฝมอทอยในทมจะไดวนละ 250-300 บ�ท ในขณะทแรงง�นทวไปไดวนละ 200 บ�ท หวหน�ผรบเหม�เหล�นสวนใหญจะมทน�เปนของตนเอง ซงปลกข�วไวกนเองโดยใชแรงง�นจ�ง มร�ยหนงทนอกจ�กทำ�น�ในทน�ของตนเองจำ�นวน 2 ไร แลว ยงเช�ทน�ของนองช�ยทไปทำ�ง�นทกรงเทพฯ เพมเตมอก 5 ไร โดยจ�ยค�เช�ใหนองเปนข�ว “ประมาณ 1-2 กระสอบ” ข�วทเหลอกน กส�ม�รถนำ�ไปข�ย ไดเงนสดม�ใชไดอกท�งหนงดวย

แรงงานรบจางในโรงงาน และความกงวลของคนงานเรองความมนคงในการจางงาน ง�นศกษ�ของวฒน�และกงแกว (2554) ทหมบ�นแหงหนงในจงหวดลำ�พน แสดงใหเหนก�รเคลอนย�ยออกจ�กหมบ�นในชวงทศวรรษ 2520 ซงไมไดมเฉพ�ะแรงง�นช�ยเท�นน แตแรงง�นหญงกเคลอนย�ยออกจ�กชนบทไปห�ง�นทำ�ในเมองในภ�คบรก�รเปนจำ�นวนม�ก แตเมอมนคมอตส�หกรรมและโรงง�นอตส�หกรรมม�ตงในจงหวดลำ�พน ในปล�ยทศวรรษท 2520 ช�วบ�นกเรมเหนโอก�สในก�รทจะส�ม�รถห�ง�นทำ�นอกภ�คเกษตร ทจะทำ�ใหมร�ยไดประจำ�และยงส�ม�รถทำ�ง�นไดแบบไปเช�เยนกลบ ไมตองจ�กบ�นไปไกลๆ ทงยงไมตองจ�ยค�เช�บ�นเหมอนผทตองไปทำ�ง�นทอน ช�วบ�นเล�ว� โรงง�นมก�รประก�ศเชญชวนคนในหมบ�นทจบวฒมธยมตน


ใหเข�ไปทำ�ง�น เมอมคนไปทำ�ง�นม�กขน จงหวะชวตในหมบ�นกเรมเปลยนไป ทกเช�ช�วบ�นจะไดยนเสยง มอเตอรไซดของคนง�นทเรงรบไปทำ�ง�นแตเช� และจะไดยนอกครงหนงตอนเยน เมอพวกคนง�นขรถมอเตอรไซด ของพวกเข�กลบม�ยงหมบ�น คนง�นผหญงททำ�ง�นในแตละโรงง�นทแตกต�งกน ใสเครองแบบโรงง�นทมสสนทแตกต�งกน เชน สชมพ สเขยว เดกๆ ผหญงใฝฝนว�โตขนจะไปทำ�ง�นในโรงง�น จะไดใสเครองแบบทมสสนงดง�มเหล�นน อย�งไรกต�มแมก�รทำ�ง�นโรงง�นจะทำ�ใหมร�ยไดประจำ�แตกไมไดมนคงเสมอไป คนง�นร�ยหนงททำ�ง�นโรงง�นเจยระไนเล�ว� เข�ถกเลกจ�งตอนตนทศวรรษ 2550 เนองจ�กโรงง�นจะย�ยฐ�นผลตไปทจน ทำ�ใหตองพย�ย�มห�ง�นใหม โชคดทยงพอห�ง�นใหมไดหลงจ�กเวล�ผ�นไป 9 เดอน คนง�นช�ยร�ยนเปนคนจงหวดพะเย�ทม�ไดภรรย�ทลำ�พน ทงคทำ�ง�นโรงง�น แตครอบครวของภรรย�มทดนทำ�ก�รเกษตร เมอพอของภรรย�เสยชวต เหลอแตแม แมจงใหนองส�วเช�ทดนทำ�ก�รเกษตรเพมเตมจ�กทดนทมอยแลว และไดรบค�เช�เปนข�วสำ�หรบใชกนในครวเรอน ครอบครวนจงไมคดจะข�ยทดนทำ�ก�รเกษตรของตน เพร�ะทดนยงส�ม�รถสร�งหลกประกนคว�มมนคงในก�รดำ�รงชวต ห�กตองถกเลกจ�งจ�กโรงง�น ในอกหมบ�นแหงหนงทอำ�เภอสนทร�ย จงหวดเชยงใหม ซงกมโรงง�นแปรรปสนค�เกษตรหล�ยแหง สบสกล (2556) อธบ�ยใหเหนปร�กฎก�รณทผหญงจำ�นวนม�ก พย�ย�มเข�ไปทำ�ง�นในโรงง�น เนองจ�กโรงง�นอยไมไกลม�กนก แตเมอถงอ�ยในวยสสบ คนง�นเหล�น กเรม “แก” เกนทจะทำ�ง�นทตองก�รคว�มกระฉบกระเฉงอยตลอดเวล� สบสกล พบว�แมโรงง�นจะตองมก�รจ�งง�นคนง�นประจำ�จำ�นวนหนง แตในชวงบ�งฤดทตองมก�รเรงก�รผลต จะตองมก�รจ�งคนง�นเสรมทจะตองเปนคนง�นชวคร�ว ซงคนง�น “แก” เหล�น ซงไมเหม�ะทจะทำ�ง�นประจำ� ส�ม�รถเข�ม�ทำ�ง�นเปนแรงง�นเสรมได และเนองจ�กพวกเข�ยงมครอบครวทยงทำ�ก�รเกษตร พวกเข�กยง “พออยได” ในชวงทไมไดทำ�ง�นโรงง�น ทหมบ�นในจงหวดอบลร�ชธ�นทกล�วถงไปกอนหน�น นอกเหนอจ�กอ�ชพกอสร�งของพวกผช�ย เสน�ะ (2554) พบว�พวกผหญงกออกไปทำ�ง�นทโรงง�นกนเปนจำ�นวนม�ก โดยเฉพ�ะทโรงง�นเยบผ� ทอยห�งจ�กหมบ�นออกไปไมไกลเพยงแคประม�ณ 5 กโลเมตร คนง�นหญงเมอมลกกมกจะล�ออก กลบม�ทำ�น�ทบ�น หรอไมเชนนนกรบผ�จ�กโรงง�นม�เยบร�ยชนทบ�น


กระบวนการจดการแรงงานในรปแบบใหม

1. แรงงานรบจางในภาคเกษตร

1.1 แรงงานรบจางรายวนของกลมรบจางทำางาน

ในแตละหมบ�นมกจะมผทรบจ�งทำ�ก�รเกษตรเตมเวล� หม�ยคว�มว�เปนผทประกอบอ�ชพหลกดวยก�รรบจ�งท�งก�รเกษตร ซงสวนใหญจะเปนผทไรทดน ทำ�กนท�งก�รเกษตร อ�ยม�กจนเกนกว�ทจะไปรบจ�งทอนนอกหมบ�น ง�นศกษ�ของปรญ�วลย (2554) ทหมบ�นแหงหนงทจงหวดเชยงร�ย ไดแสดงใหเหนถงคนง�นหญงสงวย (อ�ยห�สบปถงหกสบป) ซงรวมกลมกนทำ�ง�นรบจ�งในสวนผกของเกษตรกรทอยในหมบ�นและหมบ�นใกลเคยง แรงง�นหญงสงวย ผหนง ซงสมมตว�ชอว� “ปาทพย” จะทำ�ตวเปนหวหน�กลม (ซงประกอบดวยคนง�น หญงประม�ณส�มถงสคนทถอเปนกลมประจำ� ห�กถ�น�ยจ�งมคว�มตองก�รแรงง�นม�กกว�นน “ป�ทพย” กจะพย�ย�มไปห�แรงง�นม�เพมเตมให) “ปาทพย” ทำ�หน�ทเปนผรบง�นต�งๆ โดยทเกษตรกรเจ�ของทดนจะเปนผม�นดหม�ยวนเวล�ทตองก�รใหป�ทพยพ�คนง�นไปทำ�ง�นทสวนของตน โดยค�แรงทไดจะเปนค�แรงร�ยวน เครอข�ยน�ยจ�งของป�ทพย สวนใหญกจะเปนเครอข�ยประจำ� กล�วคอเปนเจ�ของสวนผกทรจกคนเคย ใชง�นกนม�เปนเวล�หล�ยปแลว แนนอนว�ง�นททำ�ไมไดมทกวน ขนอยกบว�ชวงเดอนไหนมง�นม�กนอยเท�ไหร โดยเฉลยกจะมง�นทำ�เดอนละประม�ณสบถงยสบวน ค�แรงวนละ 140-150 บ�ท (ตวเลขป 2553) สำ�หรบหมบ�นทปลกผกแหงน เนองจ�กเปนพนทเชอมตอระหว�งทร�บกบทสงจงมนำ�สำ�หรบทำ�ก�รเกษตรไดด ส�ม�รถทำ�ก�รปลกผกไดเกอบตลอดทงป จงทำ�ใหมก�รจ�งง�นกระจ�ยไดเกอบตลอดทงป


1.2 แรงงานรบจางเหมา

ก�รรบจ�งทมพบในหล�ยหมบ�นทน�สนใจอกประเภทหนงคอก�รรบจ�งเหม�ปลกข�ว โดยทผทรบจ�งแบบนมกจะเปนเกษตรกรทมทดนทำ�ก�รเกษตรของตนเองทปลกข�วน�ปของตนเองไวกนอยแลว บ�งร�ยเรมจ�กก�รรบจ�งญ�ตพนองทมทดนแตไมไดทำ�ก�รเกษตร ใหดแลทำ�ก�รผลตใหตงแตก�รจ�งรถไถม�เตรยมดน ดแลกำ�จดวชพช ไปจนถงก�รเกบเกยว โดยรบค�จ�งเปนตวเงนทตกลงกนแนนอน เชน ไรละสองพนบ�ท สวนผลผลตทงหมดกเปนของเจ�ของทดนผจ�ง ก�รเกดขนของระบบจ�งเหม�เชนน เกดจ�กปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�น สวนใหญเกษตรกรผจ�งมกเปน เกษตรกรสงวยทลกหล�นไมไดทำ�ง�นในภ�คเกษตรจงไมมแรงง�นลกหล�น ประกอบกบอ�ยทม�กขนจงไมส�ม�รถลงแรงตนเองไดอกตอไป เกษตรกรร�ยหนงกล�วว� ตอนแรกกพย�ย�มทำ�น�เองโดยจ�งรถไถม�เตรยมดน จ�งคนง�นร�ยวนม�หว�นปยและกำ�จดวชพช แตชวงทห�คนง�นลำ�บ�กทสดคอ ชวงเกบเกยว โดยเฉพ�ะน�ป ซงเปนก�รปลกข�วไวกน ทยงตองก�รใชคนเกบเกยว ห�คนง�นในหมบ�นไมได ตองไปห�คนง�นเปนคนกะเหรยงบนดอยใหม�ชวยเกบเกยว จนในทสดไดตดสนใจจ�งเหม� เพร�ะไมตองยงย�กเรองก�รไปห�คนง�นม�เอง เนองจ�กเปนภ�ระรบผดชอบของผรบจ�งทงหมด สำ�หรบน�ปรงนน ในปจจบนไดเปลยนม�ใชเครองจกรในก�รเกบเกยว (combine harvest) กนหมดแลว เนองจ�กเปนข�วเบ�ทใชเครองจกรเกบเกยวไดสะดวก จงไมมปญห�ข�ดแคลนแรงง�นเหมอนในฤดน�ป

1.3 ระบบทมงานรบจาง

แรงง�นรบจ�งเปนทมเชนน พบในระบบก�รปลกพชชนดใดชนดหนงโดยเฉพ�ะ เชน ในระบบก�รปลก หอมใหญ ทสพรรณ (2555) พบว�บรษทหรอพอค�ทรบซอหอมใหญ จะเปนผจดก�รทมง�นเกบหอมขนม�เอง โดยมคนง�นยสบถงส�มสบคนอยในทม ตระเวนรบจ�งเกบหอมไปทกสวนทมสญญ�(ดวยว�จ�) ข�ยหอมใหกบบรษทหรอพอค� โดยคนง�นไดค�แรงเปนร�ยวน ต�มนำ�หนกหอมทตนเองเกบไดในแตละวน ทมง�นประกอบดวยแรงง�นพนร�บในหมบ�นในละแวกทมก�รปลกหอม และคนง�นทหวหน�ทมง�นไปตระเวนตดตอม�จ�กบนดอย ซงสวนใหญจะเปนคนง�นช�วกะเหรยง โดยทงหมดจะตระเวนเกบหอมไปต�มสวนต�งๆ จนสนสดฤดก�รผลต ในระบบก�รปลกข�วโพดหว�นทจงหวดเชยงร�ย กพบก�รจดระบบทมง�นเชนนเชนเดยวกน แตหวหน�ทมง�นทมลกทมจำ�นวนสบกว�ถงยสบคนขนไป จะตระเวนรบง�นเกบข�วโพดต�มไรต�งๆ (จ�มะรและทศนย 2554) แตกต�งจ�กระบบหอมหวใหญทสพรรณศกษ�กคอ ทมง�นเหล�นไมไดรบจ�งบรษทหรอพอค� แตเปน ทมง�นทมเกษตรกรในพนทจดตงขนม�เพอตระเวนรบจ�ง โดยประกอบดวยคนง�นพนร�บ คนง�นจ�กบนดอย รวมทงคนง�นข�มช�ต

2. แรงงานขามชาตในภาคเกษตร จ�กทกล�วม�ข�งตน จะเหนไดชดเจนถงปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คเกษตรในภ�คเหนอตอนบน จงไมน�แปลกใจทจะพบว�มก�รใชแรงงง�นข�มช�ตจำ�นวนหนงในก�รทำ�ง�นในภ�คเกษตร

2.1 คนงานเฝาสวน

ทหมบ�น “ประสบ” ทจงหวดเชยงร�ยทกล�วถงไปแลวในตอนตน ผเขยนและทศนย พบว�มก�รจ�ง คนง�นเฝ�สวนเปนคนง�นไทยใหญจ�กพม� ทข�มม�ทำ�ง�นรบจ�ง โดยมกจะม�กนทงครอบครว ส�มภรรย�และลกเลกๆ โดยค�จ�งในป 2553 อยท 5,000 บ�ทตอเดอน และนอกจ�กท “บานประสบ” กยงมพบในทอน อกบ�ง (จ�มะรและทศนย 2554) โดยทคนง�นเหล�นกมกจะไดรบก�รตดตอไปทำ�ง�นร�ยวนทอนดวย เชน เกยวข�ว หรอหกข�วโพด ในย�มทเกษตรกรในทองถนมคว�มตองก�รแรงง�นจำ�นวนม�กในชวงเวล�เรงดวนของก�ร เกบเกยวดงกล�ว


2.1 คนงานฟารมไกไข

ง�นศกษ�ของจรวฒน (2554) แสดงใหเหนว�ในฟ�รมไกไขในอำ�เภอสนทร�ยในจงหวดเชยงใหม กมก�รจ�งแรงง�นไทยใหญใหเข�ม�เปนแรงง�นทำ�ง�นในฟ�รม โดยฟ�รมขน�ดทมแมไกหนงหมนตว จะจ�งแรงง�นสองคน มเพงพกอ�ศยใหอยในบรเวณ เรมง�นตงแตตส ใหอ�ห�รไก เกบไข ทำ�คว�มสะอ�ดไข ทำ�คว�มสะอ�ดเล�ไก เชนกว�ดขไกม�รวมกน เพอบรรจกระสอบสงไปข�ยเปนปยตอไป ซงง�นทใชแรงง�นทตองทำ�ง�นกว�ดขไกทมกลนเหมนเชนน มกไมเปนทดงดดใจของแรงง�นคนไทยในพนท จงทำ�ใหห�แรงง�นไทยม�ทำ�ง�นเชนนไดย�ก

2.2 คนงานเกบผลไม

เนองจ�กมก�รปลกลนจกนม�กในจงหวดเชยงร�ย พบว�มก�รใชแรงง�นไทยใหญในก�รเกบลนจกนม�กเชนกน นอกจ�กนนในอำ�เภอฝ�งจงหวดเชยงใหม กพบมก�รใชคนง�นไทยใหญเปนคนง�นเกบสม กล�วอกนยหนงกคอ สภ�วะก�รข�ดแคลนแรงง�นภ�คเกษตรในประเทศไทย ทำ�ใหมคว�มจำ�เปนทตองใชแรงง�นข�มช�ตม�กขน


สรป ก�รทเกษตรกรไทยมทดนขน�ดเลกและมร�ยไดจ�กภ�คเกษตรตำ� ทำ�ใหเกษตรกรตองดนรนห�ง�นทำ�นอกภ�คเกษตร ดวยก�รออกไปทำ�ง�นทเมองใหญ ทำ�ใหเกดก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คชนบทของไทย อย�งไรกต�มเมอมโอก�สห�ง�นนอกภ�คเกษตรทำ�ใกลหมบ�นได เชนในกรณก�รกอตงนคมอตส�หกรรมทลำ�พน ซงทำ�ใหลกหล�นเกษตรกรมโอก�สทำ�ง�นทมร�ยไดประจำ� ลกหล�นเกษตรกรกเลอกทจะทำ�เชนนน แตก�รก�วเท�เข�สก�รเปนคนง�นอตส�หกรรมกจะกระทำ�ดวยคว�มระมดระวง เพร�ะตระหนกดว�ก�รทำ�ง�นโรงง�นไมไดมคว�มมนคงเสมอไป ลกหล�นเกษตรกรจงมกเกบทดนของตนเอง เอ�ไวม�กกว�ทจะข�ยทดนออกไป เพอเปนหลกประกนว�ห�กถกเลกจ�งจะส�ม�รถกลบม�พงหลงอยทภ�คเกษตรกรรมไดอกครง ก�รทแรงง�นสวนหนงเคลอนย�ยตวเองออกจ�กภ�คเกษตรกรรม ทำ�ใหเกด ก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คเกษตร ซงถงแมในชนบทจะมกลมคนไรทดนจำ�นวนหนง (เชน “ป�ทพย” ทกล�วถงไปแลวข�งตน) เปนแหลงแรงง�นรบจ�งทสำ�คญสำ�หรบทำ�ง�นในไรน� แตจำ�นวนแรงง�นเหล�นกยงไมพอเพยงสำ�หรบชวงฤดก�ลทมคว�มตองก�รแรงง�นสง เชนในชวงเพ�ะปลกและเกบเกยว จงเรมมก�รจ�งง�นจ�กคนง�นจ�กพนททห�งไกลม�กขน เชนแรงง�นกลมช�ตพนธจ�กพนทสงและแรงง�นข�มช�ต ง�นศกษ�หล�ยชนไดแสดงใหเหนว�ในภ�คเหนอมแรงง�นข�มช�ตทงจ�กไทยใหญและล�ว ในขณะทภ�คอส�นกพบแรงง�นรบจ�งทข�มฟ�กม�จ�กล�ว ดงนนในด�นหนง เร�พบคนย�กจนไรทดน ทกล�ยเปนแรงง�นรบจ�งในชนบท แตในอกด�นหนง คว�มตองก�รแรงง�นทมม�กกว�แรงง�นไรทดนทมอยในชนบท โดยเฉพ�ะในชวงคว�มตองก�รแรงง�นสงในฤดก�รผลตกทำ�ใหมก�รข�ม เข�ม�ข�ยแรงง�นของคนง�นจ�กประเทศเพอนบ�น

2.3 คนงานลาวในภาคอสาน

(สรอยม�ศ 2556) ศกษ�แรงง�นข�มช�ตจ�กประเทศล�วทข�มม�ทำ�ง�นรบจ�งภ�คเกษตรในไทยบรเวณรมฝงโขง ระบว�ในเบองแรกแรงง�นล�วทข�มม�ทำ�ง�นท�งฝงไทย มกจะข�มฟ�กม�ทำ�ง�นรบจ�งในหมบ�นทตรงกนข�มกบหมบ�นของตนเองท�งฝงล�ว โดยอ�ศยคว�มสมพนธฉนทเครอญ�ตหรอคว�มเปนคนรจกกน หลงจ�กนนเมอทร�บว�คว�มตองก�รแรงง�นท�งฝงไทยมม�ก กจะชกชวนเครอญ�ตและคนรจกม�กขนใหข�มม�ทำ�ง�นท�งฝงไทย แรงง�นล�วทข�มม�ทำ�ง�นท�งฝงไทย จงขย�ยตวม�กขน ไมใชเฉพ�ะแรงง�นจ�กหมบ�นทอยตรงกนข�มกบหมบ�นท�งฝงไทยเท�นน แตยงรวมไปถงช�วบ�นจ�กทอนๆ ท�งฝงล�วทอยลกจ�กบรเวณแมนำ�โขงดวย คนง�นเหล�นเมอทำ�ง�นรบจ�งในภ�คเกษตรหล�ยป มคว�มคนเคยกบก�รทำ�ง�นในประเทศม�กขน กส�ม�รถขยบขย�ยไปห�ง�นรบจ�งทอนทมร�ยไดดกว� เชน ในกรงเทพฯ เปนตน


อย�งไรกต�มสำ�หรบคนย�กจนไรทดน ห�กยงพอมกำ�ลงแรงง�นกยงพย�ย�มทำ�ก�รเกษตรเอง ควบคไปกบก�รรบจ�งดวยโดยเช�ทดนจ�กผอน เพร�ะพวกเข�ตระหนกดว�ก�รรบจ�งนนมใชง�นประจำ� อย�งไรกต�มห�กเมอแกตวลง กมกจะยตก�รเช�ทดนทำ�ก�รเกษตร เหลอแตก�รรบจ�งเลกๆ นอยๆ ต�มกำ�ลงแรงง�น ภ�วะก�รใชแรงง�นข�มช�ตเพอเปนแรงง�นในภ�คเกษตร มไดพบเฉพ�ะในประเทศไทยเท�นน แมในประเทศสหรฐอเมรก� ทมก�รใชเครองจกรกลในอตร�ทสงในภ�คเกษตร กพบว�มก�รใชแรงง�นข�มช�ตจ�ก เมกซโกจำ�นวนม�ก ม�เปนแรงง�นรบจ�งในภ�คเกษตรเชนกน โดยเฉพ�ะง�นเกบเกยวพชผกผลไม อนเปนง�นทไมส�ม�รถใชเครองจกรเกบเกยวได (ด Miriam Wells 1996 ในกรณศกษ�เรองระบบสตรอเบอรในภ�คตะวนตก ของสหรฐอเมรก�) ก�รจ�งง�นในภ�คเกษตรไดเรมพฒน�ระบบทมคว�มซบซอนม�กขน แทนทจะเปนเพยงแคก�รจ�งง�นเปนร�ยวน หรอก�รจ�งง�นเปนร�ยเดอน (เชน ในก�รจ�งคนง�นเฝ�สวนผลไม หรอก�รจ�งแรงง�นทำ�ง�นในฟ�รมไก) แตไดมก�รพฒน�เปนระบบจ�งเหม� หม�ยคว�มว�เหม�รบทำ�ก�รผลตตงแตปลกไปจนกระทงเกบเกยว ซงพบในระบบก�รปลกข�ว โดยทผรบจ�งสวนใหญกจะเปนเกษตรกรในพนททกปลกข�วของตนเองเองอยแลว มเวล�พอเหลอ จงรบจ�งเหม�ทำ�ก�รผลตใหผอนไปดวยเปนร�ยไดเสรม ระบบทสำ�คญอกระบบหนงคอ ระบบทพอค�ทรบซอสนค�เกษตรตองจดกลมแรงง�นขนม�รบจ�งเกบเกยว ผลผลตในทดนของเกษตรกรทตนตองก�รจะซอผลผลต ทพบในระบบก�รปลกหอมหวใหญทเชยงใหม โดยบรษทจะมน�ยหน�ไปจดห�แรงง�นม�จ�กทงใกลและไกล เพอม�รวมกนเปนทมตระเวนเกบเกยวหอมหวใหญต�มไรน� ของเกษตรกร ทเชยงร�ย ในระบบก�รปลกข�วโพดหว�น กมระบบน�ยหน�แรงง�นทจดทมแรงง�นรบจ�งไปตระเวนหกข�วโพดต�มไรของเกษตรกร ห�กแตน�ยหน�ทนทำ�ง�นเปนอสระไมไดสงกดกบบรษทข�วโพดหว�น โดยทเกษตรกรทตองก�รแรงง�นกจะตดตอกบน�ยหน�แรงง�นเองโดยตรง กล�วโดยสรปกคอ ในปจจบนไดเกดปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�นในภ�คเกษตร ซงน�จะเปนปญห�ทคงอยตอไปในอน�คต โดยเฉพ�ะอย�งยงเมอแรงง�นหนมส�วของไทยเคลอนย�ยออกจ�กภ�คชนบทอย�งตอเนองตอไป


3

ฐ�นะคว�มเปนอยของเกษตรกรในชนบทไทย

โครงสรางรายได หากจะกลาววาเกษตรกรไทยมฐานะทดขน กคงจะกลาวเชนนนได แตในขณะ

เดยวกน หากจะกลาววาเกษตรกรไทยยงคงมฐานะยากจนอย กคงจะกลาวได

เชนเดยวกน

ในปเพ�ะปลก 2554/55 ครวเรอนเกษตรกรทงประเทศมร�ยไดรวมเบองตนทยงไมหกตนทนก�รผลตท�งก�รเกษตรเปนตวเงนเฉลย 240,231 บ�ทตอครวเรอนตอป โดยร�ยไดดงกล�วนเปนร�ยไดทงจ�กภ�คเกษตรและนอกภ�คเกษตร (ต�ร�งท 3.1) แตห�กพจ�รณ�เปนร�ยภ�ค พบว�ยงมคว�มแตกต�งกนอย�งม�กในร�ยได รวมเบองตนทยงไมหกตนทนก�รผลตท�งก�รเกษตร ระหว�งเกษตรกรในภ�คกล�งกบเกษตรกรในภ�คอส�น กล�วคอเกษตรกรในภ�คกล�งมร�ยไดรวมเบองตนทยงไมหกตนทนก�รผลตท�งก�รเกษตรสงถง 404,431 บ�ทตอครวเรอนตอป ในขณะทเกษตรกรในภ�คอส�นมร�ยไดรวมเบองตนทยงไมหกตนทนก�รผลตท�งก�รเกษตรเพยงแค 183,893 บ�ทตอครวเรอนตอปเท�นน


ตารางท 3.1รายไดเบองตนทยงไมหกตนทนการผลตทางการเกษตรของเกษตรกร ปเพาะปลก 2554/55(บาท/ครวเรอน/ป)

ทมา: สำานกงานเศรษฐกจการเกษตร (2556)

ขอมลพนฐานเศรษฐกจการเกษตรป 2555

เอกสารสถตการเกษตรเลขท 401

รายการ ทงประเทศ เหนอ ตะวนออกเฉยงเหนอ

กลาง ใต

รายไดรวม 240,231 241,865 183,893 404,431 269,768

รายไดทางการเกษตร 140,565 161,745 76,505 269,663 184,565

รายไดนอกการเกษตร 99,666 80,120 107,388 134,768 85,203

สดสวนรายไดเงนสดทางการเกษตร 58.51 66.87 41.60 66.68 68.42

ตารางท 3.2 จำาแนกรายไดเบองตนและรายไดสทธของครวเรอนเกษตรกรปเพาะปลก 2554/55 (บาท/ครวเรอน/ป)




และคำานวณสดสวนรายไดสทธนอกการเกษตรเพมเตม


กลาง ใต

รายไดเบองตนทยงไมหกตนทนการผลตทางการเกษตร 240,231 241,865 183,893 404,431 269,768

รายไดทางการเกษตร 140,565 161,745 76,505 269,663 184,565

ตนทนการผลตทางการเกษตร (หรอรายจายทางการเกษตร) 83,117 96,136 45,588 178,511 81,933

รายไดสทธทางการเกษตร 57,448 65,609 30,917 91,152 102,632

รายไดสทธของครวเรอน 157,114 145,729 138,305 225,920 187,835

สดสวนรายไดสทธทางการเกษตร (%) 36.56 45.02 22.35 40.35 54.64

สดสวนรายไดสทธนอกการเกษตร(%) 63.44 54.98 77.65 59.65 45.36

แมคำ�ว� “เกษตรกร” จะหม�ยถงผทำ�ก�รเกษตร แตห�กพจ�รณ�ร�ยไดของครวเรอน “เกษตรกร” จะเหนว�โครงสร�งร�ยไดของเกษตรกรมอตร�สวนร�ยไดเงนสดท�งก�รเกษตรเพยงแครอยละ 58.51 ของสดสวนร�ยไดเงนสดเบองตนโดยรวมเท�นน ในขณะทอกเกอบครงหนงของร�ยไดเบองตนของครวเรอนเกษตรกรม�จ�ก นอกภ�คเกษตร โดยเฉพ�ะอย�งยงเมอพจ�รณ�สดสวนร�ยไดจ�กก�รเกษตรของครวเรอนเกษตรกรในภ�คอส�น พบว�คดเปนเพยงแครอยละ 41.60 ของร�ยไดรวมเท�นน อนหม�ยคว�มว�ครวเรอนเกษตรกรในภ�คอส�นตองพงพ�ร�ยไดจ�กนอกภ�คเกษตรสงถงรอยละ 58.40 อย�งไรกต�มร�ยไดท�งก�รเกษตรในต�ร�งท 3.1 น ยงไมไดหกตนทนท�ง ก�รผลตหรอ “รายจายทางการเกษตร” ซงเมอหกตนทนท�งก�รผลตออกไป จะเหนว� ร�ยไดสทธท�งก�รเกษตรยงลดนอยลง เหลอไมถงครงหนงของร�ยไดเบองตนทยงไมหกตนทนก�รผลตท�งก�รเกษตร (ยกเวนภ�คใตทร�ยไดสทธของครวเรอนหลงหกตนทนท�งก�รเกษตรทยงคงเกนครงของร�ยไดเบองตน) ดงแสดงในต�ร�งท 3.2


ตารางท 3.3รายไดจากการเกษตรของครวเรอนผถอครองทำาการเกษตรป 2556

ทมา: สรปผลขอมลสำามะโนการเกษตร 2556

สำานกงานสถตแหงชาต

รายได สดสวนผมรายได สดสวนรวมสะสม (%)

ตำากวา 10,000 8.2 8.2

10,001-20,000 9.4 17.6

20,001-50,000 23.4 41.0

50,001-100,000 27.6 68.6

100,000 บาทขนไป 28.6 97.2

ยงไมมผลผลตจากการเกษตร 2.8 2.8

รวม 100.0 100.0

ในต�ร�งท 3.2 จะเหนว�ร�ยไดสทธท�งก�รเกษตรทงประเทศคดเปนเมดเงนแค 57,448 บ�ทเท�นน ร�ยไดสทธท�งก�รเกษตรทสงทสดอยในภ�คใต คดเปนเมดเงน 102,632 บ�ท รองลงม�คอ ร�ยไดสทธท�งก�รเกษตรของครวเรอนเกษตรกรใน ภ�คกล�ง คดเปนเมดเงน 91,152 บ�ท สวนร�ยไดสทธจ�กก�รเกษตรของเกษตรกรในภ�คอส�นมตำ�ทสด คอ 30,917 บ�ท คดเปนเพยงแครอยละ 22.35 ของร�ยไดเงนสดทงหมดเท�นน ในขณะทร�ยไดสทธนอกก�รเกษตรมสงทสดคอ รอยละ 77.65

รายไดของครวเรอนทมาจากการเกษตร

เกน 100,000 บาทตอป

28.6%

ตากวา 100,000 บาทตอป

68.6%

ห�กพจ�รณ�ขอมลร�ยไดจ�กก�รเกษตรของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต (ต�ร�งท 3.3) จะเหนชดเจนยงขนว�ครวเรอนทมร�ยไดจ�กก�รเกษตรเกน 100,000 บ�ทตอป มเพยงแครอยละ 28.6 ในขณะทครวเรอน เกษตรกรทเหลอ (68.6%) มร�ยไดจ�ก ก�รเกษตรตำ�กว� 100,000 บ�ทตอป ท งสน แสดงให เหนว �จรงๆ แลว “เกษตรกร” มร�ยไดจ�กก�รประกอบก�รเกษตรไมสงม�กนก


สดสวนตนทนตอรายไดในภาคเกษตร

ตารางท 3.4 สดสวนตนทนตอรายไดทางการเกษตรทเปนตวเงนของครวเรอนเกษตรกรปเพาะปลก 2554/55 (บาท/ครวเรอน/ป)

ทมา: คำานวณจากตวเลขสำานกงานเศรษฐกจการเกษตร

(2556) ขอมลพนฐานเศรษฐกจการเกษตรป 2555



กลาง ใต

รายไดทางการเกษตรทยงไมหกตนทนทางการเกษตร 140,565 161,745 76,505 269,663 184,565

ตนทนทางการเกษตร 83,117 96,136 45,588 178,511 81,933

สดสวนตนทนตอรายได (%) 59.13 59.43 59.58 66.19 44.39

เมอพจ�รณ�ตนทนท�งก�รผลตของเกษตรกรเฉลยทงประเทศ พบว�อยทรอยละ 59.1 ของร�ยไดจ�กก�รข�ยผลผลตทงหมด (ต�ร�งท 3.4)

แตห�กพจ�รณ�ว�เกษตรกรสวนใหญยงคงปลกข�วไวบรโภคเองในครวเรอน โดยเฉพ�ะอย�งยงเกษตรกรในภ�คเหนอ ภ�คอส�นและภ�คกล�ง กจะเหนว�ตนทนท�งก�รเกษตรทปร�กฏในต�ร�งข�งตนน ไดรวมตนทนก�รผลตข�วไวกนเองใน ครวเรอนทเกษตรกรไมไดข�ยดวย อนเปนเหตผลททำ�ใหอธบ�ยไดว� เหตใดเกษตรกรจงยงคงทำ�ก�รผลตท�งก�รเกษตร แมสดสวนร�ยไดทเปนตวเงนจะไมสงม�กนก สำ�หรบเกษตรกรในภ�คกล�งนน ก�รทมตนทนท�งก�รเกษตรสงกว�ตนทนท�งก�รเกษตรในภ�คอน น�จะเปนเพร�ะเกษตรกรในภ�คกล�งมค�ใชจ�ยด�นปจจยก�รผลตและค�จ�งแรงง�นสง แตในขณะเดยวกนร�ยไดท�งก�รเกษตรของเกษตรกรในภ�คกล�ง เมอคดเปนเมดเงนกสงกว�ร�ยไดท�งก�รเกษตรของเกษตรกรใน ภ�คอน (อนงตวเลขนเปนตวเลขในปเพ�ะปลก 2554/55 อนเปนปทมก�รใชนโยบ�ยจำ�นำ�ข�ว ร�ค�ตนละ 15,000 บ�ท)


ในขณะทในภ�คใตจะเหนว�ตนทนท�งก�รเกษตรของภ�คใตตอสดสวนร�ยไดทเปนตวเงนนน มสดสวนทตำ�ทสด เพร�ะเนองจ�กเกษตรกรสวนใหญปลกไมยนตน อนไดแก ย�งพ�ร�และป�ลมนำ�มน ซงส�ม�รถทยอยเกบผลผลตไปไดเรอยๆ รอบก�รลงทนตอปจงไมสงเท�กบเกษตรกรในภ�คกล�ง รายไดนอกภาคเกษตร เมอพจ�รณ�แลวว�แมร�ค�สนค�เกษตรทเกษตรกรไดรบจะไมสงม�กนก ตนทนก�รผลตไมไดตำ� เมอเทยบกบร�ยไดทเปนตวเงน แตทเกษตรกรในส�มภ�คคอ กล�ง อส�นและเหนอ ยงคงทำ�ก�รเกษตรโดยเฉพ�ะก�รปลกข�ว กเนองจ�กส�ม�รถมข�วไวกนเองได คำ�ถ�มทตองถ�มตอไปกคอ เรองร�ยไดนอกภ�คเกษตรว�ม�จ�กไหน ร�ยไดนอกภ�คเกษตร หม�ยถงร�ยไดทม�จ�กก�รประกอบก�รทมใชก�รเกษตร ในอดตร�ยไดนอกภ�คเกษตรของเกษตรกรมกจะม�จ�กก�รรบจ�งเปนหลก แตในปจจบนร�ยไดนอกภ�คเกษตรมไดเปนร�ยไดทม�จ�กก�รรบจ�งอย�งเดยวเท�นน แตยงรวมถงร�ยไดทเปนเงนเดอน เชน ร�ยไดของลกหล�นททำ�ง�นในโรงง�น หรอร�นค� หรอรบร�ชก�ร (ในกรณทลกหล�นยงคงอ�ศยอยในครวเรอนเดยวกน) หรอเปนเงนทลกหล�นสงม�ใหครอบครวทยงอยในชนบทใชสอย (ในกรณทลกหล�นทำ�ง�นอยต�งถน) นอกจ�กนน ยงรวมถงร�ยไดจ�กก�รประกอบก�ร เชน ก�รหตถกรรม หรอก�รค�ข�ยเลกๆ นอยๆ ก�รประกอบอ�ชพทหล�กหล�ยในครวเรอนเกษตรกรตงแตทำ�ก�รเกษตรไปจนถงก�รรบจ�ง ค�ข�ย ทำ�หตถกรรม ฯลฯ ทำ�ให ยศ (2546) เรยกครวเรอนเกษตรกรในยคปจจบนว� “ชาวนาผยดหยน” ง�นศกษ�ระดบหมบ�นท�งม�นษยวทย�หล�ยชน เชนของผเขยนและคณะ (จ�มะรและคณะ 2554) กไดแสดงใหเหนคว�มหล�กหล�ยในก�รประกอบอ�ชพของครวเรอนเกษตรกรเชนกน ว�ครวเรอนหนงครวเรอนปลกพชหล�กหล�ยประเภท ทงเพอกระจ�ยคว�มเสยงและทงเพอกระจ�ยก�รใชแรงง�น ทำ�ง�นรบจ�งหรอทำ�หตถกรรมควบคไปกบก�รทำ�เกษตร เมอวยหนมส�วอ�จจะออกไปทำ�ง�นรบจ�งนอกหมบ�น แตแลวกกลบม�ทหมบ�นอกครงเพอประกอบอ�ชพเกษตรกรรม ซงร�ยละเอยดจะไดกล�วถงในหวขอตอๆ ไปในบทน และในบทถดไป


ความไมเทาเทยมกนในการกระจายรายไดระหวางครวเรอนเกษตรกร กบครวเรอนเฉลยทวประเทศ

ตารางท 3.5 สดสวนรายไดของครวเรอนเกษตรกรปเพาะปลก 2554/55 เปรยบเทยบกบรายไดเฉลยของครวเรอนทวประเทศทกอาชพป 2554 (23,236 บาทตอครวเรอนตอเดอน คดเปน 278,832 บาท ตอครวเรอนตอป)

ทมา: คำานวณจากขอมลรายไดครวเรอนทวประเทศ

ทกอาชพของสำานกงานสถตแหงชาต และขอมลรายไดสทธ

ของครวเรอนเกษตรกรของสำานกงานเศรษฐกจการเกษตร

(2556) ขอมลพนฐานเศรษฐกจการเกษตรป 2555


ครวเรอนเกษตรกรรายภาค รายไดสทธของครวเรอน(บาท/ครวเรอน/ป)

สดสวนตอรายไดครวเรอนทวประเทศ ทกอาชพ

(278,832 บาท ตอครวเรอนตอป) (%)

เหนอ 145,729 52.2

ตะวนออกเฉยงเหนอ 138,305 49.6

กลาง 225,920 81.0

ใต 187,835 67.3

รวมเฉลยทงประเทศ 157,114 56.3

ตวเลขในต�ร�งท 3.5 ตอกยำ�ใหเหนชดเจนถงคว�มเหลอมลำ�ท�งร�ยไดระหว�งเกษตรกรในชนบทกบผทมใชเกษตรกร เมอพจ�รณ�ว�ร�ยไดสทธของครวเรอนเกษตรกรทรวมร�ยไดสทธท�งก�รเกษตรกบร�ยไดนอกภ�คเกษตร จะเหนว�อยท 157,114 บ�ทตอครวเรอนตอปเท�นนคดเปนเพยงแครอยละ 56.3 ของร�ยไดเฉลยครวเรอนทงประเทศ โดยทร�ยไดเฉลยของประช�กรทงประเทศต�มขอมลของสำ�นกง�นสถตแหงช�ตอยท 23,236 บ�ทตอครวเรอนตอเดอน หรอ 278,832 บ�ทตอครวเรอนตอป

ตวเลขอกชดหนงของสถ�บนอน�คตไทยศกษ� (2557) ระบตวเลขร�ยไดเฉลยของครอบครวไทยทงประเทศอยท 23,000 บ�ทตอครวเรอนตอเดอน (หรอ 276,000 บ�ท ตอปตอครวเรอน) อนเปนตวเลขทใกลเคยงกบตวเลขของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต ทกล�วถงไปแลวข�งตน แตสงทน�สนใจในบทคว�มดงกล�วกคอ ประเดนทว�มเพยงครอบครวไมถง รอยละ 30 ทมร�ยไดสงกว�ร�ยไดเฉลยน ในขณะทในอกด�นหนง ประช�กร 2 ใน 3 ของประช�กรทงประเทศ มร�ยได นอยกว�ร�ยไดเฉลยของคนทงประเทศ หรอตำ�กว� 276,000 บ�ทตอปตอครวเรอน นอกจ�กนน บทคว�มดงกล�วระบเพมเตมว� เกอบครงหนงของครอบครวไทย มร�ยไดนอยกว� 15,000 บ�ทตอครวเรอนตอเดอน (หรอ 180,000 บ�ทตอ ครวเรอนตอป) ซงห�กพจ�รณ�เปรยบเทยบกบขอมลในต�ร�งท 3.5 ข�งตน จะเหนว� ร�ยไดสทธของครวเรอนเกษตรกรโดยเฉลย ในภ�คอส�นและภ�คเหนอ จะอยตำ�กว� ระดบ 180,000 บ�ทตอป อนหม�ยคว�มว�ร�ยไดสทธของครวเรอนเกษตรกรในภ�คอส�นและภ�คเหนอ อยในระดบครงล�งของครวเรอนประช�กรไทยทงประเทศ เมอเหนแลวว�ครวเรอนเกษตรกรเปนกลมทมร�ยไดเฉลยตำ�กว�ร�ยไดครวเรอนเฉลยทงประเทศ คำ�ถ�มถดไปกคอว� ร�ยไดดงกล�วเพยงพอตอก�รเลยงด ครอบครวหรอไม หรออกนยหนงกคอว� สงกว�เสนระดบคว�มย�กจนหรอไม


ความยากจนและความเหลอมลำาทางรายไดในชนบท

ตารางท 3.6 เสนระดบความยากจนวดดานรายจายเพอการอปโภคบรโภค (บาทตอคนตอเดอน) ป 2553 และ ป 2554

ทมา: สำานกงานสถตแหงชาต, การสำารวจภาวะเศรษฐกจ

และสงคมของครวเรอน

ภมภาค เสนระดบความยากจน(บาทตอคนตอเดอน)

2553 2554

เหนอ 2,055 2,160

ตะวนออกเฉยงเหนอ 2,020 2,131

กลาง 2,515 2,617

ใต 2,371 2,500

ทงประเทศ 2,305 2,422

ตารางท 3.7เสนระดบความยากจน ตอครวเรอนเกษตรกรตอเดอนและตอป ป 2553 และป 2554 วดดานรายจายเพอการอปโภคบรโภค

*ตวเลขนเปนขนาดครวเรอนเกษตรกร **รวม กทม.

ทมา: คำานวณเสนระดบความยากจนจากตวเลข

สำานกงานสถตแหงชาต ตวเลขขนาดครวเรอน

จากสำานกงานเศรษฐกจการเกษตร

ภมภาคจำานวนคน

ตอครวเรอนเฉลย

เสนระดบความยากจนปตอครวเรอนตอเดอน

เสนระดบความยากจนตอครวเรอนตอป

2553 2554 2553 2554

เหนอ 3.64 7,480 7,862 89,760 94,344

ตะวนออกเฉยงเหนอ 4.10 8,282 8,737 99,384 104,844

กลาง 3.86 9,707 10,101 116,484 121,212

ใต 3.69 8,748 9,225 104,978 110,700

ทงประเทศ 3.88* 8,943** 9,397** 107,316 112,764

ขอมลของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต ระบว�เสนระดบคว�มย�กจนทวประเทศ สำ�หรบป 2553 อยท 2,305 บ�ทตอคนตอเดอน และป 2554 อยท 2,422 บ�ทตอคนตอเดอน โดยทเสนคว�มย�กจนน เปนเสนทวดจ�กร�ยจ�ยเพอก�รอปโภคบรโภค อนหม�ยถง ค�ใชจ�ยของบคคลในก�รไดม�ซงอ�ห�ร สนค� และบรก�รจำ�เปนขนพนฐ�น (ต�ร�งท 3.6)

แตเนองจ�กขอมลร�ยไดของภ�คเกษตรกรรม มกเปนขอมลครวเรอนม�กกว�ขอมลร�ยบคคล ดงนนเพอทจะเปรยบเทยบร�ยไดของครวเรอนเกษตรกรกบเสนระดบคว�มย�กจน จงตองแปลงขอมลเสนระดบคว�มย�กจนเปนตอครวเรอนตอเดอน โดยเอ�เสนระดบคว�มย�กจนตอคนคณดวยจำ�นวนคนเฉลยตอครวเรอน หลงจ�กนนจงแปลงเปนเสนระดบคว�มย�กจนตอครวเรอนตอป โดยคณดวยจำ�นวน 12 เดอน (ต�ร�งท 3.7)


ตารางท 3.8 เปรยบเทยบรายไดสทธเฉลยตอครวเรอนตอปกบเสนระดบความยากจนในแตละภมภาคสำาหรบป 2554

*รวม กทม.

ทมา: ขอมลรายไดตอครวเรอนจากสำานกงานเศรษฐกจ

การเกษตร (2556) และขอมลเสนระดบความยากจนตอป

คำานวณจากขอมลของสำานกงานสถตแหงชาต

ภมภาค รายไดสทธเฉลยตอครวเรอนตอป เสนระดบความยากจนตอครวเรอนตอป

เหนอ 145,729 94,344

ตะวนออกเฉยงเหนอ 138,305 104,844

กลาง 225,920 121,212

ใต 187,385 110,700

ทงประเทศ 157,114 112,764*

ตารางท 3.9 เสนระดบความยากจนตอคนตอเดอน จำานวนคนจน และสดสวนคนจนป 2553 และ ป 2554 วดดานรายจายเพอการอปโภคบรโภค

*รวม กทม.

ทมา: สำานกงานสถตแหงชาต, การสำารวจภาวะเศรษฐกจ

และสงคมของครวเรอน

ภมภาคเสนระดบความยากจน(บาทตอคนตอเดอน)

จำานวนคนจน(ลานคน)

สดสวนคนจน(%)

2553 2554 2553 2554 2553 2554

เหนอ 2,055 2,160 2.610 1.856 22.85 16.04

ตะวนออกเฉยงเหนอ 2,020 2,131 4.890 3.401 26.01 18.11

กลาง 2,515 2,617 1.939 1.939 11.26 10.31

ใต 2,371 2,500 2.040 0.907 14.77 10.07

ทงประเทศ 2,305 2,422 11.042* 8.766* 16.91 13.15

เมอนำ�เสนระดบคว�มย�กจนตอครวเรอนตอปม�เปรยบเทยบกบร�ยไดเฉลยตอปของเกษตรกรทงประเทศและในแตละภมภ�คแลว พบว�เกษตรกรมร�ยไดเฉลยสงกว�เสนระดบคว�มย�กจนในทกภมภ�ค

อย�งไรกต�มก�รทตวเลขร�ยไดของครวเรอนเกษตรกรในแตละภมภ�คสงกว�เสนระดบคว�มย�กจน มไดหม�ยคว�มว�ครวเรอนเกษตรกรจะหลดพนจ�กคว�มย�กจนไปแลว ทงนเพร�ะเมอพจ�รณ�จำ�นวนคนจนทงประเทศ (ต�ร�งท 3.9) พบว�คนจนทงประเทศในป 2554 ยงมสงถง 8.766 ล�นคน คดเปนรอยละ 13.15 ของจำ�นวนประช�กรทงประเทศ

ต�ร�งท 3.9 แสดงเสนระดบคว�มย�กจนตอคนตอเดอน จำ�นวนคนจน และสดสวนคนจนในป 2553 เปรยบเทยบกบป 2554 จะเหนว�เสนระดบคว�มย�กจนเฉลยสำ�หรบทงประเทศ ในป 2553 และป 2554 จะต�งกนอยท 117 บ�ทตอคนตอเดอน (2,305 บ�ท สำ�หรบป 2553 และ 2,422 บ�ท สำ�หรบป 2554) ดงนนก�รลดลงของคว�มย�กจนกคอ ห�กคนจนในป 2553 ทมเงนร�ยไดทแตะระดบเสนคว�มย�กจนในปดงกล�ว ส�ม�รถมร�ยไดเพมม�กกว� 117 บ�ทตอเดอน ในป 2554 กจะหลดพนจ�กเสนคว�มย�กจน


แมโดยภ�พรวมคว�มย�กจนทวประเทศไดลดลงจ�กรอยละ 16.91 (11.042 ล�นคน) ในป 2553 เหลอรอยละ 13.15 (8.766 ล�นคน) ในป 2554 และเมอจำ�แนกเปน ร�ยภ�ค จะพบว�ทงจำ�นวนและทงสดสวนคนย�กจนกลดลงในทกภมภ�คเชนกน กระนนในป 2554 กยงมคนจนม�กทสดในภ�คอส�น สดสวนรอยละ 18.11 ของจำ�นวนประช�กรทงหมดในภ�คอส�นคดเปนจำ�นวนคน 3.401 ล�นคน และในภ�คเหนอ มสดสวนคนจนรองลงม�เปนอนดบสองคอ รอยละ 16.04 คดเปนจำ�นวนคน 1.856 ล�นคน รวมทง 2 ภ�ค คดเปนจำ�นวนคน 5.257 ล�นคน ทงนขอมลดงกล�วข�งตนไมไดแยกพจ�รณ�พนทเมองและชนบท และไมได แยกพจ�รณ�เฉพ�ะกลมเกษตรกร เมอจำ�แนกคนจน เปนคนจนในเขตเมองและชนบท แมจะพบว�คนจนในชนบทในทกภมภ�คไดลดลงถง 2.399 ล�นคน คอจ�ก 8.451 ล�นคน ในป 2553 เหลอ 6.052 ล�นคน ในป 2554 แตกระนนกยงคดเปนสดสวนรอยละ 16.67 ของประช�กรในเขตชนบททงหมด (ต�ร�งท 3.10)

ตารางท 3.10 สดสวนคนจนและจำานวนคนจน ป 2553 และ 2554 เมอวดดวยรายจายเพอการอปโภคบรโภค จำาแนกเปนเขตเมองและเขตชนบท

ทมา: ขอมลการสำารวจภาวะเศรษฐกจและสงคมของ

ครวเรอนของสำานกงานสถตแหงชาต

ประมวลผลโดยสำานกพฒนาฐานขอมลและตวชวด

ภาวะสงคม สำานกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจ

และสงคมแหงชาต (สศช.)

พนทจำานวนประชากรทงหมด

(ลานคน)จำานวนประชากรยากจน

(ลานคน)สดสวนคนจนตอประชากรทงหมด

(%)

2553 2554 2553 2554 2553 2554

เขตเมอง 28.694 30.333 2,591 2.715 9.03 8.95

เขตชนบท 36.603 36.308 8,451 6.052 23.09 16.67

ทวประเทศ 65.296 66.641 11,042 8.766 16.91 13.15

ก�รทตวเลขร�ยไดของครวเรอนเกษตรกรโดยเฉลยทงประเทศและในแตละภมภ�ค สงกว�เสนระดบคว�มย�กจน ทงทน�จะยงมคนย�กจนในชนบทไมตำ�กว� 6.052 ล�นคน จงตอกยำ�ใหเหนถงภ�วะก�รกระจ�ยร�ยไดทแตกต�งกนอย�งม�กระหว�งคนจนกบคนทมฐ�นะดในชนบท คว�มเหลอมลำ�ท�งร�ยได จงมใชเพยงแคระหว�งเกษตรกรกบผทมใชเกษตรกร มใชแคระหว�งเมองกบชนบทเท�นน แตแมในภ�คเกษตรกรรมและภ�คชนบทเองกมคว�มเหลอมลำ�ซอนอยภ�ยใน ประเดนเรองคว�มเหลอมลำ�ท�งร�ยไดภ�ยในภ�คชนบทเองจงเปนขอสงเกตประก�รทหนง


สำ�หรบขอสงเกตประก�รทสอง คอ “ภาวะเกอบจน” แมคว�มย�กจนในชนบทจะลดลงอย�งตอเนองจ�ก 13.180 ล�นคน ในป 2547 เหลอเพยงแค 6.052 ล�นคน ในป 2554 หรอรอยละ 33.72 ในป 2547 เหลอเพยงรอยละ 16.67 ในป 2554 ดงแสดงในต�ร�งท 3.11 และ 3.12 แตคว�มย�กจนทลดลงม�กทสดเกนกว�หนงล�นคนตอปอยระหว�งชวงป พ.ศ. 2547 ถงป พ.ศ. 2549 ซงลดลงจ�ก 13.180 ล�นคน เหลอ 11.682 ล�นคน (ลดลง 1.498 ล�นคน) และอกครงหนงคอ ระหว�งป พ.ศ. 2553 ถงป พ.ศ. 2554 ลดลงจ�ก 8.451 ล�นคน เหลอ 6.052 ล�นคน (ลดลง 2.399 ล�นคน)

ตารางท 3.11จำานวนคนจน (ลานคน) จำาแนกตามภาคเมองและชนบท

ทมา: ขอมลการสำารวจภาวะเศรษฐกจและสงคม

ของครวเรอนของสำานกงานสถตแหงชาต



และสงคมแหงชาต (สศช.) (2554)

คนจน 2547 2549 2550 2551 2552 2553 2554

เมอง 3.203 2.924 2.868 2.725 2.986 2.591 2.715

ชนบท 13.180 11.682 10.244 10.269 9.285 8.451 6.052

ทวประเทศ 16.383 14.500 13.112 12.994 12.271 11.042 8.766

ตารางท 3.12สดสวนคนจน(รอยละ) จำาแนกตามภาคเมองและชนบท

ทมา: ขอมลการสำารวจภาวะเศรษฐกจและสงคม

ของครวเรอนของสำานกงานสถตแหงชาต



และสงคมแหงชาต (สศช.) (2554)

คนจน 2547 2549 2550 2551 2552 2553 2554

เมอง 14.66 12.29 11.61 10.44 10.91 9.03 8.95

ชนบท 33.72 30.38 27.17 27.63 25.13 23.09 16.67

ทวประเทศ 26.88 23.43 20.94 20.49 19.08 16.91 13.15

ก�รลดลงของคว�มย�กจนในป 2549 น�จะมคว�มสมพนธกบยทธศ�สตรก�รตอสเพอเอ�ชนะคว�มย�กจนของกระทรวงเกษตรและสหกรณก�รเกษตร (ดร�ยละเอยดในร�ยง�นก�รศกษ�ภ�วะคว�มย�กจนของครวเรอนเกษตรกรของ สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร 2549) ในขณะทก�รลดลงของคว�มย�กจนในป 2554 น�จะมคว�มสมพนธกบนโยบ�ยรบจำ�นำ�ข�วทรเรมปล�ยป 2554 แมในป 2549 จำ�นวนคนจนในชนบทจะไดลดลงเปนจำ�นวนม�ก แตสำ�นกง�น เศรษฐกจก�รเกษตรกไดตงขอสงเกตถงภ�วะ ทเรยกว�ภ�วะ “เกอบจน” คอก�รหลดพน จ�กเสนคว�มย�กจนไปไมม�กนก ซงประเดนเรองภ�วะ “เกอบจน” น กถอเปนขอสงเกตประก�รทสอง (นอกเหนอจ�กขอสงเกตประก�รทหนง เรองคว�มเหลอมลำ�ท�งร�ยไดภ�ยในชนบททกล�วถงไปแลว)


ภาวะ “เกอบจน” คำ�ว� ภ�วะ “เกอบจน” ต�มคำ�จำ�กดคว�มของสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร หม�ยถงครวเรอนทมร�ยไดพนจ�กเสนคว�มย�กจนไปไมม�ก ต�มนย�มก�รลดลงของคนจน หม�ยถงก�รทคนจนส�ม�รถขยบร�ยไดขนม�มร�ยไดสงกว�เสนระดบคว�มย�กจน แตในคว�มเปนจรงขณะทบ�งครวเรอน ส�ม�รถขยบร�ยไดไดห�งจ�กเสนระดบคว�มย�กจนไดม�ก บ�งครวเรอนอ�จขยบร�ยไดเหนอกว�เสนระดบคว�มย�กจนไดไมม�กนก ในร�ยง�นก�รศกษ�ภ�วะคว�มย�กจนของครวเรอนเกษตรกร ของสำ�นกง�น เศรษฐกจก�รเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ ทศกษ�คว�มย�กจนในชนบท ในป 2548 และป 2549 พบว�แมครวเรอนเกษตรกรย�กจนทวประเทศจะลดลงม�กกว�ครง (51.79%) โดยลดลงจ�ก 2,879,471 ครวเรอน ในป 2548 เหลอเพยงแค 1,388,207 ครวเรอน ในป 2549 โดยทงสองป ใชตวเลขเสนระดบคว�มย�กจนตวเดยวกน คอร�ยไดไมเกน 15,000 บ�ท/คน/ป (หรอ 1,250 บ�ท/คน/เดอน) แตพบว�กลมทพนเสนคว�มย�กจนไปแลวสวนหนง กมร�ยไดขยบขนไปไมม�กนก โดยร�ยง�นดงกล�วสรปว�มครวเรอนบ�งสวน แมจะมร�ยไดพนจ�กเกณฑคว�มย�กจนแลว แตกอ�จจดอยในภ�วะทเรยกว� “เกอบจน” คอมร�ยไดอยในชวง 15,000-20,000 บ�ท/คน/ป) (สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร 2549: 50) โดยทคดเปนจำ�นวนถง 382,100 ครวเรอน หรอรอยละ 13.7 ของครวเรอน ทเคยอยใตเสนระดบคว�มย�กจนป 2548 ดงนนครวเรอนทอยในภ�วะ “เกอบจน” ในทน จงหม�ยถงครวเรอนทมร�ยได พนจ�กคว�มย�กจนไปไมม�กนกนนเอง และในป 2549 พบว�ครวเรอนเหล�นสวนใหญ จะอยในภ�คเหนอและภ�คตะวนออกเฉยงเหนอ (สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร 2549: 85)


งานศกษาทางมานษยวทยาขนาดเลกในภาคเหนอตอนบน

ภ�คเหนอถอเปนพนททย�กจนพนทหนงรองจ�กภ�คอส�น โดยเฉพ�ะอย�งยง ภ�คเหนอตอนบน ซงมพนททำ�กนขน�ดเลก เฉลยแคประม�ณ 8-9 ไรตอครวเรอน และจงหวดแมฮองสอนอนเปนจงหวดทมพนททำ�กนขน�ดเลก และก�รคมน�คมลำ�บ�ก มกตดอนดบหนงในสบของสบจงหวดทจนทสด ในก�รจดอนดบในแตละปอยเสมอ (ในขณะทจงหวดอนๆ ในอนดบมกเปนจงหวดในภ�คอส�น) อย�งไรกต�มก�รเตบโตของเศรษฐกจจ�กป 2530 เปนตนม� ไดกอใหเกดก�รพฒน�ระบบส�ธ�รณปโภคต�งๆ ทดขนในภ�คเหนอ ลกหล�นเกษตรกรไดรบก�รศกษ�ม�กขน โดยส�ม�รถเดนท�งไปศกษ�ในตวเมองแบบเช�ไปเยนกลบได เมอจบก�รศกษ� บ�งคนกยงเดนท�งเช�ไปเยนกลบระหว�งเมองกบชนบท แตครงนเปนก�รเดนท�งเพอไปทำ�ง�น ไมว�จะเปนโดยรถสองแถว มอเตอรไซด หรอรถยนต จงหวดเชน เชยงใหม เชยงร�ย ลำ�พน ทผเขยนและคณะทำ�ง�นวจย ภ�คสน�มในป 2553 (จ�มะร เชยงทอง และคณะ 2554) มกถกมองว�เปนจงหวดทพฒน�แลว แมแตชนบทในจงหวดเหล�น กคล�ยจะมฐ�นะดขน ง�นศกษ�ของ Walker (2012) ในชนบทแหงหนงในเชยงใหมระบว�เกษตรกรมฐ�นะดขน มร�ยไดอยในระดบป�นกล�ง (middle income)

ร�ยง�นฉบบเดยวกนนยงระบลกษณะครวเรอนทย�กจนสวนใหญ ในป 2549 ว� “เปนครวเรอนททำ�ก�รผลตเพอบรโภคและมร�ยไดสวนใหญจ�กก�รรบจ�งนอกฟ�รม” “ครวเรอนทย�กจนกว�ครงหนงเปนครวเรอนทถอครองทดนขน�ดไมเกน 10 ไรตอครวเรอน โดยในจำ�นวนนเปนครวเรอนทถอครองทดนขน�ด 5-10 ไร ม�กทสด” และ “ครวเรอนเกษตรย�กจนเกอบรอยละ 80 เปนครวเรอนทอ�ศยนำ�ฝนเปนหลกในก�รทำ�ก�รเกษตร” (สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร 2549: 85) สำ�หรบกลมทหลดพนคว�มย�กจน แตยงมภ�วะ “เกอบจน” นนมร�ยไดจ�ก “การรบจาง/เงนเดอน/ลกให” ทสงกว�พวกย�กจน คอเฉลยปละ 11,755 บ�ท เปรยบเทยบกบ 5,784 บ�ท สำ�หรบกลมย�กจน (สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร 2549: 64) ในขณะทร�ยไดจ�กก�รเกษตรไมแตกต�งกนม�กนก (7,486 บ�ท ในกลมเกอบจน เปรยบเทยบกบ 5,144 บ�ท ในกลมย�กจน) ในกลมทส�ม�รถขยบฐ�นะจ�กคว�มย�กจนไดไกลกว�ภ�วะเกอบจน (ม�กกว� 20,000 บ�ทตอคนตอป) ซงมรอยละ 38.52 หรอ 1,109,164 ครวเรอน (สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร 2549: 50) มร�ยไดเกษตรม�กกว�สองกลมแรกม�กกว�เท�ตว (19,916 บ�ท) รวมทงร�ยไดจ�ก “การรบจาง/เงนเดอน/ลกให” กสงถงปละ 30,026 บ�ท


ตารางท 3.13 การจดแบงกลมรายไดตอครวเรอนตามมาตรฐานชาวบานในพนทหมบาน 5 หมบาน ในจงหวดเชยงใหม เชยงราย ลำาพน จำานวน 301 ครวเรอน

ทมา: การสำารวจภาคสนาม ป 2553

จาก จามะร เชยงทอง และคณะ (2554)

ฐานะทางเศรษฐกจ (จำานวนครวเรอน)

รายไดเฉพาะทเปนตวเงนตอครวเรอนตอป

จำานวนครวเรอน

สดสวนครวเรอนทมรายได (%)

สดสวนสะสม (%)

ยากจนมาก <10,000 13 4.3 4.3

ยากจน 10,001-50,000 90 29.9 34.2

พออยได 50,001-100,000 90 29.9 64.1

ฐานะด 100,001-500,000 97 32.2 96.3

ฐานะดมาก > 500,000 7 2.3 98.6

ไมตอบ 4 1.3 100.0

รวม 301 100.0 100.0

อย�งไรกต�มผเขยนพบว�หมบ�นแตละแหงมคว�มหล�กหล�ยปะปนกนทงคนจนคนรวย บ�งครวเรอนกยงประกอบอ�ชพเกษตรกรรม ในขณะทบ�งครวเรอนกไมไดประกอบก�รเกษตรกรรมแลว แตเปนครวเรอนทเกดและยงมทบ�นอยในชนบท ผเขยนและคณะไดสมตวอย�งครวเรอนจำ�นวน 301 ครวเรอน ใน 5 หมบ�นซงรวมทงครวเรอนทหวหน�ครวเรอนเปนเกษตรกรและหวหน�ครวเรอนทไมไดเปนเกษตรกร และไดแบงครวเรอนต�มกลมร�ยไดทเปนตวเงนไดเปน 5 กลม ก�รจดแบงน เปนก�รจดแบงจ�กก�รพดคยกบช�วบ�นบ�งร�ยว� ถ�มร�ยได ทเปนตวเงนประม�ณเท�นนๆ ควรจะเรยกว�มฐ�นะประม�ณไหน คำ�ว� “พออยได” เปนคำ�กล�งๆ ทช�วบ�นทมร�ยไดหลกหมนปล�ยๆ ตอป ใชเปนคำ�อธบ�ยฐ�นะคว�มเปนอยของตน อนเปนคำ�กล�งๆ ทใชอธบ�ยตนเองว� “ไมรวยไมจน” นนเอง ดงนน ผเขยนจงเอ�ร�ยได “พออยได” เปนตวตง และแบงกลมร�ยไดสงกว�นนและตำ�กว�นน เปน “ฐานะด-ฐานะดมาก” และ “ยากจน-ยากจนมาก” ต�มลำ�ดบ

1) ยากจนมาก คอมร�ยไดไมเกน 10,000 บ�ทตอป 2) ยากจน มร�ยไดไมเกน 50,000 บ�ทตอป รวมสองกลมทจดว� “จน” น ไดถงรอยละ 34.2 หรอประม�ณ 1 ใน 3 ของครวเรอนตวอย�งทงหมด คนเหล�น สวนใหญจะเปนผสงวย (อ�ยม�กกว� 50 ป ขนไป) ประกอบอ�ชพรบจ�งทวไป ไมมทดนทำ�ก�รเกษตร หรอมแคเลกนอย 1-2 ไร 3) สวนครวเรอนทผเขยนเรยกว� “พออยได” มร�ยไดเฉลยไมเกน 100,000 บ�ทตอป มอยรอยละ 29.9 หรอประม�ณอก 1 ใน 3 ของครวเรอนทสำ�รวจ กลมนประกอบดวยเกษตรกรร�ยเลกททำ�น�ปลกข�วไวกนเอง และทำ�ก�รปลกพชผกเลกนอย เพอข�ย (ข�วทปลกไวกนเอง ไมไดนำ�ม�ตมลค�เปนตวเงน) ร�ยไดทแสดง คอร�ยได จ�กก�รข�ยผลผลตท�งก�รเกษตรทเกษตรกรระบ นอกจ�กพวกทประกอบอ�ชพเกษตรกรรม ช�งหตถกรรมร�ยเลกร�ยนอย ทงทประกอบก�รเองทบ�น หรอทรบจ�งในโรงง�นหตถกรรมในหมบ�นกจดรวมอยในกลมน นอกจ�กนนกยงรวมกลมคนทค�ข�ยเลกๆ นอยๆ ในหมบ�น


4) ครวเรอนฐานะด คอมร�ยไดม�กกว� 100,000 บ�ทตอป ถง 500,000 บ�ท ไดแกเกษตรกรททำ�ก�รเกษตรอย�งเปนลำ�เปนสนในทดนม�กกว� 10 ไร ปลกข�วไวกนเอง (ไมนบรวมเปนร�ยไดทเปนตวเงน) ปลกพชเงนสดเพอข�ย เชน ผก ข�วโพดหว�น รวมทงเกษตรกรททำ�ฟ�รมเลยงไกไขตงแตหนงหมนตวขนไป ครวเรอนทมคนทำ�ง�นในโรงง�นอตส�หกรรม ทำ�ง�นบรษทเอกชนในเมอง รวมทงคนทรบร�ชก�ร กลมนมรอยละ 32.2 หรออกหนงในส�มของครวเรอนทสำ�รวจทงหมด มลเหตทเรยกคนกลมนว� “ฐานะด” กเพร�ะเมอเปรยบเทยบกบครวเรอนอนๆ สวนใหญในหมบ�นจะมฐ�นะท�งเศรษฐกจสงคมทดกว� 5) คอกลมทมฐานะดมาก คอมร�ยไดม�กกว� 500,000 บ�ทตอป ไดแกเจ�ของโรงง�นหตถกรรมในหมบ�น หรอเจ�ของกจก�รร�นค�ขน�ดใหญในหมบ�น ซงมแครอยละ 2.3 หรอ 7 ครวเรอนเท�นน

เมอนำ�ขอมลเหล�นม�เปรยบเทยบกบเสนระดบคว�มย�กจน พบว�กลมย�กจนม�ก และย�กจน ในง�นศกษ�ของผเขยนและคณะ (จ�มะร เชยงทอง และคณะ 2554) สอดคลองกบก�รจดระดบคว�มย�กจนของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต ทผเขยนคำ�นวณเพมเตม กล�วคอมร�ยไดตำ�กว�เสนระดบคว�มย�กจนทคำ�นวณจ�กตวเลขของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต (89,760บ�ท ตอปตอครวเรอนสำ�หรบป 2553 และ 94,344 บ�ทตอปตอครวเรอนสำ�หรบป 2554) และ เมอนำ�ครวเรอนสองกลมนม�รวมกน พบว�รวมกนแลวคดเปนรอยละ 34.2 ของครวเรอนทงหมดทสำ�รวจ สวนกลม “พออยได” ซงมร�ยได ระหว�ง 50,001-100,000 บ�ทตอครวเรอนตอปนน ครอมเสนระดบคว�มย�กจนท 89,760 บ�ทตอปตอครวเรอนสำ�หรบป 2553 และ 94,344 บ�ทตอปตอครวเรอน สำ�หรบป 2554 จงถอไดว�กลมน มประกอบกนไปทงผทอยใตเสนระดบคว�มย�กจนและสงกว�เสนระดบคว�มย�กจน โดยครวเรอนในกลมนมจำ�นวนทงสนรอยละ 29.9


สำ�หรบพวกทเรยกว� “ฐานะด” (100,001-500,000 ตอป หรอ 8,333-41,666 บ�ทตอเดอน) ในง�นศกษ�ของ ผเขยนและคณะ (จ�มะร และคณะ 2554) นน ถงแมจะม “ฐานะด” เมอเทยบกบครวเรอนสวนใหญในหมบ�น ห�กแตเมอม�พจ�รณ�เปรยบเทยบกบขอมลจ�กก�รศกษ�อนทเปนก�รศกษ�ระดบมหภ�ค ถอไดว�จรงๆ แลวร�ยได ของคนกลมน เปนร�ยไดทเปนตวเงนครอมเสนเฉลยของร�ยไดป�นกล�งเฉลยของประเทศ ทระดบ 23,236 บ�ท ตอครวเรอนตอเดอน ต�มตวเลขของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต ป 2554 หรอทระดบ 23,000 บ�ท/เดอน ต�มบทคว�มของสถ�บนอน�คตไทยศกษ� (2557) ทอ�งถงไปแลวข�งตน กล�วอกนยหนงกคอถ�เปรยบเทยบกบในระดบประเทศแลว กลม “ฐานะด” ต�มม�ตรฐ�นหมบ�นเหล�น คอกลมทมร�ยไดครอมอยบนตวเลขร�ยไดเฉลยของประช�กรทงประเทศเท�นน กลม “ฐานะด” ในม�ตรฐ�นชนบทดงกล�วน ในง�นศกษ�ของผเขยนและคณะ (จ�มะร และคณะ 2554) มถงรอยละ 32.2 ถอไดว�เปนหนงในส�มบนของประช�กรในชนบท ทกำ�ลงอยในขนของก�รเคลอนไหวสฐ�นะท�งเศรษฐกจและสงคมทดขน (upward mobility) อย�งไรกต�มเมอพจ�รณ�ในร�ยละเอยด พบว�เปน “กลม” ทมคว�ม หล�กหล�ยท�งอ�ชพเปนอย�งยง ถ�เปนเกษตรกรกเปนเกษตรกรทมทดนม�กกว� 10 ไร หรอเช�ททำ�ก�รเกษตรแบบเปนกจจะลกษณะ ทส�ม�รถข�ยผลผลตท�งก�รเกษตรไดไมตำ�กว�แสนบ�ทตอป หรอทำ�ฟ�รมไกไขไมตำ�กว� 10,000 ตว ไมเชนนนกทำ�ง�นในโรงง�นอตส�หกรรม รบร�ชก�ร หรอทำ�ง�นในภ�คเอกชนทมเงนเดอนประจำ� เดอนละไมตำ�กว� 10,000 บ�ท โดยเดนท�งไปทำ�ง�นในโรงง�นหรอในเมองแลวกลบม�นอนทในหมบ�น ท�มกล�งคว�มหล�กหล�ยในก�รประกอบอ�ชพ สงทคนเหล�นมเหมอนกนประก�รหนงกคอ ก�รม เครอข�ยคว�มสมพนธนอกหมบ�นเปนหลกในก�รทำ�ม�ห�กน ไมตองกล�วถงกลม “ฐานะดมาก” ทยงมเครอข�ยคว�มสมพนธท�งสงคมทกว�งขว�ง แมจะมพนฐ�นครอบครวอยในชนบท แตพวกเข�ใชชวตในม�ตรฐ�นสงคมเมองม�กกว�สงคมชนบท สำ�หรบผเขยนแมจะเหนดวยว�เกษตรกรไทยมฐ�นะท�งเศรษฐกจโดยรวมดขน แตก�รแยกสวนขอมลขน�ดเลก ม�กกว�ทจะใชตวเลขเฉลย ทำ�ใหแลเหนประเดนคว�มย�กจน และคว�มจำ�กดจำ�เขยแบบ “พออยได” (หรอทง�นศกษ�ภ�วะคว�มย�กจนของครวเรอนเกษตรกรป 2549 เรยกว� “ภ�วะเกอบจน”) อนยงมกระจ�ยตวอยทวไปในพนทภ�คเหนอตอนบน และคว�มย�กจนนมไดกระจกตวกนเปนหยอมพนท ห�กแตเร�ส�ม�รถพบเหนคว�มย�กจนกระจ�ยตวแอบแฝงอยไดในทกหมบ�น นอกจ�กนนก�รศกษ�ขน�ดเลกของผเขยนและคณะ (จ�มะร และคณะ 2554) ยงไดแสดงใหเหนภ�วะ “พออยได” อนมสดสวนม�กถงหนงในส�ม สำ�หรบอกหนงในส�มบนไดแก ครวเรอนทมฐ�นะดและฐ�นะดม�ก ทยงอ�ศยอยในหมบ�นซงร�ยไดของคนเหล�น สงม�กในระดบ แสนถงล�นบ�ทตอปตอครวเรอน อนเปนร�ยไดทห�งจ�กคนทจนทสดทมร�ยไดตำ�กว�หนงหมนบ�ทตอปเปนอย�งม�ก ทงหมดนสะทอนใหเหนก�รกระจ�ยร�ยไดทเหลอมลำ�กนในชนบท และสะทอนใหเหนว�ในชนบทมกลมอ�ชพทมคว�มหล�กหล�ย ไมไดมแตผทประกอบอ�ชพเกษตรกรรมเปนหลกแตเพยงกลมเดยว


ตารางท 3.14รายไดตอปและตอเดอนของเกษตรกร 301 ครวเรอน จาก 5 หมบานใน 3 จงหวดภาคเหนอ รวมทงลกษณะ และลกษณะการประกอบอาชพบางประการ

ทมา: การสำารวจภาคสนามในป 2553

จาก จามะร เชยงทอง และคณะ (2554)

ระดบรายได ลกษณะและการประกอบอาชพ

ยากจนมาก(ไมเกน 10,000 บาทตอป)(หรอไมถง 833 บาทตอเดอน)

ผสงวย (อายมากกวา 60 ป ขนไป) ประกอบอาชพรบจางทวไป ไมมทดนทำาการเกษตร

ยากจน(10,001-50,000 บาทตอป)(ไมเกน 4,166 บาทตอเดอน)

ผสงวย (อายมากกวา 50 ป ขนไป) ประกอบอาชพรบจางทวไป ไมมทดนทำาการเกษตร หรอมแคเลกนอย 1-2 ไร

พออยได(50,001-100,000 บาทตอป)(หรอ 4,167-8,333 บาทตอเดอน)เสนระดบความยากจนภาคเหนออยท 89,760 บาท/ครวเรอน/ป (ป 2553)และ 94,344 บาท/ครวเรอน/ป (ป 2554)

เกษตรกรรายเลกททำานาปลกขาวไวกนเอง และทำาการปลกพชผกเลกนอยเพอขาย (ขาวทปลกไวกนเอง ไมไดนำามาตมลคาเปนตวเงน) รายไดทแสดงคอ รายไดจากการขายผลผลตทางการเกษตรทเกษตรกรระบ นอกจากพวกทประกอบอาชพเกษตรกรรม ชางหตถกรรมรายเลกรายนอย ทงทประกอบการเองทบาน หรอทรบจางในโรงงานหตถกรรมในหมบาน กจดรวมอยในกลมน นอกจากนนกยงรวมกลมคนทคาขายเลกๆ นอยๆ ในหมบาน

ฐานะด(100,001-500,000 บาทตอป)(8,334-41,666 บาทตอเดอน)

เกษตรกรททำาการเกษตรอยางเปนลำาเปนสนในทดนมากกวา 10 ไร ปลกขาวไวกนเอง (ไมนบรวมเปนรายได) ปลกพชเงนสดเพอขาย เชน ผก ขาวโพดหวาน รวมทงเกษตรกรททำาฟารมเลยงไกไขตงแตหนงหมนตวขนไป ครวเรอนทมคนทำางานในโรงงานอตสาหกรรม ทำางานบรษทเอกชนในเมอง รวมทงคนทรบราชการเดนทางเชาไปเยนกลบระหวางเมองและชนบท

ฐานะดมาก(500,001-มากกวาหนงลานบาท(41,666-มากกวา 80,000 บาท/เดอน)

เจาของโรงงานหตถกรรมในหมบาน หรอเจาของกจการรานคาขนาดใหญในหมบาน

ความยากจนและความเหลอมลำาทางรายไดทแทรกตวอยในหมบานทกาวหนา ง�นศกษ�ขน�ดเลกในระดบหมบ�นอกหนงชนของสพรรณ (2556) ทศกษ�หมบ�นทปลกข�วและหอมหวใหญในจงหวดเชยงใหม จะส�ม�รถสะทอนใหเหนชวตคว�มเปนอยของเกษตรกรในพนทร�บ ทอยใกลพนทเมองไดชดเจนอกยงขน หมบ�นทสพรรณ (2556) ศกษ� อยห�งจ�กตวเมองเชยงใหม ระยะเดนท�ง ดวยรถยนตจะใชเวล�เดนท�งประม�ณหนงชวโมง เปนหมบ�นพนร�บใกลเชงเข� ทมนำ�ชลประท�นด จงส�ม�รถทำ�ก�รเกษตรไดปละหล�ยรอบ ในขณะทคนหนมส�ว เรมทยอยเดนท�งออกไปทำ�ง�นในเมอง เกษตรกรรนพอแมทมอ�ยทประม�ณห�สบป กยงคงทำ�ก�รเกษตรตอไป ในทดนขน�ดเลก ปลกข�ว ไวกน ปลกพชเงนสดไวข�ยหลงก�รเกบเกยวข�ว ร�ยทมทดนม�กหนอย อ�จมสวนลำ�ไย เปนของตนเอง พนทของหมบ�นสวนใหญเปนพนทน� มถนนคอนกรตตดผ�นภ�ยในหมบ�น สภ�พบ�นเรอนสวนใหญเปนไมปนตก ห�งออกไปสถนนใหญ มโรงง�นอตส�หกรรมเกษตรแปรรปอยประปร�ย มร�นค�เชนเซเวน-อเลฟเวน ร�นอ�ห�ร และร�นข�ยสนค�อปโภคบรโภคต�งๆ มรถสองแถวใหบรก�รรบจ�งวงเข�สตวเมองเชยงใหม


สพรรณ (2556) เลอกศกษ�ครวเรอนทปลกข�วไวกนและปลกหอมหวใหญเปนพชเงนสด พบว�เกษตรกรทเลอกปลกหอมหวใหญส�ม�รถมกำ�ไร (หลงหกตนทนก�รผลต) จ�กก�รปลกหอมประม�ณ 20,000-30,000 บ�ทตอไร ในปทเกบขอมล (2553) ซงถอว�เปนกำ�ไรทสงม�ก (ห�กเทยบว�จำ�นำ�ข�วใหรฐบ�ลไดเงนค�ข�ยทยงไมหกตนทน 15,000 บ�ทตอตน) โดยคว�มแตกต�งของกำ�ไรจ�กก�รปลกหอมอยทตนทนก�รผลต เชน ค�เช�ทดน ค�เมลดพนธ ค�รถไถ ค�แรง ฯลฯ เกษตรกรร�ยหนงทปลกหอม 7 ไร ส�ม�รถข�ยหอมไดเงน 450,000 บ�ท หกตนทน 245,000 บ�ท คดเปน กำ�ไร 205,000 บ�ท คดเปนกำ�ไรตอไรอยท 29,285 บ�ท หรอรวมส�มหมนบ�ท (สพรรณ 2555: 58) โดยภ�พรวม กคอเกษตรกรร�ยน มข�วกนโดยไมตองซอ และยงมร�ยไดจ�กก�รปลกหอมอกรวม 200,000 บ�ทตอป คดเปนประม�ณม�กกว� 16,000 บ�ทตอเดอน ทงนยงไมนบรวมร�ยไดจ�กก�รข�ยข�วน�ปทเหลอจ�กก�รบรโภคของเกษตรกรอกดวย อนถอไดว�เปนเกษตรกร “ฐานะด” ต�มม�ตรฐ�นหมบ�น (เมอเปรยบเทยบกบเกษตรกรในง�นวจยของ จ�มะรและคณะ 2554) อย�งไรกต�มมใชเกษตรกรทกร�ยส�ม�รถทำ�ก�รผลตไดในทดน 7 ไร เกษตรกรสวนใหญจะปลกหอมกนประม�ณ 2-4 ไร เนองจ�กมตนทนก�รผลตสงประม�ณ 31,000-35,000 บ�ทตอไร ขนอยกบว�ตองจ�ยค�เช� ทดนและค�เช�รถไถหรอไม รวมทงร�ยละเอยดตนทนก�รผลตเลกๆ นอยๆ อนๆ ทแตกต�งกนไป เชน ค�เมลดพนธ ซงถ�ซอไดจ�กสหกรณจะถกกว� สวนร�ยไดจ�กก�รรบจ�ง ซงเกษตรกรมกจะทำ�กนเปนก�รห�ร�ยไดเพมเตม โดยเฉพ�ะในกรณทไมมทดน เปนของตนเองนน สพรรณ (2556: 77) ประเมนว�ตกทประม�ณ 20,000-30,000 บ�ทตอปตอครวเรอน สพรรณ ยกตวอย�งเกษตรกรร�ยหนงทไมมทดน ซงไดเช�ทดนสไรเพอปลกข�ว ทำ�ใหส�ม�รถมข�วพอกน เหลอข�ยไดเลกนอยและยงส�ม�รถรบจ�ง และห�ร�ยไดเพมเตมจ�กก�รปลกหอมในฤดถดไป มร�ยไดสทธเปนตวเงน จ�กก�รข�ยหอมและก�รรบจ�งรวม 89,000 บ�ทตอป (ซงต�มคำ�จำ�กดคว�มของจ�มะรและคณะ (2554) จะเรยกว� “พออยได”) ดงนนห�กประเมนจ�กกรณของเกษตรกรร�ยเลกทเช�ทดน 2-4 ไร ทปลกข�วไวกน ปลกหอมหวใหญข�ย และรบจ�งประกอบดวย กจะเหนสดสวนร�ยไดจ�กภ�คเกษตรประม�ณสองในส�ม ในขณะทร�ยไดจ�กก�รรบจ�งในภ�คเกษตร จะตกอกประม�ณหนงในส�มของร�ยไดทเปนตวเงน แสดงใหเหนว�ก�รรบจ�งมคว�มสำ�คญในฐ�นะ เปนก�รห�ร�ยไดทเปนตวเงน นอกจ�กนนขอมลจ�กก�รศกษ�ของสพรรณตอกยำ�ใหเหนว� แมหมบ�นทถอไดว�เปนหมบ�นทแลดมฐ�นะเศรษฐกจในภ�พรวมอยในระดบด กยงมกลมคนย�กจน และ “พออยได” แทรกตวปะปนอยในหมบ�นอยจำ�นวนหนง เปนคว�มย�กจนท “มองไมเหน” ทแทรกตวอยในหมบ�นทแลดมคว�มก�วหน�ท�งเศรษฐกจ


ความยากจนและความเหลอมลำาทางรายไดของเกษตรกรในพนทสง ในขณะทหมบ�นในพนทร�บในภ�คเหนอตอนบนถอเปนพนทชนบททมคว�ม “กาวหนา” ท�งเศรษฐกจระดบหนง แตพนทชนบทในภ�คเหนอตอนบนมไดมแตพนทร�บเท�นน ห�กแตยงมประช�กรอกจำ�นวนไมนอยทเปนกลมช�ตพนธททำ�ม�ห�กนในพนทสง ในก�รสำ�รวจภ�คสน�มในป 2553 ในหมบ�นแหงหนงในอำ�เภอแมแจม จงหวดเชยงใหม อนเปนพนทศกษ�ของเข� พฒพงศ (2556: 56-58) พบว�ร�ยไดทเปนตวเงนของช�วบ�นสวนใหญม�จ�ก ก�รข�ยข�วโพด และหอมแดง โดยทครวเรอน 70 ครวเรอนทเข�ศกษ� มร�ยไดเฉลยจ�กก�รข�ยข�วโพดและหอมแดง 118,786 บ�ทตอป โดยยอดข�ยทนอยทสดตอครวเรอนคอ 13,000 บ�ท ในขณะทยอดข�ยทม�กทสดทครวเรอนหนงข�ยได คอ 255,000 บ�ท ทงนตวเลขดงกล�วยงไมไดรวมตวเลขจ�กก�รประกอบอ�ชพอนๆ เชน รบจ�งร�ยวน ค�ข�ยของป� ฯลฯในขณะเดยวกนตวเลขหนสนเฉลยสำ�หรบทง 70 ครวเรอนททำ�ก�รสำ�รวจนน กสงถง 85,891 บ�ท ทำ�ใหเมอนำ�ร�ยได จ�กก�รข�ยข�วโพดและหอมแดง 118,786 บ�ท เปนตวตงและลบจำ�นวนหนสนเฉลยตอครวเรอน จะมร�ยได สทธเพยงแค 32,895 บ�ทตอครวเรอนเท�นน หนสนในหมบ�นแหงน สวนใหญเปนหนสนทเกดจ�กก�รซอรถยนตและก�รซอทดน โดยมครวเรอนทซอรถยนต 17 ครวเรอน ซอทงรถยนตและทดน 8 ครวเรอน และซอเฉพ�ะทดน 8 ครวเรอน จงอ�จมองไดว�หนสน สวนใหญเหล�นเปนหนสนเพอก�รลงทน และเปนหนสนของคนฐ�นะดและป�นกล�ง สวนคนจนจำ�นวน 5 ครวเรอน ไมมทงก�รซอรถยนตและก�รซอทดน แตมหนสนจำ�นวนไมเกน 50,000 บ�ทตอครวเรอน (พฒพงศ 2556: 60-61)


หนสน

ตารางท 3.15หนสนของครวเรอนเกษตรกรป 2556

ทมา: ผลการทำาสำามะโนการเกษตร 2556

รายการ จำานวนครวเรอน (ลานครวเรอน) รอยละ

ครวเรอนทไมมหนสน 3.37 57.1

ครวเรอนทมหน• หนสนการเกษตร (35.5%)• หนสนการเกษตรและนอกการเกษตร (1.4%)• หนสนนอกการเกษตร (6.0%)

2.53 42.9

รวมครวเรอนเกษตรกร 5.90 100.0

ตารางท 3.16ขนาดหนสนตนปของครวเรอนเกษตรกรปเพาะปลก 2554/55




ขนาดหนสนตนป ทงประเทศ เหนอ ตะวนออกเฉยงเหนอ กลาง ใต

บาท/ครวเรอน 59,808 86,899 55,735 61,433 36,378

สรปผลขอมลสำ�มะโนก�รเกษตร 2556 สำ�นกง�นสถตแหงช�ต ระบว�ในครวเรอนเกษตรกรทงหมด 5.9 ล�นครวเรอน มจำ�นวนรอยละ 57.1 หรอม�กกว�ครง (หรอ 3.37 ล�นครวเรอน) ทไมมหนสน ในขณะทอกรอยละ 42.9 (หรอ 2.53 ล�นครวเรอน) มหนสน ซงรอยละ 35.5 เปนหนสนเพอก�รเกษตรรอยละ 1.4 เปนหนสนเพอก�ร เกษตรและนอกก�รเกษตร และรอยละ 6.0 เปนหนสนนอกก�รเกษตร

จำ�นวนหนสนเฉลยตอครวเรอนทเปนหน (จำ�นวน 2.53 ล�นครวเรอน) อยท 124,604 บ�ท โดยทรอยละ 70.9 เปนหนสนกบธน�ค�รเพอก�รเกษตรและสหกรณก�รเกษตร รอยละ 6.6 เปนหนสนกบธน�ค�รและสถ�บนก�รเงนอน รอยละ 9.4 เปนหนสนกบสหกรณหรอกลมเกษตรกร รอยละ 8.7 เปนหนสนกบกองทนหมบ�นและชมชนเมองแหงช�ต รอยละ 1.3 เปนหนสนกบหนวยร�ชก�รอนๆ เชน กชก. (คณะกรรมก�รชวยเหลอเกษตรกร และผย�กจน) คชก. (คณะกรรมก�รนโยบ�ยและม�ตรก�รชวยเหลอเกษตรกร) และรอยละ 3.1 เปนแหลงเงนกนอกระบบ ห�กพจ�รณ�ขน�ดของหนสน ซงเปนตวเลขจ�กสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร พบว�เฉลยทงประเทศในปเพ�ะปลก 2554/55 ขน�ดหนสนตนปของครวเรอนเกษตรกรอยท 59,808 บ�ท ก�รทตวเลขหนสนของครวเรอนเกษตรกร ของสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตรตำ�กว�ตวเลขของสำ�นกง�นสถตแหงช�ต เปนเพร�ะ สำ�นกง�นเศรษฐกจแหงช�ตคำ�นวณตวเลขเฉลยของขน�ดหนสนตอครวเรอน โดยใช ตวห�รเปนจำ�นวนครวเรอนทงหมดของเกษตรกร (5.9 ล�นครวเรอน) ในขณะทสำ�นกง�นสถตแหงช�ต คำ�นวณขน�ดหนสนตอครวเรอน โดยใชตวห�รทเปนจำ�นวนครวเรอนทมหนสนจรงๆ เท�นน (คอ 2.53 ล�นครวเรอน)


ตารางท 3.17หนสนของหวหนาครวเรอนเมอสำารวจในป 2553


จาก จามะร เชยงทอง และคณะ (2554: 353)

ขนาดหนสน จำานวน (ครวเรอน) สดสวน(%) สดสวนสะสมภายในกลม (%)

ไมมหนสน 111 36.9 36.9

มหนสน (รวม) 186 61.8 61.8

• หนสน 1-10,000 บาท 24 8.0รวม 29.9

• หนสน 10,001-50,000 บาท 66 21.9

• หนสน 50,001-100,000 บาท 34 11.3รวม 23.9

• หนสน 100,001-500,000 บาท 38 12.6

• หนสน 500,000-1,000,000 บาท 15 5.0รวม 8.0

• หนสน 1,000,001-2,000,000 บาท 9 3.0

ไมมขอมล 4 1.3 1.3

รวม 301 100 100

สำ�หรบง�นศกษ�ของผเขยนและคณะ (จ�มะร และคณะ 2554) ซงเปนง�นศกษ�ขน�ดเลกแค 301 ครวเรอน เฉพ�ะในห�หมบ�นในภ�คเหนอตอนบน ทกล�วถงไปแลวข�งตน พบว�มครวเรอนม�กกว�หนงในส�มของจำ�นวนครวเรอนทสำ�รวจทไมมหนสน (36.9%) (ดต�ร�ง 3.17) สวนใหญของครวเรอนทไมมหนสนอยในกลมย�กจนและย�กจนม�ก ห�กเปรยบเทยบตวเลขจ�กก�รสำ�รวจขน�ดเลกน กบตวเลขในระดบประเทศ จะเหนว�ในขณะทตวเลขโดยรวมของเกษตรกรทงประเทศ รอยละ 57.1 ไมมหนสน แตในภ�คเหนอตอนบนในห�หมบ�นทผเขยนศกษ�นน มเพยงรอยละ 36.9 เท�นนทไมมหนสน ในขณะทอกรอยละ 61.8 ของครวเรอนมหนสน (รอยละ 1.3 ไมมขอมล) กล�วอกนยหนงกคอ หมบ�นทผเขยนและคณะศกษ� มสดสวนครวเรอนทม หนสนสงกว�ตวเลขเฉลยในระดบประเทศ

ในจำ�นวนครวเรอนทมหนสนนอ�จแบงไดเปนส�มกลม กลมแรก คอกลมทมหนสนขน�ดเลก คอไมเกน 50,000 บ�ท ครวเรอนในกลมน คดเปนรอยละ 29.9 ของครวเรอน ทสำ�รวจ หรอประม�ณหนงในส�มของครวเรอนทสำ�รวจทงหมด กลมทสองมรอยละ 23.9 คอมหนสนม�กกว� 50,000 บ�ท แบงยอยออกเปน (ก) มหนสนม�กกว�50,000 บ�ท แตไมเกน 100,000บ�ท คดเปนรอยละ 11.3 (ข) มหนสนระหว�ง 100,000-500,000 บ�ท มรอยละ 12.6 กลมทส�มเปนหนสนขน�ดใหญม�กกว� 500,000 บ�ทขนไป มรอยละ 8 ของครวเรอน ซงหนสนในกลมหลงนเปนหนสนของครวเรอนทไมใชเกษตรกรร�ยเลก ห�กแตเปนเกษตรกรททำ�ก�รเกษตรเชงพ�ณชยเตมตว เชน เจ�ของฟ�รมไกทกยมเงนจ�กธน�ค�รพ�ณชยม�ลงทนทำ�ฟ�รมไก หรอเปนเจ�ของร�นค�ในหมบ�น หรอเปนเจ�ของโรงง�นหตถกรรมในหมบ�น


ตารางท 3.18 เปรยบเทยบการไมมหนสน การมหนสน และจำานวนหนสนในแตละกลมรายได


จาก จามะร เชยงทอง และคณะ (2554: 354)

ขอมล 293 ครวเรอน

กลมรายได(ครวเรอน/ป)

ไมมหนสน

มหนสน รวม(จำานวน

ครวเรอน)1-

10,00010,001-50,000

50,001-100,000

100,001-500,000

500,001-1,000,000

1,000,001-2,000,000

ยากจนมาก 1-10,000

83.3 0 16.7 0 0 0 0 100 (12)

ยากจน10,001-50,000

44.9 13.5 20.2 11.2 9.0 1.1 0 100(89)

พออยได50,001-100,000

36.0 10.1 28.1 13.5 11.2 0 1.1 100(89)

ฐานะด100,001-500,000

25.0 3.1 21.9 10.4 18.8 13.5 7.3 100(96)

ฐานะดมาก500,001-1,000,000

28.6 0 0 28.6 28.6 14.3 0 100(7)

จ�กต�ร�งข�งตน จะเหนว�สวนใหญ ของกลมทมร�ยไดตำ�กว�หนงหมนบ�ทตอป หรอกลมทย�กจนม�ก เปนกลมทมหนสนนอยม�ก มเพยงรอยละ16.7ในกลมนเท�นนทมหนสน ซงกเปนหนสนในระดบ 10,001-50,000 บ�ท จงเหนไดว�กลมนซงสวนใหญ จะเปนผสงอ�ย จะอยอย�งจำ�กดจำ�เขยโดยไมไดกยมจ�กผใด หรออกนยหนงกคอ ไมมผใดเสยงใหคนจนม�กเหล�นกยม สำ�หรบกลมย�กจน มรอยละ 44.9 ทไมมหนสนในขณะทรอยละ 55.1 มหนสน แตหนสนสวนใหญไมเกน 100,000 บ�ท จะเหนว�คนกลมนกจะอยอย�งจำ�กดจำ�เขย เชนเดยวกน ในกลมพออยได มรอยละ 36 เท�นน ทไมมหนสน นอกนนลวนมหนสน แตหนสนสวนใหญกไมเกน 100,000 บ�ท สำ�หรบครวเรอนในกลมน พบว�เชนเดยวกบ ครวเรอนในกลมย�กจน กคอว�ห�กเปนหนสนเลกๆ นอยไมเกน10,000 บ�ท หรอใหญขน แตไมเกน 50,000 บ�ท มกเปนก�รกยมจ�กกลมสจจะออมทรพยในหมบ�นหรอกองทนหมบ�นเพอทำ�ก�รค�ข�ยเลกๆ นอยๆ เชน ทำ�ทนข�ยกวยเตยวในหมบ�น หรอมเชนนนกเปนก�รกยมจ�ก ธกส. เพอใชจ�ยท�งก�รผลตท�งก�รเกษตร หรอแมแตกยมเพอเปนค�เล�เรยนลก หรอผอนรถจกรย�นยนต สำ�หรบ “กลม” ท ผเขยนเรยกว� “ฐานะด”สำ�หรบม�ตรฐ�นชนบท (ซงค�บเสนระหว�งฐ�นะป�นกล�งกบฐ�นะดกว�ป�นกล�งห�กเปรยบเทยบกบตวเลขรวมเฉลยในระดบประเทศ) อนเปนกลมอ�ชพทหล�กหล�ย ตงแตเกษตรกรทมฐ�นะ ดกว�เฉลยในชมชนของตน หรอเปนคนทำ�ง�นในภ�คเอกชน หรอภ�คร�ชก�รทม เงนเดอนประจำ� มเพยงรอยละ 25 เท�นนทไมมหนสน ในขณะทอกรอยละ 75 ลวนมหนสน โดยทหนสนขน�ดใหญเกน 100,000 บ�ท พบในผททำ�ก�รเกษตรในทดนขน�ดใหญ (ม�กกว�สบไร) เพอลงทนทำ�ก�รผลต เชน ปลกข�วโพดหว�น (กยมจ�ก ธกส.) ผทลงทนทำ�ฟ�รมไกไข (จ�กธน�ค�รพ�ณชย โดยมโฉนดทดนคำ�ประกน) พวกททำ�โรงง�นหตถกรรมในหมบ�น หรอทำ�ร�นค�ขน�ดใหญในหมบ�น (กยมจ�กธน�ค�รพ�ณชย)


ความยากจนและระบบสวสดการในชมชน

ดงทกล�วแลวว�คนย�กจนในชนบทภ�คเหนอตอนบน ถ�ไมเปนคนชร� กเปนคนทไมมทดนเปนของตนเอง หรอมเชนนนกรวมองคประกอบทงสองอย�งเข�ไวดวยกน ทหมบ�นเกษตรกรรมแหงหนงทจงหวดเชยงร�ย ปรญ�วลย (2554: 132-33) ยกตวอย�งใหเหนเกษตรกรร�ยหนง สมมตว�ชอ “ลงแกว” อ�ย 76 ป อยกบภรรย�อ�ย 78 ป “เดมลงแกวเคยเช�ทำ�น�ของพช�ยภรรย�ประม�ณ 15 ไร จ�ยค�เช�เปนข�วปละ 200 ถง หลงจ�กหมดง�นในน�กทำ�ข�วหล�มข�ย เมอเลกทำ�น�ตอนชวงอ�ยประม�ณ 50 ป จงเหลอแตเพยงก�รทำ�ข�วหล�มกบภรรย� โดยนำ�ไปนงข�ยทตล�ด ขณะเดยวกนกทำ�ง�นรบจ�งไปดวย” แตเมอภรรย�ของลงแกวลมปวยลง ก�รทำ�ข�วหล�มจงยตลง ลงแกวกทำ�ง�น คนเดยว โดยทำ�ไมกลดและจกตอกข�ย ปลกผกเลกๆ นอยๆ ตรงทว�งหลงบ�น นำ�ไป ข�ยทตล�ด และเลยงกบข�ย ร�ยไดทถอเปน “รายไดประจำา” คอเงนเบยเลยงยงชพผสงอ�ย สำ�หรบลงแกว และภรรย�คนละ 500 บ�ท รวมเปนเดอนละ 1,000 บ�ท ปรญ�วลย (2554) ร�ยง�นว�เกษตรกรสงวย (เกน 60 ป) ในหมบ�นทเธอศกษ�ไดรบเบยยงชพอย�งทวถง โดยองคก�รบรห�รสวนตำ�บลไดจดสรรงบประม�ณทไดรบม�จ�กสวนกล�งใหแกผทมสทธไดรบเบยยงชพไดครบถวน อย�งไรกต�มเบยยงชพขนตำ�ในป 2553 จำ�นวนเดอนละ 500 บ�ท นนยงไมพอเพยงตอก�รดำ�รงชพในชนบท เนองจ�กห�กซอข�วหงสำ�เรจจะตกมอละ 3-5 บ�ท ไมรวมค�กบข�ว (ปรญ�วลย 2554: 135) ดงนนห�กคำ�นวณตอไปว� ค�อ�ห�ร ตกมอละ 15 บ�ท วนละ 3 มอ จะเปนเงนวนละ 45 บ�ท ส�มสบวนคดเปนเงน 1,350 บ�ท ยงไมรวมค�ซอของใชทจำ�เปน เชนสบ ย�สฟน เปนตน อย�งไรกต�ม ในชมชนกยงคงมคว�มชวยเหลอเอออ�ทรกนอยบ�ง ปรญ�วลย (2554: 133-4) กล�วถง “ปาสข” (ชอสมมต) หญงชร�ทอ�ศยอยในบ�นทพอแมทงไวใหโดยลำ�พง “ป�สขดำ�รงชวตอยไดดวยคว�มชวยเหลอสวนหนงจ�กหล�นช�ยทมหน�ทซอข�วม�ให หรอนำ�อ�ห�รไปใหเปนบ�งครง คว�มชวยเหลออกสวนหนงม�จ�กคนในชมชนทเมอเหนป�สขเดนผ�นหน�บ�นของตนกจะตกอ�ห�ร ใสถงแบงให และนอกเหนอจ�กก�รชวยเหลอเรองอ�ห�รก�รกนแลว ก�รดแลเรองสวนตว สขภ�พ คว�มสะอ�ดของบ�นเรอนกยงเปนหน�ทของเพอนบ�นทตอง ชวยกนดแล เข�ไปทำ�คว�มสะอ�ด พ�ไปห�หมอเมอไมสบ�ย” เทศบ�ลตำ�บลเองกมบทบ�ทในก�รชวยเหลอด�นสวสดก�รเลกๆ นอยๆ ต�ม “โครงการชวยเหลอและเยยมเยยนผปวยและผสงอายในเขตเทศบาล” ปละครง “โดยมก�รมอบของสำ�หรบบรโภคครวเรอนละ 1 ชด ซงประกอบดวยข�วจ�ว 5 ลตร ไขไก 10 ฟอง และ นม 2 กลอง” “ลกษณะของกจกรรมเชนน คล�ยคลงกบอ�ส�สมครส�ธ�รณสขประจำ�หมบ�น (อสม.) ทจะมก�รตรวจเยยม และมอบสงของผสงอ�ยและผเจบปวยพก�รต�งๆ ในแตละหมบ�น” (ปรญ�วลย 2554: 133)


ในบทนเร�ไดแสดงใหเหนว�ครวเรอน “เกษตรกร” ในปจจบน จำ�เปนตองพงพ�ร�ยได จ�กนอกภ�คเกษตรกรรมม�กกว�ครงของร�ยไดสทธทเปนตวเงนทงหมด ก�รทำ�ก�รเกษตรมตนทนท�งก�รเกษตรม�กกว�ครงของร�ยไดทเปน ตวเงนท�งก�รเกษตรแตทเกษตรกรยงคงทำ�ก�รปลกข�ว เพร�ะไมไดหวงร�ยได ทเปนตวเงนอย�งเดยวเท�นน แตยงตองก�รมข�วไวบรโภคภ�ยในครวเรอนดวย หมบ�นชนบทในปจจบน มไดมเฉพ�ะผทประกอบอ�ชพเกษตรกรรมแตเพยงอย�งเดยว แตมคว�มหล�กหล�ยท�งอ�ชพม�กขน เชนมคนทำ�ง�นในโรงง�น หรอทำ�ง�นภ�คบรก�รทเดนท�งแบบไปเช�เยนกลบระหว�งเมองกบชนบท คนเหล�นมบทบ�ทสำ�คญในก�รทำ�ใหสดสวนร�ยได “นอกภาคเกษตรกรรม” ของครวเรอนชนบทมขน�ดใหญขน ในหมบ�นทห�งไกลเสนท�งก�รคมน�คม เชน หมบ�นในพนทสงในภ�คเหนอ ตอนบน คว�มย�กจนยงคงปร�กฏชดเจนทเหนไดดวยต� ท�งลกษณะท�งก�ยภ�พ เชนสภ�พบ�นเรอนทสร�งดวยวสดกงถ�วร หรอจำ�นวนเข�ของเครองใชในครวเรอนทมไมม�กนก แมในหมบ�นในพนทร�บทแลดเผนๆ ว�มฐ�นะด เชน อยตดถนนใหญ มร�นค�และโรงง�นอยใกลเคยง ปลกพชเศรษฐกจทมร�ค�แพง กยงมคนย�กจนจำ�นวนหนงกระจ�ยตวอยในหมบ�นเหล�นเชนกน ถงแมว�คนทวไปอ�จจะ “มองไมเหน” คว�มย�กจนของเข�ไดชดเจน เนองจ�กซอนตวอยในกระตอบเลกๆข�งหลงบ�นหลงใหญ เปนคนชร�ทอ�ยเกนหกสบ หรอมเชนนนกเปนแรงง�นรบจ�งทไมมทดน ทอยในหมบ�นม�น�นแลว หรอทเพงลงม�จ�กดอย หรอทข�มช�ต ม�ห�ง�นทำ�ในหมบ�นในภ�คเกษตร คว�มเปนอยในหมบ�น แมจะถกกว�ในเมอง แตกตองซอห�อ�ห�ร รบประท�น เนองจ�กคนจนมกเปนคนทไมมทดน แมร�ยไดเฉลยของครวเรอนเกษตรกรโดยรวมจะสงกว�เสนระดบคว�มย�กจน แตในป 2554 จำ�นวนคนจนในชนบททงประเทศยงมอยถง 6.052 ล�นคน

สรป


4

ระบบอปถมภในโครงสร�งคว�มสมพนธเชงอำ�น�จในชนบท

เนองจ�กสภ�พท�งภมศ�สตรทเปนเทอกเข�เปนสวนใหญ ทำ�ใหททำ�กนในพนทร�บ มจำ�นวนจำ�กด ประกอบกบก�รทรฐบ�ลประก�ศพนทสวนใหญบนภเข�เปนเขตป�สงวน ทำ�ใหเกษตรกรในภ�คเหนอตอนบนหล�ยร�ยตองกล�ยเปนเกษตรกรย�กจนไรท ทำ�กน ในชวงเวล�ห�สบปทผ�นม� ก�รเตบโตของภ�คอตส�หกรรมและภ�คบรก�รในระดบมหภ�ค โดยเฉพ�ะอย�งยงในทศวรรษ 2530 เปนตนม� ทำ�ใหเกษตรกรส�ม�รถอพยพไปห�ง�นรบจ�งนอกภ�คเกษตรทำ� ทำ�ใหมร�ยได “พออยได” บ�ง นอกจ�กนนก�รทรนลกของเกษตรกรทมทดนจำ�นวนม�กทมก�รศกษ�ไดอพยพ ออกไปทำ�ง�นนอกภ�คเกษตร ทำ�ใหมทดนเหลอพอใหเกษตรกรไรทดนส�ม�รถทำ�ม�ห�กน ขยบฐ�นะท�งเศรษฐกจใหดขนได ใครขอยกตวอย�งเกษตรกรสองครอบครว เพอแสดงเสนท�งก�รเดนท�งของก�รปรบตวท�งเศรษฐกจของเกษตรกรย�กจนเพอมฐ�นะดขน ดงตอไปน (จ�ก จ�มะรและทศนย 2554)


กรณทหนง

พอนอย แมกล (ชอสมมต) เกดป 2506 ในครอบครวเกษตรกรไรทดน ในวยส�วแมกลเคยเดนท�งไปข�ยแรงง�นทจงหวดระยอง เมออ�ยม�กขนและมลกเลก จงกลบบ�นทเชยงร�ยในป 2539 และแตงง�นใหมกบพอนอย เมอกลบม�บ�นเดม พอนอยแมกลไดเช�ทน�สบไรปลกข�วไวกน และปลกพชอนไวข�ย เมอไดข�วว�มก�รแบงทดนใหเช�ปลกข�วโพดหว�น ซงจะมโบรกเกอรจ�กบรษทข�วโพดหว�นกระปองม�รบซอถงท รวมทงออกค�เมลดพนธ ค�ปย ค�ย� ใหกอนลวงหน� รวมทงเทคนคก�รดแล ทงคจงเกดคว�มสนใจ แลวกเรมเช�ท 28 ไร เพอปลกข�วโพดหว�น ป 2553 ทคยกน พอนอย แมกล ประเมนว�ถ�ข�ยข�วโพดหว�นไดเงนแสนบ�ท จะแบงเปนตนทนหนงสวน อกสองสวนเปนกำ�ไรทรวมค�แรงของตนเองไวในนน (ทจรงข�ยไดม�กกว�นน คอข�ยไดรวมสองแสนบ�ท จงมร�ยไดม�กกว�แสนบ�ทตอป) พอนอยแมกล กล�วว�พวกตนปลอดหนทกอย�งตงแตป 2552 และปจจบนมบ�นพรอมทดนทมโฉนด มรถแทรกเตอร รถอแตนเปนของตนเอง และมแผนจะซอรถยนต รวมทงส�ม�รถสงลกเรยนหนงสอระดบ ปรญญ�ตรได แตทงนเร�จะเหนว�ก�รขยบฐ�นะขนม�เปนช�วน�ทมร�ยไดป�นกล�ง สวนหนงเกดจ�กก�รส�ม�รถเข�ถงเครอข�ยก�รเช�ทดน และเครอข�ยก�รผลตข�วโพดหว�นสงบรษท

กรณทสอง

พอจน แมด�ว (น�มสมมต) พอจน เกดป 2505 (กคอประม�ณแผนพฒน�เศรษฐกจฉบบท 1) ในครอบครวเกษตรกรขน�ดเลก ททำ�น�และทำ�สวนกระเทยม แตเมอพอจนเปนหนมในทศวรรษ 2520 พอจนตองรบจ�งทวไปและตดไม เพอห�ร�ยไดเสรมมฉะนนกจะไมพอกน สวนแมด�ว (น�มสมมต) เกดป 2504 ทอำ�เภอแมส�ย พอแมของแมด�วเคยมทน� 50 ไร (ซงในตอนหลง ไดข�ยออกไป แบงเงนใหกบลกๆ ทมหล�ยคน) แมจะชวยต�ย�ยทำ�น�บ�ง อ�ชพหลกของแมด�วกลบเปนก�รค�ข�ย โดยแมด�วเปนแมค�ข�ยแกลบและข�ยรำ�ข�ว รนลกคอ “กง” เกดในป 2523 พอแมมลกสองคนจงสงใหเรยนหนงสอไดอย�งเตมท แตว�ตองชวยทำ�ง�นบ�นทกอย�งรวมทงง�นในไรน� พอจนพย�ย�มบกเบกทป�ใหเปนทปลกข�วและปลกข�วโพด ตอนหลงพอจนไดง�นเปนย�มจ�กก�รฝ�กฝงของคนรจกกน (กงกล�วว� “ระบบเสนส�ยทำ�ใหมร�ยไดประจำ�”) พอจน ยงคงรบจ�งตดไม น�ยจ�งประจำ�ของพอจนสวนใหญเปนผมอทธพล (ระบบเสนส�ยและผมอทธพลต�มคำ�เรยก ของกง) นอกจ�กนนหลงจ�กทไดง�นประจำ�แลว เพอคว�มมนคง พอจนไดเช�ทน�จ�กญ�ตผใหญ 4 ไร ปลกข�วเหนยวน�ปไดข�ว 300 ถง เปนค�เช� 50 ถง ค�แรง 50 ถง เหลอ 200 ถงไวกนในครอบครว 4 คน ป 2552 ครอบครวนไดรเรมทำ�น�ปรงปลกข�วเจ� สำ�หรบข�ยเปนร�ยไดเสรมบนทเช� ในป 2553 ส�ม�รถผลตข�วน�ปรงไดเกอบๆ ส�มตน ข�ยไดเงน 18,459 บ�ท หกตนทนก�รผลตทเปนตวเงนรวมทงสน 11,700 บ�ท จงเหลอกำ�ไรเพยง 6,579 บ�ท ตอก�รทำ�น�ประม�ณส�มเดอน กง กล�วถงระบบน�ยหน�ในก�รข�ยข�วในป 2553 ว�ขนอยกบรถล�กข�วว�ไปรบหวควทไหน เจ�ของน� ใชรถเกยวของใครกตองเปนรถล�กของคนนน และข�ยเฉพ�ะทรถล�กพ�ไปเท�นน “ระบบกนกนเปนทอด” (คำ�พดของกง) ตงแตน�ยหน�ในหมบ�นทไปห�รถเกยวเข�ม� รถเกยว รถล�ก แหลงรบซอ ซงระบบน�ยหน�เชนนคอ “สวนหนงของกำ�ไรทห�ยไปจ�กน�ปรง” (คำ�พดของกงเชนกน)


จ�กกรณตวอย�งสองครวเรอนดงกล�วข�งตน เร�จงเหนว�แมเกษตรกรจะส�ม�รถขยบฐ�นะไดดขน แตเสนท�งก�รเดนท�งท�งเศรษฐกจ กเตมไปดวยคว�มสมบกสมบน และระบบก�รสร�งเสนส�ย หรอระบบอปถมภกยงคงมคว�มสำ�คญ ก�รมร�ยไดเพมขน มไดทำ�ใหระบบอปถมภหมดไป ห�กแตเปนเพร�ะคว�มส�ม�รถในก�รเข�ถงระบบอปถมภ สำ�หรบช�วน�จนทมทดนขน�ดเลก 1-2 ไร แรงง�นไรทดน เกษตรกรในทสงทถกอพยพจ�กเขตป� หรอแรงง�นข�มช�ต ซงรวมกนมไมนอยกว�หนงในส�ม ของกลมตวอย�ง 301 ร�ยจ�กห�หมบ�น ในส�มจงหวดภ�คเหนอตอนบน (เชยงใหม เชยงร�ย ลำ�พน) ระบบอปถมภยงมคว�มสำ�คญ เพร�ะทำ�ใหพวกเข�ส�ม�รถห�ง�นรบจ�งทำ�ได เมอเวล�ทผใหญบ�น หรอเจ�ของทดน ม�ขอใหพวกเข�ไป “ชวย” ง�น ทงทมค�จ�งและไมมค�จ�ง พวกเข�กมกยนดใหคว�มรวมมอ (ด จ�มะร และคณะ 2554 และด จ�มะรและทศนย 2554) ดวยก�รทำ�ตนใหเปน “คนจนทขยนขนแขง” ท Scott (1985) จะเรยกว� “คนจนทสมควรไดรบความชวยเหลอ” (หรอ “deserv-ing poor”)

ระบบอปถมภ หม�ยถงคว�มสมพนธในแนวตงทผมฐ�นะดท�งสงคมและเศรษฐกจในชมชนใหคว�มชวยเหลอผทมฐ�นะดอยกว�หรอย�กจน ไมว�จะเปนด�นก�รเงน หรอก�รชวยเหลอต�งๆ ในขณะทผทดอยกว�ใหก�รตอบแทนต�มสงทตนม เชน ก�รชวยแรงง�น ง�นศกษ�ของ ธญลกษณ (2550) แสดงถงเครอข�ยคว�มสมพนธแรงง�นหญงในเครอข�ยผ�ฝ�ยทอมอในชนบท ทมทงก�รใชเครอข�ยคว�มเปนญ�ตในก�รสร�งคว�มสมพนธแบบอปถมภ กล�วคอญ�ตทมฐ�นะดใหคว�มชวยเหลอทเปน ตวเงน ในขณะทญ�ตทย�กจนใหก�รตอบแทนด�นแรงง�น ในระบบหตถกรรมในหมบ�นกเชนกน ทพบว� “พอเลยง” “แมเลยง” เจ�ของ โรงง�นจะตองแสดงคว�มใจกว�ง ส�ม�รถใหก�รชวยเหลอคนง�นของตนเองได เพอเปนก�รสร�งคว�มสมพนธทด เชน ก�รแบงทใหคนง�นพกฟรโดยไมตองจ�ยค�เช� หรอก�รจ�ยค�จ�งเปนเงนสด (สว�ง 2554: 166) ในกรณศกษ�ของสว�ง เจ�ของโรงง�นหตถกรรมขน�ดใหญ ดำ�รงตำ�แหนงเปนน�ยกองคก�รบรห�รสวนตำ�บลอกดวย เข�จงปร�กฏตวในง�นต�งๆ ของชมชนอยเสมอ ในง�นแหครวท�นประจำ�ตำ�บล ม�รด�ของเจ�ของโรงง�นหตถกรรมกเปนหวหน�กลมอบ�สกอบ�สก� และภรรย�เปนหวหน�กลมสตร นอกจ�กนนในกรณทมง�นบญของชมชน เจ�ของโรงง�นจะตองหยดง�นเพอใหคนง�นของตนเองไดมโอก�สเข�รวมในง�นบญของชมชน ใหก�รสนบสนนด�นก�รเงน เชน ก�รเปนเจ�ภ�พเลยงอ�ห�รและเครองดม (สว�ง 2554: 167) ก�รทำ� เชนนเปนก�รแสดงคว�มใจกว�ง อนเปนสญลกษณว�เจ�ของโรงง�นมสถ�นภ�พทพรอมทจะใหคว�มชวยเหลอแกคนง�น ถอเปนก�รผกใจใหคนง�นเชอมนว�เจ�ของโรงง�นจะส�ม�รถดแลชวยเหลอตนเองได

การสรางเครอขายภายในชมชนดวยระบบอปถมภ


สว�ง (2554: 168) ยงแสดงใหเหนว�เจ�ของโรงง�นไมไดแคเฉพ�ะสร�งเครอข�ย กบคนง�นในแนวตงเท�นน แตยงตองสร�งเครอข�ยคว�มสมพนธกบเจ�ของ โรงง�นอนๆ นอกชมชน ทเปนคนในระดบฐ�นะท�งเศรษฐกจเดยวกน นอกจ�กนนกมก�รรวมลงทนกบกลมธรกจอนๆ อกดวย

ง�นศกษ�ของช�ตช�ย ณ เชยงใหม (2533) ไดกล�วถงระบบอปถมภในหมบ�นแหงหนง ในจงหวดเชยงใหม ในทศวรรษ 2530 ซงกล�วถง เจ�ของทดน หรอข�ร�ชก�ร หรอผมฐ�นะอน ทเปนตวกล�งเชอมตอช�วบ�นทไรอำ�น�จ เข�กบผมอำ�น�จทอยนอกหมบ�น เพอขอรบคว�มชวยเหลอในด�นต�งๆ ง�นเขยนของ แอนดร เทอรตน (2533) กเชนเดยวกน ทแตะประเดนถง “บรรดาผมอทธพลทอยในทองถน” ทเปนตวกล�งเชอมโยงหมบ�นเข�กบนอกหมบ�น ในขณะทช�วบ�นหวงพงคว�มชวยเหลอ จ�กผอปถมภนอกหมบ�น ผอปถมภกตองหวงพงช�วบ�นในด�นคะแนนเสยงเชนเดยวกน ก�รเปดกว�งท�งก�รเมองม�กขน และก�รมพรรคก�รเมองทม�กขน มไดทำ�ให “ตวกลาง” ท�งก�รเมองททำ�หน�ทเชอมตอระหว�งช�วบ�นกบนกก�รเมองหมดไป แตกลบยงมม�กขน นกก�รเมองในทองทตองแขงขนกนม�กขน เพอใหไดรบเลอก ตวอย�งเชน ในหมบ�นแหงหนงทลำ�พนในป 2553 เมอคนกนลำ�เหมอง ในหมบ�นพงลง นกก�รเมองทองถนตองรบไปปร�กฏตวใหคว�มชวยเหลอตอช�วบ�น (กอนทนกก�รเมองคแขงของเข�จะไปปร�กฏตว) (ด วฒน�และกงแกว 2554 และ จ�มะร 2554) ซงผเขยนเรยกคว�มสมพนธระหว�งนกก�รเมองและช�วบ�นเชนนว� “คไขวของความสมพนธเชงอปถมภและเชงรบใช” กล�วคอนกก�รเมองมอำ�น�จ ในก�รใหคว�มชวยเหลอททำ�ใหช�วบ�นเกรงใจ แตในขณะเดยวกนคว�มชวยเหลอ ทใหแกช�วบ�นอ�จจะมองว�เปนก�ร “รบใช” ช�วบ�นดวยกได ระบบพรรคก�รเมองและก�รเลอกตงทเตบโตเปนอย�งม�กในสองทศวรรษทผ�นม� ทำ�ใหช�วบ�นตองเรมเข�ห�ก�รอปถมภจ�กนกก�รเมองม�กขน ในขณะทนกก�รเมองกตองก�รคะแนนเสยงจ�กช�วบ�นเพอเปนฐ�นคะแนนเสยงของพวกเข� Walker (2012) มคว�มเหนว� ในขณะทในอดต นกวช�ก�รมกอธบ�ยว�ช�วบ�นมกมคว�มสมพนธทขดแยงกบรฐ แตระบบเศรษฐกจทเปลยนแปลงไป ทำ�ใหช�วบ�นพย�ย�มเข�ห�รฐม�กขน เพร�ะเปนวธก�รทจะทำ�ใหเข�ไดรบผลประโยชนจ�กนโยบ�ยก�รพฒน�ของรฐ แตทงนตองไมลมว�ระหว�งรฐบ�ลและช�วบ�น ยอมตองมพรรคก�รเมองและนกก�รเมองทเปนรฐบ�ล ทำ�หน�ทเปนตวกล�งระหว�งช�วบ�นและรฐ ในประเทศม�เลเซย พรรค UMNO ทเปนแนวรวมพรรคก�รเมองทรวมตวกนจดตงพรรคก�รเมองทไดเปนรฐบ�ลกไดรบคะแนนเสยงจำ�นวนม�กจ�กชนบท ง�นศกษ�หมบ�นของ Scott (1985) ในชนบทในม�เลเซยในตนทศวรรษ 1980 กไดแสดงใหเหนว� ช�วบ�นเลอกพรรค UMNO เพร�ะเชอว�จะทำ�ใหไดรบประโยชนจ�กโครงก�รพฒน�ม�กกว�ก�รเปนสม�ชกพรรคฝ�ยค�น

เครอขายทกวางกวาชมชน

โบรกเกอรทางการเมอง


แมช�วบ�นจะเดนท�งม�กขน เชนไปทำ�ง�นรบจ�งนอกหมบ�น ทงทในเมองใหญ และแมแตในต�งประเทศ อนทำ�ใหนกวช�ก�รเรยกช�วบ�นว� “ชาวนาผรอบรโลกกวาง” (cosmopolitan villagers) (Keyes 2010) ห�กแตเมอกลบม�พจ�รณ�ยงโครงสร�งในระดบหมบ�นอกครง จะเหนว� คว�มเกรงใจ ก�รไมกล�แสดงออก ดวยเหตกลวจะสร�งคว�มแตกแยกในชมชนกยงมอย ในง�นศกษ�หมบ�นแหงหนงในภ�คอส�น สรสม (2554) ไดแสดงใหเหนว�เมอเกดกรณพพ�ทเรองทดน ช�วบ�นแบงออกเปนส�มฝ�ย คอกลมผนำ�ชมชนทเข�ข�งน�ยทนนอกหมบ�น กลมช�วน�ทงรวย กล�ง จน ทตอสกบน�ยทนนอกหมบ�น และกลมทส�ม คอกลมทอยเฉยๆ “เปนกลมคนทอยตรงกล�งระหว�งขวขดแยง อ�จเหนดวยหรอไมเหนดวยกบคนกลมใดกลมหนง แตดำ�รงอยในลกษณะเสยง ข�งม�กทเงยบ ไมสนบสนนคนกลมใดชดเจน คนกลมนเปนช�วบ�นทวๆ ไป” (สรสม 2554: 291)

คว�มย�กจนทยงคงมอยจำ�นวนม�กในชนบท ในขณะทก�รเข�ถงทรพย�กรทเปนทดนส�ธ�รณะถกปดกนจ�กขอกฎหม�ย ทำ�ใหเกษตรกรย�กจนตองใหคว�มสำ�คญกบก�รสร�งเครอข�ยก�รพงพงทจะทำ�ใหเข�ส�ม�รถเข�ถงก�รเช�ทดน หรอส�ม�รถมง�นทำ� โดยเฉพ�ะอย�งยงผทอพยพเข�ม�อยใหมในหมบ�น ไมว�จะเปนกลมช�ตพนธจ�กพนทสง หรอแรงง�นข�มช�ต มกจะใหคว�มเกรงใจตอกำ�นนผใหญบ�น รวมทงเจ�ของทดนขน�ดใหญเปนพเศษ แมเกษตรกรจะเดนท�งม�กขน อนทำ�ใหพวกเข�ไดผ�นประสบก�รณทมองเหนโลกกว�ง และหล�ยร�ยส�ม�รถประสบคว�มสำ�เรจมสถ�นะท�งเศรษฐกจทดขน เมอเปรยบเทยบกบคนอนในหมบ�น ห�กแตเมอพจ�รณ�โครงสร�งชมชนหมบ�น ในชนบท ซงยงคงเปนชมชนขน�ดเลก ทสม�ชกยงเหนหน�เหนต�กนอย และยงพอ รจกกน หรอรว�ใครเปนลกหล�นใคร แมจะมคว�มคดเหนเปนของตนเอง และม บ�งกลมทกล�แสดงออก แตกยงมสวนใหญทพย�ย�มทจะไมแสดงคว�มคดเหนทโจงแจงเกนไป เพอหลกเลยงก�รเผชญหน�

สรป


ต�มคำ�จำ�กดคว�มทเปนท�งก�ร ระบบเกษตรพนธสญญ� หม�ยถงระบบก�รเกษตรทพอค�ทำ�สญญ�กบเกษตรกรเปนล�ยลกษณอกษรว� จะรบซอผลผลตจ�กเกษตรกร ในร�ค�ทระบไว โดยก�รทำ�สญญ�จะเรมทำ�กนในตนฤดก�รผลต และสนสดลงเมอเกษตรกรสงมอบผลผลต เนองจ�กสญญ�มกจะมก�รระบคณภ�พผลผลตเอ�ไวดวย ดงนนในระบบเกษตรพนธสญญ� พอค�จงมกจะเปนผจำ�หน�ยเมลดพนธและปจจยก�รผลตต�งๆ ใหกบเกษตรกรดวย รวมทงใหคำ�แนะนำ�ด�นเทคโนโลยทเกษตรกรจะตองปฏบตต�ม โดยทวไปพอค�จะหกค�ปจจยก�รผลตต�งๆ ออกจ�กร�ค�ข�ยผลผลตของเกษตรกรในตอนปล�ยฤดก�รผลต ระบบเกษตรพนธสญญ�นเกดขนพรอมกบก�รเตบโตของระบบทนนยมและธรกจก�รเกษตร ทตองก�รผลตสนค�เกษตรใหไดม�ตรฐ�นเดยวกนในก�รสงปอนตล�ดผบรโภค นอกจ�กนนธรกจก�รเกษตรยงตองก�รคว�มมนใจว�จะไดสนค�ในปรม�ณทม�กเพยงพออกดวย สำ�หรบเกษตรกรโดยเฉพ�ะเกษตรกรร�ยเลก ทมทดนขน�ดเลกและมเงนทน ทเปนเงนสดไมม�กนก แรงจงใจในก�รก�วเข�สระบบเกษตรพนธสญญ�กคอ ผลประโยชนจ�กก�รทจะไดรบสนเชอในรปของปจจยก�รผลต ก�รไดรบคว�มชวยเหลอ ด�นเทคโนโลย และก�รไดรบคว�มมนใจในด�นก�รตล�ดและร�ค�

5

ระบบเกษตรพนธสญญ�


อย�งไรกต�มกอนทจะก�วเข�สระบบเกษตรพนธสญญ�แบบเปนท�งก�รทเปนล�ยลกษณ อกษรนน ในสงคมเกษตรกรรมทคนเคยกบก�รผลตแบบยงชพทมวตถประสงคท ผลตเฉพ�ะพชทตองก�รบรโภค ธรกจก�รเกษตรจะตองอ�ศยโครงสร�งคว�มสมพนธท�งสงคมในรปแบบคว�มคนเคยและคว�มไวเนอเชอใจกนในแบบชมชนขน�ดเลกกอน เพอปรบคว�มมนใจของเกษตรกรว� ก�รเข�สระบบตล�ดและก�รปลกพชตวใหม จะไมสร�งคว�มเสยงในก�รดำ�รงชพใหกบเกษตรกรม�กเกนไป ในบทนนอกเหนอจ�กระบบเกษตรพนธสญญ�ทเปนล�ยลกษณอกษร จะไดพจ�รณ�ถงระบบพนธสญญ�ไมเปนท�งก�รแบบว�จ�อกดวย เพอใหส�ม�รถทำ�คว�มเข�ใจคว�มเกยวพนระหว�งเกษตรกรกบระบบตล�ดในรปแบบต�งๆ กน

เกษตรพนธสญญาดวยวาจากบเกษตรกรรายยอย

ก�รปลกพชพ�ณชยของเกษตรกรในภ�คเหนอ รวมทงเกษตรกรในบ�งเขตในภ�คอส�นส�ม�รถยอนอดตกลบไปไดถงประม�ณ ป 2470 ซงส�ม�รถเหนไดชดเจนจ�กระบบก�รปลกย�สบพนธเวอรจเนย ทนำ�เข�ม�โดยบรษทอเมรกนโทแบคโค และมก�รแจกจ�ยใหกบเกษตรกร โดยผ�นพอเลยงเต�บม โดยทพอเลยงเต�บมจะมสญญ�ดวยว�จ�ว�จะรบซอผลผลตทเกษตรกรปลกได เหตจงใจททำ�ใหเกษตรกรร�ยยอยนยมปลกย�สบ กเพร�ะ 1) มตล�ดรบซอ ทแนนอน และ 2) เกษตรกรไมตองลงทนเรองกล�ย�สบ ซงทงสองประก�รนเปนปจจย สำ�คญสำ�หรบเกษตรกรร�ยเลกทข�ดแคลนแหลงเงนทน ทงยงตองก�รหลกเลยงคว�มเสยง แมลลวงม�จนถงประม�ณทศวรรษ 2520 ปญห�คว�มไมมนใจเรองตล�ด และปญห�ก�รข�ดแคลนเงนทนเพอทำ�ก�รผลตพชตวใหม กยงเปนปญห�สำ�คญสำ�หรบเกษตรกรร�ยยอย ในง�นศกษ�ก�รปลกหอมหวใหญในระบบเกษตรพนธสญญ�ในเขตอำ�เภอสนป�ตองในเชยงใหม ประเทอง (2537) ใหคว�มสำ�คญกบพอค�ทองถนและผนำ�ชมชน ในฐ�นะเปนตวกระตนใหเกษตรกรร�ยเลกตดสนใจปลกหอมหวใหญในทศวรรษ 2520


ระบบลกไรและโบรกเกอร

ระบบทผเขยนเรยกว�ระบบลกไร กคอระบบก�รผลตทมหวหน�กลมเกษตรกรทเปนเกษตรกรดวยกนเองกต�ม หรอเปนพอค�ในทองถน หรอผนำ�ชมชนในทองถนกต�ม ทำ�หน�ทเปนตวกล�งระหว�งธรกจก�รเกษตรหรอพอค�ขน�ดใหญกบเกษตรกร โดยห�เกษตรกรใหเข�ม�อยในสงกดของตน เพอรวบรวมผลผลตไปข�ยดวยกน เชนในระบบปลกออยทมโควต�สงออยเข�โรงง�น เกษตรกรร�ยใหญกจะห�เกษตรกรร�ยเลกเข�ม�เปนลกไรของตนเพอรวบรวมผลผลตเปนลอตใหญ หรอในระบบปลกข�วโพดเลยงสตว กจะมเกษตรกรหรอพอค�ทองถนบ�งร�ยทำ�หน�ทปลอยสนเชอใหกบเกษตรกรร�ยยอย ทำ�ใหเกษตกรร�ยยอยเปนลกไรของตน และข�ยผลผลตใหตน หรอมเชนนนกรวบรวมผลผลตไปข�ยดวยกนเปนลอตใหญ คำ�ว� “ลกไร” น เปนคำ�ทเกษตรกรเองกใชกนทวไปในก�รเรยกคว�มสมพนธดงกล�ว แตแมระบบเกษตรพนธสญญ�จะเปนทรจกกนม�กขนๆ พบว�บรษทใหญๆเอง กยงตองอ�ศยก�รสร�งเครอข�ยกบผนำ�เกษตรกรในชมชน ใหเปนตวกล�งในก�รเข�ถงเกษตรกร เพอสร�งคว�มมนใจใหกบเกษตรกรในระดบหนง แมจะไมเรยกก�รจดก�รของบรษทว� “ระบบลกไร” แตเครอข�ยก�รสร�งคว�มสมพนธระหว�ง

ประเทอง กล�วถงพฒน�ก�รของก�รปลกหอมหวใหญว�เรมจ�กมพอค�บ�งร�ย ทเปนคนในพนท ไดว�จ�งเกษตรกรใหปลกหอมหวใหญในทดนของเกษตรกร ในกรณนเกษตรกรจะไดรบ “คาจาง” (คอค�แรงบวกกบค�เช�ทดน) ต�มทตกลงกน ในขณะทผลผลตหอมหวใหญทงหมดจะตกเปนของผว�จ�ง นนกคอในกรณน เกษตรกรจะไมมคว�มเสยงใดๆ ทงสน ทงยงไดรบค�จ�งเปนค�เสยเวล�ทตนลงแรงทำ�ง�นลงไป เมอเกษตรกรเรมเรยนรว�หอมหวใหญส�ม�รถข�ยไดร�ค�ด เกษตรกรจงเรมสนใจจะทำ�ก�รผลตหอมหวใหญเอง ซงส�ม�รถแบงแนวท�งก�รผลตไดเปน 2 ระบบ คอ 1) เกษตรกรซอเมลดพนธทำ�ก�รผลตเองและข�ยเอง 2) เกษตรกร รบปจจยก�รผลตจ�กพอค� (ในกรณนเกษตรกรกไมตองลงทนด�นปจจยก�รผลต ลวงหน� แตคอยหกค�ปจจยก�รผลตจ�กร�ค�ข�ย) โดยข�ยใหกบพอค�ทตนรบปจจยก�รผลตม�กอน ซงอ�จเรยกไดว�เปนพนธสญญ�ดวยว�จ� หรอทประเทองเรยกว�เปนระบบพนธะสญญ�แบบ “ผก” ประเทอง กล�วว�ระบบพนธสญญ�แบบเปนล�ยลกษณอกษรเปนระบบ หลงสดของขนตอนก�รพฒน�ก�ร กล�วคอบรษทขน�ดใหญเรมเข�ม�ในพนท เพอแขงขนรบซอกบพอค�ระดบยอยในพนท หรอไมเชนนนพอค�ร�ยยอยกกล�ยไปเปนเอเยนตรบซอผลผลตจ�กเกษตรกรใหกบบรษทใหญอกทหนง นยยะจ�กก�รอธบ�ยดงกล�วของประเทอง กคอนอกเหนอจ�กคว�มไมมนใจเรองตล�ดและก�รข�ดแคลนเงนทนแลว ก�รตดสนใจเข�สก�รผลตพชตวใหมนนว�งอยบนร�กฐ�นของคว�มไวเนอเชอใจทเกษตรกรมใหกบคนทเปนผนำ�ชมชน ทเปนคนทรจกกนดทวไป จนกระทงเมอระบบดำ�เนนไปไดสกระยะ เมอเกษตรกรมคว�มมนใจกบระบบ เมอนนจงเปนเวล�ทเข�กล�ตดสนใจทจะทำ�สญญ�กบบรษท ทเปนคนแปลกหน�


เกษตรกรกบบรษทโดยผ�นคนกล�งทเปนคนในพนท หรอเปนคนทเปนทรจกกนดในพนทกมคว�มใกลเคยงกนบ�งอย�งกบระบบลกไร ยกตวอย�งเชนในระบบก�รผลตผกแชแขงเพอสงออกของบรษทสงออกอ�ห�รแชแขงแหงหนงในจงหวดเชยงใหม บรษทจะทำ�สญญ�เฉพ�ะกบหวหน�กลมเกษตรกรจำ�นวน 35 ร�ย โดยมปรม�ณโควต�ก�รแจกจ�ย เมลดพนธ และปรม�ณโควต�ก�รรบซอทชดเจนแนนอน ทงนหวหน�กลมเกษตรกรดงกล�วจะเปนผไปตดตอกบเกษตรกรในพนทของตวเอง (รวมทงสนเปนเกษตรกรจำ�นวนประม�ณ 20,000 ร�ย) ในก�รนหวหน�กลมเกษตรกรกจะไดรบเปอรเซนตก�รข�ยจ�กบรษทต�มสดสวนผลผลตทตนนำ�สงมอบใหกบบรษท แลกกบภ�ระหน�ทในก�รตดตอกบเกษตรกรใหเข�ม�อยในเครอข�ยลกไรของตน เพอทำ�ก�รผลตภ�ยใตสงกดของบรษทอกทหนงและคนกล�งเหล�นจะถอว�เปนตวแทนของบรษท มก�รทำ�สญญ�กบบรษทในก�รจดห�ผลผลตม�สงใหบรษท คนกล�งเหล�นช�วบ�นจะเรยกว� “โบกเกอร” (โบรกเกอร) ในระบบก�รปลกข�วโพดหว�นกเชนกน ทพบว�บรษทจะมคนกล�งทเปนเอเยนตของบรษท ทเปนคนในพนททเปนระดบผนำ�ชมชนทเปนทรจกกนดทวไป ทช�วบ�นเรยกว� “โบกเกอร” (โบรกเกอร) ทจะทำ�หน�ทตดตอเกษตรกรใหปลกข�วโพดหว�นสงบรษท โดยก�รตดตอระหว�งโบรกเกอรกบช�วบ�นเปนก�รตดตอกนดวยว�จ�ว�โบรกเกอรจะรบซอผลผลตจ�กช�วบ�น (จ�มะรและทศนย 2554) นอกจ�กนโบรกเกอรยงเปนตวกล�งในก�ร กระจ�ยเมลดพนธจ�กบรษทไปใหเกษตรกรปลกอกดวย สวนท�งด�นเทคโนโลยนนเปนคว�มรบผดชอบของพนกง�นผเชยวช�ญทเปนพนกง�นของบรษท ในง�นศกษ�หมบ�นแหงหนงทจงหวดเชยงร�ย (จ�มะรและทศนย 2554) ทมก�รปลกข�วโพดหว�น เพอสงโรงง�นกระปอง ผเขยนพบว�น�ยหน�หรอทช�วบ�นเรยกว� “โบกเกอร” เปนผมบทบ�ทสำ�คญในก�รแขงกน ห�ช�วน�ในสงกดเพอปลกข�วโพดหว�นสงโรงง�น เนองจ�กก�รมช�วน�ในสงกดม�กเท�ไหร ยอมหม�ยถงผลผลตทม�กขน ซงหม�ยถงสวนแบงร�ค�ทโบรกเกอรจะไดรบจ�กโรงง�นทจะเพมม�กขนไปดวย ทงนในขณะท โบรกเกอรมสญญ�ทเปนล�ยลกษณอกษรกบโรงง�น ในก�รตดตอกบช�วบ�นพวกเข�ไมจำ�เปนตองทำ�สญญ�ทเปนล�ยลกษณอกษร ห�กแตอ�ศยคว�มเปนคนทเปนทรจกกนในชมชน สร�งสญญ�กบช�วบ�นดวยว�จ�ว�จะรบซอผลผลตทช�วบ�นผลตไดทงหมด “มโบรกเกอรกดอย�งบตองหวงเรองทน เปนออกหอหมด” ยกเวนเฉพ�ะค�แรงง�น ซงเกษตรกรตองจ�ยเงนสดใหคนง�นเอง ซงทงนแสดงใหเหนรปแบบของก�รอปถมภทโบรกเกอรหยบยนใหกบเกษตรกร แตกระนนเกษตรกรกกล�วว� คว�มสมพนธกบโบรกเกอรเปนคว�มสมพนธแบบอสระ ไมไดมขอผกพนต�ยตวว�จะเปลยนโบรกเกอรไมได ในท�งตรงกนข�มเกษตรกรส�ม�รถทจะเลอกข�ยใหกบโบรกเกอรร�ยไหนกได “ปเลอกโบรกเกอรโดยเอ�เงนเปนตวตง โบรกเกอรไหนหอเงนสดปกจะไปทนน ต�งกนทเงนสดกบก�รเอ�ใจใสดแล ปนปกใชโบรกเกอรคนบ�นป�ย�ง เปนลงไปดแลสวนข�วโพดเฮ�ด เปนเปนหเปนต�หอตลอดฯลฯ” เร�จะเหนว�โบรกเกอรตองแขงกนเอง เพอห�เกษตรกรเข�ม�สงกดตนเองใหม�กทสด เพร�ะผลตอบแทนของโบรกเกอรจ�กบรษท ยอมม�จ�กจำ�นวนผลตผลทโบรกเกอรจะส�ม�รถนำ�สงใหกบบรษทได

บทสมภ�ษณเกษตรกรอกร�ยหนง ตอกยำ�ใหเหนคว�มจรงในขอน “น�ทำ�สวนหล�ยต สห�ต โบรกเกอรบ�งทน�กเอ�สองส�มเจ� ตวแทนบ�งร�ยกด แตตวแทนบ�งร�ยกเอ�ไปหมนบยอมจ�ยหอเกษตรกรและอ�งว�บรษทไมโอนเงนม�หอพอเกษตรกรฮอย�งนกป�กนเลกใช” ห�กอ�นเผนๆ อ�จกล�วไดว�เกษตรกรมไดอยในฐ�นะเบองล�งทถกกระทำ� ห�กแตไดกล�ยเปนผกระทำ�ก�รทจะส�ม�รถ “เลอก” โบรกเกอรร�ยใดกไดทใหบรก�รทดทสด แตห�กพจ�รณ�ใหลกลงไป จะเหนว�ข�วโพดหว�น ทงหมดน กจะเดนท�งไปสโรงง�นเพยงไมกแหง ดงนนก�รแขงขนกนจงอยในระดบโบรกเกอรทเปนคนกล�ง ม�กกว�ทระดบโรงง�น


ระบบเกษตรพนธสญญาแบบวาจาและปญหาเรองการขาดแคลนแรงงาน

เมอระบบทนนยมพฒน�ม�กขน และภ�คอตส�หกรรมและภ�คบรก�รเตบโตม�กขน เชอกนว�จะเปนตวดงแรงง�นออกจ�กภ�คเกษตร ทำ�ใหภ�คเกษตรข�ดแคลนแรงง�น ทดนจะกระจกตวกนม�กขน กล�ยเปนทดนทำ�ก�รเกษตรกรรมแปลงใหญ ก�รทำ� ก�รเกษตรกรรมเชงพ�ณชยตองใชเครองจกรกลม�กขน เชนทเกดขนในประเทศสหรฐอเมรก�และในยโรป อย�งไรกต�มในพชทตองก�รแรงง�นในก�รเกบเกยว ทไมส�ม�รถใชเครองจกรกลได เชน ผกและผลไม แรงง�นคนยงมคว�มสำ�คญในก�รเกบเกยวอยม�ก แตแตกต�งจ�กระบบก�รทำ�ง�นในโรงง�นอตส�หกรรมทมก�รทำ�ก�รผลตตลอดป และมก�รจ�งคนง�นเพอทำ�ก�รผลตไดตลอดทงป ระบบก�รผลตท�งก�รเกษตรกรรมเปนระบบก�รผลตทเปนฤดก�ล และก�รคว�มตองก�รแรงง�นกจะมม�กเฉพ�ะ ในชวงฤดก�รปลกและก�รเกบเกยว ในสมยอดตเกษตรกรจดก�รปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�นเฉพ�ะชวงเวล�เชนน ดวยก�รแลกเปลยนแรงง�นในครวเรอน แตในปจจบน เมอแรงง�นครวเรอนมลดลง จงตองใชแรงง�นจ�งเฉพ�ะฤดก�ล แตแมแตแรงง�นจ�งภ�ยในทองถนเองกเรมมไมพอเพยง จงตองใชแรงง�นจ�งจ�กต�งถน คว�มตองก�รก�รจ�งแรงง�นจ�กต�งถนนเอง ททำ�ใหโบรกเกอรตองมหน�ทเพมขน ในก�รห�แรงง�นม�ชวยเกษตรกรลกไรในพนทของตนในก�รเกบเกยว


ง�นศกษ�ของประเทองในทศวรรษ 2530 อธบ�ยก�รผลตในระบบพนธสญญ�จ�กมมมองของเกษตรกร ทมองว�เกษตรกรร�ยยอยก�วเข�สระบบดงกล�วเพร�ะ 1) ข�ดแคลนเงนทน 2) ตองก�รคว�มมนคงด�นร�ค� และ 3) ตองก�รคว�มมนคงว�มตล�ดรองรบผลผลตทชดเจนแนนอน แตนอกเหนอจ�กประเดนทงส�มดงกล�วข�งตนแลว เมอก�วม�ถงทศวรรษ 2550 ประเดนเรองคว�มข�ดแคลนแรงง�นไดกล�ยม�เปนประเดนสำ�คญอกประเดนหนงททำ�ใหเกษตรกรตดสนใจ “สญญา” ดวยว�จ�ว�จะข�ยผลผลตใหกบผซอ หรอบรษททส�ม�รถจดห�แรงง�นม�เกบเกยวผลผลตใหกบตนได ห�กพจ�รณ�กรณศกษ�จ�กระบบก�รปลกหอมหวใหญทเชยงใหม จะเหนก�รคลคล�ยเปลยนแปลง ดงกล�วไดชดเจน ในทศวรรษ 2530 ประเทอง พบว�เมอเกษตรกรเรมปลกหอมหวใหญกนม�กขนกเกดภ�วะหอมหวใหญลนตล�ดทำ�ใหร�ค�ตกตำ� เกษตรกรผปลกหอมหวใหญในทศวรรษ 2530 ตองทำ�ก�รประทวงทหน�ศ�ล�กล�งจงหวด เรยกรองใหรฐบ�ลชวยดแลร�ค�หอมหวใหญ ดวยเหตดงกล�วรฐบ�ลไดมม�ตรก�รกำ�หนดโควต�ก�รนำ�เข�เมลดพนธหอมหวใหญ โดยเมลดพนธทนำ�เข� จะแจกจ�ยไปยงสหกรณก�รเกษตรทมสม�ชกปลกหอมหวใหญ ซงสหกรณกจะกำ�หนดเพด�นโควต�ก�รข�ยใหกบสม�ชกตอไป โดยเนนใหมก�รกระจ�ยใหสม�ชกไดรบเมลดพนธอย�งทวถง (ด สพรรณ 2556) ดงนนเมอสพรรณศกษ�ระบบก�รปลกหอมหวใหญในหมบ�นใกลเคยง กบทประเทองศกษ�โดยศกษ� ในตอนตนทศวรรษ 2550 ห�งจ�กก�รศกษ�ของประเทอง 20 ป จงพบว�ระบบ “ผก” ทพอค� “ผก” ก�รข�ยปจจยก�รผลตเข�กบสญญ�รบซอ (ดวยว�จ�) กบเกษตรกร อนเนองม�จ�กเกษตรกรข�ดแคลนเงนสดทจะลงทนในปจจยก�รผลตจงไมมอกตอไป (เนองจ�กเกษตรกรไดรบโควต�เมลดพนธจ�กสหกรณ) สงทเปนปญห�สำ�คญสำ�หรบเกษตรกรในตนทศวรรษ 2550 ในพนทศกษ�ของเธอ กลบเปนปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�น ดงนนเกษตรกรร�ยยอยผปลกหอมหวใหญ จงมกจะข�ยหอมหวใหญใหกบพอค�ทส�ม�รถ ห�แรงง�นม�เกบเกยวผลผลตไดเอง ในระหว�งพอค�กบเกษตรกรจงเกดกลมหวหน�ง�นรบจ�งเกบหอมหวใหญ ซงมลกทมอยในมอ 20-40 คน ทำ�หน�ทรบจ�งเกบหอมหวใหญโดยเฉพ�ะ ตลอดทงฤดก�ลก�รเกบเกยว สวนใหญกลมรบจ�งเหล�นจะอยในสงกดของพอค� โดยไปทำ�ง�นเกบเกยวในไรของเกษตรกรทพอค�มสญญ� (ดวยว�จ�) รบซอหอมหวใหญ โดยทค�แรง จะจ�ยโดยพอค� ซงหกจ�กร�ค�รบซอหอมหวใหญของเกษตรกรอกทหนง โดยพอค�จดก�รทมแรงง�นทประกอบกน ทงแรงง�นในพนทร�บ (ทยงคงเหลออยบ�ง) กบแรงง�นชนเผ�กลมช�ตพนธในพนทสงทถกจ�งม�ใหทำ�ก�รเกบเกยว ในพนทร�บตลอดทงฤดก�ลก�รเกบเกยวหอมหวใหญ กล�วอกนยหนงกคอ ก�รทเกษตรกรจะเลอกข�ยใหกบพอค�ร�ยใด ขนอยกบว�พอค�ส�ม�รถห�แรงง�นม�ชวยเกษตรกรเกบเกยวผลผลตไดหรอไม สวนประเดนเรองปจจยก�รผลตไมใชปจจยดงดดเกษตรกรใหอยในสงกดของตนอกตอไป เพร�ะเกษตรกรเข�ถงเมลดพนธโดยผ�นท�งสหกรณ สวนค�ใชจ�ยอนๆ เกษตรกรกส�ม�รถกยมเงนจ�กธน�ค�รเพอก�รเกษตรและสหกรณก�รเกษตร (ธกส.) ได


การเกษตรพนธสญญาดวยวาจาในพนทสง

สำ�หรบระบบพนธสญญ�ในพนทสงนน ส�ม�รถมองไดว�รปแบบโครงก�รพฒน�ของโครงก�รหลวง ทมก�รแนะนำ�พนธพชใหเกษตรกรปลก โดยมสญญ�ดวยว�จ�จะรบซอ กเปนรปแบบเกษตรพนธสญญ�ดวยว�จ�รปแบบหนง ทปรบเปลยนเกษตรกรใหเลกปลกฝน หนม�ปลกพชผกผลไม ดอกไม ทมตล�ดรองรบผลผลตทชดเจน ระบบพนธสญญ�ทสำ�คญอกตวหนง คอระบบก�รปลกข�วโพด “ถอดดอก” หรอก�รปลกข�วโพดเพอเปนเมลดพนธ ซงเปนก�รปลกในแปลงเลก ภ�ยใตก�รดแลใกลชดของบรษท เพอใหไดคณภ�พข�วโพดเมลดพนธต�มทบรษทตองก�ร โดยบรษทจะรบซอข�วโพดเมลดพนธดงกล�วทงหมด ในขณะทในอดตก�รทำ�ก�รผลตในพนทสง โดยเกษตรกรทเปนชนเผ�ต�งๆ เปนก�รทำ�ก�รผลตยงชพ เชน ก�รปลกข�วไรไวกน ข�วโพดพนธพนเมองไวเลยงสตว ปลกผกไวกน (ปลกฝนไวข�ยเพอนำ�เงนม�ซอของกนของใชทข�ดแคลนอนๆ) แตเมอก�วเข�สทศวรรษ 2540 และ 2550 เกษตรกรในพนทสงเรมก�วเข�สก�รทำ�ก�รผลตเชงพ�ณชยม�กขน เนองจ�กมคว�มตองก�รใชเงน เพอซอของกนของใช รวมทงเพอสงลกเรยนม�กขน


ง�นศกษ�ของพฒพงศ (2556) ทเกยวกบก�รปลกข�วโพดในพนทสงทจงหวดเชยงใหม แสดงใหเหนว�ก�รทำ�ก�รผลตแบบไรหมนเวยนแบบยงชพในพนทสงเรมมแนวโนมลดลง ปรบม�สก�รปลกพชพ�ณชยม�กขน พนทสงทเข�ศกษ�ในอำ�เภอแมแจม จงหวดเชยงใหม จำ�นวนม�กไดถกปรบเปลยนม�เปนพนทปลกข�วโพดเลยงสตว เนองจ�กก�รปลกข�วโพดเลยงสตวส�ม�รถใหผลตอบแทนทเปนตวเงนไดในเวล�เพยงแค 4 เดอน พฒพงศ (2556) พบว�แมในตอนเรมปลก จะมพอค�ในพนทออกปจจยก�รผลตใหกบเกษตรกรและสญญ�ดวยว�จ�ว�จะรบซอ เพอ “ผก” เกษตรกรใหข�ยผลผลตใหกบตน แตก�รเกดขนของกองทนหมบ�น ไดเปดแหลงเงนกแหลงใหมใหกบเกษตรกร ทำ�ใหเกษตรกรในพนทสงหนไปยมเงนจ�กกองทนหมบ�นม�ใชจ�ยเปนค�ปจจยก�รผลต ทงนเพอทจะส�ม�รถข�ยสนค�ของตนใหกบพอค�ทใหร�ค�สงทสดได โดยไมตองมขอผกมดลวงหน�กบพอค�ร�ยใดร�ยหนงเปนก�รเฉพ�ะ เนองจ�กเกษตรกรในพนทสงทพฒพงศศกษ�ในอำ�เภอแมแจม จงหวดเชยงใหม โดยรวมยงมฐ�นะท�งเศรษฐกจตำ�กว�เกษตรกรในพนทร�บทอำ�เภอสนป�ตอง ดงนนจงพบว�เกษตรกรช�วปก�เกอะญอรในพนทสง จงเลอกทจะใชเมลดพนธร�ค�ถก ทเปนเมลดพนธทเพ�ะพนธโดยกลมเกษตรกรพนบ�นในทดนบ�งแปลง และใชเมลดพนธร�ค�แพงจ�กโรงง�นขน�ดใหญในทดนแปลงอน แมเกษตรกรในพนทสงสวนใหญกไดเรมกล�ยเปนเกษตรกรสงวย เชนเดยวกนกบเกษตรกรในพนทร�บ เนองจ�กบตรหล�นของเกษตรกรในพนทสงทเปนชนเผ�ไดมแนวโนมลงจ�กดอยม�ห�ง�นทำ�ในพนทร�บม�กขนแลวกต�ม แตกระนนในชวงฤดเพ�ะปลกหรอเกบเกยวอนเปนชวงเวล�ทข�ดแคลนแรงง�น เกษตรกรในพนทสงจำ�นวนหนงยงส�ม�รถระดมแรงง�นลกหล�นใหขนม�ชวยง�นในภ�คเกษตรได ทำ�ใหภ�วะข�ดแคลนแรงง�นยงไมม�กเท�ในพนทร�บ และยงส�ม�รถประหยดตนทนค�จ�งแรงง�นไดม�กกว�ในพนทร�บ (สรพจน 2556) ดงนนพอค�ในพนทสงจงไมตองผกเกษตรกรดวยก�รจดห�แรงง�นเกบเกยวให เชนทเกดขนในระบบ หอมหวใหญในพนทร�บ ห�กแตใชปจจยเรองก�รรบซอถงพนทเปนปจจยสำ�คญในก�รจงใจใหเกษตรกรข�ยผลผลตข�วโพดใหกบตน เพร�ะสำ�หรบเกษตรกรในพนทสงปญห�เสนท�งก�รคมน�คมทย�กลำ�บ�กยงคงเปนปญห�สำ�คญ ถงแมในบ�งกรณเกษตรกรจะตรถม�ข�ยผลผลตในพนทร�บ กมกจะไมข�ยไกลไปกว�ใหกบโรงไซโลรบซอในพนทแถบตนดอย ทงนกเพอประหยดค�ขนสงของเกษตรกรเอง กล�วโดยสรปกคอ พบยทธศ�สตรทพอค�ใชผกเกษตรกรใหข�ยผลผลตแกตน ทแตกต�งกนระหว�งพนทร�บกบพนทสง กล�วคอในพนทร�บก�รผกเกษตรกรใหอยในสงกดของพอค� เชนในระบบหอมใหญใชวธก�รจดห�แรงง�นเกบเกยวใหกบเกษตรกร ในขณะทในพนทสงพอค�ตองพย�ย�มห�ท�งบรก�รก�รขนสงใหกบเกษตรกร เพอจงใจใหเกษตรกรข�ยผลผลตใหกบตน ในขณะทในระบบลกไรแบบเดมทพอค�เนนใหคว�มสำ�คญกบก�รปลอยสนเชอเปนปจจยก�รผลตใหกบเกษตรกร ปจจยก�รผลตเรมเปนประเดนสำ�คญรองลงไปในยคปจจบน เนองจ�กเกษตรกรส�ม�รถห�สนเชอก�รผลตจ�กแหลงอน นอกเหนอจ�กพอค�ในทองถนได เชน จ�กสหกรณ จ�ก ธกส. หรอจ�กกองทนหมบ�น แตประเดน เรองก�รตล�ด ประเดนเรองก�รขนสง และประเดนเรองแรงง�น ยงเปนประเดนปญห�ทสำ�คญของเกษตรกร ร�ยยอย


ระบบเกษตรพนธสญญาทเปนทางการแบบลายลกษณอกษร

ระบบเกษตรพนธสญญ�ทเปนล�ยลกษณอกษรระหว�งบรษทกบเกษตรกรโดยตรงโดยไมตองผ�นคนกล�ง มกพบในระบบก�รเลยงสตวม�กกว�ในระบบก�รปลกพช เชน ก�รเลยงไกไข ไกเนอ ก�รเลยงหม ทเปนเชนนเข�ใจว� เปนระบบทผรบซอเปนธรกจขน�ดใหญ ทควบคมตล�ดสนค�เกษตรประเภทนนๆ ไดในระดบหนง และมขอมลด�นก�รตล�ดเรองอปสงคอปท�นของสนค� หรอในกรณก�รสงออก เชน ก�รสงออกอ�ห�รแชแขง บรษทจะมตวเลขปรม�ณคว�มตองก�รสนค�เพอสงออกไปยงต�งประเทศทชดเจน ทำ�ใหบรษทส�ม�รถกำ�หนดคว�มตองก�รก�รผลตในแตละปของบรษทได เมอทำ�เชนนได กส�ม�รถระบปรม�ณสนค�โดยรวมทจะรบซอจ�กเกษตร ง�นศกษ�เรองก�รผลตไขไกของจรวฒน (2554) แสดงใหเหนคว�มพงพอใจทเกษตรกรมตอบรษท ทงนเพร�ะบรษทควบคมจำ�นวนแมไกทแจกจ�ยใหกบเกษตรกรแตละร�ยได ทำ�ใหส�ม�รถควบคมปรม�ณไขไก และร�ค�รบซอไขไกได อนทำ�ใหเกษตรกรไมตองเผชญกบคว�มผนผวนเรองร�ค� อย�งไรกต�มแมบรษทจะใหสนเชอก�รผลตด�นแมพนธ อ�ห�รสตว วคซน และอนๆ แตก�รลงทนด�นโรงเรอน และค�จ�งแรงง�น เปนสวนในคว�มรบผดชอบของเกษตรกร ในกรณทโรงเรอนไมไดม�ตรฐ�นสขอน�มย บรษทส�ม�รถเรยกรองใหเกษตรกรปรบปรงโรงเรอนใหดขน ซงเกษตรกรตองรบผดชอบค�ใชจ�ยในสวนนเอง ซงเกษตรกรผเลยงหมร�ยหนงเคยกล�วในทประชมสมมน�ครงหนงว� เข�ตองประสบปญห�ข�ดทน เนองจ�กเสยค�ใชจ�ยในก�รปรบปรงโรงเรอนและระบบกำ�จดมลเสยจ�กเล�หม สงกว�ผลกำ�ไรทเข�ไดรบ ซงค�ใชจ�ยในก�รปรบปรงโรงเรอนน ทำ�ใหเข�ตองมหนสนกบธน�ค�รพ�ณชย


ความเสยงของเกษตรกร

แมระบบเกษตรพนธะสญญ�ทเปนล�ยลกษณอกษร จะมก�รระบร�ค�รบซอไวชดเจน ทำ�ใหตดปญห�เรองคว�มเสยงด�นร�ค�ใหกบเกษตรกร แตปญห�คว�มเสยงของเกษตรกรจะไปอยทก�รส�ม�รถใชเทคโนโลยทเหม�ะสม ทจะส�ม�รถผลตสนค�เกษตร ใหไดต�มม�ตรฐ�นสนค�ทระบไวในสญญ� เพร�ะห�กผลตไมไดต�มม�ตรฐ�นกจะ ไมไดร�ค�ต�มทตกลงกนไว นอกจ�กนนเกษตรกรจะตองทมเทใสใจใหม�กใหส�ม�รถผลตสนค�ไดต�มปรม�ณทระบกนไวในสญญ� ยกตวอย�งเชนในก�รเลยงไกไข เกษตรกรจะตองส�ม�รถเลยงไกใหออกไขไดไมตำ�กว�รอยละ 97 (จรวฒน 2554) ในง�นศกษ�ก�รเลยงปล�ในกระชงในภ�คอส�นระหว�งเกษตรกรกบบรษทขน�ดกล�ง ธระพล (2554) พบว�ก�รเลยงปล�ทแออดกนม�กเกนไป ทำ�ใหปล�ต�ย ซงในกรณทปล�ต�ย เกษตรกรยอมไมมผลผลตไปข�ยใหกบบรษท นอกจ�กนนยงเปนหนค�พนธปล�และอ�ห�รปล� ซงตองชดใชใหกบบรษท ทงนเพร�ะเกษตรพนธสญญ�ไมใชระบบก�รรวมลงทน ระหว�งบรษทกบเกษตรกร (ต�มทเกษตรกรมกจะเข�ใจ) ห�กแตเปนก�รสญญ�ว�จะซอจะข�ยผลผลตท�งก�รเกษตร แนนอนว�ในกรณทข�ยสนค�ได เกษตรกรยอมมเงนใหบรษทหกค�ปจจยก�รผลตออกจ�กร�ค�ข�ย ในภ�ยหลง แตห�กผลตไมไดต�มเป�หรอไมไดเลย คว�มเสยงในก�รแบกรบตนทนก�รผลตกยงคงตกอยกบเกษตรกร

สำ�หรบในพช ก�รทำ�สญญ�ทเปนล�ยลกษณอกษรกมกเปนระบบทผรบซอเปนธรกจขน�ดใหญ ทควบคมตล�ดสนค�เกษตรประเภทนนๆ เชนกน เชน ก�รสงออกอ�ห�รแชแขง บรษทจะมตวเลขปรม�ณคว�มตองก�รสนค�เพอสงออกไปยงต�งประเทศทชดเจน ทำ�ใหบรษทส�ม�รถกำ�หนดคว�มตองก�รก�รผลตในแตละปของบรษทได เมอทำ�เชนนไดกส�ม�รถระบปรม�ณสนค�โดยรวมทจะรบซอจ�กเกษตร และส�ม�รถควบคมปรม�ณเมลดพนธทจะแจกจ�ยใหกบเกษตรกรในปรม�ณทสอดคลองกบผลผลตทตองก�ร ไมใหม�กเกนไปหรอไมใหนอยเกนไป ตวอย�งเชนในก�รผลตถวแระ แชแขงเพอสงออก เนองจ�กถวแระเปนพชทมตล�ดหลกเพอก�รสงออก มใชตล�ด ก�รบรโภคภ�ยในประเทศ ผลผลตทเกษตรกรผลตไดทงหมด จงส�ม�รถสงตรง เข�บรษทเกอบทงหมดไดในร�ค�ต�มทตกลงกนไว แตกระนนบรษทกเลอกทจะทำ�สญญ�กบโบรกเกอรม�กกว�ทจะทำ�กบเกษตรกรโดยตรง มนฝรงอบกรอบกเปนอกธรกจหนงทมคว�มตองก�รผลผลตมนฝรงจ�กเกษตรกรทแนนอน ชดเจน จงมก�รทำ�ระบบเกษตรพนธสญญ�กบเกษตรกร (ด น�วน 2556)


ระบบเกษตรพนธสญญ�มไดหล�ยรปแบบ เชน ระบบสญญ�ดวยว�จ� ทพอค�จดห�ปจจยก�รผลตม�ใหเกษตรกรและสญญ�ว�จะรบซอผลผลตทเกษตรกรผลตได และจะหกร�ค�ปจจยก�รผลตในภ�ยหลงโดยหกออกจ�กร�ยไดจ�กก�รข�ยผลผลตของเกษตรกร ก�รตกลงกนในลกษณะน ประเทอง (2537) เคยเรยกว�เปนสญญ�แบบ “ผก” คอเปนก�ร “ผก” เกษตรกรไวกบพอค� สร�งคว�มมนใจใหพอค�ว�จะส�ม�รถห�ผลผลตไดจำ�นวนทตองก�รเพอส�ม�รถข�ยตอไปยงตล�ดอนไดตอไป จ�กมมมองของเกษตรกรซงสวนใหญเปนเกษตรกรร�ยยอยทข�ดแคลน เงนทน ระบบสญญ�ดวยว�จ�เชนน ชวยแกปญห�ก�รข�ดแคลนเงนสดเพอซอปจจยก�รผลต ก�รสร�งคว�มมนใจว�สนค�ทผลตขนม�จะส�ม�รถข�ยได และร�ค�ทข�ยได จะไมผนผวนจนเกนไป อย�งไรกต�มเมอม�ถงทศวรรษ 2550 ปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�น ในภ�คเกษตรกรรม ทำ�ใหพอค�จำ�ตองจดห�ทมง�นเกบเกยวผลผลตม�ใหกบเกษตรกรดวย เปนก�รสร�งแรงจงใจใหเกษตรกรผลตสนค�ทตนตองก�รและข�ยสนค�ดงกล�วใหกบตน ระบบลกไร ทมหวหน�เกษตรกรทเปนเกษตรกรดวยกนเอง หรอเปนพอค�ในพนท ทดแลจดก�รเรองก�รข�ยผลผลตรวมกน หรอบ�งครงกรบซอผลผลตจ�กลกไรของตนเพอไปข�ยทเดยวเปนลอตใหญ กเปนปร�กฏก�รณทมใหเหนอยทวไป บ�งครงหวหน�ลกไรกทำ�หน�ทเปนคนกล�ง นำ�ปจจยก�รผลตจ�กพอค�ม�ปลอยใหกบเกษตรกรทอยในเครอข�ยของตนอกทหนงดวย แมในคว�มสมพนธระหว�งเกษตรกรกบบรษทธรกจก�รเกษตรทมก�รทำ�ธรกจสนค�เกษตรแปรรป กพบว�บรษทมกไมทำ�สญญ�กบเกษตรกรโดยตรง แตจะ ทำ�สญญ�กบเอเยนตทเปนคนในพนท ใหเอเยนตไปตดตอกบเกษตรกรอกทหนง (สวนใหญจะเปนดวยว�จ�) อนทำ�ใหเกษตรกรมกจะเรยกเอเยนตจ�กบรษทว� “โบรกเกอร” ระบบเกษตรพนธสญญ�แบบล�ยลกษณอกษรทมก�รเซนตสญญ�กนโดยตรงระหว�งบรษทกบเกษตรกรมกพบในธรกจก�รเลยงสตว เชน ไกไข ไกเนอ หรอก�รเลยงหม ม�กกว�ในก�รปลกพช ทงนเพร�ะธรกจก�รเลยงสตวตองก�รม�ตรฐ�นก�รผลตทตองมก�รควบคมอย�งใกลชด นอกจ�กนนบรษทส�ม�รถควบคมปรม�ณก�รผลตไดจ�กจำ�นวนแมพนธทแจกจ�ยใหกบเกษตรกร จงส�ม�รถรกษ�ร�ค�ต�มทตกลงไวกบเกษตรกรได ทำ�ใหเกษตรกรมคว�มพงพอใจในระดบหนง อย�งไรกต�มแมในระบบเกษตรพนธสญญ� เกษตรกรกยงมคว�มเสยง ห�กก�รผลตลมเหลว เชน เกดโรคระบ�ดอนทำ�ใหสตวเลยงต�ย ซงเกษตรกรตองเปนผแบกรบตนทนก�รผลตแตเพยงฝ�ยเดยวไมเกยวกบบรษท

สรป


6

ก�รเปลยนแปลงอนเกดจ�กนโยบ�ย

ผลกระทบจากนโยบายรบจำานำาขาวในภาคเหนอตอนลาง

ห�กพจ�รณ�ขอมลสำ�มะโนก�รเกษตร 2556 จะเหนว�ข�วเปนพชทมพนทปลกม�กกว�ครงหนงของพนทเกษตรทงประเทศ จงจำ�เปนตองทำ�คว�มเข�ใจกบระบบก�รปลกข�วในฐ�นะเปนสวนหนงของวถก�รดำ�รงชวตในชนบท ในภ�คเหนอตอนบนทมพนทเพ�ะปลกเฉลยตอครวเรอนขน�ดเลก เกษตรกรมกปลกข�วเหนยวน�ปไวกนเอง ห�กมเหลอกข�ย พนททมนำ�อดมสมบรณ เชนพนทร�บในจงหวดเชยงใหม เชยงร�ย ลำ�พน อ�จมก�รทำ�น�ปรงซงเปนข�วเจ�ไวเพอข�ย ในพนทไมม�กนก เชน ในกรณ “พอจน” ทจงหวดเชยงร�ยทกล�วถงข�งตน โดยทข�วไมใชพชพ�ณชยทสำ�คญทสดตวเดยวของเกษตรกรในภ�คเหนอตอนบน แตเกษตรกรมก�รปลกพชอน เชน พชผกประเภทต�งๆ รวมทงพชไร เชน ข�วโพด แตสำ�หรบเกษตรกรในภ�คเหนอตอนล�งนน มพนททำ�ก�รเกษตรในพนทร�บทมระบบชลประท�นทด ขน�ดพนทถอครองเฉลยกสงกว�ในภ�คเหนอตอนบน มลกษณะใกลเคยงกบภ�คกล�งม�กกว� เกษตรกรมคว�มคนเคยกบก�รปลกข�วเจ�เพอข�ยม�เปนเวล�น�น เชนเดยวกบเกษตรกรในภ�คกล�ง


แมเกษตรกรในภ�คเหนอตอนล�งจะมพนทถอครองโดยเฉลยตอครวเรอนสงกว�เกษตรกรในภ�คเหนอตอนบน แตเกษตรกรและหรอลกหล�นเกษตรกรกไดทยอยออกไปทำ�ง�นนอกหมบ�นกนตงแตทศวรรษ 2520 และ 2530 ตอม�อย�งตอเนองเชนเดยวกน ดวยเหตผลทว�ก�รทำ�น�ข�วนนมกข�ยข�วไดร�ค�ไมด สไปห�ง�นประจำ�ทำ� นอกภ�คเกษตรไมได เชนเกษตรกรหญงร�ยหนงมน�มรดก 22 ไร แตกเลอกออกไปทำ�ง�นเยบผ�ทจงหวดอน เพร�ะร�ยไดดกว�ทำ�น� และใหเช�ทน�ของตนแกญ�ตทยงทำ�ก�รเกษตรอย เกษตรกรบ�งร�ยทยงทำ�ก�รเกษตร เตมเวล� กมไดปลกข�วอย�งเดยว ยกตวอย�งเกษตรกรอกร�ยหนงในจงหวดสโขทยทมทน� 25 ไร นอกจ�กก�รปลกข�วแลวกไดทดลองปลกพชประเภทอนเพอกระจ�ยคว�มเสยง เชน หอมแดง แตงไทย มะละกอ (ไพลน 2556: 17) อย�งไรกต�มเมอรฐบ�ลประก�ศนโยบ�ยจำ�นำ�ข�วทตนละ 15,000 บ�ท กไดสร�งแรงจงใจใหเกษตรกรหนกลบม�ปลกข�ว ผลกระทบทเกดขนกคอ เกษตรกรทเคยหนไปประกอบอ�ชพอนและเคยใหเช�ทดนกบเกษตรกรร�ยอน ไดหนกลบม�ทำ�น�เพอหวงจะไดประโยชนจ�กก�รข�ยข�วในร�ค�สง โดยเรยกคนทดนทเคยใหผอนเช� กลบม�ทำ�เอง ในง�นศกษ�หมบ�นแหงหนงในจงหวดสโขทย เกษตรกรร�ยหนงกล�วว� “กทเปลยนไปทำ�อย�งอน กเพร�ะข�วร�ค�ไมด เร�กปลกไวใหพอกนพอ ทเหลอทำ�อย�งอนทไดร�ค�ดกว� เงนกไดม�กกว� กเปลยนๆ ไป อนไหนทร�ค�ดเร�กปลก อย�งทกวนนร�ค�ข�วกลบม�มร�ค�ทดกกลบม�ทำ�น� แตถ�วนไหนทมนตกลงไปอก เร�กเลกทำ�ไปทำ�อย�งอนดกว� ถ�ทำ�น�ตอไปกอดต�ยกนพอด” (อ�งใน ไพลน 2556: 17) เกษตรกรช�ยอกร�ยหนง สมมตว�ชอ “ลงด” มน� 10 ไร ปลอยใหญ�ตเช�ม�ตลอดโดยตนเองไปทำ�ง�นทกรงเทพฯ รวม 20 ป จงกลบม�อยบ�น และเมอรฐบ�ลมนโยบ�ยรบจำ�นำ�ข�ว จงกลบม�ทำ�น� โดยกล�วว� “ทไปทำ�ง�นทกรงเทพฯ กเพร�ะทำ�น�ร�ยไดมนนอย ไดไมคมเสย สออกไปทำ�ง�นทกรงเทพฯดกว� ไดเงนเยอะกว� ทดนกใหคนอนเข�เช�ทำ�ไป จะไดไมปลอยทงไวเปล�ๆ แตกอย�งว� ทำ�ง�นในกรงเทพฯมนไดเงนดจรง แตง�นมนกหนก สขภ�พเร�กแย พอมโครงก�รน เข�บอกว�ไดเงนด กเลยคดทจะกลบม�ทำ�น�อกครง เร�จะไดพกดวย แตถ�ทำ�แลวมนไมคมกเลกทำ� คงห�ง�นทำ�ในบ�นเร�นแหละ ไมกลบไปแลวกรงเทพฯ เพร�ะอย�งนอยเร�กมทดน ของเร�เอง เกบเอ�ไวใหลกหล�น หรอถ�ขดสนจรงๆ กเอ�เข�จำ�นองกบธน�ค�รได” (อ�งใน ไพลน 2556: 19) อย�งไรกต�มก�รทำ�น�ทสโขทยในกรณศกษ�ของไพลน กมตนทนเฉลยประม�ณ 3,250 บ�ทตอไร (ตำ�สด 2,500 บ�ท สงสด 4,000 บ�ท) ส�ม�รถผลตข�วไดประม�ณ 600-800 กโลกรมตอไร ซงไพลนระบว�ในพนททเธอศกษ� ท�งก�รกำ�หนดใหข�ยไดแค 595 กโลกรมตอไร เกษตรกรทเธอสมภ�ษณข�ยไดในร�ค�ตนละ 12,000 บ�ท (หลงจ�กหกค�คว�มชน) ดงนนจงไดร�ค�ข�ยเพยงแค 7,140 บ�ทตอไร สวนข�วทเหลอกจะข�ยใหโรงสทร�ค�ตนละ 9,000 บ�ท ดงนนห�กจะทำ�น�ใหพอมกำ�ไร จะตองมทน�อย�งนอย 8-15 ไร ห�กมทดน 8 ไร จะไดเงนหลงหกตนทนระหว�ง 39,880–51,880 บ�ท ตอรอบก�รผลตขนกบตนทนก�รผลตทแตกต�งกนไป (ไพลน 2556: 21) เพอทจะใหไดเงนม�ก กจะตองเพมรอบก�รผลต เกษตรกรหญงผหนงกล�วว� “เมอกอนพนธข�วกใชชยน�ท กบ กข 1 นนแหละ ปลกไดปละ 2 หน ถ�ทนำ�ดๆ หนอย ก 3 หน แตเดยวน มนมพนธข�วใหมของท�งเกษตรออกม� อ�ยมนสนลง ใชนำ�นอย ปลกไดหล�ยรอบ ยงร�ค�ข�วดแบบนก 4 รอบ แบบทพอเกยวขนกไถแลวหว�นใหมเลย จนนบรอบไมถกแลวว�น�ปน�ปรง อย�งว�นำ�ขนใหรบตก เงน ใครกอย�กได” (อ�งใน ไพลน 2556: 26) ก�รทเจ�ของทดนกลบม�ทำ�น�เองกนม�กขน สงผลกระทบตอผเช�ทถกเรยกทดนคน ซงกตองออกทำ�ง�นรบจ�งม�กขน เชน รบจ�งหว�นข�ว หว�นปยใหกบผอน อย�งไรกต�ม เจ�ของน�บ�งร�ย โดยเฉพ�ะคนทไมไดอยในหมบ�น และไมมทน�ม�กนก ซงยงคงปลอยทน�ใหผเช�ทำ�ตอไปต�มเดมกยงมอยบ�ง เจ�ของทน�ผหนงกล�วว� “ทดนลงกมแตมนมนอย มแค 5-6 ไร ถ�จะใหกลบม�ทำ� มนกคงไมคมทนหรอก เร�ไมมเครองมอ จะม�ทำ�กตองจ�งเข�หมด แลวเร�จะเอ�กำ�ไรม�จ�กไหน สลงทำ�ง�นอยทกรงเทพฯ แลวกนค�เช�ทดกว� ลงกเปนตวคนเดยว ญ�ตเร�กไมคอยจะมตงคเหมอนคนอนเข�เลยไมคดทจะกลบม�ทำ� รอใหลงทำ�ง�นไมไหว กคอยว�กนอกท ตอนนยงทำ�ง�นไดอย” (อ�งใน ไพลน 2556: 22)


ยางพาราในภาคอสานและภาคเหนอ

ก�รขย�ยตวของย�งพ�ร�ในภ�คอส�นและภ�คเหนอกเปนปร�กฏก�รณ ก�รเปลยนแปลงของก�รผลตทน�สนใจอกประก�รหนงทเกยวของกบนโยบ�ยของรฐบ�ล ททำ�ใหมก�รปรบพนทก�รเพ�ะปลกม�ปลกย�งพ�ร�กนม�กขน บ�งครงกมก�รขย�ยพนทเพ�ะปลกเข�ไปในพนททไมมเอกส�รสทธ ทจรงแลวตงแตยคทยงไมมก�รปลกย�งกนในภ�คอส�น กมคนอส�นไปรบจ�งกรดย�งในภ�คใตกนอยบ�งแลว (ซงคนอส�นกทำ�ง�นทหล�กหล�ยประเภท ไมว�จะเปนคนขบแทกซในกรงเทพ คนง�นในเรอประมง คนรบจ�งกอสร�งในต�งประเทศ ฯลฯ) พฤกษและนตย� (2554) กล�วถงคนอส�นร�ยหนงในพนททเข�ศกษ�ในจงหวดศรสะเกษ ทกลบม�ปลกย�งพ�ร�ทบ�น หลงจ�กไปรบจ�งปลกย�งทภ�คใตม�เปนเวล�น�น โดยกลบม�ปลกย�งตงแตทศวรรษ 2530 เวล�ผ�นไป 7 ป กส�ม�รถกรดย�งรนแรกได ทำ�ใหเกษตรกรร�ยอนเกดคว�มสนใจ ประกอบกบหลงจ�กนน ในชวงทศวรรษ 2540 เปนชวงเวล�ทรฐบ�ลมนโยบ�ยสนบสนนก�รปลกย�งพ�ร�ในภ�คอส�น ภ�ยใตโครงก�รย�งพ�ร� 1 ล�นไร พ.ศ. 2546-49 “ทำาใหพนทปลกยางพารา

ในภาคอสานเพมขนอยางกาวกระโดด” (อ�งใน พฤกษและนตย� 2554: 123) จ�ก 1,177,266 ไร ในป 2541 เปน 3,362,791 ไร ในป 2553 และในภ�คเหนอ จ�ก 7,875 ไร ในป 2541 เพมเปน 853,852 ไร ในป 2553 (อรญญ� 2556: 143) โดยมก�รจำ�หน�ยกล�ย�งตนละ 20 บ�ท ใหเกษตรกรนำ�ไปทดลองปลก โดยเกษตรกรกยงคงปลกพชอนเหมอนเดม แตทดลองปลกย�งพ�ร�ในทแปลงอนดวย มผสนใจปลกย�งกนม�ก โดยทร�ค�ย�งพ�ร�กมแนวโนมดขนไปเรอยๆ จนกระทงขนไปสงถงกโลกรมละ 120 บ�ท ในป 2553 กอนทจะตกม�อยทกโลกรมละ 60 บ�ท ในป 2556

ภาคเหนอ

853,852ไร ในป 2553

ภาคอสาน

3,362,791 ไร ในป 2553

พ�นทปลกยางพาราในภาคอสานและภาคเหนอ


พฤกษและนตย� (2554) ตงขอสงเกตว� ก�รเพมขนของพนทปลกย�งพ�ร�ในหมบ�นทพวกเข�ศกษ� สวนหนงเปนก�รแทนทพนททเคยใชปลกข�วโพดเลยงสตว เนองจ�กก�รปลกข�วโพดเลยงสตวไดกำ�ไรไมม�กนก นอกจ�กนน ยงทำ�ใหคณภ�พดนในพนททใชปลกเสอมสภ�พอกดวย อรญญ� (2556: 146) พบว�มกลมทนส�มประเภททมสวนทำ�ใหก�รปลกย�งพ�ร�แพรหล�ยในภ�คเหนอ (โดยเฉพ�ะในแถบจงหวดเชยงร�ย) ไดแก 1) กลมทนขน�ดใหญ ททำ�อตส�หกรรมก�รเกษตรเกยวกบย�งพ�ร�เพอสงออก โดยรวมทนกบจนและญปน ซงมไดปลกย�งพ�ร�ในทดนแปลงใหญ ห�กแต “สงเสรมใหเกษตรกรปลก

ยางพรอมรบซอผลผลตในรปเกษตรพนธสญญา” 2) เปนกลมทนทประกอบกจก�รสวนย�งจ�กภ�คใต ซงกว�นซอทดนตงแตรอยไรขนไปในภ�คเหนอ โดยอ�จเปนทแปลงเดยวทตดตอกนหรอไมตดตอกนกได “โดยมากเปน

ทดนสำานกงานปฏรปเพอเกษตรกรรม (สปก.) แตมบางคนทสามารถซอทดน นส. 3 ซงราคาสงกวาไมมากนก

คนทมสวนยางจำานวนมากทสด คอประมาณ 300 กวาไร ไปจนถงนบพนไร” 3) กลมทนในชมชน ซงบ�งร�ย กมพนทปลกย�งเปนพนไรเชนกน ในหมบ�นทพฤกษและนตย� (2554) ศกษ� กมก�รกล�วถงทดนประเภท สปก. ทใชปลกย�งเชนกน ก�รกรดย�งเปนง�นทตองใชทกษะทตองไดรบก�รฝกฝน แมในปจจบนยงไมมปญห�ก�รข�ดแคลนแรงง�นในก�รกรดย�งพ�ร�กต�ม แตห�กมก�รขย�ยพนทปลกม�กขน คว�มตองก�รคนง�นกรดย�งกจะเพมม�กขน เหมอนเชนทภ�คใตเคยตองใชคนง�นกรดย�งเพมเตมจ�กภ�คอส�นม�แลว แตเนองจ�กค�แรงในก�ร กรดย�งมใชร�ยวน แตเปนก�รแบงครงกน หรอหกสบ-สสบของร�ค�ข�ย ระหว�งเจ�ของสวนกบคนกรดย�ง ดงนนจงน�จะมแรงจงใจในก�รเปนคนง�นกรดย�งอยบ�ง แมจะตองตนแตมดเพอไปกรดย�ง ห�กร�ค�ย�งไมตกตำ�ลงไปกว�ปจจบน (ทหกสบบ�ทตอกโลกรม) ในภ�คอส�นในหมบ�นทพฤกษและนตย� (2554) ศกษ� ยงไมมปญห�ข�ดแคลนแรงง�น เนองจ�กช�วสวนย�งขน�ดเลกทมทกษะในก�รกรดย�ง ไดไปรบจ�งกรดย�งในสวนย�งทมขน�ดใหญกว�ดวย จงเปนก�รเกลยแรงง�นกนไประหว�งสวนขน�ดใหญกบสวนขน�ดเลก สำ�หรบในภ�คเหนอ สวนใหญยงไมคอยมก�รกรดย�ง เนองจ�กปลกช�กว�ในภ�คอส�น แตเจ�ของสวนบ�งร�ยกล�วว�จะส�ม�รถห�แรงง�นจ�กภ�คอส�นม�ได อย�งไรกต�มทบ�นทงกลวย จงหวดพะเย� ไดเรมมก�รกรดย�งกนแลว โดยสวนใหญใชแรงง�นในครวเรอน (อรญญ� 2556: 155) นอกจ�กนน อรญญ� (2556: 155) พบว�มก�รเปลยนแปลงระบบก�รทำ�ง�น ทตองตนไปกรดย�งแตมด ทกวนเปนเวล�ปละเก�เดอน หยดพกเฉพ�ะหน�แลง (มกร�คมถงเมษ�ยน) ทตนย�งไมคอยมนำ�ย�งเท�นน เปนก�รเปลยนจงหวะเวล�ในก�รทำ�ง�นในชนบท ใหมลกษณะก�รทำ�ง�นประจำ�ทเครงครดม�กขน อรญญ�ยงตงขอสงเกตว�ก�รกนเหล�สงสรรคของพวกผช�ยกลดลง เพร�ะตองรบตนแตมดไปกรดย�ง ซงยงไมแนใจว�ก�รเปลยนแปลงเชนนจะกระทบคว�มเปนชมชนทเคยรจกกนม�เปนชมชนทต�งคนต�งอยหรอไม เพร�ะเกษตรกรผปลกย�งหล�ยร�ย กไดเรมย�ยบ�นเรอนของตนออกจ�กชมชนในหมบ�น ไปอยเฝ�สวนย�งของตนม�กขน ห�กเปรยบเทยบกบระบบก�รปลกข�วอนทรยในภ�คอส�น เนตรด�ว (2556) กไดตงขอสงเกตถงก�รผลตทเปลยนไป จ�กก�รทเคยปลกข�วแบบสบ�ยๆ ม�เปนก�รปลกข�วอนทรยทมก�รควบคมม�ตรฐ�นคว�มเปนอนทรยทกขนตอน โดยเรยกรองเกษตรกรใหตองมก�รจดบนทกก�รผลตอย�งละเอยด เปลยนวถพนบ�นแบบสบ�ยๆ ไมเขมงวดม�เปนวถทเขมงวดและถกตรวจสอบม�กขน


สรป นโยบ�ยของรฐบ�ลมคว�มสำ�คญทส�ม�รถสงผลกระทบตอก�รเปลยนแปลงในชนบท ทงทเปนไปต�มทตงใจไวและทเปนไปโดยไมไดตงใจ นโยบ�ยรบจำ�นำ�ข�ว แมมเจตน�ใหช�วน�ข�ยข�วไดตนละ 15,000 บ�ท แตกไดสงผลกระทบใหเจ�ของทดนทเลกปลกข�วไปน�นแลวและปลอยเช�ทดนใหกบ เกษตรกรจน เรยกเอ�ทดนกลบคนเพอม�ทำ�ก�รผลตเอง เพอหวงร�ยไดทเพมขน ทงนโดยใชแรงง�นจ�งทงหมด นโยบ�ยย�งพ�ร� 1 ล�นไร กเชนกน ทเปนนโยบ�ยทมเจตน�ด ทตองก�รเพมร�ยไดใหเกษตรกร แตเนองจ�กย�งพ�ร�ตองใชเวล�ห�ถงเจดป จงจะกรดนำ�ย�งได และเรมใหผลตอบแทนทเปนตวเงน ดงนนเกษตรกรหล�ยร�ยจงไมไดปลกย�งพ�ร�เปนพชแทน (เชน ปลกแทนทพนทเดมทเคยใชปลกข�วโพด) แตขย�ยเข�ไปปลกในพนทใหม โดยทพนทปลกย�งจำ�นวนไมนอยมกเปนพนท สปก. ห�กมองว�ก�รปลกย�งในท สปก. ซงสวนใหญคอพนทป�เดม ถอเปนก�รทดแทนพนทป�ไปในท�งหนงเพร�ะย�งพ�ร�เปนไมยนตน กอ�จมองเชนนนได แตจ�กก�รสมภ�ษณนกเกษตรบ�งท�น ใหมมมองว�เนองจ�กย�งพ�ร�เปนพชทมร�กตรง ไมไดมร�กทแผขย�ย ดงนนห�กเกดนำ�ทวมฉบพลน ร�กย�งพ�ร�อ�จไมมศกยภ�พในก�รยดดนไดดเท�กบพชทมร�กทแผขย�ย นอกจ�กนนก�รปลกย�งพ�ร� หม�ยคว�มว�ในอน�คตจะตองก�รแรงง�นกรดย�งพ�ร�จำ�นวนม�ก ซงอ�จไมส�ม�รถห�ไดพอเพยงจ�กแรงง�นในประเทศ ทงหมดนยงไมไดพดถงประเดนด�นร�ค� เพร�ะก�รสงเสรมก�รปลกพชใดพชหนงจำ�นวนม�ก ยอมทำ�ใหร�ค�มแนวโนมลดลง แมพนทปลกย�งพ�ร�ในภ�คใตสวนหนงไดถกปรบเปลยนไปปลกป�ลมนำ�มนแลวกต�ม


จากทไดทบทวนอดตและปจจบนของชนบทไทยไปแลว คำาถามสำาคญทตองถาม

ตอไปกคอวา อนาคตชนบทไทยในอก 20 ปขางหนาจะเปนเชนไร?

พฒน�ก�รของประเทศทพฒน�อตส�หกรรมเชนในตะวนตก เชน สหรฐอเมรก�หรอยโรป หรอในตะวนออก เชน ญปน เก�หล พบว�เมอภ�คอตส�หกรรมและบรก�รขย�ยตวเตบโตขน จะมก�รดงดดแรงง�นออกจ�กชนบทเพอไปทำ�ง�นในภ�คอตส�หกรรมและบรก�ร จนประช�กรในภ�คชนบทจะเหลออยประม�ณรอยละ 10-15 ของจำ�นวนประช�กรทงหมด เคยมคว�มเชอกนว�ภ�คเกษตรกรรมจะกล�ยเปนอตส�หกรรมก�รเกษตรหรอธรกจก�รเกษตร มก�รทำ�ฟ�รมในไรขน�ดใหญเปนพนหรอหมนไร เจ�ของฟ�รมดำ�เนนก�รในรปแบบบรษท ใชเครองจกรกลและเทคโนโลยระดบสงในกระบวนก�ร ก�รทำ�ก�รผลต และใชแรงง�นรบจ�งทกนเงนเดอนหรอค�จ�งร�ยวน อย�งไรกต�มแมในซกโลกตะวนตก จะมพฒน�ก�รของบรษทธรกจอ�ห�รและธรกจเกษตรขน�ดยกษใหญ เชน เนสทเลย หรอ เคลลอกส ทควบคมตล�ดธญพชในฐ�นะผผลตอ�ห�รจ�กธญญพชร�ยใหญ (รวมทงผลตภณฑอ�ห�รอนๆ) แตรปแบบก�รทำ�ฟ�รมขน�ดใหญ กไมใชรปแบบก�รทำ�ก�รผลตท�งก�รเกษตรเพยงรปแบบเดยวในตะวนตก

7

อน�คตชนบทไทยในอก 20 ป

ประสบการณในตางประเทศ


Miriam J. Wells (1996) ศกษ�เรองระบบก�รผลตสตรอเบอรในสหรฐอเมรก� พบว�แมจะมบรษททเปนเจ�ของฟ�รมขน�ดใหญทใชแรงง�นรบจ�ง (ข�มช�ตม�จ�กเมกซโก) เปนแรงง�นในก�รผลตและเกบสตรอเบอร แตกมผประกอบก�รร�ยยอยอกจำ�นวนม�ก ทใชแรงง�นรบจ�งจ�กเมกซโกเชนกน ทส�ม�รถแทรกตวอยในตล�ด สตรอเบอรได ทงนเพร�ะก�รเกบสตรอเบอรจำ�เปนตองใชแรงง�นคนทตองก�ร ก�รบรห�รจดก�ร ดงนนฟ�รมขน�ดเลกกว�ทมศกยภ�พในก�รจดก�รแรงง�นแบบ พนอง กส�ม�รถดงดดใจใหคนง�นม�ทำ�ง�นในฟ�รมของตน นอกจ�กนนแรงง�นข�มช�ตบ�งร�ย หรอเมกซกนทไดกล�ยเปนอเมรกนไปแลวทอยในฐ�นะคนง�นในธรกจนน�นๆ กอ�จเช�ทดนแปลงยอม ระดมแรงง�นเมกซกนทตนมคว�มคนเคยเข�ม�ทำ�ก�รปลกสตรอเบอรเพอข�ยไดอกดวย ในยโรปกพบว�ยงมครวเรอนเกษตรกรทยงเปนเจ�ของฟ�รม ทำ�ก�รผลตสนค�เกษตรข�ยเอง โดยใชแรงง�นครวเรอนผสมผส�นกบเครองจกรและแรงง�นจ�ง ในประเทศตะวนออก เชน ญปน เมออตส�หกรรมเตบโตหลงสงคร�มโลกครงทสอง ไดมก�รหลงไหลของแรงง�นหนมส�วจ�กชนบทเข�ไปทำ�ง�นในภ�คอตส�หกรรมและบรก�รในเมองเปนจำ�นวนม�ก แตเนองจ�กญปนมระบบขนสงส�ธ�รณะทด ทำ�ใหแรงง�นจำ�นวนม�กแถบช�นเมองมไดย�ยออกจ�กชนบทเข�ไปอยในเมอง แตใชวธก�รเดนท�งไปทำ�ง�นในเมองแบบเช�ไปเยนกลบ โดยทญปนมเมองใหญๆ หล�ยเมอง กระจ�ยตวอยทวประเทศ แรงง�นจงไมจำ�เปนตองเดนท�งไปทำ�ง�นกระจกตวอยเฉพ�ะในเมองหลวงทโตเกยว ทำ�ใหก�รเดนท�งไปทำ�ง�น เช�ไปเยนกลบ ระหว�งชนบทกบเมองมคว�มเปนไปได แรงง�นเหล�นบ�งร�ย ไดชวยครวเรอนทำ�ก�รเกษตรในวนหยดเส�ร อ�ทตย โดยใชเครองจกรในก�รเตรยมดนและเกบเกยวธญญพช อนเปนปร�กฏก�รณทเรยกกนว� part time farming ในขณะเดยวกนเกษตรกรเตมเวล�ทยงเหลออยอกสวนนอย กทำ�ก�รปรบเปลยนจ�กก�รผลตธญญพช ม�เปนก�รปลกผกผลไมทมมลค�สง เพมขนดวย (ด ท�ก�ฮ�ช 2546)

ประเทศไทยแมจะมคว�มเปนอตส�หกรรมม�กขนจ�กทศวรรษ 2530 เปนตนม� และเรมมก�รเคลอนย�ยแรงง�นจ�กภ�คเกษตรกรรมในชนบทเข�สภ�คอตส�หกรรมและบรก�รในเมองเพมขนๆ โดยเฉพ�ะอย�งยงในกลมคนในวยหนมส�ว แตกระนนกยงมประช�กรในภ�คเกษตร ณ ปจจบนอยถงรวม 20 ล�นคน หรอประม�ณเกอบ หนงในส�มของจำ�นวนประช�กรทงประเทศท 66 ล�นคน อย�งไรกต�มอ�ยเฉลยของหวหน�ครวเรอนทประกอบอ�ชพเกษตรกรรม ในปจจบน อยทประม�ณห�สบป ซงหม�ยคว�มว�ในอกยสบปข�งหน� หวหน�ครวเรอน เกษตรกรรมเหล�น กจะมอ�ย 70 ป ห�กมองไปในอน�คตข�งหน� โดยองอยบนฐ�นขอมล ณ ปจจบน อ�จจะค�ดก�รณไดว�

ประเทศไทย


หนง พนทเกษตรจะมอยเทาเดมในยสบปขางหนา แตจำานวนประชากรทเปนเกษตรกรจะลดลง แตการท

ประชากรทเปนแรงงานในภาคเกษตรจะลดลงเทาไรกขนอยกบการขยายตวของภาคอตสาหกรรมและบรการ

ซงห�กครวเรอนเกษตรกรในปจจบนไมมลกหล�นรบชวงทำ�อ�ชพเกษตรตอ (ซงปจจบนลกหล�นของครวเรอนเหล�นสวนใหญกประกอบอ�ชพนอกภ�คเกษตรอยแลว) จงมแนวโนมเปนไปไดทงสองแนวท�งคอ (ก) ทดนถกข�ยออกไปและถกสะสมเปนทดนแปลงใหญภ�ยใตเจ�ของคนเดยว และ (ข) ทดนตกเปนมรดกของลกหล�นทไมทำ�เกษตรแตไมข�ยทดน แตกลบใหเช�ทดนแกผอนทยงคงทำ�เกษตรอย และเปนไปไดว�ผเช�ทดนจำ�นวนหนงอ�จเปนแรงง�นข�มช�ต ทเคยเข�ม�รบจ�งเปนแรงง�นในภ�คเกษตร อนทำ�ใหมคว�มคนเคยกบเจ�ของทดนทเปนคนไทยอยแลว

สอง เมอประชากรในภาคเกษตรลดลง ยอมหมายถงการขาดแคลนแรงงาน ซงมแนวโนมทเปนไปไดสอง

แนวทางคอ การใชเครองจกรกลมากขนและการใชแรงงานขามชาตมากขน

ปจจบนมก�รใชเครองจกรในก�รปลกข�วเกอบจะเปนหลก ยกเวนน�ปทยงมก�รใชแรงง�นคนเกยวเนองจ�กในบ�งทยงเปนพนธพนเมองประกอบกบชวงเกบเกยวน�ปเปนชวงหลงฤดฝนทไมเหม�ะกบก�รเกบเกยวดวยเครองจกร อย�งไรกต�มสำ�หรบก�รปลกและเกบเกยวผกและผลไม ยงมคว�มจำ�เปนตองใชแรงง�นคน ซงในกรณนแรงง�นข�มช�ตจะเปนทตองก�รม�กขน สำ�หรบพชทมใชอ�ห�รเชนย�งพ�ร� หรอพชทเปนวตถดบตอเนองในอตส�หกรรมอ�ห�ร เชน ข�วโพดเลยงสตว ออย ปจจบนยงตองใชแรงง�นคนในก�รเกบเกยวผลผลต แมจะมก�รใชเครองจกรตดออยม�กขนบ�งแลวกต�ม และห�กไทยจะมแนวโนมม�ทำ�ก�รเกษตรอนทรยม�กขน เพอปอนตล�ดอ�ห�รทเปนเกษตรอนทรย คว�มตองก�รแรงง�นกจะยงมม�กขน เนองจ�กระบบเกษตรอนทรยเปนระบบทมคว�มตองก�รใชแรงง�นสง


สาม ระบบเกษตรพนธสญญา

ปจจบนระบบเกษตรพนธสญญ�ไดถกระบไวในแผนพฒน�เศรษฐกจ ใหถอเปนแนวท�งในก�รพฒน�ระบบก�รเกษตรในประเทศไทยแลวแนวท�งหนง ระบบเกษตรพนธสญญ� เปนระบบทเหม�ะกบประเทศทมเกษตรกรร�ยยอยจำ�นวนม�ก เพร�ะส�ม�รถทำ�ใหธรกจก�รเกษตรพฒน�ขนม� ไดโดยไมตองมปญห�ขอพพ�ทกบเกษตรกรในเรองทดน ในขณะเดยวกนกส�ม�รถไดผลผลต/วตถดบทสนองตอบคว�มตองก�รของธรกจได จ�กก�รกำ�หนดปจจยก�รผลตและเทคโนโลยก�รผลตใหกบเกษตรกร ปจจบนเกษตรกรไทยมทดนเฉลยครวเรอนละประม�ณ 20 ไร (19.4 ไรต�มขอมลของสำ�นกง�นสถต แหงช�ต และ 24.96 ไร ต�มขอมลของสำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร) และ มจำ�นวนครวเรอน 5.9 ล�นครวเรอน (เฉลย 3.88 คนตอครวเรอน) ในอน�คตห�กครวเรอนลดลงครงหนงเหลอ 3 ล�นครวเรอน และห�กพนททำ�ก�รเกษตรยงมเท�เดม เกษตรกรทเหลออก 3 ล�นครวเรอน กจะมพนทเฉลย 40-50 ไรตอครวเรอน สำ�หรบทำ�ก�รเกษตร (ไมว�จะซอหรอเช�กต�ม) ซงกถอว�ยงมขน�ดไมใหญม�กนก ก�รทำ�เกษตรพนธสญญ�กบบรษทขน�ดใหญจงเปนก�รลดคว�มเสยงท�งก�รตล�ดเพร�ะเกษตรกรขน�ดเลกยอมไมส�ม�รถควบคมตล�ดได มคว�มเปนไปไดว�เกษตรกรอ�จมก�รรวมตวกนเปนกลมเกษตรกร เชน กลมเกษตรกรผเลยงไก หรอเกษตรกรผปลกข�วโพดหว�น เพอตอรองร�ค�กบบรษท ซงก�รรวมกลมห�กจะเกดขนควรเปนก�รรวมกลมผผลตสนค�เกษตรประเภทเดยวกน เพร�ะส�ม�รถแลกเปลยนแบงปนประสบก�รณและมคว�มเข�ใจปญห�รวมกน นอกเหนอจ�กก�รรวมกลมเกษตรกร ระบบตล�ดกล�งสนค�เกษตรกเปนระบบทควรไดรบก�รสนบสนน เพอเปนท�งเลอกสำ�หรบเกษตรกรนอกเหนอจ�กระบบเกษตรพนธสญญ� เพอปองกนก�รผกข�ด

ส ทดนทไมมเอกสารสทธ

ปจจบนมเกษตรกรจำ�นวนม�กทำ�กนในทดนทไมมเอกส�รสทธ โดยเฉพ�ะเกษตรกรททำ�กนในททถกประก�ศเปนเขตป�สงวนต�งๆ ในภ�คเหนอ ภ�คตะวนออกเฉยงเหนอ และในภ�คใต จ�กก�รพดคยกบเกษตรกรในภ�คเหนอ ผเขยนพบว�เกษตรกรมคว�มนอยเนอตำ�ใจว� เมอตนข�ยสทธก�รใชทดนใหกบนกลงทนด�นทดนไป พบว�นกลงทนเหล�นนส�ม�รถวงเตนจนไดเอกส�รสทธ ในขณะทตนซงเรยกรองใหไดรบเอกส�รสทธอย�งตอเนองและย�วน�น กลบไมไดรบก�รเหลยวแลจ�กภ�ครฐ ปจจบนแมรฐจะประก�ศเขตป�สงวนครอบคลมพนทจำ�นวนม�ก โดยมวตถประสงคเพอรกษ�ทรพย�กรป�ไม รวมทงแหลงตนนำ�ลำ�ธ�ร แตในคว�มเปนจรงกยงมเกษตรกรจำ�นวนม�กทยงทำ�กนอยในเขตป�สงวนเหล�น โดยไมมเอกส�รสทธ ก�รใหเอกส�รสทธจงมคว�มจำ�เปน เพอทรฐจะไดทร�บจำ�นวนพนททำ�กนทแทจรง ดกว�จะปลอยใหทำ�กนโดยทไมมใครทร�บตวเลขทแทจรงว�พนททำ�กนจรงๆ มปรม�ณเท�ใด เกษตรกรมทดนทำ�กนพอเพยงหรอไม หรอมม�กเกนไปหรอไม ก�รใหเอกส�รสทธในรปแบบสทธทำ�กน มขอดในแงทว�ส�ม�รถระบพนททำ�กนกบชอของเกษตรกรได ในขณะทโฉนดชมชน แมจะมขอดว�เปนก�รมอบอำ�น�จใหชมชนมสวนรวมในก�รจดก�รทดนของตนเอง แตอ�จมปญห�ในก�รข�ดผรบผดชอบในกรณทม “ผมอทธพลในชมชน” ขย�ยขอบเขตพนททำ�ก�รผลตของตน หรอมก�รใชทดนผดประเภท


หา ระบบสวสดการผสงอายและการประกนรายไดเกษตรกร

ปจจบนผสงวยทกคนทมอ�ยเกนหกสบป ส�ม�รถไดรบเงนสวสดก�รผสงวยอยแลว จ�กเงนสวสดก�รเดอนละ 500 บ�ท เพมขน 100 บ�ท ในทกรนอ�ยทเพมขน 10 ป ห�กแตเงนจำ�นวนนยงไมเพยงพอตอก�รดำ�รงชพ ของผสงวยทอยตวคนเดยวทไมมบตรหล�นดแล ในชนบทยงมคว�มสมพนธแบบเหนหน�ค�ต�กนอยบ�ง ททำ�ใหผสงวยทอยตวคนเดยวยงพอไดรบก�รเอ�ใจใสดแลจ�กคนทอยในชมชน นอกจ�กนนพบว�ในภ�คเหนอตอนบนในพนททผเขยนและคณะศกษ� ในป 2554 มผทไมไดประกอบอ�ชพเกษตรกรรมแตมร�ยไดจ�กก�รรบจ�งประเภทต�งๆ เปนจำ�นวนม�ก คนเหล�นในอน�คตอกยสบป เมอผ�นวยทไมส�ม�รถทำ�ง�นรบจ�งไดอกตอไป ยอมมปญห�ไมมเงนร�ยได ซงทำ�ใหเงนสวสดก�รผสงอ�ยเปนแหลงเงนยงชพทสำ�คญ หรอแมแตเกษตรกรทเช�ทดนทงหมด หรอเช�ทดนเพมเตมในก�รทำ�เกษตรกรรมกเชนกน ทร�ยได ทเปนตวเงนจะห�ยไป เพร�ะก�รทำ�เกษตรกรรมร�ยยอยเปนก�รทำ�ง�นทตองใชแรงง�นเปนหลก สำ�หรบครวเรอนเกษตรกรย�กจนทยงคงทำ�ก�รเกษตร ควรมก�รประกนร�ยไดเกษตรกรเฉพ�ะผทมตวเลขพนทก�รผลตขน�ดเลก หรอประกนร�ยไดต�มประเภทพชทปลกเชนประกนร�ยไดผปลกข�วเฉพ�ะร�ยเลก เพอใหเกษตรกรร�ยเลกจรงๆ เท�นนส�ม�รถดำ�รงชพอยไดโดย “รายเลก” ในทน หม�ยถงผทมและทำ�ก�รเกษตรในทดนทมขน�ดเลกกว�พนทถอครองเฉลย และมร�ยไดตำ�กว�ร�ยไดเฉลยของเกษตรกรทงประเทศ แตห�กจำ�นวนเกษตรกรลดลงจรง อนทำ�ใหพนทถอครองทำ�ก�รเกษตรตอครวเรอนเพมขน เกษตรกร น�จะส�ม�รถมฐ�นะท�งเศรษฐกจดขน เพร�ะมททำ�กนท�งก�รเกษตรเพมขน และห�กมระบบเกษตรพนธสญญ�ม�กขน เกษตรกรกน�จะไดรบก�รประกนร�ค�จ�กบรษท เปนก�รลดภ�ระภ�ครฐในก�รตองทำ�นโยบ�ยประกนร�ค�และร�ยไดใหกบเกษตรกร คว�มเสยงของเกษตรกรจะยงคงอยทคว�มเสยงในกระบวนก�รก�รผลตทลมเหลว เชน โรคระบ�ดหรอภยธรรมช�ต ขอควรระวงท�งด�นคว�มเสยงอกประก�รกคอ ก�รเปดตล�ดสนค�เสรอ�เซยน โดยเฉพ�ะสนค�เกษตร อ�จทำ�ใหสนค�เกษตรจ�กประเทศเพอนบ�นทมร�ค�ถกกว� อนเนองจ�กมตนทนก�รผลตด�นแรงง�นทน�จะยงถกกว�แรงง�นในประเทศ ทะลกเข�ม�แขงขนกบสนค�ทผลตโดยเกษตรกรในประเทศ

หก คาจางแรงงาน

ปญห�ของผทเปนแรงง�นรบจ�งในภ�คเกษตรกคอก�รไมมง�นทำ�ทกวน เนองจ�กสนค�เกษตรเปน กระบวนก�รผลตต�มฤดก�ล ทตองก�รแรงง�นม�กเฉพ�ะชวงเวล�เพ�ะปลกและเกบเกยวเท�นน แมปจจบนค�จ�งแรงง�นในภ�คเกษตรไดเพมขน แรงง�นรบจ�งเกษตรไดเรยกรองค�จ�งขนตำ� วนละ 300 บ�ท แตก�รรบจ�งภ�คเกษตรสวนใหญจะเปนร�ยวน ซงผรบจ�งจะไมไดมง�นทำ�ทกวน ยกเวนแรงง�นข�มช�ต ทรบจ�งเฝ�สวนทมร�ยไดประจำ�เดอนละ 5,000 บ�ท สวนแรงง�นรบจ�งกรดย�ง แมแลดเหมอนมคว�มยตธรรมเรองค�จ�ง เนองจ�กมอตร�สดสวนก�รแบงผลประโยชนทชดเจน ต�มปรม�ณก�รกรดย�งระหว�งเจ�ของสวนกบคนง�น แตห�กร�ค�ย�งตกตำ� ทงแรงง�นและเจ�ของสวนกจะไดรบผลกระทบจ�กร�ยไดทลดลง นอกจ�กนนแมจะแลดเหมอนจะมง�นทำ�เกอบตลอดทงป แตกมเวนชวงทตองพกก�รกรดย�งของตนย�ง ในชวงฤดแลงเดอนมกร�คมถงเมษ�ยน ในอน�คตมคว�มเปนไปไดทจะมบรษทจดห�ง�นทเปนน�ยหน�สงแรงง�นไปทำ�ง�นต�มฟ�รมต�งๆ ต�มฤดก�ลทมก�รข�ดแคลนแรงง�น และมคว�มเปนไปไดว�แรงง�นททำ�ง�นกบบรษทเหล�นจะเปนแรงง�นข�มช�ต


เนองจ�กชนบทไมใชสงคมปด ก�รศกษ�ชนบทจงไมส�ม�รถหยดอยแคเฉพ�ะก�รศกษ�ทพนทชนบทและเฉพ�ะทตวช�วน� แตตองศกษ�องคประกอบทกว�งกว�ควบคกน เชน โบรกเกอรทงท�งเศรษฐกจและก�รเมอง และนโยบ�ยท�งเศรษฐกจและก�รเมองทเชอมโยงช�วน�และชนบทในฐ�นะเปนองคประกอบของพนททกว�งกว� และแมสงคมชนบทจะมก�รเปลยนแปลงอย�งมนยยะสำ�คญ แตรหสวฒนธรรมบ�งประก�ร เชนคไขวของคว�มสมพนธเชงอปถมภและเชงรบใช กยงเปนกลยทธก�รตอรองปฏสมพนธท�งสงคม เศรษฐกจและก�รเมองในสงคมชนบทสมยใหมทสำ�คญ

สรป

ในอน�คตค�แรงน�จะยงสงขน อนจะทำ�ใหตนทนก�รผลตสนค�เกษตรในประเทศมแนวโนมสงขน และสนค�เกษตรร�ค�แพงขน ซงห�กเกษตรกรร�ยยอยทเปนผผลตไมส�ม�รถแขงขนร�ค�กบสนค�เกษตรร�ค�ถกกว�จ�กประเทศเพอนบ�น อ�จมก�รข�ยทดน ซงนำ�ไปสก�รกระจกตวของทดนทมบรษทธรกจก�รเกษตรเปนเจ�ของ แตซงห�กเปนเชนนน ผทข�ยทดนออกไปเนองจ�กไปทำ�ง�นนอกภ�คเกษตรจะไมมชนบท ใหเปนทพงหลงอกตอไป ห�กถกเลกจ�กจ�กก�รทำ�ง�นในภ�คอตส�หกรรม หรอบรก�ร

เจด ความเปนชมชนและระบบอปถมภ

ระบบอปถมภ หม�ยถงคว�มสมพนธในแนวตง ทผมฐ�นะดท�งสงคม และเศรษฐกจในชมชนใหคว�มชวยเหลอผทมฐ�นะดอยกว�หรอย�กจน ไมว�จะเปนด�นก�รเงนหรอก�รชวยเหลอต�งๆ ในขณะทผทดอยกว�ใหก�รตอบแทนต�มสงทตนม เชน ก�รชวยแรงง�น คนย�กจนในชนบทยงหวงพงผใหญในหมบ�นใหชวยดแลด�นต�งๆ เชนฝ�กง�นใหทำ� เพร�ะผใหญในหมบ�นมกจะมเครอข�ยคว�มสมพนธกบคนระดบเดยวกน หรอสงกว�นอกหมบ�นม�กกว�คนย�กคนจน เมอเกดคว�มขดแยงในหมบ�น แมจะมคนสองกลมทเผชญหน�กน แตกมก ยงมกลมทส�ม ซงมกเปนเสยงสวนใหญ ทมกหลกเลยงก�รแสดงคว�มคดเหนในทส�ธ�รณะ เพอหลกเลยงก�รเผชญหน� ในอน�คตห�กประช�กรในชนบทลดลงกจรง แตคว�มเปนชมชนหมบ�น กน�จะยงคงมอย ห�กคนทออกไปทำ�ง�นนอกหมบ�น กลบเข�ม�อยในหมบ�น หลงเกษยณ ซงในปจจบนกพบว�มคนจำ�นวนหนงกลบม�อยบ�นเดมของตน แมจะออกไปทำ�ง�นต�งถนม�ตงแตหนมส�ว และห�กมแรงง�นข�มช�ตม�กขน แรงง�นเหล�นกจะตองเปนสวนหนงของชมชน ซงควรไดรบก�รปฏบตทเท�เทยมกนโดยเฉพ�ะในกรณทเปนแรงง�นทอยกนม�เปนเวล�น�น


หนงสออ�งอง

ภาษาไทย

จ�มะร เชยงทอง. (2554). “ก�รกล�ยเปนแรงง�นรบจ�งและคว�มแตกต�งและหล�กหล�ยท�งสงคมและเศรษฐกจในพนท กงเมองกงชนบท”. ใน จ�มะร เชยงทอง และคณะ. ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม สนบสนนโดยแผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ� นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลยเชยงใหม. จ�มะร เชยงทอง และทศนย ธรรมตน. (2554). “แรงง�นข�มพรมแดนในบรบทของก�รขย�ยตวของพชไรและไมยนตนในทดน ขน�ดใหญ”. ใน จ�มะร เชยงทอง และคณะ. ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม สนบสนนโดยแผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ� นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลยเชยงใหม.จ�มะร เชยงทอง และคณะ. (2554). ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม สนบสนนโดยแผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลยเชยงใหม.จ�มะร เชยงทอง. (2556). รฐ ทน พอคาชายแดน เกษตรกร และขาวโพดขามพรมแดน. เชยงใหม: ศนยศกษ�คว�มหล�กหล�ย ท�งชวภ�พและภมปญญ�ทองถนเพอก�รพฒน�อย�งยงยน คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.จรวฒน รกช�ต. (2554). “จ�กเกษตกรในไรน�ถงไกไขพนธสญญ�: ก�รเตบโตของระบบอตส�หกรรมอ�ห�รเกษตร”. ใน จ�มะร เชยงทอง และคณะ. ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลย เชยงใหม สนบสนนโดยแผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลย เชยงใหม.เจมศกด ปนทอง. บรรณ�ธก�ร. (2535). ววฒนาการของการบกเบกทดนทำากนในเขตปา. กรงเทพฯ: สถ�บนชมชนทองถนพฒน� และสำ�นกพมพเคลดไทย. ช�ตช�ย ณ เชยงใหม. (2533). “ก�รเปลยนแปลงท�งสงคมกบพฤตกรรมท�งก�รเมองของช�วน�”. ใน อนญญ� ภชงคกล. บรรณ�ธก�ร. รฐกบหมบานในไทยศกษา. กรงเทพฯ: สถ�บนไทยคดศกษ� มห�วทย�ลยธรรมศ�สตร.ชยพงษ สำ�เนยง. (2556). “แรงง�นเกษตรในประเทศไทย”. กรงเทพธรกจ 2 กรกฎ�คม 2556. ท�ก�ฮ�ช ก�ซโอ. (2546). “เกษตรกรผปลกข�วหวก�วหน�ช�วญปน” ใน ไชยวฒน รงเรองศร และ สมหม�ย เปรมจตต (แปล). ขาวในเอเชย : ชวตของเจดเกษตรกร. PRELUDE ภ�ยใตโครงก�ร Unitwin-Unesco. เชยงใหม: พมพทโรงพมพ มงเมอง. ธญลกษณ ศรสง�. (2550). ความซบซอนในอตลกษณของ “แรงงานนอกระบบ”: กรณศกษาคนงานหญงผลตผาฝายทอมอ ในจงหวดลำาพน. วทย�นพนธปรญญ�โท ส�ข�ก�รพฒน�สงคม ภ�ควช�สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.ธระพล อนมย. (2554). “นำ�เปลยน ปล�เปลยน คนเปลยน: กรณศกษ�คนเลยงปล�ในกระชง บ�นบงมะแลง อ.สว�งวระวงศ จ.อบลร�ชธ�น. ใน วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ “เสรนยมใหมในเศรษฐกจอส�น”(1) 2554.น�วน โสภ�ภม. (2556). “ก�รควบคม คว�มเสยง และคว�มลกลนขดกนของคว�มสมพนธเชงอำ�น�จในระบบเกษตรพนธสญญ�”. ใน วารสารสงคมศาสตร คณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม ฉบบ “ช�วน�”ใตกระแสทน ปท 25 ฉบบท 1/2556 (มกร�คม-มถน�ยน 2556).เนตรด�ว เถ�ถวล. (2556). “ก�รสร�งคว�มเปนม�ตรฐ�นในระบบเกษตรอนทรย”. ใน วารสารสงคมศาสตร คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม ฉบบ “ช�วน�”ใตกระแสทน ปท 25 ฉบบท 1/2556 (มกร�คม-มถน�ยน 2556).ประเทอง นรนทร�งกล ณ อยธย�. (2537). การจดการทดนภายใตระบบการเกษตรแบบมพนธสญญา: ศกษากรณเกษตรกร ผปลกพชพาณชยในเขตกงอำาเภอแมวาง จงหวดเชยงใหม. วทย�นพนธปรญญ�โท ส�ข�ก�รพฒน�สงคม ภ�ควช� สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.


ปรญ�วลย ใจปนต�. (2554). “แรงง�นไรทดนใน “โหลง” เกษตรกรรมข�วและผก” ใน จ�มะร เชยงทอง และคณะ. ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม สนบสนนโดยแผนง�น สร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลยเชยงใหม.พฒพงศ นวกจบำ�รง. (2556). การชวงชงความหมายเพอเขาถงพนทแหงความคลมเครอของแนวเขตปา: กรณศกษาขาวโพด เลยงสตว. วทย�นพนธปรญญ�โท ส�ข�ก�รพฒน�สงคม ภ�ควช�สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.ไพลน น�ว�. (2556). “จำ�นำ�ข�วกบก�รกลบม�ของช�วน� กรณศกษ� บ�นทงพลอ ต.ป�งว อ.ศรสชน�ลย จ.สโขทย”. ร�ยง�นก�ร วจยกระบวนวช�สมมน� ปรญญ�ตร ภ�ควช�สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.พฤกษ เถ�ถวล และ นตย� บญม�ก. (2554). “ก�รปรบเปลยนก�รผลตเข�สสวนย�งพ�ร�ของเกษตรกรในภ�คตะวนออกเฉยงเหนอ : นโยบ�ย รฐ ตล�ด และกลยทธก�รผลตของครวเรอน”. ใน วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ “เสรนยมใหมในเศรษฐกจอส�น”(1) 2554.พรรณภทร ปลงศรเจรญสข. (2551). อตลกษณของแรงงานขามชาตคนถนกบการตอรองการพฒนาของชาวบานในจงหวด ลำาปาง. วทย�นพนธปรญญ�โท ส�ข�ก�รพฒน�สงคม ภ�ควช�สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.ยศ สนตสมบต. (2546). พลวตและความยดหยนของสงคมชาวนา: เศรษฐกจชมชนภาคเหนอและการปรบกระบวนทศนวาดวย ชมชนในประเทศโลกทสาม. เชยงใหม: ศนยศกษ�คว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พและภมปญญ�ทองถนเพอก�รพฒน� อย�งยงยน คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.วฒน� สกณศล และ กงแกว ทศดง. (2554). “บ�นเชตะวน: จ�กบ�นป�ตงแรงส�ยกล�ยเปนบ�นคนง�นในนคมฯ”. ใน จ�มะร เชยงทอง และคณะ. ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลย เชยงใหม สนบสนนโดยแผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลย เชยงใหม.วเชยร อนประเสรฐ. (2554). “คนปลกหอมแดงบ�นย�งชมนอย อำ�เภอย�งชมนอย จงหวดศรสะเกษ: ก�รทำ�แรงง�นใหกล�ยเปน สนค�”. ใน วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ “เสรนยมใหมในเศรษฐกจอส�น” (1) 2554.สถ�บนอน�คตไทยศกษ�. (2557). “‘ขอเทจจรง’ คว�มเหลอมลำ� ชองว�งร�ยได ‘เพม’ – นกก�รเมองรวย”. ใน กรงเทพธรกจ วนเส�รท 5 เมษ�ยน 2557.สว�ง มแสง. (2554). “ก�รกล�ยเปนแรงง�นรบจ�งในหตถอตส�หกรรมในพนทกงเมองกงชนบท”. ใน จ�มะร เชยงทอง และคณะ. ชนบทไทย เกษตรกรระดบกลางและแรงงานไรทดน. เชยงใหม: คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม สนบสนน โดยแผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.) สถ�บนศกษ�นโยบ�ยส�ธ�รณะ มห�วทย�ลยเชยงใหม.สพรรณ สมศรใส. (2555). กลไกการปฏบตการของเกษตรเชงพาณชยและการตอรองของเกษตรกรในเครอขายการผลตหอม หวใหญ. วทย�นพนธปรญญ�โท ส�ข�ก�รพฒน�สงคม ภ�ควช�สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.สรพจน มงคลเจรญสกล. (2556). “ก�รปรบเปลยนเข�สก�รเกษตรเชงพ�ณชย และพลวต ภ�พลกษณเชงก�รเมอง: กรณศกษ� ชมชนปก�เกอะญอบ�นโมงหลวง อำ�เภอแมแจม จงหวดเชยงใหม”. โครงร�งวทย�นพนธ หลกสตรปรญญ�โทก�รพฒน� สงคม ภ�ควช�สงคมวทย�และม�นษยวทย� คณะสงคมศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.สรสม กฤษณะจฑะ. (2554). “ยทธวธก�รดำ�รงชพและก�รเปลยนแปลงสงคมช�วน�อส�น”. ใน วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลย อบลราชธาน ฉบบพเศษ “เสรนยมใหมในเศรษฐกจอส�น”(1) 2554.สรอยม�ศ รงมณ. (2556). “ช�ตพนธวรรณ�แบบพหสน�ม ในก�รศกษ�ก�รเปลยนแปลงสงคมชนบท ณ ช�ยแดนอส�น-ล�ว”. ใน วารสารสงคมศาสตร คณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม ฉบบ “ช�วน�” ใตกระแสทน ปท 25 ฉบบท 1/2556 (มกร�คม-มถน�ยน 2556).สบสกล กจนกร. (2556). “ตรรกะท�งวฒนธรรมทองถนกบก�รควบคมคนง�นในหวงก�รผลตสนค�อตส�หกรรมเกษตร-อ�ห�ร ยคโลก�ภวตน”. ใน วารสารสงคมศาสตร คณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม ฉบบ “ช�วน�” ใตกระแสทน ปท 25 ฉบบท 1/2556 (มกร�คม-มถน�ยน 2556).เสน�ะ เจรญพร. (2554). “ช�วน�บ�นหวคำ� ต.ข�มใหญ อ.เมอง จ.อบลร�ชธ�น”. ใน วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ “เสรนยมใหมในเศรษฐกจอส�น”(1) 2554.


สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร. (2549). การศกษาภาวะความยากจนของครวเรอนเกษตรกร. กรงเทพฯ: กระทรวงเกษตรและ สหกรณ. (จ�กร�ยง�นก�รศกษ�ภ�วะคว�มย�กจนของเกษตรกรโดยโครงก�รสหวช�บณฑตศกษ�ส�ข�พฒน�สงคม บณฑตวทย�ลย มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร)สำ�นกง�นเศรษฐกจก�รเกษตร. (2555). ขอมลพนฐานเศรษฐกจการเกษตรป 2555. กรงเทพฯ: กระทรวงเกษตรและสหกรณ. เอกส�รสถตก�รเกษตรเลขท 401.สำ�นกง�นเศรษฐกจและสงคมแหงช�ต. (2554). ความยากจนและการกระจายรายได. (ต�ร�งท 4.1 สดสวนคนจนและจำ�นวน คนจน เมอวดด�นร�ยจ�ยเพอก�รอปโภคบรโภค จำ�แนกต�มกลมวยประช�กรและเขตพนท ป พ.ศ. 2531-2554). กรงเทพฯ: สำ�นกพฒน�ฐ�นขอมลและตวชวดภ�วะสงคม.สำ�นกง�นสถตแหงช�ต. (2554). การสำารวจภาวะเศรษฐกจและสงคมของครวเรอน. (เสนคว�มย�กจนด�นร�ยจ�ย จำ�แนกต�ม ภ�คและจงหวด พ.ศ. 2543-2554). กรงเทพฯ: สำ�นกง�นสถตแหงช�ต กระทรวงเทคโนโลยส�รสนเทศและก�รสอส�ร.สำ�นกง�นสถตแหงช�ต. (2556). สรปผลขอมลสำามะโนการเกษตร พ.ศ. 2556. ในก�รแถลงข�ว “ผลก�รทำ�สำ�มะโนก�รเกษตร พ.ศ. 2556” โดยน�ว�อ�ก�ศเอก อนดษฐ น�ครทรรพ รฐมนตรว�ก�รกระทรวงเทคโนโลยส�รสนเทศและก�รสอส�ร วนจนทรท 23 กนย�ยน พ.ศ. 2556 ณ โรงแรมมร�เคล แกรนด กรงเทพฯ.อรญญ� ศรผล. (2556). “สวนย�งกบก�รปรบเปลยนวถชวตของชมชนทองถนภ�คเหนอตอนบน”. ใน วารสารสงคมศาสตร คณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม ฉบบ “ช�วน�” ใตกระแสทน ปท 25 ฉบบท 1/2556 (มกร�คม-มถน�ยน 2556).อ�นนท ก�ญจนพนธ. (2554). “ชนบทอส�นปรบโครงสร�ง ช�วบ�นปรบอะไร”. ใน วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ “เสรนยมใหมในเศรษฐกจอส�น”(1) 2554.อ�นนท ก�ญจนพนธ และมงสรรพ ข�วสะอ�ด. (2535). “ววฒน�ก�รของก�รบกเบกทดนทำ�กนในเขตป� ภ�คเหนอตอนบน”. ใน เจมศกด ปนทอง. บรรณ�ธก�ร. ววฒนาการของการบกเบกทดนทำากนในเขตปา. กรงเทพฯ: สถ�บนชมชนทองถน พฒน�และสำ�นกพมพเคลดไทย. แอนดร เทอรตน. (2533). “บรรด�อำ�น�จทองถนกบก�รแยกตวท�งสงคมในชนบท”. ใน อนญญ� ภชงคกล. บรรณ�ธก�ร. รฐกบ หมบานในไทยศกษา. กรงเทพฯ: สถ�บนไทยคดศกษ�มห�วทย�ลยธรรมศ�สตร.

ภาษาองกฤษ

Gray, Jennifer. (1990). The Road to The City: Young Women and Transition in Northern Thailand. Ph.D. thesis, McQuary University, Sydney, Australia.Goodman, David and Watts, Michael (eds). (1997), Globalising Food: Agrarian Questions and Global Restructuring, Routledge, London and New York.Kearney, Michael. (1996). Reconceptualizing the Peasantry: Anthropology in Global Perspective, Westview Press, Boulder, Colorado.Keyes, Charles. (2010). “From Peasants to Cosmopolitan Villagers: Refiguring ‘Rural’ in Northeastern Thailand” Paper presented at the International Conference on Revisiting Agrarian Transition in Southeast Asia, May 13-15, 2010, Chiangmai.Nevins, Joseph, and Peluso, Nancy Lee (eds) (2008), Taking Southeast Asia to Market: Commodities, Nature, and People in the Neo-liberal Age, Cornell University Press, Ithaca and London.Rigg, Jonathan. (2001). More Than The Soil, Prentice Hall, Harlow, England.Sato, Jin. (2000). “People in Between: Conversion and Conservation of Forest Lands in Thailand”, Development and Change, 31:155-177.Scott, James, C., (1985). Weapons of the Weak : Everyday Forms of Peasant Resistance, Yale University Press, New Haven and London.Vandergeest, Peter, and Peluso, Nancy Lee. (1995). “Territorialization and State Power in Thailand”, Theory and Society, 24: 385-426.


Walker, Andrew. (2012). Thailand’s Political Peasants: Power in the Modern Rural Economy, The University of Wisconsin Press, Madison,Wisconsin.Wells, Miriam J., (1996). Strawberry Fields: Politics, Class, and Work in California Agriculture, Cornell University Press, Ithaca and London.

สออเลกทรอนกส

Prachatai.com สบคน22/5/57“ชองว�งร�ยไดในสงคมไทย: ขอเทจจรงและม�ย�คต (ตอนท 1)”


เนองจากชนบทไมใชสงคมปด การศกษาชนบทจงไมสามารถหยดอยแคเฉพาะ

การศกษาทพนทชนบทและเฉพาะทตวชาวนา แตตองศกษาองคประกอบทกวางกวา

ควบคกน เชน โบรกเกอรทงทางเศรษฐกจและการเมอง และนโยบายทางเศรษฐกจ

และการเมองทเชอมโยงชาวนาและชนบท ในฐานะเปนองคประกอบของพนททกวางกวา

และแมสงคมชนบทจะมการเปลยนแปลงอยางมนยยะสำาคญ แตรหสวฒนธรรมบางประการ

เชน คไขวของความสมพนธเชงอปถมภและเชงรบใช กยงเปนกลยทธการตอรอง

ปฏสมพนธทางสงคม เศรษฐกจและการเมอง ในสงคมชนบทสมยใหมทสำาคญ

จ า ม ะ ร เ ช ย ง ท อ ง

ห น ง ส อ ช ด “ส อ น า ค ต ไ ท ย”ช น บ ท ไ ท ย : จ า ก อ ด ต ส อ น า ค ต

จดทำ�โดย: แผนง�นสร�งเสรมนโยบ�ยส�ธ�รณะทด (นสธ.)

สนบสนนโดย: สำ�นกง�นกองทนสนบสนนก�รสร�งเสรมสขภ�พ (สสส.)


Documents

จ า ก อ ดี ต สู่ อ น า ค ต และ ... rural.pdf · 2018-01-04 · ช น บ ท ไ ท ย : จ า ก อ ดี ต สู่ อ น า ค