8 70+วิสุทธิมรรคแปล+ภาค+๒+ตอน+๒

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ - หนาท 1

สมาธนเทศ อาหารเรปฏกลสญญา บดน ภาวนานเทศแหงอาหาเรปฏกลสญญา ททานยกขนแสดง ไวถดอารปปนเทศวา "เอกา ส า - สญญา ๑ " ดงน มาถงแลว โดยลาดบ บณฑตพงทราบวนจฉยในอาหารเรปฏกลสญญานน ดงตอไปน สภาพใดยอมนามา เหตน สภาพนนจงชอวา อาหาร (แปล วา สภาพผนามา ) อาหารนนม ๔ อยาง คอ กพฬงการาหาร ผสสาหาร มโนสญเจตนาหาร วญญาณาหาร [สงทอาหารนามา] ถามวา กในอาหาร ๔ อยางนน อาหารอยางไหน ยอมนา อะไรมา ? ตอบวา กพฬงการาหารยอมนาโอชฏฐมกรป (รปกลาปมโอชา เปนท ๘ )* มา ผสสาหารนาเวทนา ๓ มา มโนสญเจตนาหาร นาปฏสนธในภพ ๓ มา วญญาณหารนามารปในขณะปฏสนธมา [ภยทเกดเพราะอาหารเปนเหต] ในอาหาร ๔ อยางนน ภยคอความนยมยนด ยอมมในเพราะ * คอมหาภตรป ๔ และ ส กลน รส โอชา.


กพฬงการาหาร ภยคอความเขาไปหา ยอมมในเพราะผสสาหาร ภยคอความเขาถง (คอเกด) ยอมมในเพราะมโนสญเจตนาหาร ภยคอปฏสนธ ยอมมในเพราะวญญาณาหาร กแลในอาหารทงหลาย อนมภยจาเพาะอยางนนน กพฬงการาหาร จงควรชแจงดวยพระโอวาท ทเปรยบอาหารดวยเนอบตร ผสสาหาร ควรชแจงดวยพระโอวาทท เปรยบผสสะดวยโคถกหนง มโนสญเจตนาหาร ควรชแจงดวย พระโอวาททเปรยบภพดวยหลมถานเพลง วญญาณหารควรชแจง ดวยพระโอวาททเปรยบวญญาณดวยหอกหลาว แล [อาหารทประสงคเอาในกรรมฐานน] แตในอาหาร ๔ น กพฬงการาหารอนแยกประเภทเปนของกน ของดม ของเคยว ของลม เทานน ทานประสงคเอาวาอาหารในความ ขอน ความหมายรอนเกดขนโดยทถอเอาอาการทปฏกลในอาหารนน ชออาหาเรปฏกลสญญา พระโยคาวจรผใครจะเจรญอาหารเรปฏกลสญญา นน พงเรยนเอากรรมฐานไดแลว (จาไว) มใหผดจากทเรยกมา แมแตบทเดยว ไปในทลบ (คน) เรนอย (คนเดยว) แลวจง พจารณาดความปฏกลในกพฬงการาหารอนแยกเปนของกน ของดม ของเคยว ของลม โดยอาการ ๑๐ อาการ ๑๐ น คออะไรบาง คอ คมนโต โดยการเดนไป ปรเยสนโต โดยการแสวงหา ปรโภคโต โดยการบรโภค


อาสยโต โดยอาสยะ (อาโปธาตในลาไสทออก มาประสมกบอาหารทกลนลงไป นธานโต โดยทพก (คอกระเพาะอาหาร ?) อปรปกกโต โดยยงไทยอย ปรปกกโต โดยยอยแลว ผลโต โดยผล นสสนทโต โดยการไหลออก สมมกขนโต โดยความเปรอะเปอน [คมนโต-ปฏกลโดยการเกดไป] ใน ๑๐ บทนน บทวา "คมนโต - โดยการเดนไป " นน ความวา ความปฏกลโดยการเดนไป พระโยคาวจรพงพจารณาเหน โดยนยดงนวา "อนบรรพชตในพระศาสนาทขนชอวามอานภาพมาก อยางนละ ทาการสาธายายพระพทธวจนะกด สมณธรรมกด ตลอดทง คน เลกในตอนเชาตรแลว (ไป) ทาวตรทลานพระเจดยและลาน พระโพธ ตงนาฉน นาใช กวาดบรเวณ ชาระรางกายแลว ขน ทนง มนสการกรรมฐานสก ๒๐ - ๓๐ คาบ แลวจงลกขนถอบาตรและ จวร (จาตอง) ละตโปวนอนเปนทปราศจากชนเบยดเสยด สะดวก แก (การอยอยาง) ปวเวก ถงพรอมดวยรมเงาและนา สะอาด เยน เปนภาคพนนารนรมย (จาตอง) งดมงหวงความยนดในวเวกอนเปน อรยคณ มหนามงสหมบานไปเพอตองการอาหาร ดงสนขจงจอก


มงหนาสปาชาไป (เพอตองการซากศพ) ฉะนน เมอไปอยางนน เลา ตงแตลงเตยงหรอตงไป กตองยาเครองลาดอนเกลอนกลน ไปดวยสงไมสะอาดมละอองตดเทาและมลจงจอกเปนตน ตอนนไปก จาตองเจอหนามขอนปฏกลยงกวาภายในหอง เพราะลางทกถกสงปฏกล มมลหนและมลคางคาวเปนตนทาใหเสยไป ถดออกไปกจาตองเจอ พนลาง (กฎ) ซงปฏกลยงกวาชนบน เพราะลางทกเปรอะไปดวยมล นกเคาและมลนกพราบเปนตน ตอออกไปกจาตองเจอบรเวณอนปฏกล ยงกวาพนลาง (ของกฎ) เพราะลางทกสกปรกไปดวยหญาและใบไม เกา ๆ ทลมพดมา ดวยปสสาวะ อจจาระ นาลาย นามก ของพวก สามเณรทเปนไข และดวยนาและโคลนในหนาฝนเปนตน ทางเดน ไปวหาร (จากบรเวณ) อนปฏกลยงกวาบรเวณไปอก กจาตองเจอ๑

อนง เธอผไหวพระโพธและพระเจดยโดยลาดบแลว (ไปหยด) ยน อยทวตกมาลก (โรงหยดตรก๒) ตรกไปวาตนจาตองไมเหลยวแล พระเจดยอน (งาม) เชนกบกองแกวมกดา และพระโพธอน (งาม) จบใจเชนกบกาหางนกยง และเสนาสนะอน (งาม) มสงาดวยความ ๑. ไมสมกบคาพรรณนาชมเสนาสนะ (ถดไป ๓ บรรทด) ทวางามสงาราวกะเทพพมาน นารนรมย. ๒. มหาฎกาวา "เปนท ๆ ภกษไปหยดตรกวา วนนจะไปภกขาทไหนหนอ " ใน วสทธมรรคแปลรอยอธบายเพมเตมเอาไววา " วตกกมาลกนน เปนโรงสาหรบภกษ ผถอบณฑบาต แตในขณะไปยนอยทโรงวตกนนเวลาเดยว เวลานอกนนเธอตรกอยแตใน พระกรรมฐานทงวนทงคน" ชอบกล ทาไมตองทาทไวใหไปหยดตรก จะตรกเสยทกฏ หรอทอนไมไดหรอ.


พรอมมลแลวแมนเทพพมาน หนหลงใหสถานทอนนารนรมยเหนปานน ไป กเพราะอาหารเปนเหต ดงนแลวกาวออกเดนไปตามทางไปส หมบาน กจาตองเจอทางอนมตอแลหนามบาง ทางอนถกกาลงนา เซาะ (เปนลองลก) และลม ๆ ดอน ๆ บาง แตนน เธอผนง ผา (ดวยความรสก) เหมอนปดแผลฝ คาดประคด (ดวยความ รสก) เหมอนพนผาพนแผล หมจวร (ดวยความรสก) เหมอน คลมโครงกระดก นาบาตรไป (ดวยความรสก) เหมอนนากระเบอง ใสยาไป ถงทใกลชองทางเขาหมบาน กจะพงไดเจอซากตาง ๆ เชนซากชางบาง ซากมาบาง ซากโคบาง ซากกระบอบาง ซาก คนบาง ซากงบาง ซากสนขบาง * ใชแตจะพงไดพงไดเจอกหาไม แม กลนของซากเหลานนทมากระทบจมก กเปนสงทเธอจาตองทนดวย ตอนน เธอจะตอง ( หยด ) ยนทชองเขาหมบาน มองดทางเดน ในหมบาน (เสยกอน) เพอหลกอนตราย มชางด มาดเปนตน สงปฏกลมเครองลาด (ทเปอนละออง) เปนตน มซาก หลายอยางเปนปรโยสาน ดงกลาวมาฉะนน เปนสงทเธอจาตองเหยยบ ยาดวย จาตองเจอดวย จาตองไดกลนดวย กเพราะอาหารเปนเหต ความปฏกลโดยการเดนไป พระโยคาวจรพงเหนลงดงนเถดวา "โอ ! ปฏกลจรงนะพอ อาหาร (น) " * ฟงดพลกพลน หมบานอะไร มกระทงซากชางและซากคน ทงใหเหมนโขงอย เชนนน.


[ปรเยสนโต - ปฏกลโดยการแสวงหา] (ความปฏกล) โดยการแสวงหา เปนอยางไร ? บรรพชต ผแมทนความปฏกลในการเดนไปอยางนแลว เขาสหมบาน คลมตว ดวยสงฆาฏ กตองเทยวไปตามทางในหมบางตามลาดบเรอน เหมอน คนกาพรามอถอกระเบองเทยวไปฉะนน ในทางไรเลา คราวฤดฝน ในท ๆ ยา ๆ ไป เทาจมลงในเลนกระทงถงเนอปลแขง ตองถอบาตร ดวยมอขางหนง ยกจวรไดดวยมอขางหนง ครนถงฤดรอน กตอง เทยวไป (ภกขา) ทงทรางกายมอมแมมดวยฝนและละอองหญา ท ฟงขนดวยกาลงลม ถงประตเรอนนน ๆ แลว กตองเจอ ลางทกตอง ยาหลมโสโครกและแองนาครา อนคละคลาไปดวยของโสโครกมนา ลางปลา นาลางมอ นาซาวขาว นาลาย นามก และมลสนขมลสกร เปนตน คลาคลาไปดวยหมหนอนและแมลงวนหวเขยว ซงเปน แหลงทแมลงวนในหมบานขนมาเกาะทสงฆาฏบาง ทบาตรบาง ท ศรษะบาง เมอเธอเขาไปถงเรอนเลา เจาของเรอนลางพวกกให ลางพวกกไมให ทใหเลา ลางพวกกใหขาวทหงไวแตเมอวานบาง ของเคยวเกา ๆ บาง กบขาวมแกงถวบด ๆ เปนตนบาง ทไมใหเลา ลางพวกบอกวา "โปรดสตวขางหนาเถด เจาขา" เทานน แต ลางพวกแสรงทาเปนไมเหน นงเฉยเสย ลางพวกกเบอนหนาเสย ลางพวกกรองวาเอาดวยคาหยาบ ๆ เปนตนวา "ไปเวย คนหวโลน" ถงอยางน เธอกจาตองเทยวบณฑบาตไปในหมบานอยางคนกาพรา แลวจงออกไปแล


สงปฏกลมเลนเปนอาทดงกลาวมาฉะนน เปนสงทเธอจาตอง เหยยบยาดวย จาตองเจอดวย จาตองทนดวย ตงแตเขาสหมบาน จนกระทงออกไป กเพราะอาหารเปนเหตโดยแท ความปฏกลโดย การแสวงหา พระโยคาวจรพงเหนลงดงนเถดวา "โอ ! ปฏกล จรงนะพอ อาหาร (น) " [ปรโภคโต - ปฏกลโดยการบรโภค] (ความปฏกล) โดยการบรโภคเปนอยางไร ? กความปฏกล โดยการบรโภค บรรพชตผมอาหารอนแสวงหา (ไดมา) อยางนแลว นงตามสบายอยในทอนผาสกภายนอกหมบาน พงเหนลงดงนเถดวา "เธอยงมไดหยอนมอลงในอาหาร (ทอยในบาตร) นนเพยงใด เธอไดเหนภกษผเปนครฐานยะกด คนผเปนลชชกด เชนนนแลว กอาจนมนต (หรอเชอเชญใหบรโภคอาหารนน) ไดอยเพยงนน๑

แตครนพอเธอหยอนมอลงในอาหารนนดวยใครจะฉน จะกลาว (เชอ เชญทาน) ใหรบ (อาหารนน) มอนจะตองกระดากอาย๒ ครน เมอเธอหยอนมอลงแลวขยาอย เหงอ (มอ) ออกตามนวทง ๕ ทาขาวสกแมทกระดางเพราะความแหงใหชมจนออนไปได ทน ครน บณฑบาตนนเสยงความงามไปแลวเพราะการกระทาแมเพยงขยา เธอ ๑. ลชชมนสส (คนผเปนลชช) น ถาหมายถงคฤหสถกอยางไรอย เพราะอาหารท ภกษยงมไดทาใหเปนแดน จะใหคฤหสถไดกเฉพาะมารดาบดาเทานน ใหคฤหสถอน เปนอาบตเพราะทาใหศรทธาไทยใหตก เพราะฉะนนถาเปน ลชชภกข กจะสนทด. ๒. เพราะเกรงไปวาทานจะรงเกยจวาจะใหของทเปนแดน.


ทาใหเปนคาวางลงในปากแลว ฟนลางทากจแหงครก ฟนบททากจ แหงสาก ลนทากจแหงมอใหสาเรจไป บณฑบาตนน* อนโขลกดวย สากคอฟน พลกไปมาอยดวยลน ราวกะขาวสนขในรางขาวสนขอย ในปากนน นาลายใสจางทปลายลนกเปอนเอา นาลายขนแตกลางลน เขาไปกเปอนเอา มลฟนในท ๆ ไมชาระฟนไมถงกเปอนเอา บณฑ- บาตนนทแหลกและเปอนแลวอยางน มสกลนและการปรงแตอยาง วเศษหานไปทนท กลบกลายเปนของนาเกลยดอยางยง ดงสารอก ของสนขทอยในรางขาวสนขฉะนน บณฑบาตนนแมเปนอยางนกเปน สงทพงกลนลงไปได เพราะมนลวงคลองจกษ (คอมองไมเหน)" [อาสยโต - ปฏกลโดยอาสยะ] (ความปฏกล) โดยอาสนะ (อาโปธาตในลาไสทออกมาประสม กบอาหารทกลนลงไป) เปนอยางไร ? ความปฏกลโดยอาสยะพง เหนลงอยางนวา "กแลอาหารทไดบรโภคเขาไปแลวอยางน เมอ กาลงเขาไปขางใน (สาไส) เพราะเหตทในอาสยะ ๔ คอ ปตตาสยะ (อาสยะคอนาด) เสมหาสยะ (อาสยะคอเสมหะ) ปพพาสยะ (อาสจยะคอบพโพ) โลหตาสยะ (อาสยะคอโลหต) อาสยะอยางใด อยางหนงยอมมเปนแท แมแกพระพทธเจาและพระปจเจกพทธ แม * ต (ปณฑปาต) เปนอวตตกรรม ในมกเขต ทง ๓ บท จะแปลเปนอวตตกรรม ความจะฟงยากในภาษาไทย จงแปลดดไปอยางนน.


แกพระเจาจกรพรรด แตสาหรบพวกคนมปญญาออน๑ อาสยะมทง ๔ อยาง เพราะเหตนน ผใดมปตตาสยะยง (อาหารทเขาไปในลาไส) ของผนน กเปนเหมอนเปรอะดวยยางมะซางขน ๆ นาเกลยดยงนก ผใดมเสมหาสยะยง ของผนนกเปนเหมอนเปรอะดวยนาในแตงหน ผ ใดมปพพาสยะยง ของผนนกเปนเหมอนเปรอะดวยเปรยงเนา ผใด มโลหตาสยะยง ของผนนกเปนเหมอนเปรอะดวยนายอม (จวร) นาเกลยดยงนก"๒

[นธานโต - ปฏกลโดยทพก (คอกระเพาะอาหาร] (ความปฏกล) โดยทพก (คอกระเพาะอาหาร ?) เปน อยางไร ? ความปฏกลโดยทพกพงเหนลงอยางนวา "อาหารอน กลนเขาไปทเปอนดวยอาสยะ ๔ อยางใดอยางหนงแลวนน เขาไป ภายในทองแลวจะไดไปพกอยในภาชนะทาดวยทองงกหามได ไปพก อยในภาชนะ (อนวเศษอนๆ ) มภาชนะประดบแกวมณหรอภาชนะ ทาดวยเงนเปนตนกหากได แตวาถาคนอาย ๑๐ ขวบกลนลงไป (มน) ก (ไป) พกอยในโอกาสทเปนเชนหลมคถอนไมไดลางมา ๑๐ ป ๑. ฉบบพมาเปน มนทปาน - บญนอย ในมหาฎกาเปน มนทป แตวาจะเปน ปญญาออน หรอบญนอย อยางไหนกเขาใจยากอยนนเองทาไมจงเปนเชนนน. ๒. อาสยะ ในทอนหมายถงกระเพาะกม เชน อามาสยะ หมายถงกระเพาะอาหาร และ ปกกาสยะ หมายถงกระเพาะอจจาระ แตในทนทานหมายถงโอกาสหนง ยงไม ถง อามาสยะ อาหารลงไปถงนนแลวตองระคนกบอาโปธาต ๔ อยางใดอยางหนง หรอ ทง ๔ อยาง คอ นาด เสมหะ บพโพ และโลหต แลวจงเลอนตอไปถง อามาสยะ (?) ขอนพอเหนเคา อาหารทสารอกออกมามสแปลก ๆ กม ดงทเราพดกนวา "ราก เขยวรากเหลอง"


ถาคนอาย ๒๐-๓๐-๔๐-๕๐-๖๐-๗๐-๘๐-๙๐ ปกลนลงไป (มน) ก (ไป) พกอยในโอกาสทเปนเชนหลมคถอนไมไดลางมา ๒๐-๓๐- ๔๐-๕๐-๖๐-๗๐-๘๐-๙๐ ป ถาคนอาย ๑๐๐ ปกลนลงไป (มน) ก (ไป) พกอยในโอกาสทเปนเชนหลมคถอนไมไดลางมา ๑๐๐ ป ๑" [อปรปกกโต - ปฏกลโดยยงไมยอย] (ความปฏกล) โดยยงไมยอย เปนอยางไร ? ความปฏกล โดยยงไมยอย พงเหนลงอยางนวา "กแลอาหารนนน ทเขาไปพก อยในโอกาสอยางนนแลว ยงไมยอยเพยงใด ทกลนลงไปในวนนน บาง ในวนวานบาง ในวนกอนนนบาง ทงหมดดวยกน อนฝาเสมหะ ปดคลมไว กอเปนฟองเปนตอมขน อนเกดซงความเปนของนาเกลยด อยางยงตงอยในทมประการดงกลาวแลวนนแหละอนเปนทมดมด ตลบ ไปดวยกลนอายอบดวยกลนซากสตว (ทเปนอาหาร) ตาง ๆ ๒ ม กลนเหมนนาเกลยดนกอยเพยงนน เปรยบประดจของไมสะอาดตาง ๆ เชนหญา ใบไม เสอขาด ๆ และซากง ซากสนข (กระทง) ๑. ขอ นธานโต น วาโดยลาดบความกนาจะเปนกระเพาะอาหาร แตอธบายทวา เหมอนหลมคถ ฟงดเปนลกษณะกระเพาะอจจาระไปไมสมกน อาหารทกลนลงไปยง ไมยอย ยงไมเขาลกษณะกระเพาะอจจาระไปไมสมกน อาหารทกลนลงไปยง ๒. นานรณป...ปวนวจรเต ปาฐะนถาไมคลาดเคลอน ปวน ตรงนกมไดหมายถง ปา ปวน แปลวา ลม กได ในทนจงแปลเอาความวากลนอาย สวน วจรต เมอ เขากบกลน กตองแปลวา ตลบ วา ฟง ใหประสบประสานกนไปเชนนน.


ซากคน ๑ ทตกอยในหลม (โสโครก) ขางชองเขาหมบานพวก จณฑาล อนถกเมฆ (ฝน) นอก (ฤด) กาลในหนารอนตกรด แลว ถกแดดแผดเผากกอเปนฟองเปนตอม (สงกลนนาเกลยด) อยฉะนน" [ปรปกกโต - ปฏกลโดยยอมแลว] (ความปฏกล) โดยยอยแลวเปนอยางไร ? ความปฏกลโดย ยอยแลว พงเหนลงอยางนวา "อาหารนนเมอเปนสงทยอยไปดวย ไป (ธาต) ในรางกาย ในโอกาส (ทพกอย ) นนแลว กหาได กลายเปนของมคาเชนทองและเงนไป ดงแรทงหลายมแรทองแรเงน เปนตนไม๒ แตมน (กลบ) ปลอยฟองและตอม (ออกมา) กลายเปนกรสประจปกกาสยะ (กระเพาะอจจาระ) ไป เหมอนดน สเหลองทเขาบดทหนบดแลวบรรจเขาไวในกระบอก (ไมไผ) ฉะนน และกลายเปนมตรประจมตตวตถ (กระเพาะปสสาวะ) ไป" [ผลโต - ปฏกลโดยผล] (ความปฏกล) โดยผลเปนอยางไร ? ความปฏกลโดยผล พงเหนลงอยางนวา "กอาหารน ทยอยดเทานนจงผลตซากตาง ๆ ม ๑. พวกจณฑาลมกงายสกปรก ถงกบทงศพคนไวเชนนนเทยวหรอ ? จะเปนลางครง ลางทกระมง พอนกเหนอยางไดในบานในเมองเราน นาน ๆ กมความนาทารกเปนบาง ตายบางไปทงตามกองขยะ ผรายฆาคนตายแลวนาศพไปหมกทงไวตามรองตามค แต กทาไมพวกจณฑาลจงไมนาพาตอศพนนเสยเลย ชางทนดมกลนอยได ! ๒. อธบายวา แรธาต เชน แรทองแรเงนนน ใชไฟถลงมนเขา มนกปลอยเนอแท ของมนออกมา กลายเปนทองเปนเงนบรสทธไป แตอาหารหาเปนเชนนนไม.


ผม ขน เลบ ฟน เปนตนขนได ทยอมไมด (กลบ) กอโรค ตง ๑๐๐ ชนดขน เปนตนวา หดเปอย หดดาน คดทะราด เรอน กลาก หด ไอ และลงแดง* นผลของมน" [นสสนทโต - ปฏกลโดยการไหลออก] (ความปฏกล) โดยการไหลออก เปนอยางไร ? ความปฏกล โดยการไหลออก พงเหนลงอยางนวา "กอาหารนน เมอกลนลงไป เขาไปชองเดยว (แต) เมอไหลออก ไหลออกจากหลายชอง อยางเชนวา มลตา (ไหลออก) จากตา มลห (ไหลออก) จาก ห อนง อาหารนน ในคราวกน กนกบพรรคพวกมากคนกม แต ในคราวไหลออกมนกลายเปนของไมสะอาด มอจจาระปสสาวะเปนตน ไปเสยแลว กถายออกแตคนเดยว อนง ในวนทหนง คนกนมน ราเรง เบกบานใจ เกดปตโสมนสกม (แต) ในวนทสองมนไหล ออก คนปดจมก เบอนหนา เกลยด กระดาก อนง ในวนทหนง คนยนด ละโมบ ตดใจ สยบ กลนมนลงไปกม แตพอวนทสอง เพราะคางอยคนเดยวกสนยนด เกดเปนทกข อาย รงเกยจ ถาย ออกไป เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา * โรคลงแดง เกดเพราะอาหารยอมไมด หรอไมยอย นตดจะลก ! ทาใหนกคลาง แคลงศพทอตสาร แปลวา โรคลงแดง ถกแลวหรอ ไดพบลางแหงแปลวา โรคบด กเขาเคาเหมอนกน แตถาแปลเสยวา โรคทองรวง หรอ ลงทอง กจะหมดปญหา ในทน เพราะวาอาหารยอยไมดหรอไมยอย เกดเปนพษขนกทาใหทองรวง ฟงไดสนท.


"ขาว นา ของเคยว และของกน อนมคามาก เขาทางชองเดยว (แต) ไหลออกจาก ๙ ชอง ขาว นา ของเคยว และของกนอนมคามาก คน กนกนพรอมทงพวกพอง (แต) เมอถายออก ยอมซอนเรน ขาว นา ของเคยว และของกน อนมคามาก คนนยมยนดกนเขาไป (แต) เมอ ถายออกยอมเกลยด ขาว นา ของเคยว และ ของกนอนมคามาก ขาว นา ของเคยว และ ของกนอนมคามาก เพราะคางอยคนเดยว กเปน ของเสยไปสน" [สมมกขนโต - ปฏกลโดยความเปรอะเปอน] (ความปฏกล) โดยความเปรอะเปอนเปนอยางไร ? ความ ปฏกลโดยความเปรอะเปอนพงเหนลงอยางนวา "กแลอาหารนน แมในเวลาบรโภค กเปอนมอ รมฝปาก ลน แลเพดานปาก มอ รมฝปาก ลน แลเพดานปากนนเปนสงปฏกลไปเพราะถกอาหารนน เปอนเอา ซงแมลางกยงตองลางอกเลา เพอขจดกลน เมอคน บรโภคมนเขาไปแลว (มน) ยอยเปนฟองปดขนดวยไฟ (ธาต) ในกายอนซานไปทวรางแลวกขนมาเปอนฟนโดยเปนมลฟน เปอน สงทเนองดวยปากเชนลนและเพกานปาก โดยเปนเขฬะและเสมหะ เปนตน เปอนทวารทงหลาย มชองตา ชองห ชองจมก และชอง เบองลาง เปนตน โดยเปนมลตา มลห นามก นามตร และกรส เปรยบเหมอนเมอขาวถกหงอย สงทเปนกากทงหลายมแกลบ รา และ


ขาวลบเปนตน ยอมลอยขนมาเปอนขอบปากหมอขาวและฝาละม ฉะนน ซงทวารเหลานทมนเปอนเอาแลว แมลางอยทกวนกยงเปน สงไมสะอาดไมนาขอบใจอยนน ในทวารทงหลายไรเลา เพราะลาง ทวารลางอยางเขา มอกเปนสงทจาตองลางดวยนาอกท เพราะลาง ทวารลางอยางแลว มอนนฟอกดวยโคมนยบาง ดวยดนบาง ดวย ฝนหอมบางตง ๒-๓ ครง จงหายจากความปฏกล*" [อาหารเรปฏกลสญญาฌาน] เมอโยคางจรภกษนน พจารณาเหนความปฏกลโดยอาการ ๑๐ อยางน ทาจนเปนตกกาหตะ (ตรกเอามาได) วตกกาหตะ (ตร เอามาได) อย กพฬงการาหารยอมจะปรากฏโดยอาการปฏกล เธอ สองเสพเจรญทาใหมากซงนมตนนแลว ๆ เลา ๆ เมอเธอทาไป อยางนน นวรณทงหลายจะรางบ จตจะตงมนโดยอปจารสมาธ อน ไมถงอปปนา เพราะความทกพฬงการาหารเปนสภาพลกโดยความ * ปกฐะในวสทธมรรค พมพครงท ๓ พมพไวเปน ปาฏกลยตา น ววคจฉต - ความ ปฏกลไมหาย เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกจะเปน ปาฏกลยตาย วคจฉต เพราะถงจะ เปนมอลางทวารหนก เมอไดฟอกถง ๓ ครงกควรจะหายปฏกลแลว แมในวสทธมรรค แปลรอย สมาธนเทศ พมพครงท ๔ พ.ศ. ๒๔๗๒ หนา ๒๙๓ กพมพไววา "ตองส ดวยโคมย สดวยดน สดวยจณของหอม จงปราศจากปฏกล " ดงน ถงกระนน ความทวา "มอหายจากความปฏกล" นนกฟงดไมสจะแยบคาย เพราะทจรงนน "ความปฏกลหายไปจากมอ" ตางหาก ถาจะเปนอยางน ปาฐะกตอง เปน "ปาฏกลยตา ววคจฉต" และเมอเปนดงน ปาฏกลยตา ยอมเปนประธายของ ประโยต โธวโต (หตโถ) กเกอ หาทจอดไมได ถาจะใหเขารปประโยคได กตอง ทาเปนลกษณะ คอ เปน โธวเต อยางนดจะแยบคายดกวาอยางอนดวยซาไป.


เปนสภาวธรรม๑ แตเพราะวาสญญา (ความกาหนดหมาย) ใน กพฬงการาหารนน ยอมปรากฏดวยอานาจการถอเอาการปฏกล เพราะเหตนน กรรมฐานนจงถงซงความนบ (คอไดชอ) วา " อาหาเรปฏกลสญญา " ดงน [อานสงสแหงอาหารเรปฏกลสญญา] กแลจตของภกษผประกอบเนอง ๆ ซงอาหาเรปฏกลสญญานยอม ถอย ยอมหด ยอมกลบจากรสตณหา เธอเปนผปราศจากความมวเมา กลนกนอาหารเพยงเพอตองการจะขามทกขไปได ดจคน (เดนทาง กนดาร) มความตองการจะขามทางกนดาร (ใหจงได ไมมอะไร จะกน จาตองฆาบตรแลว) กนเนอบตรฉะนน ทนราคะอนเปนไป ในเบญจกามคณของเธอกจะถงซงความกาหนดร (ละได)๒ ไมส ยาก โดยมความกาหนดรกพฬงการาหาร (โดยอาการปฏกล) เปน มข (คอเปนตวนาทาง) เธอจะกาหนดรรปขนธไดโดยมความ ๑. มหาฎกาวา นมตในอาหาเรปฏกลสญญาน กคอกพฬงการาหารทปรากฏโดยอาการ ปฏกลนนเอง หาใชอคคหนมตและปฏภาคนมตไม เพราะถาอคคหนมตเกด ปฏภาค- นมตกตองม และเมอปฏภาคนมตม ฌานกตองถงอปปนา แตนไมม เพราะอะไร เพราะภาวนามอาการตาง ๆ ประการหนง เพราะเปนกรรมฐานลกโดยความเปนสภาว- ธรรมประการหนง จรงอย ภาวนานเปนไปโดยอาการปฏกล แตวาสงทปฏกลนน ไดแก สภาวธรรมอนเปนทอาศยแหงสงทบญญตเรยกวากพฬงการาหารนนตางหาก หาใชตว บญญตนนปฏกลไม กเพราะภาวนานปรารภสภาวธรรมโดยถอเอาอาการปฏกลออกหนา เปนไป และเพราะสภาวธรรมทงหลายเปนของลกโดยสภาพ คอมนลกของมนเอง เพราะฉะนน ฌานนจงไมถงอปปนา. ๒. ปร มหาฎกาไขความวา สมตกกม กาวลวง (คอละได) แกอยางนเขาหลก ปหารปรญญา.


กาหนดรเบญจกามคณเปนมข๑ อนง แมการเจรญกายคตาสตของเธอ กจะถงความบรบรณ ดวยอานาจความปฏกล (แหงอาหาร) ม อาหารทยงไมยอมเปนตนดวย๒ เธอนบวาเปนผดาเนนขอปฏบตอนโลม แกอสภสญญา (ดวย)๓ อนงเลา เธออาศยขอปฏบตอนนแลว เมอ ยงไมลถงความสนสดคอพระอมตะในทฏฐธรรมน กจะมสคตเปนท ไปในเบองหนาแล นเปนคากลาวแกอยางพสดารในการเจรญอาหารเรปฏกลสญญา จตธาตววฏฐาน บดน นเทศ (คาอธบาย) การเจรญจตธาตววฏฐาน ททาน แสดงไวถดอาหาเรปฏกลสญญามาวา "ววฏฐาน ๑ " ดงน มาถง แลวโดยลาดบ [อธบายคาบทมาตกา] วนจฉยในบทมาตกานน บทวา ววฏฐาน (วเคราะหด) ๑. เพราะรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ สงเคราะหในรปขนธ (?) ๒. หมายความวาการพจารณาความปฏกลแหงอาหารโดยอาการตาง ๆ นน กเทากบได พจารณาอาการ ๓๒ ไปดวย เชนวาพจารณาอาหารทยงไมยอย กคอพจารณาอทรยะ (อาหารใหม) นนเอง พจารณาโดยอาสยะ กคอพจารณานาด เสมหะ บพโพ โลหต พจารณาอาหารทยอยแลวกเปนอนไดกาหนดกรสและมตร พจารณาโดยผลกเปนอนได กาหนดโกฏฐาสทงหลายมผลเปนอาทไปดวย. ๓. อธบายวา แมอสภสญญาจะหมายถงกาหนดซากศพ สวนสญญานกาหนดความ ปฏกลในอาหาร แตวากาหนดโดยอาการปฏกล เหมน นาเกลยดในรางกายดวยกน จง วาอนโลมกนได.


ไดแกสนนฐาน (ลงความเหน) ตามทไดกาหนดเหนสภาวะ (ของ มน) การวเคราะหดธาตทง ๔ ชอวาจตธาตววฏฐาน คาวา ธาตมนสการ (ความทาในใจโดยความเปนธาต) ธาตกรรมฐาน (กรรมฐานมธาตเปนอารมณ) จตธาตววฏฐาน (การวเคราะหด ธาต ๔) โดยความกอนเดยวกน [จตธาตวฏฐาน ๒ อยาง] จตธาตววฏฐานนนน (ม) มา ๒ อยาง คอ อยางสงเขป ๑ อยางพสดาร ๑ จตธาตววฏฐานอยางสงเขปนนมาในมหาสตปฏฐาน สตร อยางพสดารมาในมหาหตถปทปมสตร ราหโลวาทสตร และ ธาตวงภงคสตร [จตธาตววฏฐานอยางสงเขป] จรงอย จตธาตววฏฐานนน มาโดยสงเขปในมหาสตปฏฐาน- สตร โดยเปนธรรมสาหรบผเจรญธาตกรรมฐานทมปญญากลา ดงนวา "ดกรภกษทงหลาย โคฆาตกผชานาญ หรอลกมอโคฆาตก ฆาโค๑ แลว (ชาแหละ) แบง (เนอ) ออกเปนสวน ๆ แลวพงนง (ขาย) อยททางใหญสแพร ฉนใดกด ดกรภกษทงหลาย ภกษ กฉนนน พจารณาดกายนนแหละ ทมนตงอยเทาไร ทเธอตงไวเทาไร ๒ ๑. คาว แปลวา โค สามญกได สาหรบในทนฟงสนทกวาทจะแปลวา แมโค. ๒. ปณหต รปเปนกมมวาจก สองบทนนาจะเปนดงน ยถา ต เมอพจารณาดกายนน กายจะอยในอรยาบถใดกได ภกษจะเดนอย ยนอย นงอย หรอนอนอย กเจรญธาต- มนสการได ยถาปณหต กอนจะเจรญธาตมนสการ ภกษจดแจงแตงกายใหอยในทา ทตองการ เชนนงขดสมาธ.


(กตาม) โดยธาตวา มอยในกายน ธาตดน อาตนา ธาตไป ธาต ลม" [ขยายความพระสตร] ความแหงสตรนนวา "โคฆาตกผฉลาด หรอลกมอของเขาเอง ทเขาจางดวยขาวและคาจาง ฆาโคแลวชาแหละทาใหเปนสวน ๆ พงนง (ขาย) อยททางใหญสแพร กลาวคอทตรงกลางทางใหญ อน (แลน) ไปสทศทงส ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน พจารณา ดกายทชอวาตงอยเทาไร เพราะตงอยดวยอาการแหงอรยาบถ ๔ อยาง ใดอยางหนง ชอวาตงไวเทาไร เพราะมนตงอยดวยอาการอยางไร นนแล โดยธาตอยางนวา มอยนวา มอยในกายน ธาตดน ฯลฯ ธาตลม " ถามวา พทธาธบายมอยอยางไร ? ตอบวา พทธาธบายมอยวา เมอโคฆาตกปรน*โคอยกด จง (มน) มาสโรงฆากด จงมาถงแลวผกพกไวทโรงฆานนกด กาลง ฆากด เหนมนถกฆา มนตายกด ความรสกวาโคยงไมหายไปตราบ เทาทเขายงมไดชาแหละมนแบง (เนอ) ออกเปนสวน ๆ แตเมอ แบงไปนง (ขาย) แลว ความรสกวาโคจงหายไป กลายเปน ความรสกวามงสะไป ความคดดงนหาไดมแกเขาไมวา "เราขายโค ชนเหลานนาเอาโคไป" แตทแทเขายอมมความคดอยางนวา "เรา * มหาฎกาวา ใหมนกนของด ๆ เชน รา ขาว และเมลดฝาย เพอใหมนอวนมเนอ มาก จงแปบวาปรน.


ขายมงสะ ขางชนเหลานนาเอามงสะไป" ดงนฉนใด แมเมอภกษ นยงเปนคฤหสถกด บวชแลวกด ในกาลกอนทยงเปนปถชนโง ๆ อย (นน) ความรสกวาสตว วาบรษ วาบคคล ยงไมหายไป ตราบเทาทเธอยงมไดพจารณาดกายนนแหละ ทมนอยเทาไร ท เธอตงไวเทาไร (กตาม) โดยธาต ทาใหฆนวนพโภค (แยก กอนออกไปเปนสวนยอย ) ตอเมอเธอพจารณาเหนโดยธาต สตต- สญญา (ความรสกวาสตว) จงหายไป จตจงตงมนอยโดยวาเปน ธาตเทานน เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา "ดกรภกษ ทงหลาย โคฆาตกผชานาญ ฯลฯ พงนง (ขาย) อยททางใหญ สแพร ฉนใดกด ดกรภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเหมอนกน พจารณาดกายนนแหละ ฯลฯ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม " สวนในมหาหตถปทปมสตร มาอยางพสดารโดยเปนธรรมสาหรบ ผเจรญธาตกรรมฐานทมใชผมปญญากลานก ดงนวา "ดกรอาวโสทงหลาย กธาตดนภายในเปนอยางไร ? สงใด มอยในตน อาศยตนอย เปนของแขนแขงหยาบไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) สงนคออะไร สงนคอผมทงหลาย ขนทงหลาย เลบทงหลาย ฟนทงหลาย ฯลฯ อาหารใหม อาหารเกา หรอแม สงใดสงหนงอนอกทมอยในตนอาศยตนอย เปนของแขนแขงหยาบไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) ดกรอาวโสทงหลาย นเรยกวา ธาตดนภายใน " และวา "ดกรอาวโสทงหลาย กธาตนาภายในเปนอยางไร ?


สงใดมอยในตน อาศยตนอย เปนของเหลวอาบเอบไป ซงบคคล ยดถอ (เปนของตน) สงนคออะไร ? สงนคอ นาด ฯลฯ นา มตร หรอแมสงใดสงหนงอนอกทมอยในตน อาศยตนอย เปน ของเหลวอาบเอบไป ซงบคคลยดถอ (เปนขอตน) ดกรอาวโส ทงหลาย นเรยกวาธาตนา" และวา "ดกรอาวโสทงหลาย กธาตไฟภายในเปนอยางไร ? สงใดทมอยในตน อาศยตนอย เปนของรอนเผาไหมไป ซงบคคล ยดถอ (เปนของตน) สงนคออะไร สงนคอสงทเปนเหตอบอน (แหงกาย) ๑ เปนเหตทรดโทรม (แหงกาย) ๑ เปนเหตกระวน กระวาย (แหงกาย) ๑ เปนเครองยอยไปดแหงของทกนดมเคยวลม เขาไป ๑ หรอวาสงใดสงหนงอนอกทมอยในตน อาศยตนอย เปนของ รอนเผาไหมไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) ดกรอาวโสทงหลาย นเรยกวาธาตไฟภายใน" และวา "ดกรอาวโสทงหลาย กธาตลมภายในเปนอยางไร ? สงใดมอยในตน อาศยตนอย เปนของกระพอพดไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) สงนคออะไร สงนคอลมขนเบองสง ลมลงเบอง ตา ลมอยในทอง ลมอยในไส ลมแลนไปตามอวยวะนอยใหญ ลม หายใจออกหายใจเขา ดงนคอ หรอวาสงใดสงหนงอนอกทมอยในตน อาศยตนอยเปนของกระพอพดไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) ดกรอาวโสทงหลาย นธาตลมภายใน" กแลจตธาตววฏฐานในมหาหตถปทปสตรน มฉนใด แมใน


ราหโลวาทสตรและสตรวภงคสตรกมฉนนน [อธบายคาในมหาหตถปทปมสตร] (ตอไป) นเปนคาแกบททไมงาย ในพระสตรนน กอนอน บท อชฌตต ปจจตต ทงสองบทนเปนคาทบศพทนยกะ สงทเกด ในตน หมายความวาเนองอยในสนดานของตน ชอวานยกะ นยกะ นนน (แหละ) ทานกลาวเสยวา อชฌตต เพราะสงนนเปนไป อยในตน กลาวเสยวา ปจจตต เพราะสงนนอาศยตนเปนไป เหมอนถอยคา (อนเปนไปเฉพาะ) ในหมผหญงในโลก เขากเรยกวา อธตถ (ถอยคาเฉพาะหมผหญง)๑ ฉะนน บทวา กกขงฬ แปลวา กระดาง บทวา ขรคต แปลวา หยาบ ในสองบทนน บททหนงบอกลกษณะ บททสองบอกอาการ เพราะปฐวธาตนนมลกษณะแขนเขง มอาการหยาบ เพราะฉะนน๒ ทานจงกลาววา "กกขฬ ขรคต"๓

บทวา อปาทนน แปลวาถอมน อธบายวา ถอเอายดเอา จบเอาไวมน (ดวยสาคญ) อยางน วาเรา วาของเรา ๑. เขาใจวาทานมงอธบายถง อธอปสค วาใชในความหมายภายใน หรอเฉพาะ กได (?) ๒. ปาฐะวสทธมรรคพมพครงท ๓ พมพไวเปน ตสสา ผด ทถกเปน ตสมา. ๓. ตอนนทานแกบท กกขฬ และบท ขรคต ทงสองเปนคกนไป แตทาไมจงไป ลงทายแตบทเดยววา ตสมา ขรคตตนต วตตา การเรยงบทขางหนากอยางไรอย คอ เรยงไวเปน ๒ ประโยควา กกขฬลกขณา ห ปวธาต ฯ วา ผรสาการา โหต ตสมา ขรคตนต วตตา ไมสนทเลย นาจะเปนประโยคเดยววา กกขฬลกขณา ห ปวธาต ผรสาการา โหต ตสมา กกขฬ ขรคตนต วตตา ในทนแปลไวตามทเหนวาถก.


บทวา เสยยถท เปนนบาต นบาตนน มความวา "หาก ถามวาสงนนเปนอยางไร" ตอนน ทานจะแสดง (ตอบ) ความท ถามนน จงกลาวคาตอไปวา เกสา โลมา เปนอาท กในปฐวธาต นเทศน พงทราบวาทานแสดงปฐวธาตโดยอาการ ๒๐ เพราะเตม มตถลงคเขา ดวยคาวา "ย วา ปนมป ก จ หรอแมสงใด สงหนงอนอก " เปนอนทานสงเคราะหเอา (สงทเปน) ปฐวธาต (อนพงมอย) ในสวน (แหงธาต) ๓ ทเหลอดวย๑

[อาโป] สงใดเอบอายไปได คอไปถงทนน ๆ ได โดยภาวะคอไหลไป เหตนน สงนนจงชอวา อาโป สงใดในอาโปทงหลาย อนม ประการตาง ๆ ดวยอานาจแหงสมฏฐานมกรรมสมฏฐานเปนตน เหตน สงนนจงชอ อาโปคต สงนนไดแกอะไร ? สงนนไดแกลกษณะ คอความซมซาบไดแหงอาโปธาต [เตโช] สงทชอวา เตโช เพราะอานาจแหงความเปนเครองทาใหรอน๒

สงใดไปในแตเตโชทงหลายโดยนยทกลาวแลว๓นนแล เหตนน จงชอวา ๑. หมายความวา สงทนบเปนปฐวธาต เทาทจาแนกไวเปน ๑๙ อาการ มผมเปนตน มอาหารเกาเปนปรโยสานนน เปนการจาแนกแตอาการทปรากฏชดเทานน แตทจรง สงทนบเปนปฐวธาตปนอยในสวนธาตอนอกกม เปนอนนบเอาเปนปฐวธาตดวยหมดนน. ๒. เตชนวเสน เตชน นมหาฎกาใหแปลวา คม. ๓. คอนยตอนทแกอาโป ทวา "มประการตาง ๆ ดวยอานาจแหงสมฏฐาน ..."


เตโชคต สงนนไดแกอะไร ? สงนนไดแกลกษณะคอความเปนของ รอน (แหงเตโชธาต) คาวา เยน จ (สนปปต) ความวา รางกายน ยอม เรารอน คอเกดเปนไอรอนขนโดยเปนไขมวนเดยวหายเปนตน เพราะเตโชคตใดอนกาเรบขน คาวา เยน จ ชรยต ความวา รางกายนยอมทรดโทรม คอ ถงซงความเปนผมอนทรย (มตาเปนตน) บกพรองไป ซง ความถดถอยกาลง และซงความเปนผม (หนง) เหยว และ (ม ผม) หงอกเปนตน เพราะเตโชคตใด คาวา เยน จ ปรทยหต ความวา รางกายนกระสบกระสาย และบคคลนนคราครวญไปวา ฉนรองจรง ฉนรองจรง รอคออยยา ชะโลมมสตคโธตสปป (เนยใสอนชาระรอยครง)* และโคสตจนทน (นาไมจนทนผสมดวยนานมโค) เปนตน และลมแตพดกานตาล ดวย เพราะเตโชคตใดอนกาเรบขน คาวา เยน จ อสต ปต ขายด สายต สมมา ปรณาม คจฉต ความวา สงทเคยวกนเขาไปมขนมแปง (ทอกรอบ) เปนตนกด สงทลมเขาไปมมะมวงสกและนาผงนาออยเปนตนกดนน ยอมถงซง ความยอยไปดวยด หมายความวาถงซงความแยกออกไปโดยเปน (สง * มหาฎกาวา เนยใสทเขาตงไฟใหรอนแลวยกลงแชนาเยน ทาไปเชนนน ๑๐๐ ครง เรยกวา สตโธตสปป.


ทรางกายตองการตาง ๆ ม ) รส (คอของเหลวอนมประโยชน แกรางกาย ? ) เปนตน๑ เพราะเตโชคตใด กในอาการ ๔ อยางนน อาการ ๓ ขางตนมเตโชธาตเปน สมฏฐาน อาการสดทายมกรรมเปนสมฏฐานแท [วาโย] สงทชอวา วาโย เพราะอานาจแหงความเปนสงทาใหฟงไป สงใดไปในวาโยทงหลายโดยนยทกลาวแลวเหมอนกน๒ เหตนน สงนน จงชอวา วาโยคต สงนนไดแกอยางไร ? สงนนไดแกลกษณะคอการไหว ตวได คาวา อทธงคมา วาตา คอลมขนเบองบน ยงอาการมเรอ และสะอกเปนตนใหเปนไป คาวา อโธคมา วาตา คอ ลมลงเบอง ลาง นาเอาอจจาระปสสาวะเปนตนออกไป คาวา กจฉสยา วาตา คอลมอยภายนอกลาไส คาวา โกฏาสยา วาตา คอลมอยภายใน สาไส คาวา องคมงคานสารโน วาตา คอ ลมอนแลนไปตาม องคาพยพใหญนอยทวสรระ ตามแนวขายเสน (เลอด) ยงการค (อวยวะ) และการเหยยด (อวยวะ) เปนตนใหเกดขนได คาวา อสสาโส ไดแกลมหายใจเขาขางใน คาวา ปสสาโส ไดแกลม ๑. มหาฎกาอธบายวา อาหารยอยแลวเกดเปนรสขน แลวกแยกไปเปนเลอด เนอ มน เอน กระดก เยอในกระดก และนาสกกะ. ๒. ดเชงอรรถ ๓ หนา ๒๒


หายใจออกขางนอก ๑ กแลในลม ๖ อยางน ลม ๕ ขางตนเปนจตสมฏฐาน ลม อสสาสะปสสาสะเปนจตสมฏฐานอยางเดยว๒

ดวยบทนวา "ย วา ปนมป ก จ หรอแมสงใดสงหนงอน อก" ในทกนเทศ (มอาโปธาตนเทศเปนตน) เปนอนทานสงเคราะห เอา (สงทเปน) อาโปธาตเปนตน (อนพงมอย) ในสวน (แหง ธาต) ทเหลอเขาดวย๓

ดวยประการดงกลาวมาฉะน ธาต ๔ เปนอนทานใหพสดารแลว ดวยอาการ ๔๒ คอ ปฐวธาต... ดวยอาการ ๒๐ อาโปธาต... ดวยอาการ ๑๒ เตโชธาต... ดวยอาการ ๔ วาโยธาต...ดวยอาการ ๖ ดงนแล นเปนพรรณนาความแหงบาลในธาตววฏฐาน (วตถารนย) นน (เทาน) กอน ๑. ในตอนอานาปานสต ทานแก อสสาสะ เปนลมหายใจออก ปสสาสะเปนสมหายใจ เขา ครนมาตอนนแกกลบไปตรงกนขาม วาเดดขาดเสยดวย ไมมวเคราะหอะไร ทงสน ถาไมแตงคนละองค กนาจะวามาถงตอนนทานไดหลกวนจฉยใหมกระมง กด เหมอนกน พวกเราจะไดหายของใจกนเสยท วาอยางนแหละถก. ๒. จตสมฏฐาน คอมจต กรรม ฤด อาหาร เปนสมฏฐาน ทวาสมอสสาวะปสสาสะ มจตเปนสมฏฐานอยางเดยวนน มอธบายวา ลมหายใจจะพนสรระไปหามไม แลว จตตสมฏฐานจะไปเกดนอกรางกายกไมม. ๓. มหาฎกาวา เชนในนเทศแหงอาโปธาต กสงเคราะหเอานาสมภวะเขาดวย ใน นเทศแหงเตโชธาตสงเคราะหเอาไออนทมอยตามปกตในรางกายเขาดวย ในนเทศ แหงวาโยธาต สงเคราะหเอาลมทยงหดและสวใหเกดเขาดวย.


[ภาวนานย - วธภาวนา] [สงเขปนย] สวนวนจฉยในภาวนานยในธาตกรรมฐานน (พงทราบดงน) สาหรบภกษผมปญญากลา การกาหนดธาตโดยพสดาร (แจก ไปตามอาการ ๔๒ ) วา "เกสา ปวธาต ผมทงหลายเปนธาต ดน โลมา ปวธาต - ขนทงหลายเปนธาตดน " ดงนเปนตน จะ ปรากฏเปนชกชาไป แตเมอเธอมนสการ (แตโดยลกษณะ) วา "สงทมลกษณะกระดาง เปนธาตดน สงทมลกษณะซมซาบ เปน ธาตนา สงทมลกษณะรอน เปนธาตไฟ สงทมลกษณะไหวตวได เปนธาตลม" ดงน กรรมฐานกจะปรากฏแลว สวนสาหรบภกษ ผมปญญาไมกลานก เมอมนสการ (โดยยอ) อยางนน กรรมฐาน ยอมมดไป ไมชดแจง ตอมนสการอยางพสดารโดยนยกอน กรรมฐาน จงจะปรากฏ ความขอนมอปมาอยางไร ? มอปมาวา เมอภกษ ๒ รปสาธยายแบบ (บาล) ทมไปยาลมากอย ภกษรปทมปญญา กลา ยงไปยาลมข (คอตวเตม) ใหพสดาร (คอสวดเตม) จบอหนงหรอสองจบแลว ตอนนไปกทาสาธยายแตโดยเงอนทงสอง (คอตนกบปลาย) ไป ในเธอ ๒ รปนน รปทมปญญาไมกลานก จะเปนผกลาว*อยางนวา "นนไดชอวาสาธยายอะไรกน ไมใหทา มาตาวารมฝปากกระทบกน (คอสวดละละไป) ไมทนไรกจบเสยแลว ราวะวารมฝปากยงไมทนกระทบกน) เมอทาสาธยายวธน สกเมอไร * ปาฐะพมพไววา วตตา ผด ทถกเปน วตตา.


แบบ (บาล) จงจกคลอง " เธอยงไมยามขทมาถง ๆ ใหพสดาร ทกท ทาสาธยายไป (คอสาธยายเตมทกแหง ไมละตามไปยาล) ภกษ อกรปหนง (คอรปทมปญญากลา) กกลาวกะเธอรปนนอยางนวา "นนไดชอวาสาธยายอะไรกน ไมใหถงทสดได เมอทาสาธยายวธน สกเมอไร แบบ (บาล) จงจกถงทจบ " ดงนฉนใด การกาหนด ธาตอยางพสดารไปตามอาการมผมเปนตน กปรากฏเปนชกชาสาหรบ ภกษผมปญญากลา ตอเมอเธอมนสการอยางสงเขปโดยนบวา "สง ทมลกษณะกระดาง เปนธาตดน " เปนตน กรรมฐานจงปรากฏ สาหรบอกรปหนงมนสการอยางนน กรรมฐานจะมดไปไมชดแจง ตอ มนสการโดยพสดารไปตามอาการมผมเปนตน กรรมฐานจงปรากฏ กฉนนนแล [วธเจรญธาตกมมฏฐานสาหรบผมปญญากลา] เพราะเหตนน อนภกษทมปญญากลาผปรารถนาจะบาเพญ กรรมฐานน ชนแรกพงเปนผไปในทลบ (คน) เรนอย (ผเดยว) แลว*

* รโนคเตน ปฏสลลเนน มหาฎกาอธบายใหความรวา รโหคต เปนสวนกายวเวก คอไปสทอนอนกลแกการเจรญภาวนาอยผเดยว ปฏสลลยา เปนสวนจตตวเวก คอพราก จตจากอารมณตาง ๆ แลวซอนจตไวในกรรมฐาน เราเขาใจกนวา ทงสองบทนเปนสวนกายวเวกเทานน การจะทากรรมฐาน กอน อนกตองหาทลบคน ถาไปนนทาอยตอหนาคนหรอในท ๆ คนไปมาเหนได กจะกลายเปน อาปาถกชฌาย - เขาฌานอวดคนไป นรโหคต ในทลบเชนนนอาจมภกษไปอาศยทา กรรมฐานดวยกนหลายรป ถาเชนนนเมอจะนงเมอจะนงกรรมฐานกพงปลกตวไปหาทเรน คอ ใหหางกนตามสมควร ไมใชนงทาอยดวยกนเปนกลม นปฏสลลน แมในปาฐะทาน กเรยง ๒ บทนไวเปนบพภาค แลวจงพจารณากายกาหนดธาตตอไป.


ราพงถงรปกายของตนใหทงราง กาหนดถอเอา (เปน) ธาตทงหลาย โดยสงเขปอยางนวา "ภาวะทกระดางกด ภาวะทแขงกด อนใด (ม อย) ในกายน อนนเปนธาตดน ภาวะทซมซาบกด ภาวะทเหลว กด อนใด (มอย) ในกายน อนนเปนธาตนา ภาวะทเผาไหมกด ภาวะทรอนกด อนใด (มอย) ในกายน อนนเปนธาตไป ภาวะ ทพดไปกด ภาวะทไหวไดกด อนใด (มอย) ในกายน อนนเปน ธาตลม*" ดงนแลว คะนงนกไปพจารณาไปโดยวาเปนแตธาต หา สตวหาชวะมได (โดยบรกรรม) วา "ธาตดน ธาตนา" เปนตนไป แลว ๆ เลา ๆ เมอภกษนนพยายามไปอยางนน สมาธอน (ภาว- นา) ปญญาท (ทากจ) สอดสองความแตกตางแหงธาตกาหนดยด เอาได เปนสมาธไมถงอปปนา เปนเพยงอปจาร เพราะความทม สภาวธรรมเปนอารมณ ยอมจะเกดขนโดยไมชาเลย หรอมฉะนน โกฏฐาส ๔ เหลานใดทพระธรรมเสนาบดกลาวไว เพอแสดงความทมหาภตทง ๔ เปนนสสตตะ (หาสตว คอวญญาณ * มหาฎกาวา ถทธภาโว - ภาวะทกระดาง เปนลกษณะ ขรภาโว - ภาวะทแขง เปน อาการทปรากฏแหงธาตดน ทรวภาโว - ภาวะทเหลว เปนลกษณะ อาพนธนภาโว- ภาวะทซมซาบ เปนอาการทปรากฏแหงธาตนา อณหภาโว - ภาวะทรอน เปนลกษณะ ปรปาจนภาโว - ภาวะทเผาไหม เปนอาการทปรากฏแหงธาตไฟ วตถมภนภาโว ภาวะ ทพดไป เปนลกษณะ สมทรณภาโว - ภาวะทไหวได เปนอาการทปรากฏแหงธาตลม ทวาอาการทปรากฏ หมายถงอาการทชดแจงแกญาณ โดยธาตทาหนาทของมน ใหปรากฏ ททานกลาวธาตละ ๒ บท เพราะเมอมนสการธาตไป ลางคนธาตกปรากฏทาง สภาวะคอลกษณะ ลางคนกปรากฏทางกจคอหนาทของมน ทางใดปรากฏกถอเอาทา นนมนสการไป.


มได) วา "อากาศอนอาศยกระดก ๑ อาศยเอน ๑ อาศยเนอ ๑ อาศยหนง ๑ หอหม (ตงอย) ไดชอวา "รป" เทานนเอง" ดงน ภกษพงแยกโกฏฐาสเหลานนออกดวยมอคอญาณอนแลนไปตาม ระหวางแหงโกฏฐาสนน ๆ กาหนดถอเอาธาตทงหลายโดยนยกอน นนแลวา "ภาวะทแขงกด ภาวะทหยาบกด อนใด ในโกฏฐาส เหลานน นเปนธาตดน" ดงนเปนตน คะนงนกพจารณาไปโดยวา เปนแตธาต หาสตวหาชวะมได (โดยบรกรรม) วา "ธาตดน ธาตนา" เปนอาทไปแลว ๆ เลา ๆ เมอเธอพยายามไปอยางนน สมาธอน (ภาวนา) ปญญาท (ทากจ) สอดสองความแตกตางแหง ธาตกาหนดถอเอาได เปนสมาธไมถงอปปนา เปนเพยงอปจาร เพราะความทมสภาวธรรมเปนอารมณ ยอมจะเกดขนโดยไมชาเลย นเปนภาวนานยในจตธาตววฏฐาน ทมาโดยสงเขป [วตถารนย] สวนภาวนานยในจตธาตววฏฐาน ทมาโดยพสดาร พงทราบดง (ตอไป) น กแลพระโยคผมปญญาไมกลานก ใครจะเจรญกรรมฐานน พง เรยนเอาธาตอยางพสดารโดยอาการ ๔๒ ในสานกของอาจารยแลว อย ในเสนาสนะมประการดงกลาวแลว ทากจทงปวงเสรจแลวไปในทลบ (คน) เรนอยแลวจงเจรญกรรมฐานโดยอาการ ๔ อยางน คอ โดย สสมภารสงเขป (สงเขปโกฏฐาสทงหลายเขาเปนหม ๆ ตามอาการ


ของธาตนน ๆ ) โดยสสมภารวภต (จาแนกโกฏฐาสแหงธาตนน ๆ ออก กาหนดอาการไปทละอยาง ) โดยสลกขณสงเขป (สงเขป โกฏฐาสทงหลายเขาเปนหม ๆ ตามลกษณะของธาตนน ๆ ) โดย สลกขณะวภต (จาแนกโกฏฐาสแหงธาตนน ๆ ออก กาหนดลกษณะ ไปทละอยาง )*

[เจรญโดยสสมภารสงเขป] ในอาการ ๔ นน เจรญโดยสสมภารสงเขปอยางไร ? ภกษ ในพระศาสนานกาหนดเอาอาการแขนเแขงในโกฏฐาส ๒๐ วาปฐวธาต กาหนดเอาอาการซมซาบ อนเปนความเหลวกลาวคอเปนนาในโกฏฐาส ๑๒ วา อาโปธาต กาหนดเอาความรอนอนเปนเครองเผาไหมใน โกฏฐาส ๔ วาเตโชธาต กาหนดเอาอาการพดไปมาในโกฏฐาส ๖ วา วาโยธาต เมอเธอกาหนดอยอยางนนแหละธาตทงหลายจะปรากฏได เธออาวชนาการไปมนสการไปซงธาตทงหลายนนแลว ๆ เลา ๆ อป- จารสมาธจะเกดขนตามนยทกลาวแลวนนแล แตเมอภกษใดเจรญไป * ศพท สสมภาร สลกขณ เขาใจยากอยบาง พจารณาตามนยมหาฎกาเขาใจวาดงน ธาต ๔ ชอวาสมภาร เพราะเปนเครองรวบรวมหรอเลยงรกษาไวแหงโกฏฐาสทงหลาย มผมเปนตน สวนโกฏฐาสทงหลายนนชอวาสสมภาร เพราะเปนไปกบสมภารคอธาต เหลานน หรอวาเพราะมอาการของธาตนน ๆ อยในตว นยเดยวกน ธาต ๔ ชอวาลกขณะ เพราะเปนเครองกาหดนแหงโกฏฐาส ทงหลาย (วาเปนธาตอะไร) สวนโกฏฐาสทงหลายชอวาสลกขณะ เพราะเปนไปกบ ลกขณะคอธาตเหลานน หรอวาเพราะมอาการของธาตนน ๆ อยในตว สสมภาร...กาหนดอาการ สลกขณ...กาหนดลกษณะ.


อยางนน กรรมฐานยงไมสาเรจ ภกษนนพงเจรญโดยสสมภารวภต เถด [เจรญโดยสสมภารวภต] (เจรญโดยสสมภารวภต) อยางไร ? คอภกษนน ชนแรก พงทาอคคหโกศล ๗ ประการ และมนสการโกศล ๑๐ ประการ ท กลาวแลวกายคตาสตกรรมฐานนเทศทงหมดมใหบกพรองแลวทาวธท กลาวในกายคตาสตกรรมฐานนเทศนนทกอยาง ตงตนแตสาธยายดวย วาจา ซงอาการทงหลาย มอาการหมวดตจปญจกะเปนตน ในอาการ ๓๒ ทงโดยอนโลมและปฏโลม สวนความแปลกกนมดงนเทานน คอ แมมนสการอาการทงหลายมผมเปนตนโดยส สณฐาน ทศ โอกาส และบรเฉท (ดวยกน แตวา) ในกายคตาสตนน ตองตงจตไว ทางปฏกล ในธาตวฏฐานน ตองตงจตไวทางธาต เพราะเหตนน โยคาวจรภกษ ครนมนสการอาการทงหลายมผมเปนอาทอยางละ ๕ สวน โดยประการมสเปนตนแลว ในทสดพงยงมนสการใหเปนไป ดงน [ปวโกฏฐาส] เกสา- ผมทงหลาย วา "อนผมทงหลายน เกดทหนงหมกระโหลกศรษะ ใน หนงหมกระโหลกศรษะกบผมทงหลายนน หนงหมกระโหลกศรษะ หารไมวาผมทงหลายเกดทเรา ผมทงหลายเลากหารไมวาเราเกดทหนง


หมกระโหลกศรษะ เปรยบเหมอนในหญากณฐะทงหลายอนเกดอยทยอด จอมปลวก ยอดจอมปลวกหารไมวาหญากณฐะทงหลายเกดทเรา หญา กณฐะเลากหารไมวา เราเกดทยอดจอมปลวกฉะนน ธรรม (คอ สง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน" โลมา - ขนทงหลาย วา "ขนทงหลายเกดทหนงหมสรระ ในหนงหมสรระกบขน ทงหลายนน หนงหมสรระหารไมวาขนทงหลายเกดอยทเรา ขน ทงหลายเลากหารไมวาเราเกดอยทหนงหมสรระ เปรยบเหมอนใน หญาแพรกทงหลายอนเกดอยในทบานราง ทบางรางหาทราบไมวา หญาแพรกเกดอยทเรา หญาแพรกเลากหารไมวาเราเกดอยในทบาน รางฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานง และไตรตรองถงกนและกน อนขนทงหลายเปนโกฏฐาสแผนกหนง ในรางกายนไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา จากอตตา) หา สตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวย ประการฉะน" นขา - เลบทงหลาย วา "เลบทงหลายเกดทปลายนวทงหลาย ในนวกบเลบทงหลาย


นน นวทงหลายหารไมวาเลบเกดทปลายของเรา เลบทงหลายเลาก หารไมวาเราเกดอยทปลายนวทงหลาย เปรยบเหมอนเมอเดกทงหลาย ใชไมหลายอนเสยบเมดมะซางเลนอย ไมทงหลายหารไมวาเมดมะซาง ตดอยทเรา เมดมะซางเลากหารไมวาเราตดอยทไมทงหลาย ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรอง ถงกนและกน อนเลบทงหลายเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน" ทนตา - ฟนทงหลาย วา "ฟนทงหลายเกดทกระดกคาง ในกระดกคางกบฟน ทงหลายนน กระดกคางหารไมวาฟนทงหลายเกดอยทเรา ฟนทงหลาย เลากหารไมวาเราเกดอยกระดกคาง เปรยบเหมอนในเสา (เรอน) ทชางไมทงหลายพน (โคน) ดวยยางเหนยวลางชนดแลว (ยก) ตงลงในหลมหนทงหลาย * หลมทงหลายหารไมวาเสาทงหลายตงอยใน * ปาสาณอทกขลเกส อทกขล ตามปกตแปลวาครก แตวาโดยความ หมายถง รหรอหลมทเจาะขดลงไปอยางครก เพอรบสงทจะตงหรอสอดลงไปอยางสาก เชนรท ธรณประตสาหรบเดอยบางประต เรากเรยกวาครก บาลกเรยก อทกขล เหมอนกน เพราะฉะนน อทกขลกา จงแปลวา ธรณประต ในทนนามาใชกนเสาเรอน จะคงแปลวาครกไมไดกบสมมตในภาษาไทย จงแปล วาหลม สวนมหาฎกาวา หนทเขาวางรองโคนเสาเรอน (แทนเขม ?) นนแหละ ปาสาณอทกขลก.


เรา เสาทงหลายเลากหารไมวาเราตงอยในหลมฉะนน ธรรม (คอ สง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนปละกน อนฟนทงหลายเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปน อพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " ตโจ - หนง วา "หนงหมสรระทงสนตงอย ในสรระกบหนงนน สรระหาร ไมวา เราถกหนงหม หนงเลากหารไมวา สรระนะ เราหมไว เปรยบ เหมอนในพณใหญทหมดวยหนงโคสด๑ พณใหญหารไมวา เราถก หนงโคสดหม หนงโคสดเลากหารไมวา พณใหญนะ เราหมไว ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรอง ถงกนและกน อนหนง (นน) เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน" มส - เนอ วา "เนอ ฉาบทาตดอยตามโครงกระดก ในเนอกบโครง กระดกนน โครงกระดกหารไมวา เราอนเนอตางอยาง ๙๐๐ ชนฉาบ ๑. มหาฎกาวาทเปรยบดวยหนงโคสด กเพอใหไดกนกบหนงจรงของคนทหมรางกายอย ยงกวานนกเปนเหมอนกนโดยประการอนอก เชนมกลนเหมนปฏกลเหมอนกน.


อย เนอเลากหารไมวา โครงกระดกถกเราฉาบไว เปรยบเหมอนใน ฝา (เรอน) ทพอกไวดวยดนเหนยวกอนใหญ ๆ * ฝาหารไมวา เรา ถกดนเหนยวกอนใหญพอก ดนเหนยวกอนใหญเลากหารไมวา ฝา ถกเราพอก ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคด คานงและไตรตรองถงกนและกน อนเนอ (นน) เปนโกฏฐาสแผนก หนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวย ประการฉะน " นหาร - เอนทงหลาย วา "เอนทงหลาย รดรงกระดกทงหลายไวอยภายในสรระ ใน กระดกกบเอนทงหลายนน กระดกทงหลายรไมวา เราถกเอน ทงหลายรดรง เอนทงหลายเลากหารไมวา กระดกทงหลาย เรารดรง ไว เปรยบเหมอนในไม (เชง) ฝาทเขามดดวยเถาวลยทงหลาย ไม (เชง) ฝาหารไมวา เราถกเถาวลยมด เถาวลยเลากหารไมวา ไม (เชง) ฝา ถกเรามดไว ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจาก ความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อนเอนทงหลายเปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " * มหาฎกาวาทเปรยบดวยดนเปนกอน ๆ กเพราะชนเนอโดยมากเปนกอนหนา ๆ.


อฏฐ - กระดกทงหลาย วา " ในกระดกทงหลาย กระดกซนเทาคากระดกขอเทาตงอย กระดกขอเทาคากระดกแขงตงอย กระดกแขงคากระดกขาตงอย กระดก ขาคากระดกสะเอวตงอย กระดกสะเอวคากระดกสนหลงตงอย กระดก สนหลงคากระดกคอตงอย กระดกคอคากระดกศรษะตงอย กระดก ศรษะตงอยบนกระดกคอ ๆ ตงอยบนกระดกสนหลง ๆ ตงอยบนกระดก สะเอว ๆ ตงอยบนกระดกขา ๆ ตงอยบนกระดกแขง ๆ ตงอยบนกระดก ขอเทา ๆ ตงอยบนกระดกซนเทา ในกระดกเหลานน กระดกซนเทา หารไมวา เราคากระดกขอเทาตงอย กระดกขอเทาหารไมวา เราคา กระดกแขงตงอย กระดกแขงหารไมวา เราคากระดกขาตงอย กระดก ขาหารไมวา เราคากระดกสะเอวตงอย กระดกขอเทาหารไมวา เราคา คากระดกสนหลงหลงตงอย กระดกสนหลงหารไมวา เราคากระดกคอตง อย กระดกคอหารไมวา เราคากระดกศรษะตงอย กระดกศรษะกหาร ไมวา เราตงอยบนกระดกคอ ๆ กหารไมวา เราตงอยบนกระดก สนหลง ๆ กหารไมวา เราตงอยบนกระดกสะเอว ๆ กหารไมวา เรา ตงอยบนกระดกขา ๆ กหารไมวา เราตงอยบนกระดกแขง ๆ กหารไม วา เราตงอยบนกระดกขอเทา กระดกขอเทากหารไมวา เราตงอยบน กระดกซนเทา เปรยบเหมอนในกองวตถ (ทวางซอน ๆ กน) มอฐ ไม และโคมย (แหง) เปนตน* อนลาง ๆ หารไมวา เราคาอนบน ๆ * ไดทราบวา โคมยคอมลโค เปนของมคาสาหรบชาวชมพทวปจมทกวนน ใชไลพน ฉาบฝา เปนยา และทาเปนแผนตากแหง กองซอน ๆ กนไวเปนเชอเพลง ดงกลาวในทน.


ตงอย อนบน ๆ เลา กหารไมวา เราตงอยบนอนลาง ๆ ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถง กนและกน อนกระดกเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความ คด เปนอพยากฤตวางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " อฏ ม ช - เยอในกระดก วา "เยอในกระดก ตงอยในสวนในของกระดกนน ๆ ใน กระดกกบเยอนน กระดกทงหลายหารไมวา เยอตงอยในภายในของเรา เยอเลากหารไมวา เราตงอยในภายในของกระดกทงหลาย เปรยบ เหมอนในหนอไมทงหลาย มหนอหวายทนงแลวเปนตน อนบคคล สอดเขาไวในภายในของปลองไมมปลองไผเปนอาท ปลองไผเปนอาท หารไมวา หนอหวายเปนตนเขาสอดไวในเรา หนอหวายเปนตนเลา กหารไมวา เราอยในปลองไผเปนอาท ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อน เยอในกระดกเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคดเปน อพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปน ของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " วกก - ไต (โบราณวา มาน) วา "วกกะ เปนกอนเนอ (ค) ตดอยกบเอนใหญ ซงโคนเปน


เสนเดยวแลนออกจากหลมคอไปหนอย แตกเปนสองเสนโอบเนอหวใจ อย ในเอนใหญกบวกกะนน เอนใหญหารไมวา วกกะตดอยกบเรา วกกะกหารไมวา เราตดอยกบเอนใหญ* เปรยบเหมอนในผลมะมวงค อนตดอยกบขว (เดยวกน) ขวหารไมวา ผลมะมวงคตดอยกบเรา ผลมะมวงคเลากหารไมวา เราตดอยกบขว ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อน วกกะเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " หทย - หวใจ วา "หวใจ อาศยตรงกลางซกรงกระดกอกตงอยในภายในสรระ ในภายในซกระดกอกกบหวใจนน ภายในซกระดกอกหารไมวา หวใจอาศยเราอย หวใจเลากไมหารไมวา เราอาศยภายในซกระดกอก ตงอย เปรยบเหมอนในชนเนอทคนวางแอบไวภายในซกรงคานหาม (ปกครฑ) เกา ๆ ภายในซกรงคานหามเกาหารไมวาชนเนอเขาวาง แอบเราไว ชนเนอเลากหารไมวา เราถกเขาวางแอบไวภายในซกรง * สรรวทยาวา ไต เปนอวยวะจาพวกตอมชนดหนง อยทขางกระดกสนหลงแถวบนเอว ทงสองขาง มหนาทาใหเกดนาปสสาวะ เพอสงไปยงกระเพราะปสสาวะ ไมตรงกบ ลกษณะททานวาในทน สวนมาน วาเปนอวยวะอยรมกระเพาะอาหารขางซาย กไมตรง กบลกษณะททานวาในทนอกแหละ.


คานหามเกา* ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคด คานงและไตรตรองถงกนและกน อนหวใจเปนโกฏฐาสแผนกหนง ในรางกายนไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หา สตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวย ประการฉะน " ยกน - ตบ วา " ตบ ตงอยตดสขาง ๆ ขวาในสวนในของนมทงสองภายใน สรระ ในสขาง ๆ ขวาสวนในของนมกบตบนน สขาง ๆ ขวาใน สวนในของนมรไมวา ตบตงตดเราอย ตบเลากหารไมวา เราตง ตดสขาง ๆ ขวาในสวนในของนมอย เปรยบเหมอนในชนเนอคอนตด อยทขางของกระเบองหมอ ขางของกระเบองหมอหารไมวา ชนเนอค ตดอยทเรา ชนเนอคเลากหารไมวา เราตดอยทขางของกระเบองหมอ ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและ ไตรตรองถงกนและกน อนตบ (นน) เปนโกฏฐาสแผนกหนงในราง กายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " กโลมก - พงผด วา " ในพงผดทงหลาย พงผดชนดปกปด ลอม (หม) ทงหทย * มหาฎกาวา โครงกระดกอก ทานเรยกวา ซกรงกระดกอก เพราะโครงกระดกอกนน คลายซกรง และทเปรยบดวยซกรงคานหามเกา ๆ กเพอแสดงภาวะทโครงกระดกอก เปนของคราเขรอะ และมใชของมนคงอนใด.


และวกกะอย พงผดชนดเปดเผย หมยด (กลาม) เนออยใตหนงทวสรระ ในวกกะ หทย และเนอ (กลาม) ทวสรระกบพงผดนน วกกะ หทย และเนอ (กลาม) ทวสรระหารไมวา เราถกพงผดปด (หม) พงผด เลากหารไมวา วกกะ หทย และเนอ (กลาม) ทวสรระถกเราปด (หม) เปรยบเหมอนใน (ชน) เนอทเขาหอไวดวยผาขรว เนอหารไมวา เรา ถกหอไวดวยผาขรว ผาขรวเลากหารไมวา เนอนะเขาหอไวดวยเรา ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตร ตรองถงกนและกน อนพงผดเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมม ความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " บหก - มาม (โบราณวา ไต) วา " มาม อยตดดานบนแหงเพดานทองขางซายของหวใจ* ใน ดานบนแหงเพดานทองกบมานนน ดานบนแหงเพดานทองหารไมวา มานตดเราอย มานเลากหารไมวา เราตดดานบนแหงเพดานทองอย เปรยบเหมอนในกอนโคมยทตดดานบนแหงยงขาวอย ดานบทแหงยง ขาวหารไมวา กอนโคมยตดเราอย กอนโคมยเลากหารไมวา เราตด ดานบนแหงยงขาวย ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจาก ความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อนมาม (นน) เปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก * สรรวทยาวา อยขางซายกระเพาะอาหาร.


อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " ปปผาส - ปอด วา "ปอด หอยคลมทงหวใจและตบอยในระหวางนมทงสอง ในสวนในของสรระ ในสวนในของสรระกบปอดนน สวนในของ สรระหารไมวา ปอดหอยอยทเรา ปอดเลากหารไมวา เราหอยอยใน สวนในของสรระมรปอยางนน เปรยบเหมอนในรงนกอนหอยอยใน ภายในของยงขาวเกา ๆ สวนภายในของยงเกาหารไมวา รงนกหอยอย ในเรา รงนกเลากหารไมวา เราหอยอยในภายในของยงเกา ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถง กนและกน อนปอด (นน) เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมม ความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " อนต - ไสใหญ วา "ไสใหญ อยในภายในของสรระ มปลายอยทตองคอ (ขาง ๑) และททวารหนก (ขาง ๑) ในภายในของสรระกบไสใหญนน ภายใน ของสรระหารไมวา ไสใหญอยในเรา ไสใหญเลากหารไมวา เราอย ในภายในของสรระ เปรยบเหมอนในซากงเรอนหวขาดทเขาขดวางลง ไวในรางเลอด รางเลอดหารไมวา ซากงเรอนอยในเรา ซากงเรอน


เลากหารไมวา เราอยในรางเลอด ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลาย นน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อนไสใหญ (นน) เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยา- กฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของ แขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " อนตคณ - ไสนอย วา "ไสนอย พนขนดไสใหญ (ซงขดไปขดมา) ๒๑ ขด อย ในระหวาง (ๆ) ของไสใหญ ในไสใหญกบไสนอยนน ไสใหญหาร ไมวา ไสนอยพนเราอย ไสนอยเลากหารไมวา เราพนไสใหญอย เปรยบเหมอนในเชอก (เลก) ทงหลาย ทรอยขดเชอก (ใหญ) สาหรบ เชดเทาอย ขดเชอก (ใหญ) สาหรบเชดเทาหารไมวา เชอก (เลก) รอยเราอย เชอก (เลก) เลากหารไมวา เรารอยขดเชอก (ใหญ) สาหรบเชดเทาอย ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจาก ความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อนไสนอยเปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน " อทรย - อาหารใหม วา "อาหารใหม คอสงทกนดมเคยวลมเขาไปอยในทอง ใน


ทองกบอาหารใหมนน ทองหารไมวา อาหารใหมอยในเรา อาหาร ใหมเลากหารไมวา เราอยในทอง เปรยบเหมอนในรากสนขทอยใน รางสนข รางสนขหารไมวา รากสนขอยในเรา รากสนขเลากหาร ไมวา เราอยในรางสนข ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อนอาหารใหมเปน โกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วาง เปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน" กรส - อาหารเกา วา "อาหารเกา อยทปลายลาไสใหญ (สณฐาน) ดงปลองไมไผ (ยาว) ประมาณ ๘ นว ทเรยกกนวา (ปกกาสยะ) กระเพาะอจจาระ ในกระเพาะอจจาระกบอาหารเกานน กระเพาะอจจาระหารไมวา อาหารเกาอยในเรา อาหารเกาเลากหารไมวา เราอยในกระเพาะ อจจาระ เปรยบเหมอนในดนสเหลองอยางละเอยด ทเขาอดบรรจลง ไปในปลองไมไผ ปลองไมไผหารไมวา ดนเหลองอยในเรา ดน เหลองเลากหารไมวา เราอยในปลองไมไผ ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อน อาหารเกาเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปน อพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปน ของแขงแขง เปนปฐวธาต ดวยประการฉะน "


มตถลงค - มนในสมอง วา "มนสมอง อยในภายในของกระโหลกศรษะ ในภายใน ของกระโหลกศรษะกบมนสมองนน ภายในของกระโหลกศรษะหาร ไมวา มนสมองอยในเรา มนสมองเลากหารไมวา เราอยใน ภายในของกระโหลกศรษะ เปรยบเหมอนในกอนแปงทเขาบรรจลงใน กระโหลกนาเตาเกา ๆ กระโหลกนาเตาหารไมวา กอนแปงอยในเรา กอนแปงเลากหารไมวา เราอยในกระโหลกนาเตา ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและไตรตรองถงกนและ กน อนมนสมองเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของแขนแขง เปนปฐวธาต๑ ดวยประการฉะน" [อาโปโกฏฐาส] ปตต - ด วา "ในดทงหลาย ดชนดไมตดท เปนของเนองอยกบชวตน- ทรย ๒ เอบอาบอยทวสรระ ดชนดตดท อยในถงนาด๓ ในสรระ ๑. ยงไมพบคาพรรณนาวา มตถลงค น มหนาทอยางไร. ๒. มหาฎกาอธบายวา ดชนดไมตดท กดจเดยวกนกบโลหตทเดนเวยนอยในรางกาย และดจเดยวกบไออนในรางกาย ซงมนเปนไปเนองอยกบกรรมชรป ทานจงวาเนองอย กบชวตนทรย เพราะเมอชวตทรยยงมอย มนจงม ถาชวตนทรยหาไมแลว มนกเหอด หายไป ๓. ปตตโกสก เคยแปลกนวาฝกนาด แตสมยนเรยกวา "ถงนาด" ในพจนานกรม ราชบณฑตยสถานกเรยกเชนนน อนง ศพทโกสก นแปลยกเยองไปตามภาษานยมได พงเหน โกสาตกโกสก ซงอยถดลงไป ๕ บนทด กแปลวา รงบวบขม.


กบดไมตดท และถงนาดกบดตดท สรระหารไมวาดไมตดทอาบเราอย ดไมตดทเลากหารไมวาเราอาบสรระอย เปรยบ เหมอน ในนามนทซาบ ขนมอย ขนมหารไมวานามนซาบเราอย นามนเลากหารไมวาเราซาบ ขนมอย ฉะนน (และ) ถงนาดหารไมวาดตดทอยในเรา ดตดท เลากหารไมวาเราอยในถงนาด เปรยบเหมอนในรงบวบขมทเตมดวย นาฝน รงบวบขม ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนนปราศจากความคด คานง และความไตรตรองถงกนและกน อนนาดเปนโกฏฐาสแผนก หนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบได เปน อาโปธาต ดวยประการฉะน" เสมห - เสมหะ วา "เสมหะ มประมาณเตมปตถะ ๑* อยทเพดานทอง ใน เพดานทองกบเสมะนน เพดานทองหารไมวาเสมหะอยทเรา เสมหะ เลากหารไมวาเราอยทเพดานทอง เปรยบเหมอนในบอนาโสโครกทม แผนฟอง (เปนฝา) เกดในเบองบน บอนาโสโครกหารไมวาแผน ฟองเกดทเรา แผนเลากหารไมวาเราเกดทบอนาโสโครก ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนนปราศจากความคดคานง และความไตร ตรองถงกนและกน อนเสมหะ เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน * ปาฐะเปน เอกปตต... ลางฉบบเปน เอกปตถ... นาจะถก เพราะเสมหะ ๑ ปตถะ คอกอบ ๑ พอฟงได ถาถงบาตร ๑ จะมากไปกระมง ?.


ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน " ปพโพ - นาหนอง นาเหลอง วา "บพโพ ไมมโอกาส (คอทอย) ประจา ในตาแหนง แหงรางกายใด ๆ ทถกตอตาหนามยอกและเปลวไฟเปนตนกระทบเอา โลหตคงแลวเสย หรอฝและตอมเปนตนเกดขน (มน) ก (มา) อย ในตาแหนงแหงรางกายนน ๆ แหละ ในตาแหนงแหงรางกายทถกตอ และหนามเปนตนกระทบบพโพนน ตาแหนงแหงรางกายทถกตอ และหนามเปนตนกระทบ หารไมวาบพโพ (มา) อยในเรา บพโพ เลากรไมวาเราอยในตาแหนง (แหงรางกาย) ทงหลายนน เปรยบ เหมอน ในตนไมทมยางไหลดวยอานาจแหงการฟนดวยขวานเปนตน ตาแหนงตรงทถกฟนเปนของตนไม หารไมวายาง (มา) อยในเรา ยางเลากหารไมวาเราอยในตาแหนงทถกฟนเปนของตนไม ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนนปราศจากความคดคานง และไตรตรอง ถงกนและกน อนบพโพเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมม ความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการ ฉะน "


โลหต - เลอด วา "ในโลหตทงหลาย สงสรณโลหต (โลหตเดนฉ ซาบซาน ไปอยทวสรระ ดงนาด (ชนดไมตดท) สนนจตโลหต (โลหตขง) (ขงอย) เตมสวนลางทอยของตบ มประมาณเตมปตถะ ๑ ยงไต หวใจ ตบ และปอด ใหชมอย ๑ ในโลหต ๒ อยางนน วนจฉยในสงสรณ- โลหต กเชนเดยวกบดชนดไมตดทนนแล สวนในโลหตอกอยาง๒

(คอ สนนจตโลหต) พงทราบวนจฉยดงน ในนาทบคคลเทลงใน กระเบองหมอเกา (ทะล หยดลงไป) ทากอนดนและกอนกรวดเปน ตน๓ (ทอย) ขางลางใหเปยกดวย กอนดนและกอนกรวดเปนตน หา รไมวาเราถกนาทาใหเปยกอย นาเลากหารไมวา เราทากอนดนและ กอนกรวดเปนตนใหเปยก ฉนใด ทสวนลางของตบกด ไตเปนตน กด หารไมวาโลหต (ขง) อยในเรา หรอวาโลหตทาเราใหชมอย โลหตเลากหารไมวาเรา (ขงอย) เตมทสวนลางของตบ ทาไตเปนตน ใหชมอยฉนนนเหมอนกน ธรรม (คอสง) ทงหลายนนปราศจาก ความคดคานง และไตรตรองถงกนและกน อนโลหตเปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบ ได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน" ๑. ทานอธบายวา ตบชม เพราะโลหตขงอยลาง นอกนนชมเพราะโลหตไหล ผานไปขางบนนดหนอย ฟงดแลวกเขาใจยาก !. ๒. ปาฐะใชศพทวา อตร เขาใจวาคลาดเคลอน เพราะเปนคกบ สสรณโลหเต จงควร เปน อตเร อนง เปน อตร ไมมทางจะสมพนธใหสนทได ในทนแปลตามทเหนวาถก. ๓. เลฑฑขนธาทน เขาใจวาเปน เลฑฑขณฑาทน ถกกวา.


เสโท - เหงอ วา "เหงอ (ขง) อยเตมชองขมผลและขนบาง ไหลออกมา ในเวลาทรอนเพราะไปเปนตนบาง ในชองขมผมและขนกนเหงอนน ชองขมผมและขนทงหลายหารไมวา เหงอไหลออกจากเรา เหงอเลา กหารไมวา เราไหลออกจากชองขมผมและขนทงหลาย เปรยบเหมอน ในกาเงาบวและสายบง พอถกถอนขนจากนา ชองในกาเงาบวเปนตน หารไมวานาไหลออกจากเรา นาทกาลงไหลออกจากชองในกาเงาบว เปนตนเลา กหารไมวาเราไหลออกจากชองในกาเงาบวเปนตน ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนนปราศจากความคดคานง และไตรตรอง ถงกนและกน อนเหงอ (นน) เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน " เมโท - มนขน วา "มนขน คอมนแขน ทแผไปอยทวสรระของคนอวน ตด อยตามเนอ (กลาม) มปลนองเปนตนของคนผอม ในเนอ (กลาม) กบมนขนนน เนอ (กลาม) ในสรระทงสน (ของคนอวน) กด ในอวยวะมแขง (นอง) เปนตน (ของคนผอม) กด หารไมวามน ขนตดเราอย มนขนเลากหารไมวา เราตดเนอ (กลาม) อยในสรระ ทงสน (ของคนอวน) หรอในอวยวะมแขงเปนตน (ของคนผอม) เปรยบเหมอนในกอนเนอทเขาปดไวดวยผาเกาสขมน (เหลองหมน)


กอนเนอหารไมวาผาเกาสขมนตดเราอย ผาเกาสขมนเลา กหารไมวา เราตดกอนเนออย ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลาย นน ปราศจาก ความคดคานง และไตรตรองถงกนและกน อนมนขน เปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลวขน ๆ มอาการ ซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน" อสส - นาตา วา "นาตา เกดขนเมอใด เมอนนมนก (ขง) อยเตมเบาตา บาง ไหลออกมาบาง ในเบาตากบนาตานน เบาตาหารไมวานาตาอย ในเรา นาตาเลากหารไมวาเราอยในเบาตา เปรยบเหมอนในเบาตา- ออนทเตมดวยนา เบาตาลออนหารไมวานาอยในเรา นาในเบาตาลออน เลากหารไมวาเราอยในเบาตาลออน ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลาย นนปราศจากความคานง และไตรตรองถงกนและกน อนนาตา เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน" วสา - มนเหลว วา "มนเหลว คอมนทละลายอยตามฝามอหลงมอ ฝาเทาหลง เทา ดงจมก หนาผาก และจะงอยบา ในเวลาทรอนเพราะไฟเปนตน


ในตาแหนงแหงรางกายมฝามอเปนตนกบมนเหลวนน ตาแหนง รางกายมฝามอเปนตน หารไมวามนเหลวทวมเราอย มนเหลวเลากหา รไมวา เราทวมตาแหนงรางกายมฝามอเปนตนอย เปรยบเหมอน ในขาวตงอนมนามนทคนขาดไว ขาวตงหารไมวานามนทวมเราอย นามนเลากหารไมวาเราทวมขาวตงอย ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนนปราศจากความคดคานง และไตรตรองถงกนและกน อน มนเหลวเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยา- กฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของ เหลว มอาการซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน" เขโฬ - นาลาย วา "นาลาย เมอปจจยใหนาลายออกอยางนนมอย มนลงจาก กระพงแกมทงสองขาง (มา) อยทแผนลน ในแผนสนกบนาลายนน แผนลนหารไมวา เราลงจากกระพงแกมทงสองขาง (มา) อยทเรา นาลายเลากหารไมวา เราลงจากกระพงแกมทงสองขาง (มา) อยท แผนลน เปรยบเหมอนในหลมรมฝงแมนน อนมนาซมออกไมขาด พนหลมหารไมวานาอยในเรา นาเลากหารไมวาเราอยในพนหลม ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความคดคานงและ ไตรตรองถงกนและกน อนนาลาย เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกาย น ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน "


สงฆาณกา - นามก วา "นามก เกดขนเมอใด เมอนนมนก (ขง) เตมโพรงจมก อยบาง ไหลออกมาบาง ในโพรงจมกกบนามกนน โพรางจมกหาร ไมวานามกอยในเรา นามกเลากหารไมวาเราอยในโพรงจมก เปรยบ เหมอนใน (เปลอก) หอยโขงทเตมดวยนมสมเสย (เปลอก) หอย โขงหารไมวานมสมเสยอยในเรา นมสมเสยเลากหารไมวาเราอยใน (เปลอก) หอยโขง ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจาก ความคดคานงและไตรตรองถงกนและกน อนนามก เปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบ ได เปนอาโปรธาต ดวยประการฉะน " ลสกา - ไขขอ วา "ไขขอ ทากจคอการทาทตอแหงกระดกทงหลายใหสาเรจ อยในทตอ (แหงกระดกประมาณ) ๑๘๐ แหง ในทตอ ๑๘๐ แหง กบไขขอนน ทตอ ๑๘๐ แหงหารไมวา ไขขอทาเราตดอย ไขขอเลา กหารไมวา เราทาทตอ ๑๘๐ แหงตดอย เปรยบเหมอนในเพลาทคน ทาดวยนามน เพลาหารไมวานามนทาเราตดอย นามนเลากหารไมวา เราทาเพลาตดอย ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจาก ความคดคานง และไตรตรองถงกนและกน อนไขขอเปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก


อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบ ได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน" มตต - นามตร วา "นามตร อยขางในกระเพาะปสสาวะ ในกระเพาะปสสาวะ กบนามตรนน กระเพาะปสสาวะหารไมวานามตรอยในเรา นามตร เลากหารไมวาเราอยในกระเพาะปสสาวะ เปรยบเหมอนในหมอดนเนอ หยาบ ทคนโยนลงไปควาอยในหลมโสโครก หมอดนเนอหยาบหาร ไมวานาโสโครกอยในเรา นาโสโครกเลากหารไมวาเราอยในหมอดน เนอหยาบ ฉะนน ธรรม (คอสง) ทงหลายนน ปราศจากความ คดคานง และไตรตรองถงกนและกน อนนามตร เปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได เปนของเหลว มอาการซมซาบ ได เปนอาโปธาต ดวยประการฉะน" [เตโชโกฏฐาส] พระโยคาวจร ครนยงมนสการใหเปนไปในปฐวโกฏฐาส และ อาโปโกฏฐาสทงหลาย มผมเปนอาท ดงกลาวมานแลว พงยงมนสการ ใหเปนไปในเตโชโกฏฐาสทงหลายอยางนวา "รางกายยอมเรารอนเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหตเรารอน แหงกาย) น เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปน


อพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได ม อาการเผาไหม เปนเตโชธาต" วา "รางกายยอมทรดโทรมเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหต ทรดโทรมแหงกาย) น เปนโกฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมม ความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการเผาไหม เปนเตโชธาต" วา "รางกายยอมกระสบกระสายเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหต กระสบกระสายแหงกาย) น เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมม ความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการเผาไหม เปนเตโชธาต " วา "ของทกน ดม เคยว ลมเขาไปแลว ยอมถงความยอยไปดวยด เพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหตยอยดแหงของทกน ดม เคยว ลม) น เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการเผาไหม เปนเตโชธาต" ดงน [วาโยโกฏฐาส] ตอนน พงกาหนดจบอทธงคมวาต โดยเปนลมขนเบองบน (ให ได) กาหนดจบอโธคมวาต โดยเปนลมลงเบองลาง (ใหได) กาหนด จบกจฉสยวาต โดยเปนลมอยในทอง (นอกลาไส ใหได) กาหนดจบ โกฏฐาสยวาต โดยเปนลมอยในภายในลาไส (ใหได) กาหนดจบ


องคมงคานสารวาต โดยเปนลมแลนไปตามองคาพยพใหญนอย (ใหได) กาหนดจบอสสาสะปสสาสะ โดยเปนลมหายใจเขาและหายใจออก (ให ได) แลว ยงมนสการใหเปนไปในวาโยโกฏฐาสทงหลายอยางนวา "อนลมขนเบองบนทงหลาย เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกาย น ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการกระพอไปมา เปนวาโยธาต " วา "อนลมลงเบองลางทงหลาน เปนโกฏฐาสแผนหนงใน รางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หา สตว (คอวญญาณ) มได มอาการกระพอไปมา เปนวาโยธาต" วา "อนลมอยในทอง (นอกลาไส) ทงหลาย เปนโกฏฐาส แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการกระพอไปมา เปน วาโยธาต " วา "อนลมอยในลาไสทงหลาย เปนโกฏฐาสแผนกหนงใน รางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาอตตา) หา สตว (คอวญญาณ) มได มอาการกระพอไปมา เปนวาโยธาต " วา "อนลมแลนไปตามองคาพยพใหญนอยทงหลาย เปนโกฏ- ฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการกระพอไปมา เปนวาโยธาต" วา "อนลมหายใจเขาและหายใจออกทงหลาย เปนโกฏฐาส


แผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จาก อตตตา) หาสตว (คอวญญาณ) มได มอาการกระพอไปมา เปน วาโยธาต" ธาตทงหลายยอมจะปรากฏแกพระโยคาวจรนน ผมมนสการเปน ไปอยางน เมอเธออาวชนาการไป มนสการไปซงธาตเหลานน แลว ๆ เลา ๆ อปจารสมาธยอมจะเกดขน โดยนยทกลาวมาแลวนนแล แตเมอพระโยคาพจรผใดเจรญไปอยางนน กรรมฐานยงไม สาเรจ พระโยคาวจรผนนพงเจรญโดยสลกขณสงเขปเถด [เจรญโดยสลกขณสงเขป] พงเจรญโดยสลกขณสงเขปอยางไร ? พงกาหนดเอาลกษณะท แขนแขงในโกฏฐาส ๒๐ วา ธาตดน พงกาหนดเอาลกษณะทซมซาบ ไดในโกฏฐาส ๒๐ นนแหละวา ธาตนา พงกาหนดเอาลกษณะทรอน ในโกฏฐาส ๒๐ นนแหละวา ธาตไป พงกาหนดเอาลกษณะทเขยอน ไดในโกฏฐาส ๒๐ นนแหละวา ธาตลม พงกาหนดเอาลกษณะทซบซาบในโกฏฐาส ๑๒ วา ธาตนา พง กาหนดเอาลกษณะทรอนในโกฏฐาส ๑๒ นนแหละวา ธาตไป พง กาหนดเอาลกษณะทเขยอนไดในโกฏฐาส ๑๒ นนแหละวา ธาตลม พง กาหนดเอาลกษณะทแขนแขงในโกฏฐาส ๑๒ นนแหละวา ธาตดน พงกาหนดเอาลกษณะทรอนในโกฏฐาส ๔ วา ธาตไป พง กาหนดเอาลกษณะทเขยอนได ทแยกออกจากธาตไฟนนไมได วา ธาต


ลม พงกาหนดเอาลกษณะทแขนเขง ทแยกออกจากธาตไฟนนไมไดวา ธาตดน พงกาหนดเอาลกษณะทซมซาบทแยกออกจากธาตไฟนนไมได วา ธาตนา*

พงกาหนดเอาลกษณะทเขยอนไดในโกฏฐาส ๖ วา ธาตลม พง กาหนดเอาลกษณะทแขนแขงในโกฏฐาส ๖ นนแหละวา ธาตดน พง กาหนดเอาลกษณะทซมซาบไดในโกฏฐาส ๖ นนแหละวา ธาตนา พง กาหนดเอาลกษณะทรอยในโกฏฐาส ๖ นนแหละวา ธาตไฟ เมอพระโยคาวจรนนกาหนดไปอยางนน ธาตทงหลายยอมจะ ปรากฏ อปจารสมาธยอมจะเกดขนแกเธอผอาวชชนาการไป มนสการ ไปซงธาตทงหลายนนแลว ๆ เลา ๆ โดยนยทกลาวแลวนนแล แตเมอพระโยคาพจรผใดแมเจรญไปอยางนน กรรมฐานกยงไม สาเรจ พระโยคาวจรผนนพงเจรญโดยสลกขณวภต (ตอไป) [เจรญโดยสลกขณวภต] พงเจรญโดยสลกขณวภตอยางไร ? พงจบเอาโกฏฐาสทงหลาย มผมเปนอาท โดยนยทกลาวมากอน (ในสสมภารวภต) นนแล มา กาหนดดลกษณะทแขนเขงในผมวา ธาตดน พงกาหนดดลกษณะท * อธบายตามนยมหาฎกาวา ปฐวโกฏฐาสมผมเปนตน เปนสงทมรปรางตางกนเปน สวน ๆ ธาตอนมอาโปรธาตเปนตน ทมอยในโกฏฐาสเหลานนกเปนสงทรกนไดงาย แม อาโปโกฏฐาสมนาดเปนอาทเชนกน ถงวาโยโกฏฐาสไมมรปรางสสณฐาน กอาจ กาหนดถอเอาเปนสดเปนสวนได แตธาตลม ดน นาทมอยในเตโชโกฏฐาสทง ๔นน รไดยาก เพราะแยกไมออก ถงกระนนกมอยแน ๆ เพราะถาไมมธาตอนๆ ธาตไฟก ไมปรากฏ (?).


ซมซาบในผมนนแหละวา ธาตนา พงกาหนดดลกษณะทรอนในผม นนแหละวา ธาตไฟ พงกาหนดดกลกษณะทเขยอนไดในผมนนแหละวา ธาตลม พงกาหนดดธาต ๔ ๆ ในโกฏฐาส ๑ ๆ ไปทกโกฏฐาสอยางน เมอเธอกาหนดไปอยางนน ธาตทงหลายยอมจะปรากฏ อปจารสมาธ ยอมจะเกดขนแกเธอผอาวชนาการไป นมสการไป ซงธาตทงหลาย นน แลว ๆ เลา ๆ โดยนยทกลาวแลวนนแล [มนสการโดยอาการ ๑๓ กได] กแลอกนยหนง พงมนสการธาตทงหลายโดยอาการเหลานกได คอ วจนฏโต โดยความของคา กลาปโต โดยกลาป (คอเปนกลม) จณณโต โดย (ยอมให) เปนจณ ลกขณาทโต โดยอาการมลกษณะเปนตน สมฏานโต โดยสมฏฐาน นานตเตกตตโต โดยความตางกนและความเปนอน เดยวกน วนพโภคาวนพโภคโต โดยแยกกนไดและแยกกนมได สภาควสภาคโต โดยทเขากนไดแลเขากนไมได อชฌตตกพาหรวเสสโต โดยความแปลกกนแหงธาตภายใน กบธาตภายนอก


สงคหโต โดยรวม (ทเหมอนกน) เขาดวยกน ปจจยโต โดยเปนปจจย (ของกนและกน) อสมนนาหารโต โดยไมมความคดคานง ปจจยวภาคโต โดยจาแนกปจจย [โดยความแหงคา] ในอาการเหลานน พระโยคาวจรผเมอจะมนสการโดยความแหง คา พงมนสการโดยความแหงคาตอบทแปลกกนและเสมอกนอยางน (โดยแปลกกน) วา ธาตชอวาปฐว เพราะความเปนของหยาบ ชอ วาอาโป เพราะไหลไปได หรอเพราะเอบอาบไปได หรอเพราะ (ทา ให) ชมชน ชอวาเตโช เพราะทาใหรอน ชอวาวาโย เพราะพดไปได สวนวาโดยไมแปลกกน (พงมนสการวา) สงทชอวา ธาต เพราะ ทรงไวซงลกษณะของตน เพราะเปนทตงแหงทกข* และเพราะเปนท รองรบทกข " [โดยกลาป] ขอวา "โดยกลาป" มพรรณนาวา ปฐวธาตททานแสดงดวย อาการ ๒๐ โดยนยวา ผม ขน เปนตน และอาโปธาตทแสดงดวย * ทกขฏฐานโต ทานผชาระลงเชงอรรถแกเปนตน ทกขาทานโต เพราะถอเอาทกข สวน มหาฎกาแกอรรถวา ทกขสส วทหนโต - เพราะจดสรรคทกข อธบายธาตเหลานน กอขนเปนเหตแลว สรรคสรางทกขเปนอเนกประการ ดจธาตคอแรเหลกแรทองแดง เปนตน สรรคสรางเนอเหลกเนอทองแดงเปนอาทขนฉะนน.


อาการ ๑๒ โดยนยวา ด เสมหะ เปนตนนใด เหตทในอาการเหลานน เพราะความประชมกนแหงธรรม ๘ คอ ส กลน รส โอชา และธาตทง ๔ ความสมมตวา "ผม"จง มได เพราะธรรมเหลานนแยกกนเสย ความสมมตวา "ผม" กหามไม เพราะเหตนน คาวา ผม กคอกลมแหงธรรม ๘ เทานนเอง คาวาขน เปนตน กอยางนน แตในโกฏฐาสเหลานน โกฏฐาสใดมกรรมเปน สมฏฐาน โกฏฐานสนเปน (ทสธรรมกลาป) กลมแหงธรรม ๑๐ กบ ชวตนทรยและภาวะบาง* แตกคงนบวา เปนปฐวธาต อาโปธาต โดย อานาจแหงลกษณะทเดน พระโยคาวจรพงมนสการโดยกลาปดงกลาว มาฉะน [โดย (ยอยให) เปนจณ] ขอวา "โดยเปนจณ" มพรรณนาวา กและปฐวธาตทยอยจนเปน ชนดปรมาณ เปนละอองละเอยด ในสรระน เมอกาหนดถอเอาโดย ประมาณ (รางกายคนขนาด) กลาง จะพงมสกโทณะหนง (เทานน) ปฐวธาตนน อนอาโปธาตซงมประมาณกงโทณะนน ชวยยดไว (ให ตดกน) เตโชธาตชวยรกษาไว (มใหเนาเสย) วาโยธาตชวยพะยงไว จงไมกระจดกระจายไมพงทะลายไป มนไมกระจดกระจายไมพงทะลาย ไป จงไดรบภารวกป (ความกาหนดแยกภาวะ) หลายอยาง มความ * คอกลม ๘ กลมนนแหละ เพมชวตนทรยกบภาวรปเขาเปน ๑๐.


นบวาหญงวาชายเปนตน และประกาศภาวะ (ตาง ๆ) มความผอมอวน สงตา ลาสน บอบบาง เปนอาท สวนอาโปธาตทถงความเปนของเหลว มอาการซมซาบในสรระ น อาศยปฐวธาตอย เตโชธาตชวยรกษาไว วาโยธาตชวยพะยงไว จงไมหยดไมไหลออกมา (เสยหมด) มนไดหยดไมไหลออกมา (เสย หมด) จงแสดงความอมเอบ (ออกมาใหปรากฏ) สวนเตโชธาตอนมความรอนเปนลกษณะ มอาการเปนไออน ยงของทกนเขาไปดมเขาไปเปนตนใหยอยได ในสรระน อาศยปฐวธาต อย อาโปธาตชวยยดไว วาโยธาตชวยพะยงไว จงทากายนใหอบอน อยได และนาเอาความถงพรอมแหงผวพรรณมาใหแกกายนนดวย และอนงกายน อนเตโชธาตนนทาใหอบอนไว จงมไดแสดงความเนา (ใหปรากฏ) สวนวาโยธาต อนมความเคลอนไหวและพยงไวเปนลกษณะ แลนไปตามองคอวยวะใหญนอยในสรระน อาศยปฐวธาตอย อาโปธาต ชวยยดไว เตโชธาตชวยรกษาไว จงพะยงกายนไวได กแลกายนอน วาโยธาต (ทมลกษณะพะยงไว) นน พะยงไว จงไมลม จงตงตรง อยได อนวาโยธาตอรยาบถ คอ เดน ยน นน นอนได คได เหยยด ได กระดกมอเทาได ธาตยนต (เครองกลไปททาดวยธาต) น เปนไปเชนกบมายารป (รปกลเชนภาพยนตร ? ) เปนเครองลวงคนโวได โดยภาพมภาพหญง


และภาพชายเปนตน ดงนแล พระโยคาวจรพงมนสการโดย (ยอมให) เปนจณ ดงกลาวมา ฉะน [โดยอาการมลกษณะ] ขอวา "โดยอาการมลกษณะเปนตน" มพรรณนาวา พระโยคา- วจรพงอาวชนาการถงธาตทงส (เปน ๓ ขอ) ดงนวา ธาต*(๑) ม อะไรเปนลกษณะ (๒) มอะไรเปนรส (คอเปนกจ) (๓) มอะไรเปน เครองปรากฏ (คอเปนผลปรากฏ) เปนตน แลวจงมนสการโดยอาการ มลกษณะเปนอาท อยางนวา ปฐวธาต มความเปนของหยาบเปนลกษณะ มความเปนทอาศย อย (แหงธาตอน) เปนรส มความรบเอา (ธาตอน) ไวไดเปนเครอง ปรากฏ อาโปธาต มความไหลไดเปนลกษณะ มความชวยเพมพน (ธาตอน) เปนรส มความยดเอา (ธาตอน) ไวได เปนเครองปรากฏ เตโชธาต มความรอนเปนลกษณะ มความทาใหยอยเปนรส ม การใหความออน (แกรางกาย) ไวเรอย เปนเครองปรากฏ วาโยธาต มความพะยงไวเปนลกษณะ มความเคลอนไหวเปนตน รส มความแสดงทาทาง (ตาง ๆ) ได เปนเครองปรากฏ * ปาฐะเปน ปวธาต เขาใจวา ปว เกด เพราะยงไมถงวาระจะพดถงปว ในทน แปล ตด ปว ออก ตามทเหนวาถก.


[โดยสมฏฐาน] ขอวา "โดยสมฏฐาน" มพรรณนาวา พระโยคาวจรพงมนสการ โดยสมฏฐานอยางนวา โกฏฐาส ๔๒ มผมเปนตน ทพระผมพระ ภาคเจาทรงแสดงไว โดยทรงแสดงเปนโกฏฐาสแหงธาต มปฐวธาต เปนอาทโดยพสดารนใด ในโกฏฐาสทงหลายนน โกฏฐาส ๔ นคอ อาหารใหม อาหารเกา บพโพ มตร เปนอตสมฏฐาน (มฤดเปน สมฏฐาน) อยางเดยว ๔ นคอ นาตา เหงอ นาลาย นามก เปนอต- จตตสมฏฐาน (มฤดบาง จตบางเปนสมฏฐาน) ไฟทยงอาหารทกน เขาไปเปนตน ใหยอย เปนกรรมสมฏฐาน (มกรรมเปนสมฏฐาน ) อยางเดยว ลมหายใจเขาและลมหายใจออก เปนจตตสมฏฐาน (มจต เปนสมฏฐาน) อยางเดยว โกฏฐาสทเหลอทงหมด (คอปฐวและอาโป โกฏฐาส ๓๒) เปนจตสมฏฐาน (คอ มกรรมบาง จตบาง อาหารบาง ฤดบาง เปนสมฏฐาน) [โดยความตางกนและความเปนอนเดยวกน] ขอวา "โดยความตางกนและความเปนอนเดยวกน" มพรรณนา วา ธาตทงปวงยอมมความตางกนโดยอาการมลกษณะประจาตนเปนตน จรงอย ลกษณะ รส และเครองปรากฏแหงปฐวธาตกอยางหนง แหง ธาตอนมอาโปธาตเปนตนกอยางอนง แตวาธาตทงหลายนน แมเปน ตาง ๆ กน ดวยอานาจแหงอาการมลกษณะเปนตน และดวยอานาจแหง


สมฏฐานมกรรมสมฏฐานเปนตน กยงมความเปนอนเดยวกน ดวย อานาจแหงความเปนรป เปนมหาภต เปนธาต เปนธรรม และเปน ของไมเทยงเปนอาท แทจรง ธาตทงปวงไดชอวารป เพราะธาตทงปวงนนไมลวง รปปนลกษณะ (ลกษณะคอความทรดโทรม) ไปได ชอวาเปนมหาภต ดวยเหตหลายอยาง เชนมปรากฏการณใหญเปนอาท คาวา เชนมปรากฏการณใหญเปนอาท นนอธบายวา กธาต ทงหลายนทานเรยกวา "มหาภต" ดวยเหตเหลาน คอ มหนตปาตภาวโต เพราะมปรากฏการณใหญ มหาภตสามโต เพราะเสมอดวยมหาภต มหาปรหารโต เพราะตองบรหารใหญ มหาวการโต เพราะมวการใหญ มหตตา ภตตตา จ เพราะเปนของใหญ และเพราะเปนของ จรงดวย [ความมปรากฏการณใหญ] ในบททงหลายนน บทวา "เพราะมปรากฏการณใหญ" ความ วา กภตคอธาตทงสน* ปรากฏเปนของใหญ ทงในอนปาทนนสนดาน ทงในอปาทนนสนดาน ความทปรากฏเปนของใหญแหงสนดาน ๒ อยาง * เอตาน มหาฎกาวา ทานเพง ภตศพท ซงเปนไดสองลงค (คอ ป. และ นป.) จง ทาเปน นป. ไป.


นน ในอนปาทนนสนดาน กลาวไวแลวในพทธานสตนเทศ โดย นยวา แผนดนนคานวณดานหนาไดประมาณเทาน คอ ๒๔๐,๐๐๐ โยชน ดงนเปนตน แมในอปาทนนสนดาน กปรากฏเปนของใหญเหมอนกน โดย (ปรากฏแหง) สรระของปลาเตา เทวดา และทานพ เปนตน สม พระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย ในมหาสมทร อตภาพ (ลาตวของ สตว) ทงหลาย ยาวตง ๑๐๐ โยชนกม" ดงนเปนอาท*

[ความเสมอดวยมหาภต] บทวา "เพราะเสมอดวยมหาภต" มพรรณนาวา กภตคอธาต ทงหลายนน ตวเองมไดเปนสงมสเขยวเลย (แต) แสดงอปาทายรป สเขยวได ตวเองมไดเปนสงมสเหลองเลย (แต) แสดงอปาทายรป สแดงได ตวเองมไดเปนสงมสขาวเลย (แต) แสดงอปาทายรปสขาวได เปรยบประดจคนเลนกล แสดง (กล) ทานาอนมใชแกวเลย ให เปนแกวได แสดงทากอนดนอนมใชทองเลย ใหเปนทองได ฉะนน อนง เหมอนคนเลนกลนน ตวเองมไดเปนยกษมไดเปนนกเลย (แต แสดงเปนยกษกไดเปนนกกได ฉะนน เพราะเหตนน ธาตทงหลายนน จงไดชอวา มหาภต เพราะเสมอดวยคนประหลาด (หรอคนไมจรง) * อง. อฏก. ๒๓/๒๑๐.


ใหญ คอคนเลนกล๑ นยหนง ภตใหญทงหลายมยกษเปนตน จบ (คอเขาสง) คน ผใด ท(จบ) ๒อยแหงภตเหลานน ยอมหาไมพบเลยในภายใน (กาย) ของคนผนน (ถง) ภายนอก (กาย) ของเขากหาไมพบ และมนมได แอบองคนผนนอยกหามได ฉนใด แมภตคอธาตทงหลายนน กฉนนน เหมอนกน ทตง๓อยภายในกนและกนกหาได ทตงอยภายนอกกน และกนกหาไมได และมนมไดอาศยกนและกนอยกหากได เพราะเหต นน๔ ธาตทงหลายนนจงไดชอวา มหาภต เพราะเสมอดวยภตใหญ ม ยกษเปนตน เหตวามทอยอนคด (หา) ไมได๕ ประการ ๑ นยหนง ภตใหญทงหลาย กลาวคอยกษณ ปกปดภาวะทตน ๑. มหาภต นยนมหาฎกาทานใหแยกเปน มหา + อพภต (คนประหลาดใหญ) หรอ มหา + อภต (คนไมจรงใหญ) หมายถงคนเลากล ซงแสดงสงประหลาด ๆ ไดมาก แตวาลวนไมจรงทงนน. ๒. าน เปนประธานในประโยคน แตปาฐะเรยงไวตดกบพน เปน พหฏาน ชวนให เขวไปวา าน เขากบ พห ศพทเดยว แตทเดยวเขากบ อนโต ดวย จงควรเรยงแยกเปน หห าน จะไดไมชวนเขว. ๓. ตาน หากเปนวเสสนะดงทแปลไวน ไดความดกวาเปนวกตกตตา ถาเชนนน หตวา นาจะเกนเขามา ในทนแปลตามทเหนวาถก. ๔. น ตฏนต ตรงมนเหนไดวาตก อต เพราะมประโยครปเดยวกน เปนทเทยบอยทง ขางหนาและขางหลง ขางหนาคอ... อปาทายรป ทสเสนตต ขางหลงคอ ทฏ น เทนตต ในทนจงแปลอยางม อต (เปนเหต แปลวา เพราะเหตนน). ๕. อจนเตยยฏานตาย หากแปลวา "เพราะความมฐานะเปนอจนไตย " หรอวา "โดย ความเปนฐานะไมควรคด " อะไรกแลวแต กแปลได แตวาไมสองความทกลาวมาแลว และไมไดกบหลกอจนไตย ถงแมทานจะใชศพทเชนนน เรากตองแปลเยองไปใหไดกบ รปความในทนน โดยไมเสยหลกไวยากรณดวย.


เปนภตทนากลวเสยแลว ลวงสตวทงหลายดวยผวพรรณสณฐานและ การกรดกรายทนาพอใจฉนใด แมภตคอธาตเหลานกฉนนนแล ปกปด รส (คอกจ) และลกษณะประจาตน๑ อนตางโดยสภาพมความทตน เปนของหยาบเปนตนเสยแลว ลวงคนโงดวยฉววรรณอนนาพอใจ ดวยทรวดทรงองคอวยวะนอยใหญอนนาชอบใจ ในรางทงหลายมรางหญง และชายเปนตน ไมใหเหนสภาพแหงตน เพราะเหตนน ธาตทงหลาย นนจงไดชอวามหาภก เหตเสมอดวยภตใหญคอยกษณ๒ เพราะความ ทเปนสงลวง ประการ ๑ [ความทตองการบรหารใหญ] บทวา "เพราะตองบรหารใหญ" ความวา เพราะตองบรหาร ดวยปจจยทงหลายเปนอนมาก จรงอย ภตธาตทงหลายนนเปนแลว คอเปนไปไดดวยปจจยทงหลาย มของกนและเครองนงหมเปนตน ทนบ วามาก เพราะตองนาเขามา (ปรนเปรอ) ทกวน ๆ เพราะเหตนนจง ชอ มหาภต อกนยหนง ชอมหาภต เพราะเปนภตมเครองบรหาร มาก ดงนกได ๑. สรสลกขณ มหาฎกาแปลวา สภาวภตลกขณ - ลกษณะอนเปนความจรง สกจจก วา สภาว - หรอสภาพอนเปนหนาทของตน. ๒. พวกยกษนน ทานวามนมรปใหญโตโดยกาเนดของมน.


[ความมวการใหญ] บทวา "เพราะมวการใหญ" ความวา กภตคอธาตทงหลายนน ทงทเปนอปาทนนะ ทงทเปนอนปาทนนะ เปนธรรมชาตมความผด ปกตใหญ ใน ๒ อยางนน สาหรบอนปาทนนะ ความใหญแหงความ ผดปกตยอมปรากฏในเมอกปวนาศ สาหรบอปาทนนะ ปรากฏเมอ ธาตกาเรบ จรงอยางนน เปลวไฟอนลกขนแตแผนดน แลนลวง (ขนไป) กระทงถงพรหมโลก ในเมอโลกถกไฟ (ประลยกลป) ไหม แสนโกฏจกรวาฬหนง๑ถลมทลายไป เมอโลก วนาศดวยนา (ประลยกลป) อนกาเรบขน แสนโกฏจกรวาฬหนงกระจดกระจายไป เมอ โลกวนาศดวยธาตลม (ประลยกลป) กาเรบขน ประการหนง รางกายถกงกฏฐมข (ปากไม ?) กดเอาแลว ยอมแขงกระดางไป รางกายนน เพราะ ปฐวธาตกาเรบ กยอมแขงกระดาง ดง(ทแขง กระดาง) ในเพราะงกฏฐมขฉะนน๒

๑. คาวา เอก - หนง หมายความวาทงหมดนน เปนอาณาเขตหนง ของไฟ - นา - ลม ประลยกลป. ๒. วา ศพท ท กฏมเขน นน มหาฎกาแนะไวถง ๓ นย คอ นยท ๑ ใชในอรรถอปมา คอ วา เมาะเปนยถา กฏมเขว กไขเปน กฏมข- มขคโต วย


ประการหนง รางกายถกงปตมข (ปากเนา ?) กดเอาแลว ยอมเนา (เฟอะ) ไป รางกายนน เพราะ อาโปธาตกาเรบกยอมเนา (เฟอะ) ดง (ทเนาเฟอะ) ในเพราะงปตมข ฉะนน ประการหนง รางกายถกงอคคมข (ปากไฟ ?) กดเอาแลวยอมเรารอน รางกายนน เพราะเตโชธาต กาเรบ กยอมเรารอน ดง (ทเรารอน) ในเพราะง อคคมข ฉะนน ประการหนง รางกายถกงสตถมข (ปากมด ?) กดเอาแลวยอมขาดยบ รางกายนน เพราะวาโยธาต กาเรบ กยอมขาดยบ ดง (ทขาดยบ) ในเพราะง สตถมข ฉะนน ภต (คอธาต) ทงหลายมวการใหญ ๆ ดงน เพราะเหตนน จงไดชอ มหาภต นยท ๒ ใชในอรรถอาธารณะ แตนาไปสมพนธเขากบ ปวธาตปปโกเปน เปน... โกเปเนว เรยงเปนความวา รางกายแมถกงกฏฐมขกดกแขงกระดางไป เพราะ ปฐวธาตกาเรบนนเอง เพราะฉะนน รางกายซงยงไมปราศจากปฐวธาต กเทากบอย ในปากงกฏฐมขทกเมอ นยท ๓ ใชในอรรถอนยม คอไมแน สองความวา กายทถกงกฏฐมขกดแลว จะแขงกระดางหรอไมแขงกระดางกได เพราะมมนตและมยาแกพษง แตรางกายซง ปราศจากมนตและยาน เพราะปฐวกาเรบละกเทากบตกอยในปากงกฏฐมข คอแขง กระดางแน ๆ ในทน เหนวาแปลเทาศพทในคาถา ตามทไมขดไวยากรณและสมพนธ กพอ ไดความแลว จงไมแปลตามมหาฎกา.


[ความเปนของใหญและจรงดวย] ขอวา "เพราะเปนของใหญของจรงดวย" นน ความวา กภตคอธาตทงหลายนน ชอวาเปนของใหญ เพราะเปนสงท จะพงกาหนด (ใหเหนตามสภาพ) ไดดวยความพยายามอนใหญ (เพราะ สภาวะเปนสงทรยาก) ชอวาเปนของจรง เพราะเปนของมอย เพราะ เหตนน จงไดชอวามหาภต เหตเปนของใหญ และเหตเปนของจรง ดวย ธาตทงปวงนน ไดชอวามหาภต ดวยเหตหลายอยาง มความ เปนสงมปรากฏการณใหญเปนอาท ดงกลาวมาฉะน แตเพราะทรงไวซงลกษณะของตน ๑ เพราะเปนทตงแหงทกข ๑ เพราะเปนทรองรบทกข ๑ ธาตทงปวงจงไดชอวาธาต เหตไมลวง ลกษณะของธาต (ดงกลาว) ไปได ชอวากรรม กเพราะทรงไวซง ลกษณะของตนนนเอง๑ และเพราะทรงอยตามควรแกขณะของตน๒

ดวย ชอวาไมเทยง เพราะความหมายวาสนไป ชอวาเปนทกข เพราะ ความหมายวาเปนภย ชอวาอนตตา เพราะความหมายวาหาสาระมได ธาตทงปวงมความเปนอนเดยวกน โดยทเปนรป เปนมหาภต เปน ธาต เปนธรรม และเปนของไมเทยงเปนตน ดงนแล พระโยคาวจร พงมนสการโดยความตางกนและความเปนอนเดยวกน ดงกลาวมาฉะน ๑. สลกขณธารเณน จ ในมหาฏกาเปน ... ธารเณเนว เหนวาปาฐะในมหาฎกาเขาทกวา จงแปลตามนน. ๒. หมายถงขณะเกดดบของรป (?)


[ความแยกกนไดและแยกกนมได ] ขอวา "โดยแยกกนไดและแยกกนมได" ความวา ธาตทงหลาย นนเกดรวมกนแท แยกกนเปนสดสวนมได แมในกลาปหนง ๆ ม สทธฏฐกลาปเปนตน อนมจานวนตากวาเพอนกด * แตวาโดยลกษณะ ละกแยกกนได พระโยคาวจรพงมนสการโดยแยกกนไดและแยกกน มได ดงกลาวฉะน [ความเขากนไดและเขากนไมได] ขอวา "โดยทเขากนไดและเขากนไมได " นน ความวา ใน ธาตเหลานน แมทแยกกนไมออกอยางนกด ธาต ๒ ขางหนาเขากนได เพราะเปนธาตหนก (ดวยกน) ธาต ๒ ขางหลงกอยางนน คอเขากน ได เพราะเปนธาตเบา (ดวยกน) แตวาธาต (๒) ขางหนา เขากนไมได พระโยคาวจรพงมนสการ โดยทเขากนไดและเขากนไมได ดงกลาวมา ฉะน [ความแปลกกนแหงธาตภายในกบธาตภายนอก] ขอวา "โดยความแปลกกนแหงธาตภายในกบธาตภายนอก" นน * วเสสนะอยนอกสมาสบางกได สทธฏฐากกลาป คอกลมรปทเปนหมวด ๘ คอ ดน นา ไฟ ลม ส กลน รส โอชา อนเปนรปแทดงเดม เรยกวา อวนพโภครป แยกกน ไมได ในกามภพน ถามอะไรมาผสมอกกเปน ๙ เปน ๑๐... เชนมชวตมาผสมกเปน ชวตนวกะ (๙ กบชวต อายนวกะ กเรยก) เปนตน.


ความวา ธาตภายในเปนทอาศยแหงวญญาณวตถ วญญต และอนทรย ทงหลาย* มอรยาบถ มสมฏฐานส (สวน) ธาตภายนอกมประการ ตรงกนขามกบธาตในทกลาวแลว พระโยคาวจรพงมนสการโดย ความแปลกกนแหงธาตภายในกบธาตภายนอก ดงกลาวมาฉะน [ความรวมเขาดวยกน] ขอวา "โดยรวม (ทเหมอนกน) เขาดวยกน" นน ความวา ปฐวธาต (สวน) ทมกรรมเปนสมฏฐาน กรวมเขาเปนอนเดยวกนกบ ธาตนอกน ทมกรรมเปนสมฏฐาน (ดวยกน) เพราะไมมความตางกน แหงสมฏฐาน ปฐวธาต (สวน) ทมสงอนมจตเปนเปนสมฏฐาน กอยางนน คอรวมเปนอนเดยวกบธาตนอกน ทมสงอนมจตเปนตน เปนสมฏฐาน (ดวยกน) พระโยคาวจรพงมนสการโดยรวม ทเหมอน กน) เขาดวยกน ดงกลาวมาฉะน [ความเปนปจจยของกนและกน] ขอวา "โดยเปนปจจย (ของกนและกน) " นนความวา ปฐวธาต อนอาโปชวยยดไว เตโชธาตชวยรกษาไว วาโยธาตชวยพะยงไว (นน * มหาฎกาวา วญญาณวตถ กคออายาตนะภายใน ๖ มจกษเปนตน วญญต ๒ คอ กาย- วญญต วจวญญาต อนทรย ๓ คอ อตถนทรย ปรสนทรย และชวตทรย แตถา วญญาณวตถ หมายเอา หทยวตถ (คอหวใจ) ตามทเกดอาจารยวา อนทรยกเปน ๘ ขน โดยเพมอนทรยทเปนรปอก ๕ คอ จกขนทรย ฯลฯ กายนทรย.


แหละ) เปนปจจย โดยเปนทตง*แหงมหาภต ๓ (นน) อาโปธาต อนตงอยในปฐวธาต เตโชธาตชวยรกษาไว วาโย ธาตชวยพะยงไว (นนแหละ) เปนปจจย โดยเปนเครองยดใหตดกน แหงมหาภต ๓ (นน) เตโชธาต อนตงอยในปฐวธาต อาโปธาตชวยยดไว วาโยธาต ชวยพะยงไว (นนแหละ) เปนปจจย โดยเปนเครองทาใหอนแหง มหาภต ๓ (นน) วาโยธาต อนตงอยในปฐวธาต อาโปธาตชวยยดไว เตโชธาต ชวยทาใหอนไว (นนแหละ) เปนปจจย โดยเปนเครองพะยงไวแหง มหาภต ๓ (นน) [ความไมมความคดคานง] ขอวา "โดยไมมความคดคานง" นนความวา กแลในธาต ๔ นน ปฐวธาตหารวา "เราเปนปฐวธาต" หรอวา "เราเปนทตงแหง มหาภต ๓ จงเปนปจจย (ของมหาภต ๓ นน)" ดงนไม แมมหาภต ๓ * ...ปตฏา หตวา ปจจโย โหต เอา หตวา เปน ภาเวน ตามนยอรรถกถาอภธรรม ทแกบท เหตปจจโย คอทานแยกเปน เหต หตวา ปจจโย แลวกไขเปน เหตภาเวน ปจจโย - ธรรมเปนเหตจงเปนปจจย อธบายวา ธรรมนนเปนปจจยโดยความเปนเหต แมในมหาฎกากแกไปทานองน คอแกวา ...ปตฏา หตวา ตโต เอว ...อวสสโย โหต ในตอนตอไปกพงทราบตามนยน


นอกน กหารวา "ปฐวธาตเปนทตงแหงเราทงหลาย จงเปนปจจย (ของเราทงหลาย) " ดงนไม นยในธาตทงปวงกดจนยน พระโยคาวจร พงมนสการโดยไมมคดคานง ดงกลาวมาฉะน [ความจาแนกปจจย] ขอวา "โดยจาแนกปจจย" นน มพรรณนาวา กปจจยของธาต ทงหลายม ๔ คอ กราม จต อาหาร ฤด* ในปจจยเหลานน กรรม นนเอง เปนปจจยของธาตทงหลายทมกรรมเปนสมฏฐาน ปจจยธรรม (อก ๓) มจตเปนตนหาเปนปจจยไม ธาตทงหลายทมจตเปนตนเปน สมฏฐานเลา กมปจจยธรรม (ตามลาดบ) มจตเปนตนนนเองเปน ปจจย ธรรมนอกนหาเปนปจจยไม อนง กรรมเปนชนกปจจยแหงธาตทงหลายทมกรรมเปนสมฏฐาน เปนอปนสสยปจจยแหงธาตทเหลอ (มธาตทมจตเปนสมฏฐานเปนตน) โดยปรยาย จต เปนชนกปจจยแหงธาตทงหลายทมจตเปนสมฏฐาน เปน ปจฉาชาตปจจย อตถปจจย และอวตปจจยแหงธาตทเหลอ * มหาฎกาชขอสงเกตความแปลกกนแหงขอ ปจจยโต ทกลาวแลว กบขอน วา ขอ ปจจยโต นน กลาวความทธาต ๔ เปนปจจยของกนและกน สวนขอนกลาวถงสงทเปน ปจจยใหธาต ๔ นนเกดขน โดยนยตาง ๆ อยางละเอยด ทานวา กรรม หมายถงกศลและอกศลทเปนปจจยใหรปเกดขน จต กหมาย ถงจตอยางใดอยางหนงทเปนปจจยใหรปเกดขน อาหาร หมายถงอาหารภายในตนทเปน ปจจยใหรปเกดขน ฤด กฤดอยางใดอยางหนง ซงโดยความกมงเอาเตโชธาต


อาหารเปนชนกปจจยแหงธาตทงหลายทมอาหารเปนสมฏฐาน เปนอาหารปจจย อตถปจจย และอวคตปจจยแหงธาตทเหลอ*

ฤด เปนชนกปจจยแหงธาตทงหลายทมฤดเปนสมฏฐาน เปน อตถปจจย และอวคตปจจยแหงธาตทเหลอ มหาภตทมกรรมเปนสมฏฐาน ยอมเปนปจจยแหงมหาภตทงหลาย ทมกรรมเปนสมฏฐาน (ดวยกน) บาง ทมสงอนมจตเปนตนเปน สมฏฐานบาง (กได) ฉนเดยวกน มหาภตทมจตเปนสมฏฐาน ยอมเปนปจจยแหง มหาภตทงหลายทมจตเปนสมฏฐาน (ดวยกน) บาง ทมสงอนมกรรม เปนตนเปนสมฏฐานบาง (กได) มหาภตทมอาหารเปนสมฏฐาน ยอมเปนปจจยแหงมหาภตทง- หลายทมอาหารเปนสมฏฐาน (ดวยกน) บาง ทมสงอนมกรรมเปนตน เปนสมฏฐานบาง (กได) มหาภตทมฤดเปนสมฏฐาน ยอมเปนปจจยแหงมหาภตทงหลาย ทมฤดเปนสมฏฐาน (ดวยกน) บาง ทมสงอนมกรรมเปนตนเปน สมฏฐานบาง (กได) ในมหาภตทมกรรมเปนสมฏฐานเหลานน ปฐวธาตทมกรรมเปน * ชนกปจจย เปนปจจยโดยทาใหเกด อปนสสยปจจย เปนปจจยโดยเปนพนฐาน ปจฉาชาตปจจย เปนปจจยโดยทเกดทหลง คอวา จตเจตสกเกดทหลง กเปนปจจย คอสนบสนนรปซงเกดกอนได อตถปจจย เปนปจจยโดยทอย ถาไมมอยกสนความ เปนปจจย อวคตปจจย เปนปจจยโดยทยงไมปราศ ถาปราศไปแลวกสนความเปน ปจจย อาหารปจจย เปนปจจยโดยเปนอาหาร สนบสนนรป.


สมฏฐาน ยอมเปนตน โดยเปนสหชาตปจจย อญญมญญปจจย นสสยปจจย* อตถปจจย อวคตปจจย และโดยเปนทตงดวย แหงธาต นอกน (มอาโปธาตเปนตน) ทมกรรมเปนสมฏฐาน (ดวยกน) (แต) หาเปนปจจยโดยเปนชนกปจจยไม (อนง) เปนปจจยโดยเปนนสสย- ปจจย อตถปจจย อวคตปจจย แหงมหาภตทเนองกนอก ๓ (คอ มหาภตทม จต อาหาร และอต เปนสมฏฐาน) (แต) มไดเปนปจจย โดยเปนทตง มไดเปนโดยเปนชนกปจจย อนง ในมหาภตทมกรรมเปนสมฏฐานเหลานน อาโปธาตยอม เปนปจจยโดยเปนปจจยเปนตน และโดยเปนเครองยดใหตดกน ดวย แหงธาตอก ๓ (แต) หาเปนโดยเปนชนกปจจยไม เปนปจจย โดยเปนนสสยปจจย อตถปจจย และอวคตปจจย แหงมหาภตทเนองกน อก ๓ (คอทม จต อาหาร และฤด เปนสมฏฐาน) เหมอนกน (แต) มไดเปนปจจยโดยเปนเครองยดใหตดกน มไดเปนโดยเปนชนกปจจย. อนง ในมหาภตทมกรรมเปนสมฏฐานเหลานน เตโชธาตยอม เปนปจจยโดยเปนสหชาตปจจยเปนตน และโดยเปนเครองทาใหอนดวย แหงธาตอก ๓ (แต) หาเปนโดยเปนชนกปจจยไม เปนปจจยโดยเปน นสสยปจจย อตถปจจย และอวคตปจจย แหงมหาภตทเนองกนอก ๓ (คอทม จต อาหาร ฤด เปนสมฏฐาน) เหมอนกน (แต) มไดเปน โดยเปนเครองทาใหอน มไดเปนชนกปจจย * สหชาตปจจย เปนปจจยโดยทเกดพรอมกน อญญมญญปจจย เปนปจจยโดยอง อาศยกนและกน นสสยปจจย เปนปจจยโดยเปนทอาศย.


อนง ในมหาภตทมกรรมเปนสมฏฐานเหลานน วาโยธาตยอม เปนปจจยโดยเปนสหชาตปจจยเปนตน และโดยเปนเครองพะยงดวย แหงธาตอก ๓ (แต) หาเปนโดยเปนชนกปจจยไม เปนปจจยโดยเปน นสสยปจจย อตถปจจย และอวคตปจจย แหงมหาภตทเนองกนอก ๓ (คอทม จต อาหาร ฤด เปนสมฏฐาน) เหมอนกน (แต) มไดเปน โดยเปนเครองพะยง มไดเปนโดยเปนชนกปจจย นย แมในมหาภต (นอกน) มปฐวธาตทม จต อาหาร ฤด เปนสมฏฐานเปนตน กดจนยน กแล ในธาตทงหลายนนอนเปนไปโดยอานาจปจจย มสหชาต- ปจจยเปนตน ดงกลาวมาน ธาต ๓ อาศย ๑ คงเปน ๔ และธาต ๒ อาศยธาต ๓ กคงเปน ๔ (แต) ธาต ๒ อาศยธาต ๒ (กลาย) เปน ๖*

แทจรง ในธาตทงหลายมปฐวธาตเปนตน ธาต ๓ อาศยธาต ๑ ดงนคอ (จด) ธาตทละ ๓ อาศยธาตทละ ๑ จงเปน ๔ ทกท ฉน เดยวกน ในธาตทงหลายมปฐวธาตเปนอาท ธาต ๑ อาศยธาต ๓ (ทกทเชากน) แตธาต ๒ อาศยธาต ๒ ดงนคอ ธาต ๒ ขางหลง อาศยธาต ๒ ขางหนา (๑) ธาต ๒ ขางหนาอาศยธาต ๒ ขางหลง (๑) * ตรงน มหาฎกาวาเปนคาถา แตปาฐะในวสทธมรรคไมไดเรยงไวในรปคาถา พจารณา ดอกขระถอยคา กทวงทจะเปนคาถา แตจะเปนฉนทหรอกาพยอะไรนนยงไมไดสอบ ในทนแปลเรยงในรปคาถาตามมหาฎกาวา.


ธาตท ๒ ท ๔ อาศยธาตท ๑ ท ๓ (๑) ธาตท ๑ ท ๓ อาศยธาตท ๒ ท ๔ (๑) ธาตท ๒ ท ๓ อาศยธาตท ๑ ท ๔ (๑) ธาตท ๑ ท ๔ อาศยธาตท ๒ ท ๓ (๑) จง (กลาย) เปน ๖๑ ในธาตเหลานน ปฐวธาตเปนปจจยแหงการยน ในเวลสกาว และถอยเปนตน ปฐวธาตนนแหละ อนอาโปธาตชวยแลวกเปนปจจย แหงการทรงตว สวนอาโปรธาตอนปฐวชวยแลว เปนปจจยแหงความ ไมกระจดกระจาย เตโชธาตอนวาโยธาตชวยแลว เปนปจจยแหงการ ยกขน วาโยธาตอนเตโชธาตชวยแลว เปนปจจยแหงการแกวงไกว๒ พระโยคาวจรพงมนสการโดยจาแนกปจจย ดงกลาวมาฉะน [ธาตววฏฐานใหสาเรจอปจารสมาธ] แมเมอพระโยคาวจรมนสการไป โดย (กาหนด) อากร (๑๓) มอรรถแหงคาเปนตนดงกลาวมานแล ธาตทงหลายยอมจะปรากฏ โดยมขอนหนง ๆ เมอเธอนกหนวงมนสการธาตเหลานนไปเนอง ๆ อปจารสมาธยอมจะเกดขนโดยนบทกลาวมาแลวนนแล อปจารสมาธน นน กไดชอวาจตธาตววฏฐานนนเอง เพราะเกดขนดวยอานภาพแหง ญาณทกาหนดธาต ๔ ๑. เรองธาตอาศยธาต หรอธาตเปนปจจยของกนและกนทกลาวตรงน ดลาพงพยญชนะ แลว กเขาใจความหายของทานไดยากมา ตองแปลเตมบางตดบาง จงพอไดความ ดงนแหละ. ๒. มหาฎกาวา เตโชธาต มคตพลงขนขางบน จงเปนปจจยแหงการยกขน สวน วาโยธาต มคตพดไปโดยขวาง จงเปนปจจยแหงการแกวงไกว แตกตองชวยกน.


[อานสงสแหงธาตววฏฐาน] กแลภกษผประกอบเนอง ๆ ซงจตธาตววฏฐานน ยอมจะหยงลง ถงสญญตา (ความวางจากตวตน) ถอนสตตสญญา (ความสาคญวา เปนสตวบคคล) เสยได เพราะถอนสตตสญญได เธอไมถงกาหนด แยก วาพาฬมฤค วายกษ วารากษส เปนตน ยอมเปนผขมความกลว ภยได ขมความยนรายและยนดได ไมถงซงความฟขนและความยบลง ในเพราะอฏฐารมณและอนฏฐารมณทงหลาย อกทงจะเปนผมปญญา มาก มพระอมตะ (นพพาน) เปนทสด หรอมฉะนนกจะมสคตเปน ทไปในเบองหนาแล ผมปญญาพงเสพธาตววฏฐาน อนมอานภาพมาก อยางน (ทนบวาเปนกฬา) ซงพระโยคผเปนสหะ ประเสรฐเลนกนแลวนน เปนนตยเทอญ นเปนภาวนานเทศแหงจตธาตววฏฐาน [สรปสมาธนเทศ] กการพรรณนาความโดยประการแหง (ปญหากรรม ขอวา "สมาธพงบาเพญอยางไร " น ในปญหากรรมทขาพเจาทาไวโดยนยวา "อะไรชอวาสมาธ ทชอวาสมาธ เพราะอรรถวากระไร " ดงนเปนตน*

เพอแสดงความพสดารและนย (วธ) แหงการบาเพญสมาธ เปนอนจบ แลวเพยงเทาน * ปญหากรรมนอยในกมมฐานคหถนเทศ ซงเปนตอนเรมตนสมาธนเทศ.


สมาธนนนกมเพยงสองอยางเทานน ซงเปนสมาธทประสงคเอา ในทน คออปจารสมาธ ๑ อปปนาสมาธ ๑ ในสมาธสองอยางนน อปจารสมาธกคอเอกคคตาในกรรมฐาน ๑๐ และในจตอนเปนบพภาค แหงอปปนาทงหลาย* อปปนาสมาธ กคอเอกคคตาแหงจตในกรรมฐาน ทเหลอ (๓๐) สมาธทงสองอยางนน จะชอวาเปนธรรมอนพระ โยคาวจรไดเจรญแลว กเพราะกรรมฐานเหลานนเธอไดบาเพญแลว เพราะเหตนน ขาพเจาวา "การพรรณนาความโดยทกประการแหง (ปญหา) ขอวา "สมาธพงบาเพญอยางไร" น จบแลว" [อานสงสแหงการบาเพญสมาธ] สวนใน (ปญหา) ขอทกลาวไววา "อะไรเปนอาสงสงสแหงการ บาเพญสมาธ " มคาเฉลยวา "อานสงสแหงการบาเพญสมาธม ๕ ประการ มทฏฐธรรมสขวหาร (ความอยสาราญในภพปจจบน) เปน อาท" จรงอยางนน [มทฏฐธรรมสขวหารเปนอานสงส] (๑) ภกษเหลาใดเปนพระอรหนตขณาสพ ยอมเจรญสมาธดวย ประสงควา จกเขาสมาบตใหจตมอารมณเดยวอยเปนสขตลอดวน การ เจรญอปปนาสมาธของภกษเหลานน ชอวาทฏฐธรรมสขวหารเปน อานสงส เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรส (กะพระจนทะ) * มหาฎกา หมายเอาจตตบาทอนเปนบพภาคแหงฌาน ๘.


วา "ดกรจนทะ ฌานธรรม (ทพาหรกบรรพชตบาเพญ) เหลานน หาเรยก สลเลขะ ในอรยวนยไม ฌานธรรมเหลานนเรยก ทฏฐธรรม- สขวหาร ในอรยวนย "๑

[มวปสสนาเปนอานสงส] (๒) ทงการเจรญอปปนาสมาธ ทงการเจรญอปจารสมาธ โดย นยแหงการไดชองในทคบแคบ๒ แหงพระเสขะและปถชนทงหลาย ผ เจรญ (สมาธ) ดวยประสงควา ออกจากสมาบตแลวจกทาวปสสนาทง จตทยงตงมนอย ชอวามวปสสนาเปนอานสงส เพราะสมาธนนเปน ปทฏฐาน (เหตใกลทสด) แหงวปสสนา เพราะเหตนน พระผมพระ ภาคเจาจงตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย ทานทงหลายพงเจรญสมาธ เถด ภกษผมจตตงมนแลว ยอมรตามความเปนจรง "๓

[มอภญญาเปนอานสงส] (๓) สวนภกษเหลาใด ยงสมาบต ๘ ใหเกดแลวเขาฌานอนเปน ๑. ม. ม. ๑๒/๗๓. ๒. ดเหมอนจะหมายความวา สงสารนเปนทคบแคบอยางยง เพราะรกเรอนเบยดเสยด ไปดวยสงกเลสมากนก ยากทคนไมมบญจะไดชองทจะไดกาเนดเกดมาเปนคน มอตภาพ จตใจสตปญญาสมบรณพอ แมเพยงจะทาอปจารสมาธใหเกดได พระโยคาวจรผนมบญ ไดชองมาเกดเปนคนมอตภาพสมบรณ และยนดในโยคภาวนา จนสามารถทาอปจาร สมาธใหเกดขนได ชอวาเธอไดสงทไดโดยยาก ควรเปนทตงแหงความสงสารทกข เสยโดยเรว เพราะฉะนน แมการเจรญอปจารสมาธของเธอผน กชอวามวปสสนาเปน อานสงสเหมอนกน. ๓. ส. ขนธวาร. ๑๗/๑๘.


บาทแหงอภญญา (ความรยง) ออกจากสมาบตแลว ปรารถนาอย กทาอภญญาอนมนยทกลาวไวโดยประการวา "เปนคนเดยวแลว (อธษฐานให) เปนมากคนกได " ดงนเปนตนใหเกดขนได การเจรญ อปปนาสมาธแหงภกษเหลานน ชอวามอภญญาเปนอานสงส เพราะ สมาธนน ในเมอเหต (ทจะใหไดอภญญา)๑ มพรอมอย เปนปทฏฐาน แหงอภญญาได เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไววา "เธอ นอมจตไปเฉพาะเพอทาใหแจงดวยอภญญา ซงธรรมอนพงทาใหแจง ดวยอภญญาใด ๆ กด เธอกบรรลความเปนผอาจเพอทาใหประจกษได ในอภญญาสจฉกรณยธรรมนน ๆ ทเดยว ในเมอเหต (ทจะใหได อภญญา) มพรอมอย"๒

[มภพวเศษเปนอานสงส] (๔) บถชนเหลาใดมฌานไมเสอม ปรารถนาความเขาถง พรหมโลก วาเราจกเกดในพรหมโลก หรอแมไมปรารถนากตาม (แต) ไมเสอมจากสมาธ การเจรญอปปนาสมาธแหงบถชนเหลานน ชอวาม ภพวเศษเปนอานสงส เพราะสมาธนนนาภพวเศษมาให เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไววา "ถามวา บคคลทงหลายบาเพญปฐม- ๑. มหาฎกาวา อายตนะ ในทนหมายถงเหตทจะใหไดอภญญา อนสาเรจมาแตชาตกอน เพราะวาผจะไดอภญญานนตองเปนคนมอธการ (คอบญบารม) ซงลางทกเรยก "ปพเพ- เหต" มใชไดเพราะความเชยวชาญในสมาบต. ๒. อง. ตก. ๒๐/๓๓๑.


ฌานอนยงเปนปรตกศล๑ไดแลว (ตายไป) ไดกาเนดทไหน ? ตอบวา ไดกาเนนรวมกบพวกเทพเหลาพรหมปารสชชา " ดงนเปนอาท๒ สวน การเจรญอปจารสมาธเหลา กนาภพวเศษคอสคตชนกามาวจร ๖ มาให เหมอนกน [มนโรธเปนอานสงส] (๕) สวนวาพระอรยะเหลาใดยงสมาบต ๘ ใหเกดแลวอขานโรธ- สมาบต เจรญสมาธดวยประสงควา จกเปนผไมมจต (คอดบความคอ เสย) (เขา) ถงนโรธนพพานอยสาราญในทฏฐธรรมนสก ๗ วนเถด การเจรญอปปนาสมาธแหงพระอรยะเหลานน ชอวามนโรธเปนอานสงส เหตนน พระสารบตรจงกลาวไววา "ความรในการเจรญความเปนวส (คลองแคลวในการเขานโรธสมาบต) ดวยญาณจรยา (ทางญาณ) ๑๖ ดวยสมาธจรยา (ทางสมาธ๓) ๙ จดเปนญาณในนโรธสมาบต"๔

๑. คอยงเกยวดวยวตถกาม เพราะยงมชวตอยในโลกน. ๒. อภ. ว. ๓๕/๕๗๑. ๓. มหาฎกาวา "ญาณจรยา ๑๖ คออนจจานปสสนา ทกขานปสสนา อนตตานปสสนา นพพทานปสสนา วราคานปสสนา นโรธานปสสนา ปฏนสสคคานปสสนา ววฏฏาน- ปสสนา เปน ๘ รวมกบมรรคญาณและผลญาณ ๘ เปน ๑๖ สวนสมาธจรยา ๙ หมายเอา สมาธในรปฌาน ๕ อรปกฌาน ๔ ลางอาจารยวา ไดแกสมาธในรปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ เพมอปจารสมาธแหงฌานทง ๘ นนเขา ๑ เปน ๙. ตรงน ไมเขาใจตลอดสาย ขอตนไมเขาใจวา คาในปฏสมภทาททานชกมาอางนน สมกบเรองเขานโรธสมาบตตรงไหน ? ขอสอง นโรธสมาบต ถงจะมญาณอะไร กคง เปนโลกยะอย แตทานแกญาณจรยาถงมรรคถงผลอนเปนโลกตตระ จะไปกนไดหรอ ? ขอสาม สมาธจรยา นาจะแกตามตามแนวอนปพวหาร ๙ ใหเขาเรองนโรธสมาบตไป ? ๔. ข. ป. ๓๑/๑๔๗.


นเปนอานสงสแหงการเจรญสมาธ ๕ ประการ มทฏฐธรรมสข- วหารเปนอาท ดงกลาวมาฉะน เพราะเหตนน บณฑตจงไมควรประมาทในการ ประกอบสมาธภาวนา อนมอานสงสเปนอเนก เปน เครองชาระมลทนคอกเลสไดแล กแล ดวยการพรรณนาความมาเพยงเทาน สมาธใสวสทธมรรค ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวโดยหวขอ คอ สล สมาธ ปญญา ดวยคาถาวา สเล ปตฏาย นโร สปโ เปนอาทน กเปนอน ไดอธบายจบแลวอกขอหนง ปรเฉทท ๑๑ ชอสมาธนเทศ ในปกรณวเศษ ชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมชแหงสาธชน ดงน [ทบทวนลาดบนเทศทวามาแลว] ท ๑ สลนเทศ ท ๒ ธดงคนเทศ ท ๓ กมมฐานคหณนเทศ ท ๔ ปฐวกสณนเทศ ท ๕ เสสกสนเทศ ท ๖ อสภนเทศ


ท ๗ ฉอนสตนเทศ ท ๘ เสสอนสตนเทศ ท ๙ พรหมวหารนเทศ ท ๑๐ อารปปนเทศ ท ๑๑ สองนเทศคอปฏกลสญญาและธาตววฏฐาน (ซงทาน รวมเรยกวา สมาธนเทศ


อทธวธนเทศ เพราะเหตทการเจรญสมาธน ขาพเจาไดกลาวไววา มอภญญา เปนอานสงส ดวยอานาจแหงโลกยอภญญา*ทงหลายใด พระโยคผได จตตถฌานในกสณทงหลายมปฐวกสณเปนตนแลว ควรทาโยคะ (ตอไป) เพอยงอภญญาทงหลายนนใหถงพรอม ดวยวา เมอทาไดอยางนน การ เจรญสมาธนนของเธอกจกเปนภาวนาทมอานสงสอนไดแลว และจก เปนภาวนาทมนคงยง (กวาปกตภาวนา) ดวย เธอผประกอบดวย สมาธภาวนาทมอานสงสอนไดแลว ทมงคงยง กจกยงการเจรญปญญา ใหถงพรอมไดโดยงายทเดยว เพราะเหตนน ขาพเจาทงหลายจกเรม อภญญากถากอน ณ กาลบดน [โลกยอภญญา ๕] กโลกยอภญญา ๕ คอ อทธวธ แสดงฤทธไดตาง ๆ ทพพโสตธาตาณ ความรดจไดยนดวยโสตธาต อนเปนทพย เจโตปรยาณ ความรกาหนดใจ (คนอน) ได ปพเพนวาสานสสตาณ ความรในอนตามระลกถง ชาตกอน ๆ ของตนได * ปาฐะในวสทธมรรคทานใช โลกกะ แตไทยเราใช โลกยะ มานานแลว คลองลน สนทหดกวา.


สตตาน จตปปาตาณ ความรในเรองตายไปและได กาเนดขนแหงสตวทงหลาย พระผมพระภาคเจาตรสไวโดยนยวา "ภกษนน ครนเมอจตตงมน บรสทธสะอาด ไมมองคณะ (ความคดไปตามอานาจความปรารถนา ?) ปราศจากอปกเลส เปนจตออนควรแกการ ตงอย ถงซงความไมหวนไหว อยางนแลว นาจตมงไป นอมจตมงไปเพอฤทธชนดหนง เธอกบรรล ชนดแหงฤทธไดหลายอยาง คอ เปนคนเดยว (อธษฐาน) เปนหลายคน กได"๑ ดงนเปนตน เพอทรงแสดงอานสงสแหงการเจรญสมาธ และ เพอแสดงธรรมอนประณต ๆ ยง ๆ ขนไป แกกลบตรทงหลายผไดบรรล สมาธในจตตฌานแลว [จตตปรทมนวธ - วธฝกฝนจต] ในโลกยอภญญา ๕ นน พระโยคผเปนอาทกมมกะ (แรกทา) ใครจะทาอทธวกพพนะ (การทาฤทธตาง ๆ ) มฤทธคอ เปนคนเดยว (อธษฐาน) เปนหลายคนกได เปนตน ๒ พงยงสมาบต ๘ ๆ ในกสณ ๘ ๑. ท. ส. ๙/๑๐๓ ๒. วกพพนะ ทตรงนเขาใจวาทานใชแทน วธะ นนเอง ศพท วกพพนะ ถาใชเปน วเสสนะ เรยงไวหนา อทธ เปลยนรปเปนอตถลงค คอเปน วกพพนา เปนชอฤทธอยาง หนง เรยกวา วกพพานอทธ หมายถงบดเบอนรางกายไดตาง ๆ สวน เอโกป หตวา พหธา โหต - เปนคนเดยว (อธษฐาน) เปนคนมากกได นนเปน อธฏานาอทธ หมายถงสาเรจ.ไดดวยแรงอธษฐาน


มโอทาตกสณเปนขอสดทายใหเกด๑ ฝกฝนจตโดยอาการ ๑๔ น คอ กสณานโลมโต โดยตามลาดบกสณ กสณปฏโลมโต โดยยอนลาดบกสณ กสณานโลมปฏโลมโต โดยทงตามลาดบ ทงยอนลาดบกสณ ฌานานโลมโต โดยตามลาดบฌาน ฌานปฏโลมโต โดยยอนลาดบฌาน ฌานานโลมปฏโลมโต โดยทงตามลาดบ ทงยอนลาดบฌาน ฌานกกนตกโต๒ โดยขามฌาน กสณกกนตกโต โดยขามกสณ ฌานกสณกกนตาโต โดยขามทงฌานทงกสณ องคสงกนตโต โดยเลอนองคฌาน อารมมณสงกนตโต โดยเลอนอารมณ องคารมมณสงกนตโต โดยเลอนทงองคทงอารมณ องคววฏาปนโต โดยกาหนดดองค อารมมณววฏาปนโต โดยกาหนดดอารมณ ๑. หมายความวาจะเขาสมาบตในกสณขอไหน กใหทาสมาบตใหเกดครบ ๘ (คอตงแต ปฐมฌาน จนถงเนวสญญานาสญญายตนะ) ทกขอไป อนง มหาฎกาวา ทกาหนดกสณเพยงโอทาตาสณ เพราะอากาสกสณทาใหเกด อรปสมาบตไมได สวนอาโลกกสณ นบรวมเขาในโอทาตกสณได ๒. ปาฐะในวสทธมรรคพมพไวเปน ฌานานกกนตกโต นนคลาดเคลอน เพราะศพทน แยกเปน ฌาน + อกกนตก แมปาฐะตอ ๆ ไปกพงทราบตามน


ถามวา "กในอาการเหลานน กสณานโลม (ตามลาดบกสณ) เปนไฉน ? ฯลฯ อารมมณววฏฐาปนะ (กาหนดดอารมณ) เปน อยางไร ?" [เขาตามลาดบกสณ] วสชนาวา ภกษในพระศาสนานเขา (ฌาน) ในกสณ ๘ ตาม ลาดบดงน คอ เขาฌานในปฐวกสณ ตอนน (เขา) ในอาโปกสณ... เปนตน ตง ๑๐๐ ครง ๑๐๐๐ ครง กด น ชอวา กสณานโลม (ตาม ลาดบกสณ) [เขายอนลาดบกสณ] สวนการเขา (ฌาน) อยางนนแหละ โดยลาดบยอนตงแต โอทาตกสณ (เขามา) ชอวา กสณปฏโลม (ยอนลาดบกสณ) [เขาทงตามลาดบทงยอนลาดบกสณ] การเขา (ฌานในกสณ) แลว ๆ เลา ๆ (รอยครงพนครง) โดย (เขา) ทงตามลาดบทงยอนลาดบ ดงน คอ (เขา) ตงแตปฐว- กสณไปจนถงโอทาตกสณ (เขา) ตงแตโอทาตกสณมาจถงปฐวกสณ ชอวา กสณานโลม (ทงตามลาดบทงยอนลาดบกสณ) [เขาตามลาดบฌาน] ทน การเขา (ฌาน) แลว ๆ เลา ๆ ตงแตปฐมฌานไปตามลาดบ จนถงเนวสญญานาสญญายตนะ ชอวา ฌานานโลม (ตามลาดบฌาน)


[เขายอนลาดบฌาน] การเขา (ฌาน) แลว ๆ เลา ๆ ตงแตเนวสญญานาสญญายตนะ เขามาจนถงปฐมฌาน ชอวา ฌานปฏโลม (ยอนลาดบฌาน) [เขาทงตามลาดบทงยอนลาดบฌาน] การเขา (ฌาน) แลว ๆ เลา ๆ โดย (เขา) ทงตามลาดบ ทงยอนลาดบ ดงน คอ (เขา) ตงแตปฐมฌานไปจนถงเนวสญญานา- สญญายตนะ และ (เขา) ตงแตเนวสญญานาสญญายตนะเขามาจนถง ปฐมฌาน ชอวา ฌานานโลมปฏโลม (ทงตามลาดบทงลาดบฌาน) [เขาขามฌาน] สวนวาการ (เขา) ไมขามกสณ แตขามฌาน โดยทาใหเปน เอกนตรยะ (ขามฌานถดไปเสย ๑) อยางน คอ เขาปฐมฌานใน ปฐวกสณแลวเขาตตยฌานในปฐวกสณนนแหละ ตอนน เพกปฐวกสณ นนเสย (เขา) อากาสานญจายตนะ แลว ตอนน (เขา) อากญจญญายตนะ ดงน ชอวา ฌานกกนตกะ (ขามฌาน) แมโยชนา (การประกอบความ) อนมกสณทเหลอ มอาโปกสก เปนอาทเปนตนไป กพงทาอยาง (เดยวกน) น [เขาขามกสณ] การ(เขา) ไมขามฌาน แตขามกสณ โดยทาใหเปนเอกนตรกะ (ขามกสณถดไปเสย ๑) โดยนยน คอ เขาปฐมฌานในปฐวกสณแลว


เขาปฐมฌานนนแหละอก ในเตโชกสณ ตอนน ในนลกสณ แลวตอนน ในโลหตกสณ... ดงน ชอวา กสณกกนตกะ (ขามกสณ) [เขาขามทงฌานทงกสณ] การ (เขา) ขามทงฌานทงกสณ โดยนยน คอ เขาปฐมฌาน ในปฐวกสณแลว ตอนน (เขา) ตตยฌานในเตโชกสณ เพกนลกสณ แลว (เขา) อากาสานญจาตนะ (เขา) อากญจญญายตนะ แต โลหตกสณ๑ ดงน ชอวา ฌานกสรกกนตกะ (ขามทงฌานทงกสณ) [เขาเลอนองค] สวนวาการเขาปฐมฌานในปฐวกสณแลว เขาฌานแมนอกน (คอ ทตยะ ... จตตถ..)๒ ในปฐวกสณนนเหมอนกน ชอวา องคสงกนตกะ (เลอนองค) ๑. มหาฎกาอธบายวา นกหนวงเอาโลหตกสณมาไวเฉพาะหนา เมอโลหตกสณเพก ปรากฏมกสณคฆาฏมากาส (อากาศตรงทดวงกสณเพก) ไมทาในใจกสณคฆาฏ- มากาสนน เขาอากาสานญจายตนะฌานแลว ทาความปราศไปแหงวญญาณทเปนไปอย ในอากาสานญจายตนะนน ใหเปนอารมณแลวเขาอากญจญญายตนะ ๒. มหาฎกาวา การทขอนหมายเอาแตรปาวจรฌาน กเพราะในอรปาวจรฌานหามการ เลอนองคไม ทงอรปวจรฌานจะมาเปนไปในปฐวกสณ กไมได (เพราะกสณเปนรป) แตสวนคาทวา "เพกนลกสณแลวเขาอากาสานญจายตนะ" เปนตน ซงกลาวในตอน "เลอนทงองคทงอารมณนน " ตอไปนน พงเหนวาเปนคากลาวไปตามทไดทม หรอวา กลาวโดยออมกได แตโดยตรงนน การเลอนองคยอมมไดแตในรปฌานเทานน ฉนใด การเลอนอารมณกมไดแตในอรปฌาน ฉนนน เพราะอารมมณสงกนต (การเลอนอารมณ กคอฌานนน ๆ ยายอารมณไปนนเอง ทานจงวา "เขาแตฌานเดยวในทกกสณ... ชอวา เลอนอารมณ"


[เขาเลอนอารมณ] เขาแตฌานเดยวในทกกสณอยางน คอ เขาปฐมฌานในปฐวกสณ แลว (เขา) ปฐมฌานนนแหละ ในอาโปกสณ ฯลฯ (เขา) ปฐมฌาน นนเอง ในโอทาตกสณ ดงน ชอวา อารมมณสงกนตกะ (เลอนอารมณ) [เขาเลอนทงองคทงอารมณ] การเลอนทงองคทงอารมณโดยเอกนตรกะ (เลอนไปทละ ๑) อยางน คอ เขาปฐมฌานในปฐวกสณแลว (เขา) ทตยฌานในอาโปกสณ ตตยฌานในเตโชกสณ จตตถฌานในวาโยกสณ เพกนลกสณแลวเขา อากาสานญจายตนะ เขาวญญาณญจายตนะแตปตกสณ เขาอากณ ดงน ชอวา องคารมมณสงกนตกะ (เลอนทงองคทงอารมณ) [กาหนดดองค] สวนการกาหนดดแตเพยงองคฌานอยางน คอ กาหนดดปฐมฌาน วามองค ๕ แลวกาหนดดทตยฌานวามองค ๓ ... ตตยฌานวามองค ๒ ... จตตถฌาน อากาสนญจายตนะ ฯลฯ เนวสญญานาสญญายตนะ ก (มองค ๒ ) อยางนน ดงน ชอวา องคววฏฐาปนะ (กาหนดดองค) [กาหนดดอารมณ] นยเดยวกน การกาหนดดแตเพยงอารมณอยางน คอ กาหนด ดวา นปฐวกสณแลวกาหนดดวา นอาโปกสณ ฯลฯ นโอทาตกสณ ดงน ชอวา อารมมณววฏฐาปนะ (กาหนดดอารมณ)


อาจารยพวกหนง ตองการ (ใหม) องคารมมณววฏฐาปนะ (กาหนดดทงองคทงอารมณ) อก (ขอหนง) แตเพราะองคารมมณ- ววฏฐาปนะ ไมมาในอรรถกถาทงหลาย องคารมมณววฏฐาปนะนน จงนาจะไมเปนสาคญในการภาวนากระมง*

[การทาฤทธเปนงานหนก] ขอทวายงมไดฝกฝนจตโดยอาการ ๑๔ อยาง ดงกลาวมานแลว พระอาทกมมกโยคาวจรผไมเคยบาเพญภาวนามาแตปางกอน จกยงการ ทาฤทธตาง ๆ ใหสาเรจไดนน มใชฐานะจะมได เพราะวา แมแตการ บรกรรมกสณกเปนงานหนกแกพระอาทกมมกะ (เสยแลว) หนงในรอย หรอในพนเทานน จะสามารถ (บรกรรมได) สาหรบผทาบรกรรมกสณ ไดแลว การทา (ปฏภาค) นมตใหเกดกเปนงานหนก หนงในรอย หรอในพนเทานน จะสามารถ (บรรลอปปนาได) สาหรบผได อปปนาแลว การฝกฝนจตโดยอาการ ๑๔ กเปนงานหนก หนงในรอย หรอในพนเทานน จะสามารถ (บรรลอปปนาได) สาหรบผได อปปนาแลว การฝกฝนจตโดยอาการ ๑๔ กเปนงานหนก หนงในรอย หรอในพนเทานน จะสามารถ (ฝกฝนจตโดยอาการ ๑๔ ได) สาหรบ ผมจตอนไดฝกฝนโดยอาการ ๑๔ แลวเลา อนกระทาฤทธไดตาง ๆ * มหาฎกาชวยขยายความวา เมอองคกไดกาหนดดแลววา ฌานนมองค ๕ เปนตน อารมณกไดกาหนดดแลว วานปฐวกสณเปนอาท แลวจะไปกาหนดดทงสองอยางนน รวมกนอก จะมอะไรพเศษขนอกเลา เพราะฉะนน วธนจงไมมมาในอรรถกถาทงหลาย ดวยทานเหนวาจะทาใหเนนชาไปเปลา ๆ


กยงเปนการหนก หนงในรอยหรอในพนเทานน จะสามารถ (ทา ฤทธไดตาง ๆ ) แมผทาฤทธตาง ๆ ไดแลว อนความเปนขปปนสนต (รวมจตเขาฌานไดฉบพลน) กเปนการหนก หนงในรอยหรอในพน เทานน จะขปปนสนตได นทศนะดงพระรกขตเถระผมพรรษา ๘ (นบ) แตอปสมบท (ผเปนหนง) ในภกษผมฤทธประมาณ ๓๐,๐๐๐ รป ทมาพยาบาลไขพระมหาโรหณคตตเถระ ณ เถรมพตถลวหาร ฉะนน ๑

อานภาพของทาน ไดกลาวไวในปฐวกสณนเทศแลว กพระ (มหา) เถระไดเหนอานภาพนนของทานแลว จงกลาว (เตอนภกษทงหลาย) วา "อาวโสทงหลาย ถารกขตจกไมมอย (ในทน) แลว เราทงปวง กจะตองไดรบความตาหน วา "(ภกษเหลาน) ไมสามารถจะปกปอง พญานาคได" เพราะเหตนน ขนชอวาอาวธประจาตวทจะพงถอเทยวไป ชาระสนมเสยกอนจงถอเทยวไปนนแหละ จงควร " ภกษทง ๓๐,๐๐๐ นน ตงอยในโอวาทของพระเถระ กไดเปนขปปนสนต (ทกรป) แมเมอขปปนสนตมอยเลา ความทจะเปนทพงของคนอนได กยงเปน การหนก หนงในรอยหรอในพนเทานน จะสามารถ (เปนทพงของ คนอนได) ดงพระเถระ (รปหนง) ผ เมอฝนถานเพลง อนมาร บนดลใหเปนไป ใน (คราวทา) ครภณฑวาหนบชา ๒ สรางแผนดนขน ๑. ประโยค เถรมพตถเล ฯ เป ฯ รกขตตเถโร วย เปนประโยคนทศนะ ของประโยค ขปปนสนต ขางหนา ซงควรจะเรยงตอกนไป แตฉบบวสทธมรรคเผลอแยกไปเรยง ยอหนา โปรดเรยงเสยใหถกดวย ๒. มหาฎกาวา ครภณฑวาหนบชา นน หมายถงการตามประทปบชาเปนการใหญ ตงตน ทเจตยคร แผออกไปทวเกาะ (ลงกา) และเลยลงไปสนทะเลอกโยชนหนงโดยรอบ


ในอากาศ ปองกนฝนถานเพลง (มใหตกลงมาถกคน) ได ฉะนน [ผมบพโยคะกลาไมตองฝกฝนตามนกทาฤทธได] แตสาหรบทานผมบพโยคะ (ความเพยรททามาแตปางกอน) แรงกลา เชนพระพทธ พระปจเจกพทธ และพระอครสาวกทงหลาย แมเวนภาวนานกรม (คอการฝกฝนจตตามลาดบ) มประการดงกลาว มาน อทธวกพพนะน และคณทงหลายอนตางโดยปฏสมภทาเปนตน กสาเรจได ดวยอานาจแหงความไดพระอรหตโดยแท เพราะเหตนน พระอาทกมมกโยคาวจร จงควรฝกฝนจตโดยอาการ ๑๔ น ทา (จต) ใหออน ใหควรแกการ ดวยอานาจการเขา (ฌาน) ทาฉนทะใหเปน ใหญ และทาวรยะใหเปนใหญ ทาจตตะใหเปนใหญ ทาวมงสาใหเปน ใหญ และดวยอานาจ (ทาให) เปนวส มอาวชชนวส เปนตนดวย จงทาโยคะเพออทธวธะเถด เปรยบเหมอนชางทอผใครจะทาเครอง ประดบตางชนด กยอมทาทองใหออนควรแกการ ดวยกรรมวธมสบ เปาไฟเปนตน แลวจงทาให ฉะนน อนง เปรยบเหมอนชางหมอ ผประสงคจะทาภาชนะตางชนด กยอมทาดนใหเปนดนทขยาด ใหเปน ดนออน แลวจงทาได ฉะนน แตทานผถงพรอมดวยบพเหต (คอ บพโยคะทกลาวแลว) แมประพฤตใหเชยวชาญเพยงจตตถฌานในกสณ ทงหลาย กทาได


[วธทาโยคะ] กแลโยคะ ในการทาอทธะใหสาเรจนน จะพงทาดวยวธใด พระผมพระภาคเจาจะทรงแสดงวธนน จงตรสวา "โส เอว สมาหเต จตเต - ภกษนน ครนเมอจตตงมนอยางนแลว " ดงน เปนอาท [วนจฉนคา โส เอว สมาหเต จตเต เปนตน] (ตอไป) น เปนคาวนจฉยในวธนน ตามแนวนยพระบาลนนแล ในบทพระบาลเหลานน บทวา "โส" คอพระโยคผบรรลจตตถฌาน แลวนน คาวา "เอว" นนเปนคาแสดงขนจตตถฌาน ดวยคาน เปนอนอธบายวา ไดจตตถฌานโดยลาดบการบรรล ตงตนแตบรรล ปฐมฌานมา บทวา "สมาหเต" คอตงมนดวยจตตถฌานสมาธน บทวา "จตเต" หมายเอารปาวจรจต สวนในบททเหลอมบทวา "ปรสทเธ - บรสทธ" เปนตน มวนจฉยวา (จต) ชอวาบรสทธ เพราะ ภาวะ คอความบรสทธแหงสตดวยอานาจอเบกขา ๑ กเพราะบรสทธ นนเอง จงชอวา สะอาด อธบายวา ผองใส ชอวา ไมมองคณะ เพราะความทองคณะมราคะเปนตน ถกจากด ไปดวยความดบแหงปจจยทงหลายมสขเปนตน ๒

๑. หมายถงจตตถฌาน ๒. มหาฎกาขยายความวา หมายถงความรางบไปแหงสขโสมนส และทกขโทมนส อน เปนปจจยแหงราคะ ทกขเปนปจจยแหงโทมนส โทมนสเปนปจจยแหงโทสะ (ตรงน ปาฐะในมหาฎกา ตก โทมนสส โทสสส)


เพราะความไมมองคณะนนแล จงชอวา ปราศจากอปกเลส เพราะวาจตยอมเศราหมองดวยองคณะ ชอวา เปนจตออน เพราะความเปนจตทไดอบรมดแลว อธบาย วา เปนจตถงซงความเปนวส (อยในอานาจ) เพราะจตทเปนไป อานาจ ทานเรยกวา จตออน เพราะความเปนจตออนนนแหละ จง เปนจตควรแกการ อธบายวา ทนงาน ใชการได อนจตออน เปน จตควรแกการ เหมอนทองคาทเขาเปา (ไลมลทน) ดแลว๑ (กออน ใชการได) ฉะนน กแล ความออนและควรแกการทงสองนน จะมได กเพราะความทจตไดอบรมดแลวเทานนแล ดงพระผมพระภาคเจาตรส ไววา "ดกรภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงได อบรมทาใหมากแลว เปนของออนควรแกการ เหมอนอยางจตนเลย"๒

ดงน เพราะความทจตนนตงอยในอาการทงหลาย มความเปนสง บรสทธเปนตนนน จงชอวา ตงอย เพราะตงอยนนเอง จงชอวา ถง ความไมหวนไหว อธบายวา ไมคลอนแคลน ไมมความเคลอนไหว หรอวา ชอวา ตงอย เพราะตงอยในอานาจของตน โดยความเปน จตออนควรแกการ ชอวา ถงความไมหวนไหว เพราะเปนจตอนคณ มศรทธาเปนตนจบแลว แทจรง จตอนศรทธาจบแลวยอมไมหวนไหว ๑. ปาฐะพมพไวเปน สทนตมว นนคลาดเคลอน ทถกเปน สธนต คอเปน ธมธาต จงจะสมกบเรอง ๒. อง. เอก. ๒๐/๑๑


ดวยความไมเชอ อนวรยะจบแลวยอมไมหวนไหวดวยความเกยจคราน อนสตจบแลวยอมไมหวนไหวดวยความเลนเลอ อนสมาธจบแลวยอม ไมหวนไหวดวยความฟงซาน อนปญญาจบแลวยอมไมหวนไหวดวย ความไมร ไปกบแสงสวาง (แหงญาณ) แลว ยอมไมหวนไหวดวย ความมด คอกเลส จตอนธรรม ๖ ประการนจบแลว ยอมเปนจต ถงซงความไมหวนไหว จตประกอบดวยองค ๘ ดงกลาวมาน๑ จง เปนจตควรแกการนามงไป เพอการทาใหแจงดวยความรยง ซง อภญญาสจฉกรณยธรรมทงหลาย [วนจฉยคาพระบาลอกนยหนง] พงทราบนยอนอก ชอวา ตงมน เพราะ (เปน) สมาธใน จตตถฌาน ชอวา บรสทธ เพราะความเปนจตอยไกลนวรณ ชอวา สะอาด เพราะกาวลวงองค (หยาบ) มวตกเปนตน ชอวา ไมมองคณะ เพราะความไมมแหงอจฉาวจร (ความทองเทยวไปแหงความปรารถนา) ทงหลายทเลว อนเปนขาศกแหงการไดฌาน๒ ชอวา ปราศจากอปกเลส เพราะความปราศไปแหงเครองเศราหมองจต มอภชฌาเปนตน กบท ทงสอง (คอ อนงคเณ และ วคตปกกเลส) น พงทราบตามทานอง ๑. ทานนบ ต กบ อาเนชปปตต เปนองคเดยวกน จงได ๘ ๒. มหาฎกาใหตวอยางอจฉาเลววาไดแกมานะ มายา สาไถย เปนตน ทพลานไปดวย อานาจความอยาก เชนอยากใหพระศาสดา หรอครอาจารยทกตวกอนแลวจงสอน โดย นยน องคณะ กคอกเลสประเภทอยากเดน สมกบทแปลกนอยวา "กเลสดจเนน"


ความในอนงคณสตร และวตถสตรเถด ๑ ชอวา เปนจตออน เพราะ ถงความเปนวส ชอวา ควรแกการ เพราะเขาถงความเปนบาทแหงอทธ ชอวา ตงอย ถงความไมหวนไหว หมายความวา ตงอยอยางทเปนสง ถงความไมหวนไหว๒ เพราะเขาถงความเปนจตประณต ดวยความ เตมเปยมแหงภาวนา จตประกอบดวยองค ๘ แมโดยนยน กเปนจตควรแกการนามงไป คอเปนบาท เปนปทฏฐาน (เหตใกล) เพอทาใหแจงดวยความรยง ซงอภญญาสจฉกรณยธรรมทงหลาย แล [วนจฉยศพท อทธ - ฤทธ] พงทราบวนจฉนในบาลวา "นาจตมงไป นอมจตมงไป เพอ การแสดงฤทธ" น (ตอไป) สงทชอวา ฤทธ เพราะอรรถวาสาเรจ มอธบายวา เพราะอรรถ วา เกดผล และเพราะอรรถวา ไดเฉพาะ ดวยวาสงใดเกดผล และ บคคลไดเฉพาะซงสงใด สงนน กเรยกไดวา สาเรจ ดงพระบาล (กามสตร) วา "กาม กามยมานสส ตสส เจ ต สมชฌต๓

เมอบคคลปรารถนา (วตถ) กามอย หากวาสงทปรารถนานน สาเรจแกเขา (คอเขาไดดงปรารถนา) ไซร" ดงน นยเดยวกน บาล ๑. สตรทงสองนอยในมชฌมนกาย ๒. ทานแกเชนน หมายความวา อาเนชปปตต เปนวเสสนะของ ฐต ๓. ข. ส. ๒๕/๔๘๔ ปาฐะในฉบบวสทธมรรคพมพไวเปน เจต ผด ทถกเปน เจ ต


วา "เนกขม ชอวาฤทธ เพราะสาเรจ (คอ เกดผล) ชอวา ปาฏหารย เพราะนาปฏปกขธรรมไปเสย อรหตมรรค ชอวา ฤทธ เพราะสาเรจ (คอ ไดบรรล) ชอวา ปาฏหารย เพราะนาปฏปกขธรรมไปเสย"๑ อกนยหนง ชอวา ฤทธ เพราะอรรถวาสาเรจ (คอ เกดผล) คาวา ฤทธ น เปนชอแหงอปายสมปทา (ความถงพรอมแหงอบาย) จรงอย อปายสมปทา ยอมสาเรจ (คอใหผล) เพราะเปนเหตเกดผล ทประสงค ดงบาลวา "จตตะคฤหบดนแล เปนผมศล มธรรมอนงาม ถาปรารถนาวา "ในอนาคตกาล ขอเราพงไดเปนพระเจาจกรพรรดเถด" ดงน ความปรารถนาของเธอจกสาเรจ (คอ เกดผล) เปนแท เพราะ ความตงในปรารถนาแหงผมศล เปนกรยาอนสะอาด" ๒ ดงน อกนยหนง สตวทงหลายยอมสาเรจ (คอเจรญ) ดวยคณชาตนน เหตนน คณชาตนน จงชอวา ฤทธ มอธบายวา คาวา อชฌนต- สาเรจ (นยน) ประสงคความวา เปนผเจรญรงเรอนเฟองฟ๓ [ฤทธ ๑๐ อยาง] ฤทธนนม ๑๐ อยาง ดงพระบาลวา คาวา ฤทธทงหลาย หมาย เอาฤทธ ๑๐ อยาง และทานกลาวตอไปอกวา ฤทธ ๑๐ อยางคออะไร บาง ? ฤทธ ๑๐ อยาง คอ ๑. ข. ป. ๓๑/๖๑๙ ๒. ส. สฬา. ๑๘/๓๗๓ ๓. รวมทกนยไดความวา อทธ ทเราแปลทบศพทวา ฤทธ นน มความหมายอยางนอยก ๔ คอ สาเรจ เกดผล ไดตามประสงค และเจรญ.


อธฏานาอทธ ฤทธอธฏฐาน วกพพนาอทธ ฤทธบดเบอน มโนมยาอทธ ฤทธมโนมย าณวปผาราอทธ ฤทธญาณปกแผ สมาธวปผาราอทธ ฤทธสมาธปกแผ อรยอทธ ฤทธของพระอรยะ กมมวปากชาอทธ ฤทธเกดดวยวบากกรรม ปวโต อทธ ฤทธของผมบญ วชชามยาอทธ ฤทธสาเรจดวยวทยา ตตถ ตตถ สมมาปโยค- ฤทธโดยความหมายวาสาเรจ ปจจยา อชฌานฏเน อทธ เพราะความประกอบชอบ ในกจนน ๆ เปนปจจย๑

[๑ อธฏานาอทธ] ในฤทธเหลานน ฤทธททานแจกแจงแสดงไววา "(พระโยค) โดยปกตเปนคนผเดยว (แต) นกใหเปนคนมาก จานวน ๑๐๐ กด จานวน ๑,๐๐๐ กด จานวน ๑๐๐,๐๐๐ กด ครนนกแลวกอธฏฐาน ดวยญาณ๒ วา "เราจงเปนคนจานวนมาก" (แลวเธอกเปนคนจานวน มากขน)"๓ ดงนเปนตน ชอวา อธฏานาอทธ - ฤทธอธฏฐาน เพราะ ความทสาเรจดวยอานาจการอธฏฐาน ๑. ข. ป. ๓๑/๕๘๙ ๒. หมายถงญาณในอภญญา ๓. ข. ป. ๓๑/๕๙๒


[๒ วกพพนาอทธ] ฤทธท (กลาว) มาโดยพระบาลวา "พระโยคนน ละเพศปกต (ของตน) แลว แสดง (เปน) เพศเดกกด แสดง (เปน) เพศนาค กด ฯลฯ แสดง (เปน) กระบวนทพตางอยางกด "๑ เรยกวา วกพพนา- อทธ - ฤทธบดเบอน เพราะเปนไปโดยละเพศปกต (ของตน) และ ทา (เพศ) ใหผดไป (จากเพศปกตตน) [๓ มโนมยาอทธ] ฤทธท (กลาว) มาโดยนยนวา ภกษในศาสนาน นรมตกายอน (อกอยางหนง) จากกาย (เดม) น ใหมรปรางแลวแตใจ (ในอภญญา)๒

ดงนเปนตน ชอวา มโนมยาอทธ - ฤทธมโนนย เพราะเปนไปโดยเกด เปนรางกายขนอกรางหนง ซง (มรปราง) แลวแตใจ ภายในรางกายน [๔ าณวปผาราอทธ] คณวเศษทเกดดวยอานภาพแหงญาณ ในกาลกอนหรอภายหลง แตความเปนไปแหงญาณ กด ในขณะทญาณนนเปนไป กด ๓ ชอวา าณวปผาราอทธ - ฤทธญาณปกแผ สมคาบาลวา "ผลคอการละ นจจสญญา (ความสาคญวาเทยง) ได ชอวา าณวปผาราอทธ เพราะ ๑. ข. ป. ๓๑/๕๙๖ ๒. ข. ป. ๓๑/๕๙๗ ๓. ญาณทกลาวนทานหมายเอาอรหตตมรรคญาณ กอนอรหตมรรคญาณเกด หมายถง ในขณะวปสสนาปญญา หรอกอนนนขนไป นบตงแตถอปฏสนธมา สาหรบทานผเปน อนตมภวกะ (มภพครงสดทาย)


สาเรจดวยอนจจานปสสนา (ปญญาพจารณาเหนโดยความไมเทยง) ฯลฯ ผลคอการละกเลสทงสนได ชอวา าณวปผาราอทธ เพราะสาเรจดวย อรหตมรรค (ญาณ) ไดแก าณวปผาราอทธ ของทานพากละ าณวปผาราอทธ ของทานสงกจจะ าณวปผาราอทธ ของทาน ภตปาละ"๑

[าญวปผาราอทธของทานพากละ] ในสามทานนน อนดบแรก ทานพากล (เมอ) ยงเลก ใน วนมงคล (วนหนง) เขาให (ลง) อาบนาอยในแมนา (พลด) ตกลง ไปในสายนา เพราะความเลกเลอของหญงพเลยง ปลา (ใหญฮบเอา) กลนทาน (ลงไปในทอง) แลว (วาย) ไป (จน) ถงทานาเมองพาราณส คนหาปลา (ผหนง) จบมนไดททานนแลว (นาไป) ขายแกภรยาเศรษฐ ภรยาเศรษฐนน เกดมความเยอใยในปลา (ตวนน) จงบอก (พวกบาง) วา ตวจกตมมนเอง ชาแหละออกกเหนเดก (รปงาม) ราวกะรปทอง อยในทองปลา กเกดความดใจวา ตวไดบตร ความทไมเจบปวยอย ในทองปลาดงน จดเปน าณวปผาราอทธ - ฤทธญาณปกแผของทาน พากละ ผเปนปจฉมภวก (มภพครงสดทาย) เพราะความไมเจบปวย อยในทองปลานน เกดดวยอานภาพแหงอรหตมรรคญาณททานจะพงได โดยอตภาพนน อนเรอง (ของทานพากละน ) นาเลาโดยพสดาร๒

๑. ข. ป. ๓๑/๕๙๗ ๒. เรองพระพากละ มเลาไวในพากลสตร มชฌมนกาย และอรรถกถาของสตรนน.


[าญวปผาราอทธของทานสงกจจะ] อกเรองหนง เมอพระสงกจจเถระยงอยในครรภ มารดาทากาล- กรยา (คนทงหลายเขาใจวาตายทงกลม) ครน (ศพ) นาง อนสปเหรอ ยกขนเชงตะกอน แทง (เจาะทอง) ดวยเหลกแหลมเผาอย ทารกถก ประหารทเบาตา๑ดวยปลายเหลกแหลม กสงเสยงขน บดนน พวก สปเหรอรวาทารกยงเปนอย จงยก (ศพ) นางลมมาผาทอง (ด ได ทารกแลว) ใหทารกแกยายไป ทารกนน ยายเลยงดมาจนเตบใหญ ไดบรรพชาแลว ไดบรรลพระอรหตพรอมทงปฏสมภทา ความทไม เจบปวยอยบนเชงตะกอนฟน โดยนยทกลาวแลวดงน จดเปน าณ- วปผาราอทธ ของทานสงกจจะ๒

[าณวปผาราอทธของทานภตปาละ] อกเรองหนง บดาของเดกชายภตปาละ เปนคนจน (อย) ใน กรงราชคฤห (วนหนง) เขา (กบลก) ไปปาดวยเกวยนเพอหาฟน บนทกฟนแลว (กลบมา) ถงทใกลประตเมองเวลาเยน บงเอญโค (ทงสอง) ของเขาสลดแอก (วง) เขาเมองไป เขาจงใหลกเลกนงอย ใต (รม) เกวยน๓ แลวตามรอยโคเขาเมองไปเหมอนกน เมอเขายง ๑. ปาฐะพมพไววา อกขกเฏ คลาดเคลอน ทถกเปน อกขกเป ๒. เรองทานสงกจจะ มเลาไวในอรรถาธรรมบท ๓. สกฏมเล มหาฎกาแกไววา สกฏสมเป - ทใกลเกวยน แตเทยบกบ รกขมล ซง ทานหมายเอาในรมเงาตนไมทแผในเวลาเทยง จงเขาใจวา สกฏมล กนาจะนยเดยวกน เดกเลก ๆ ใหนงซกอยใตเกวยน กเหนวาดแลว ยงเวลานอน กยงไมมทไหนเหมาะเทา ใตเกวยน.


ไมทนออก ประต (เมอง) กปดเสยแลว (ทงลกเลกนอนอยนอกเมอง คนเดยว) ความทเดกไมเจบปวยตลอดคนทง ๓ ยามอยภายนอกเมอง ทงทมยกษรายออกพลานไป๑ จดเปน าณวปผาราอทธ โดยนยทกลาว แลวเหมอนกน อนเรอง (น) นา (เลา) ใหพสดาร๒

[๕ สมาธวปผาราอทธ] คณวเศษอนเกดดวยอนภาพแหงสมถะ (ความทจตสงบ) กอน หรอหลงสมาธ กด ๓ ในขณะแหงสมาธนน กด ชอวา สมาธวปผารา- อทธ - ฤทธสมาธปกแผ สมคาบาลวา "ผลคอการละนวรณทงหลายได ชอวา สมาธวปผาราอทธ เพราะสาเรจดวยปฐมฌาน ฯลฯ ผลคอ การละสญญาในอากญจญญายตนะได ชอวา สมาธวปาราอทธ ของทานสารบตร สมาธวปผาราอทธของทานสญชวะ สมาธวปผารา- อทธของทานขาณโกณฑญญะ สมาธวปผาราอทธของอตตราอบาสกา สมาธวปผาราอทธ ของพระนางสามาวดอบาสกา"๔ ๑. บานใหญเมองโต ขนาดมหาอานาจในสมยนน ปลอยใหมยกษรายเทยวพลานอย ใกล ๆ กาแพงเมองอยางนน กเตมทอยแลว มหาฎกายงหนนหนกเขาไปอกวา "ยกข- ปรคคหตณห ราชคหนคร - จรงซ กรงราชคฤหเปนเมองทยกษสง" แตไมพบเลาไว ทไหนเลย วายกษพวกนนเคยรบกวนภกษทงหลาย ซงพกอยในบรเวณเมองนน ! ๒. เรองของทานองคน นาจะเปนเรองเดยวกนกบเรองนายทารสากฏกะ เลาไวใน ปกณณกวรรค อรรถกถาธรรมบทภาค ๗ ๓. มหาฎกาวา "กอน" หมายเอาขณะแหงอปจารณาน "หลง" หมายเอาทสดแหงสมาบต ๔. ข. ป. ๓๑/๕๙๘


[สมาธวปผาราอทธของทานสารบตร] ในทานเหลานน เมอครงทานสารบตรพกอยทวหาร ชอ กโปตกนทรา (ซอกเขานกพราบ) กบพระมหาโมคคลลานเถระ ปลง ผมใหม ๆ นงอยกลางแจงในคนเดอนหงาย ยกษรายตนหนง แมยกษ สหายหามอย (กไมฟง) ประหารลงไปทศรษะ (ทาน) มเสยงดง ราวกะเสยฟารอง เวลามนประหาร พระเถระเขาสมาบตแนวอย ครงนน อาพาธอะไร ๆ มไดมแกทาน เพราะการประหารนนเลย น สมาธวปผาราอทธ ของทาน (สารบตร) นน สวนเรอง (ละเอยด) มาในอทานแล [สมาธวปผาราอทธของทานสญชวะ] ฝายพระสญชวเถระเขานโรธอย พวกโคบาลหมายวาทานตาย จงสมหญาไมและมลโค (แหง) เขา (ทบตวทาน) แลวจดไฟขน แม แตเสนดายในจวรของทานกมไดไหม (ไมตองกลาวถงรางกายทาน) นเปน สมาธวปผาราอทธ ของทาน (สญชวะ) ซงเกดแตอานภาพ แหงสมถะ อนเปนไปโดยอานาจอนบพสมาบต สวนเรอง (ละเอยด) มาในพระสตรแล ๑*

* มหาฎกาวา พระสญชวะ น หมายถงพระสญชวะมหาเถระ ผเปนพระอครสาวกท ๒ ของพระผมพระภาคกกสนธะ ทานนงอยทใด ๆ กเขานโรธไดไมสยาก และวา เพราะ ถกเขาคลอกดวยไฟกไมเปนอะไรนนแหละ ทานจงไดนามวา "สญชวะ" (ตรงกบทไทย เราเรยกวา "พระรอด" นนเอง !)


[สมาธวปผาราอทธของทานขาณโกณฑญญะ] ฝายพระขาณโกณฑญญเถระ ทานเปนผมากไปดวย (การเขา) สมาบตอยโดยปกตแลว คนหนงทานนนเขาสมาบตอยในปาแหงในแหง หนง พวกโจร ๕๐๐ ลกของเขาไป (มาถงททานนงอย) คดวาปานน ไมมใครตามรอยพวกตนมาละ กใครจะหยดพด เมอจะปลงของลง สาคญ (องคพระเถระ) วา นหวตอ จงพากนวางของทงปวงลงไปบน (องค) พระเถระนนเอง เมอพวกมนพก (พอ) แลวจะไป เวลาทหยบ เอาของชนทวางลงทแรก๑ กพอดพระเถระออก (จากสมาบต) ตามท กาหนดกาลไว พวกมนเหนอาการไหวของพระเถระกกลว รองขน พระเถระจงบอกวา "อยากลวเลย อบาสกทงหลาย ฉนเปนภกษดอก" โจรพวกนนจงพากนมาไหว (ตอมา) บวชดวยความเลอมใสอน (เปน) ไปในพระเถระแลวไดบรรลพระอรหตพรอมทงปฏสมภทา ความท พระเถระผถกของถง ๕๐๐ ชนทบตวแลว ไมมอาพาธ (อะไรเลย) น เปน สมาธวปผาราอทธ ในเรองน [สมาธวปผาราอทธของนางอตตรา] ฝายอตตราอบาสกาเปนธดาของปณณกเศรษฐ หญงคณกาชอ สรมา ถกความหงครอบงา ราดนามนเดอด ๆ ทงกะทะ๒ลงไปทศรษะ ๑. ชนทวางลงทแรก กยอมอยขางลาง ชนทวางลงหลง ๆ สมอยขางบน เมอหยบชน บน ๆ หมดแลว จงหยบชนแรกทอยขางลางได จงไดเหนองคพระเถระ. ๒. ตตตเตลกฏาห มหาฎกาอธบายวา เปนคากลาวถงของ โดยยกเอาภาชนะทบรรจ ของนนออกหนา ความกคอวา ราดนามนอนเดอดอยในกะทะลงไปทงกะทะนนเอง.


ของนาง นางอตตราเขาเมตตา (สมาบต) ในทนทนน นามนกกลอก (ตก) ไป เหมอนหยาดนากลอก (ตก) ไปจากใบบวฉะนน นเปน สมาธวปผาราอทธ ของอตตราอบาสกา อนเรอง (ของอตตราอบาสการ น) บณฑตพง (เลา) ใหพสดารเถด [สมาธวปผาราอทธของพระนางสามาวด] พระอครมเหสของพระเจาอเทน พระนามวา สามาวด มาคณ- ฑยพราหมณปรารถนาตาแหนงอครมเหสแก (นางมาคณฑยา) ธดาของ ตน จง (บอกอบาย) ใหนางธดาของตนนนซกอสรพษไวใน (ราง) พณ (ของพระราชา) แลวแสรงทลพระราชาวา "ขาแตพระมหาราชเจา พระนางสามาวดทรงคดจะปลงพระชนมพระองค ทรงจบอสรพษขงไว ในพณ" พระราชาทอดพระเนตรเหนอสรพษนนแลวกกรว ทรงคดวา จะตองฆาพระนางสามาวดเสย (ใหจบพระนางและบรวารไปยนกลาง แจงแลว) ทรงยกธนขน สอดลกธนอาบยาพษเขา (เตรยมจะยง) พระนางสามาวดพรอมทงบรวาร (พรอมใจกน) แผเมตตาไปยงพระ ราชา พระราชาไมอาจทรงยงลกศรออกไปไดเลย จะลดคนศรลงก ไมได (ดวย) ทรงยนพระองคสนอย ดงนนพระนางจงทล (ถาม) พระองควา "ทรงลาบาก (พระวรกาย) อยหรอเพคะ " พระราชาตรส (สารภาพ) วา "จะ ฉนกาลงลาบาก" พระนางจงทลวา "ถากระนน ของพระองคจงทรงลดธนลงเถด " (พอขาดพระดารสของพระนาง) ศร กตกลงแทบพระบาทของพระราชานนเอง ตอนนพระนางทรงเตอน


พระองค โดยใจความวา บคคลไมควรประทษรายตอผทมไดทาราย ความทพระราชาไมอาจทรงปลอยลกศรออกไปไดดงกลาวมาฉะน เปน สมาธวปผาราอทธ ของพระนางสามาวดอบาสกา แล [๖ อรนาอทธ] สวนฤทธมความเปนผสาคญวาไมปฏกล ในสงปฏกลเปนอทชาทอย เปนปกตไดเปนตน ชอวา อรยาอทธ (สมคาทกลาวในปฏสมภทา) วา "อรยาอทธ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน หากจานงวา "ขอเราพง เปนผมความสาคญวาไมปฏกลในสงทปฏกลอยเถด" ดงนไซร เธอก ยอมเปนผมความสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลนนอยได ฯลฯ เปน ผมสตสมปญญะวางเฉยในสงปฏกลนนอยได *" ฤทธมความเปนผ สาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลเปนอาทอยเปนปกตไดเปนตนนแล เรยก วา อรยาอทธ เพราะมแตแกพระอรยะทงหลายผไดเจโตวสเทานน จรงอย ภกษขณาสพผประกอบดวยอรยาอทธนน เมอทาการแผเมตตา กด ธาตมนสการกด ในวตถทปฏกล คอทไมนาปรารถนา ชอวา เปนผมอปปฏกลสญญา (ความสาคญวาไมปฏกลในสงทปฏกล) อย เมอทาการแผอสภกด มนสการวาไมเทยงเปนตนกด ในวตถทไมปฏกล ในสงไมปฏกล) อย นยเดยวกนนน ภกษเมอทาการแผเมตตากด ธาตมนสการกด นนแหละ ในวตถทงปฏกลและไมปฏกล กชอวาเปน * ข. ป. ๓๑/๕๙๙.


ผมอปปฏกลสญญาอย และเมอทาการแผอสภกด มนสการวาไมเทยง เปนตนกดนนแหละ ในวตถทงไมปฏกลและปฏกล กชอวาเปนผม ปฏกลสญญาอย สวนวาเมอยงฉฬงคเบกขา อนกลาวไวโดยนยวา "ภกษเหนรปดวยจกษแลวไมเปนผดใจ...เลย๑" ดงนเปนตนใหเปนไป เวนอาการทงสอง (คอดใจและเสยใจ) นนเสย ทงในวตถทปฏกลและ ไมปฏกล กชอวา เปนผมสตสมปชญญะวางเฉยอย เพราะในปฏสม- ภทา จาแนกความนแหละไวโดยนยวา "ถามวา ภกษเปนผมความ สาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลอยเปนไฉน ? แกวา ภกษแผไปโดย เมตตากด พจารณาโดยความเปนธาตกด ในวตถอนไมนาปรารถนา..." ดงนเปนอาทแล ฤทธมความเปนผสาคญวาไมปฏกลในสงปฏกลเปน อาทอยเปนปกตไดเปนตนน เรยกวา อรยาอทธ เพราะมแตแกพระ อรยะทงหลายผไดเจโตวสเทานน ดวยประการฉะน๒

๑. อง. ฉกก. ๒๒/๓๑๐. ๒. คาวา ปฏกล ในทนทานมไดหมายแตเพยงวา สกปรก โสโครก แตหมายถงวตถท ไมนาปรารถนา นาเกลยดนาชง ตลอดถงสตว คน ทเปนศตรผรายทเราเกลยดดวย ฝาย ทไมปฏกลกหมายตรงกนขาม คอวตถทนาปรารถนา นารกนาพอใจ ตลอดถงสตว คน ทเปนญาตมตรทเรารกดวย จะเหนไดทมกลาวถงแผเมตตา การแผเมตตา กตองแผไป ในคนและสตว มใชแผไปในสงของ แมในสตว คน ทพงเกลยด แตถาแผเมตตาไป ใจมงหมายอยในความสขของ เขา หรอทาธาตมนสการ พจารณาเหนเปนแตธาต สญญาของผนนเปนอปปฏกลสญญา แตถาเจรญอสภ พจารณาในดานไมงาม หรอมนสการทางไตรลกษณ แมวตถ สตว คน นนนารกนาปรารถนา สญญาของผนนกเปนปฏกลสญญา.


[๗ กมมวปากชาอทธ] สวนฤทธมความไปทางอากาศไดเปนอาท แหงสตวมนกเปนตน ชอวา กมมวปากชาอทธ ดงพระบาลวา "ถามวา ฤทธเกดดวย วบากกรรมเปนไฉน แกวา ฤทธของนกทงปวง ของเทวดาทงปวง ของมนษยลางพวก ของวนปาตกะลางเหลา นเปนฤทธเกดดวยวบาก- กรรม"๑ ดงน แทจรง ในสตวเหลานน ความไปทางอากาศไดโดย เวนฌานหรอวปสสนาทเดยว๒ แหงนกทงปวง เปน กมมวปากชาอทธ อยางเดยวกน ความไปทางอากาศไดแหงเทวดาทงปวงและแหงมนษย ทเกดในปฐมกปลางพวก กเปน กมมวปาชาอทธ ฉนเดยวกน ความไปทางอากาศไดแหงวนปาตกะลางเหลา เชนยกษณยงกรมาตา ยกษณอตตรมาตา ยกษณปสสมตตา ยกษณธมมคตตา เปนอาท๓ กเปน กมมวปากชาอทธ แล [๘ ป วโตอทธ] สวนฤทธมการไปทางอากาศไดเปนตน แหงบคคลผมบญทงหลาย มพระเจาจกรพรรดเปนอาท ชอวา ป วโตอทธ ดงพระบาลวา ๑. ข. ป. ๓๑/๖๐๐. ๒. มหาฎกาวา ฌานนหมายเอาฌานทถงอภญญา วปสสนา กหมายเอาวปสสนาแกกลา เกดอพเพงคาปต ทาใหรางกายโลดลอยไปในอากาศได. ๓. ยกษณเหลาน ไมพบเรองเลาไว จงแปลชอทบศพทไว ควรสงเกตวา วนปาตกะ หมายถงยกษดวย สตวจาพวกนแมเกดดวยกศลกรรม (จงมฤทธ) แตกตกตา คอไม อาจเพมพนความสขเยยงผเกดดวยกศลกรรมจาพวกอน ทงนกเพราะอานาจวบากของ อกศลอยางหนงททาไว จงเรยกวา วนปาตกะ.


"ถามวา ปวโตอทธ เปนไฉน พระเจาจกรพรรดยอมไปในอากาศ ได ๑ พรอมทงจตรงคนเสนา โดยทสดจนชนพวกคนเลยงมาคนเลยง โค (ฤทธของพระเจาจกรพรรดนเปน ป วโตอทธ) ฤทธของ โขตกคฤหบดกเปน ปวโตอทธ ฤทธของชฎลคฤหบดกเปน ป วโตอทธ ฤทธของโฆสกคฤหบดกเปน ปวโตอทธ ฤทธของ เมณฑกคฤหบดกเปน ปวโตอทธ ฤทธของผมบญทงหา กเปน ปวโตอทธ"๒ ดงน วาโดยสงเขป คณวเศษทสมฤทธขนในเมอ บญสมภารถงความสกงอมแลว ชอวา ปวโตอทธ กแล บรรดาทานผมบญเหลานน สาหรบโชตกคฤหบด ม ปราสาทแกว (หลงหนง) และกลปพฤกษ ๖๔ ตน ทาลายแผนดนขน มาตงอย นแล ป วโตอทธ ของโชตกคฤหบดนน สาหรบชฎล- คฤหบด มภเขาทอง (สงใหญ) ประมาณ ๘๐ ศอกเกดขน (น ป- วโตอทธ ของชฎลคฤหบดนน) ความทแมเมอเขาทาความพยายาม จะฆาถง ๗ แหง (๗ ครง) แตกไมเจบอะไรเลย เปน ปวโตอทธ ของโฆสกคฤหบด ความทแกะอนลวนแลวไปดวยแกว ๗ ประการ๓

เกดปรากฏขนในท (นา) ทเพยงแตไถไดรอยเดยว เปน ป วโตอทธ ของเมณฑกคฤหบด บคคลคอ เมณฑกเศรษฐ ภรยาของเขาชอจนทปทมสร บตร ๑. เวหาส มหาฎกาวา ในทนเปนทตนาวภต ในอรรถแหงสตตม หรอในอจจนตสงโยค (คอแปลวา "สน หรอ ตลอด" กได). ๒. ข. ป. ๓๑/๖๐๐. ๓. ไมใชแกว ๗ ประการ อยาของพระเจาจกรพรรด.


ชอธนญชนเศรษฐ สะใภชอสมนเทว ทาสชอปณณะ ชอวาผมบญ ทงหา ในบคคลทงหานน ในกาลททานเศรษฐผดาหวแลวแหงนด อากาส ฉางขาว ๑๒๕๐ ฉางกเตมดวยขาวสาลแดงจากอากาศ เมอ ภรยา (ของทาน) ถอเอาขาวสกเพยงทะนานเดยว เลยงชาวชมพทวป ทงสน ขาวกไม (รจก) สน เมอบตร (ของทาน) ถอเอาถงบรรจเงน ๑,๐๐๐ กหาปณะให (ทาน) แกชาวชมพทวปทงสนไป กหาปณะกไม (รจก) เปลอง เมอสะใภ (ของทาน) ถอเอาขาวเปลอกตมพะเดยวแจก ชาวชมพทวปทงสนไป ขาวเปลอกกไม (รจก) หมด เมอทาส (ของ ทาน) ไถนาดวยไถ (ผาล) เดยว (รอบเดยว) กเกดเปน ๑๔ รอย คอ ดานละ ๗ รอย๑ นเปน ป วโตอทธ ของบคคลทงหานน [๙ วชชามยาอทธ] สวนฤทธมาการไปอากาศไดเปนตน แหงเทพชนตามวทยาธร เปนอาท ชอวา วชชามยาอทธ ดงพระบาลวา "ถามวา วชชามยา อทธ เปนไฉน ? แกวา พวกวทยาธรวทยาแลวไปทางอากาสได แสดงชางในอากาศกลางหาวกได ฯลฯ แสดงขบวนเสนาตาง ๆใน อากาศกลางหาวกได"๒

๑. สมยนทาไมไมมคนมบญอยางนหนอ ชมพทวปของทานคงไมกวางใหญ และ ชาวชมพทวปกคงมจานวนไมมากเทาปจจบนนกระมง. ๒. ข. ป. ๓๑/๖๐๑.


[๑๐ ตตถ ตตถ...อชฌนฏเน อทธ] สวนวาความสาเรจแหงกรรมนน ๆ เพราะความประกอบชอบ นน ๆ ชอวา ตตถ ตตถ สมมาปโยคปจจยา อชฌนฏเน อทธ - ฤทธโดยความหมายวาสาเรจ เพราะประกอบชอบในกจนน ๆ เปน ปจจย ดงพระบาลวา "ผลคอการละกามฉนท ยอมสาเรจดวยเนกขมมะ เพราะเหตนน ผลนนจงชอวาฤทธ โดยความหมายวาสาเรจ เพราะ ประกอบชอบในกจนน ๆ เปนปจจย ฯลฯ ผลคอการละกเลสทงปวง ยอมสาเรจดวยอรหตมรรค เพราะเหตนน ผลนนจงชอวาฤทธ โดย ความหมายวาสาเรจ เพราะประกอบชอบในกจนน ๆ เปนปจจย"๑ กบาลมาในนเทศแหงฤทธขอท ๑๐ น กเปนเชนเดยวกบบาลใน นเทศแหงฤทธขอกอน ๆ (มสมาธวปผาราอทธเปนตน) โดยแสดง สมมาปโยค ทไดแกการปฏบตเหมอนกน แตมาในอรรถกถาวา "ความ วเศษทเกดขนเพราะทาการนน ๆ คอศลปกรรม (แสดงฝมอ) อยางใด อยางหนง โดยสามารถทาพยหะ (คายกล ?) มสกฏพยหะ (กลกอง เกวยน ?) เปนตน๒ เวชกรรมอยางใดอยางหนง การเรยนไตรเพท ๑. ข. ป. ๓๑/๖๐๑. ๒. ตรงนมหาฎกาแก สกฏพยหาทกรณ เปนการจดพยหะตาง ๆ ม สกฏพยหะ จกร- พยหะ และปทมพยหะเปนตน พยหะตาง ๆ น นาจะมพรรณนาไวในตาราพชยสงคราม หรอตาราตงคายกล ซงจะตองใชเวลาไปคน เวลานไดพบแตคาอธบายปทมพยหะ วา ไวยอ ๆวา ยทธวธแบบหนง จดพลรบเปนแนวรปวงกลมซอนกนเปนชน ๆ อยางกลบ ปทม. และมหาฎกาบอกสมพนธไววา บทสกฏ...วเสน น เขากบบท นพพตตวเสโส เหนวาไกลไป ทจรงเปนตตยาวเสสนะในบท สปปกมม ใกล ๆ นนเอง เพราะทาน


การเรยนพระไตรปฎก โดยทสดจนชนการกสกรรมมการไถหวานเปน อาท ชอวา ตตถ ตตถ สมมาปโยคปจจนา อชฌนฏเน อทธ - ฤทธโดยความหมายวาสาเรจ เพราะประกอบชอบในกจนน ๆ เปน ปจจย" [ฤทธททานประสงคเอาในบาล] ในอทธ ๑๐ ดงวามาน อธฏานาอทธ เทานนมาใน (บาล) บท วา อทธวธาย น แตวาในอรรถนจาตองปรารถนา วกพพนาอทธ และ มโนมยาอทธ (ประกอบ) ดวยแท [แกอรรถบทบาล] บทวา "อทธวธาย - เพอฤทธชนดหนง " นนคอ เพอสวนหนง แหงฤทธ หรอเพอวกป (อยาง) หนงแหงฤทธ คาวา "นาจตมงไป"๑

ความวา ภกษนน เมอจตนนคอฌานอนเปนบาทแหงอภญญาเกดแลว ดวยอานาจแหงการฝกจตมประการดงกลาวแลว นาบรกรรมจตมงไป เพอประโยชนแกการไดฤทธชนดหนง คอพราก (จต) จากอารมณกสณ เสยแลวสง (จตนน) ใหมงหนาตอชนดแหงฤทธ บทวา "นอม (จต มงไป" คอทา (จต) ใหโนมไปสฤทธทจะพงบรรล๒ ใหเอยงไปหาฤทธ สมพนธหางไปนนเอง ทานเลยแก สปปกมม เปนการคานวณ และการดนตรเปนตนไป เมอเปนเชนนน การสามารถจดพยหะ กเกอ. ๑. ตรงน ปาฐะในฉบบวสทธมมรรค ลขตไวทง อภหหรต ทง อภนนนาเมต เขาใจวา บทหลงนเกน เพราะมแยกแกเปนบทหนงตางหาก ในทนไดแปลตามทเขาใจน. ๒. ปาฐะลขตไวเปน อธคนตพพ อทธโปณ... แปลยาก เขาใจวาจะเปน อธคนตพพ- อทธ... ดงแปลไวนน.


ทจะพงบรรล ปาฐะวา "โส" นน ไดแกภกษผมการนาจตมงไป ได กระทาแลวอยางนน บทวา อเนกวหต แปลวาหลายอยางตางประการ บทวา อทธวธ แปลวา สวน (หนง) แหงฤทธ บทวา ปจจนโภต ความวาไดเสวย คอไดถกตอง ไดทาใหแจง ไดบรรล [พหภาวปาฏหารย - ทาคนเดยวใหเปนคนมาก] ตอน เมอจะทรงแสดงความทอทธวธะนนมหลายอยาง ตงตรส คาวา เอโกป หตวา เปนอาท ในคาเหลานน คาวา เอโกป หตวา คอโดยปกตกอนแตทาฤทธ (เธอ) กเปนคนเดยวนนแหละ คาวา พหธา โหต หมายความวา (เธอ) เปนผใครจะจงกรม หรอใครจะทาการ สาธยาย หรอใครจะถามปญหากด ในทใกลภกษมากรป* ก (นรมต กายตนขน) เปน ๑๐๐ รปกได เปน ๑,๐๐๐ รปกได [อทธวธ] ถามวา กภกษนจะเปนอยางนนไดดวยวธอยางไร ? ตอบวา เธอยงภม ๔ แหงฤทธ และบาท ๔ บท ๘ มล ๑๖ แหงฤทธใหถง พรอมแลว อธษฐานดวยญาณไป ยอมเปนอยางนนได [ภม ๔ แหงฤทธ] ในวธเหลานน ฌาน ๔ พงทราบวา (เรยกวา) ภม ๔ จรงอย * มหาฎกาชวยขยายความวา ภกษมากรปทวานกคอ ภกษทตนนรมตขนนนเอง คอ นรมตภกษขนมาก ๆ แลวตวเองกเดนจงกรม..อยในหมภกษนรมตนน.


พระธรรมเสนาบดไดกลาวคานไววา "ถามวา ภม ๔ แหงฤทธเปน ไฉน๑ ? แกวา ปฐมฌาน เปนวเวกชภม (ภมเกดแตวเวก) ทตยฌาน เปนปตสขภม (ภมปตและสข) ตตยฌาน เปนอเบกขาสขภม (ภม อเบกขาและสข) จตตถฌาน เปนอทกขมสขภม (ภมอทกขมสข) น ภม ๔ แหงฤทธ เปนไปเพอความไดฤทธ เพอความบรรลฤทธ เพอ ความทาฤทธไดตาง ๆ เพอความไดรบอานสงสตาง ๆ แหงฤทธ เพอ ความเชยวแหงฤทธ เพอความกลาแหงฤทธ"๒ ดงน กเพราะเหตทพระโยคเขาสสขสญญา (ความกาหนดหมายอนไป ดวยกนกบความสขในฌาน) และลหสญญา (ความกาหนดหมายอนไป ดวยกนกบความเบาทประกอบดวยความสขนน) แลวเปนผม (นาม) กาย เบา ออน ควรแกการไดฤทธ เพราะความซาบซานแหงปต (ใน ปฐมฌานและทตยฌาน) และเพราะความซาบซานแหงสข (ในตตย- ฌาน) เพราะเหตนนน ในฌาน ๔ นน ฌาน ๓ ขางตน พงทราบวา เปนสมภารภม (ภมประกอบ ?) เพราะเปนไปเพอความไดฤทธโดย ปรยายน สวนจตตฌาน เปนปกตภม (ภมตามปกต) เพอความได ฤทธแท [บาทแหงฤทธ ๔] อทธบาท ๔ พงทราบวา (เรยกวา) บาท ๔ สมพระบาลวา ๑. ภม ในทนมหาฎกาใหแปลวา ทเปนทมขนแหงฤทธ หรอทเปนเหตมขนแหงฤทธ ซงหมายถงฌาน. ๒. ข. ป. ๓๑/๕๘๙.


"ถามวา บาท ๔ แหงฤทธเปนไฉน ? แกวา ภกษในพระธรรมวนย นเจรญอทธบาท อนมาพรอมดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร เจรญ อทธบาทอนมาพรอมดวยวรยสมาธและปธานสงขาร เจรญอทธบาท อนมาพรอมดวยจตตสมาธและปธานสงขาร เจรญอทธบาทอนมาพรอม ดวยวมงสาสมาธและปธานสงขาร นบาท ๔ แหงฤทธ ยอมเปนไป เพอความไดฤทธ ฯลฯ เพอความกลาแหงฤทธ"๑ ดงน กแลในนเทศแหงอทธบาทน สมาธทมฉนทะเปนตนเหต หรอยง ดวยฉนทะ ชอวาฉนทสมาธ คานเปนคาเรยกสมาธทพระโยคทาฉนทะ คอความใครจะทาใหเปนใหญ จงไดบรรล สงขารอนเปนตวความเพยร ชอวาปธานสงขาร คานเปนชอ แหงความเพยร กลาวคอสมมปปธาน อนยงกจ ๔ ใหสาเรจ๒

คาวา มาพรอม... คอประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร ทงหลายดวย คาวา อทธบาท ไดแกกองจตและเจตสกทเหลอ อนชอวาเปน บาท เพราะความหมายวาเปนทตงแหงฉนทสมาธ และปธานสงขาร ทงหลาย ทสมปยตดวยอภญญาจต อนถงซงความนบวาอทธ เพราะ อรรถวาสาเรจ โดยปรยายวาเกดผล หรอนยหนง ถงซงความนบวา อทธ เพราะเปนเครองสาเรจแหงสตวทงหลาย โดยปรยายนวา เปน ๑. ข. ป. ๓๑/๕๘๘. ๒. กจทง ๔ คอ สวรกจ ระวงมใหอกศลเกดขน ปหานกจ ละอกศลทเกดขนแลว ภาวนากจ ทากศลใหเกด อนรกขนากจ รกษากศลทเกดขนแลวมใหเสอมไปเสย


เครองรงเรอน เจรญ สงขนไปแหงสตวทงหลาย สมพระบาลวา "คา วา อทธบาท ไดแกกอง กองสญญา กองสงขาร กองวญญาณ แหงภกษผเปนอยางนน"*

อกนยหนง ชอวาบาท เพราะเปนเครองอนบคคลถง หมาย ความวา เปนเครองใหบรรล บาทแหงฤทธ ชอวาอทธบาท คาน เปนชอแหงธรรมมฉนทะเปนตน ดงพระบาลวา "ดกรภกษทงหลาย หากภกษอาศยฉนทะ ไดสมาธ ไดความทจตมอารมณเปนหนงไซร นเรยกวาฉนทสมาธ ภกษนนยงฉนทะใหเกด พยายามปรารภความเพยร ประคองจตตงใจ เพอยงอกศลบาปธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน ฯลฯ อาการเหลานเรยกวา ปธานสงขาร ดวยประการดงน ฉนทะนดวย ฉนทสมาธนดวย ปธานสงขารทงหลายนดวย นเรยกวา อทธบาท ประกอบดวยฉนทสมาธและปธานสงขาร" ดงน แมในอทธบาททเหลอ กพงทราบความตามนยทกลาวมานเทอญ [บท ๘ แหงฤทธ] บท ๘ มฉนทะเปนอาท พงทราบวา (เรยกวา) บท ๘ สมพระ บาล (ในปฏสมภทา) วา "บท ๘ แหงฤทธเปนไฉน ? (บท ๘ แหง ฤทธคอ) หากภกษอาศยฉนทะไดสมาธ ไดความทจตมอารมณเปน หนงไซร ฉนทะมใชสมาธ สมาธกมใชฉนทะ ฉนทะเปนอยางหนง สมาธกเปนอยางหนง หากภกษอาศยวรยะ ไดสมาธ ไดความทจตม * อภ. ว. ๓๕/๒๙๔.


อารมณเปนหนงไซร วรยะมใชสมาธ สมาธกมใชวรยะ วรยะเปน อยางหนง สมาธกเปนอยางหนง หากภกษอาศยจตตะ ไดสมาธ ได ความทจตมอารมณเปนหนงไซร จตตะมใชสมาธ สมาธกมใชจตตะ จตตะเปนอยางหนง สมาธกเปนอยางหนง หากภกษอาศยวมงสาได สมาธ ไดความทจตมอารมณเปนหนงไซร วมงสามใชสมาธ สมาธก มใชวมงสา วมงสาเปนอยางหนง สมาธกเปนอยางหนง เหลานบท ๘ แหงฤทธ เปนไปเพอไดฤทธ ฯลฯ เพอความกลาแหงฤทธ "๑ ดงน เพราะเหตทฉนทะ คอความเปนผใครจะยงฤทธใหเกดขน ท ประกอบเขาดวยกนกบสมาธแลวเทานน จงเปนไปเพอไดฤทธ อทธ- บาททเหลอมวรยะเปนตนกอยางนน เพราะเหตนน บท ๘ มฉนทะ เปนตนน พงทราบวาทานเรยกวา บท ๘ ในพระบาลนน ๒ [มล ๑๖ แหงฤทธ] ความทจตไมหวนไหวโดยอาการ ๑๖ พงทราบวา (เรยกวา) มล ๑๖ สมบาล (ในปฏสมภทา) วา "ถามวา มลแหงฤทธมเทาไร ตอบวา มลม ๑๖ คอ (๑) จตทไมฟบลง ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย โกสชชะ ๑. ข. ป. ๓๑/๕๙๐ ๒. บท ๘ น กคอสมาธทประกอบดวยอทธบาท ๔ มฉทธสมาธเปนตน กบตวอทธบาท ๔ มฉนทธเปนตน ลาพงอทธบาทจะทาใหเกดฤทธหาไดไม ตอประกอบเขาดวยกนกบ สมาธ จงจะสามารถทาใหเกดฤทธได.


(๒) จตทไมฟขน ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย อทธจจะ (๓) จตทไมโอบไว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย ราคะ (๔) จตทไมผลกออก ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย พยาบาท (๕) จตทไมเกาะเกยว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย ทฏฐ (๖) จตทไมผกพน ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย ฉนทะราคะ (๗) จตทหลดพน ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย กามราคะ (๘) จตทไมพวพน ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย กเลส (๙) จตททามใหมเขตแดน ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหวดวย ดวยเขตแดนคอกเลส (๑๐) จตทถงความมอารมณเปนหนง ชอวา อาเนญชะ เพราะ ไมหวนไหวดวยกเลสตาง ๆ (๑๑) จตทศรทธากากบแลว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวน ไหวดวยอสทธยะ


(๑๒) จตทวรยะกากบแลว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหว ดวยโกสชชะ (๑๓) จตทสตกากบแลว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหว ดวยปมาทะ (๑๔) จตทสมาธกากบแลว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวนไหว ดวยอทธจจะ (๑๕) จตทปญญากากบแลว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวน ไหวดวยอวชชา (๑๖) จตทถงความสวางแลว ชอวา อาเนญชะ เพราะไมหวน ไหวดวยความมดคออวชชา นมล ๑๖ แหงฤทธ เปนไปเพอความไดฤทธ ฯลฯ เพอความ กลาแหงฤทธ"๑ ดงน ความขอ (ทวาไมหวนไหวเพราะโกสชชะเปนตน) น เปนอน เสรจไปแลว แมดวยปาฐะ (พระบาล) วา เอว สมาหเต จตเต- ครนเมอจตตงมน ... อยางนแลว " ดงนเปนตน ๒ โดยแท แตวาทาน กลาวไวอก กเพอแสดงความทฌานมปฐมฌานเปนอาท เปนภม เปน บาท เปนบท และเปนมลแหงฤทธ อนง นบกอนเปนนยมาในพระสตร ทงหลาย นยนมาในปฏสมภทา ทานกลาวไวอกเพอไมหลงในนยทง สอง ดงนกได ๑. ข. ป. ๓๑/๕๙๐ (อาเนญชะ ทกลาวทงปวงน หมายถงฌานเทานน). ๒. เพราะในบาลนมบท "อาเนชปปตเต - ถงซงความไมหวนไหว" อยดวยแลว.


[อธษฐานดวยญาณ] สวนคาวา "อธษฐานดวยญาณ" มอธบายวา ภกษนนน ครน ยงธรรมอนเปนภม เปนบท และเปนมล แหงฤทธเหลานนใหถง พรอมแลว เขาฌานอนเปนบาทแหงอภญญา ออกแลว๑ ถาตองการ (ใหตนเปน) ๑๐๐ คน กบรกรรมวา "สต โหม สต โหม - เรา จงเปน ๑๐๐ คน เราจงเปน ๑๐๐ คน" แลวเขาฌานอนเปนบาท แหงอภญญาอก ออกแลวจงอธษฐาน พรอมกบจตอธษฐานนนเอง เธอกเปน ๑๐๐ คนขนได นยแมใน (การอธษฐานใหเปน) ๑,๐๐๐ คน เปนตน กดจนยน ถา (ทา) อยางนนยงไมสาเรจไซร พงทาบรกรรม แลวเขา (ฌาน) เปนวาระท ๒ ออกแลวจงอธษฐานอกกได เพราะใน อรรถกถาสงยตนกายกลาวไววา "เขาวาระหนง สองวาระกควร" ดง น ๒ ในการอธษฐานนน จตในฌานอนเปนบาท ม (ปฏภาค) นมตเปน อารมณ จตในบรกรรมมคนจานวนรอยเปนอารมณ หรอมคนจานวน พนเปนอารมณ (ตามทตองการ) แตวาอารมณเหลานนกเปนแตพรรณ ๑. มหาฎกาวา "อาจารยลางพวกกลาววา "เขาฌาน ๔ โดยลาดบ แลวไปออกจาก จตตถฌาน" คาของเกจอาจารยนไมชอบ เพราะการฝกจต ประโยชนอยทสามารถเขา ฌานไดตามปรารถนา (คอเขาฌานไหนกได ไมจาตองเขาตามลาดบ) และฌานทเปน บาทแหงอภญญากไดแกจตตถฌานเทานน ฌานนอกนหาเปนบาทแหงอภญญาไดไม." ๒. มหาฎกาวา สามวาระหรอยงไปกวานนกได เพราะการเจรญอภญญากเชนเดยวกบ การเจรญฌาน (กวาระกไมเหนจะเสยอะไร ?) คาอรรถกถาทวา วาระหนง สองวาระ กเปนแตนทสสนะ อนง ตามทกลาวกนวา "พระพทธโฆสะ แตงวสทธมรรคกอนแตงอรรถกถา" นน ถาคานเปนจรง กไฉนจงมการอางถงอรรถกถาเชนนเลา ?.


(เพศทนกกาหนดขน) หาเปนบญญต (วาสตวคนจรง ๆ) ไม แมจต ในอธษฐานกอยางนนเหมอนกน คอมคนจานวนรอยเปนอารมณ หรอ มคนเปนจานวนพนเปนอารมณ อธษฐานจตนน เปนจตสมปยตดวย รปาวจรจตตถฌาน เกดขนดวงเดยวเทานนตอกบโคตรภจต เชนดง อปปนาจตทกลาวมาแตกอน แมในคาทกลาวในปฏสมภทาวา "โดย ปกต (พระโยค) เปนคนผเดยว (แต) นกใหเปนคนมากจานวน ๑๐๐ กด จานวน ๑,๐๐๐ กด จานวน ๑๐๐,๐๐๐ กด ครนนกแลวกอธษฐาน ดวยญาณวา "เราจงเปนคนจานวนมาก" เธอกเปนคนมากจานวน ๑๐๐ ดงทานจลปนถกฉะนน " ดงนเลา คาวา "อาวชชต - นก" ทานก กลาวโดยเปนบรกรรมนนเอง (ไมใชอาวชชนะ) คาวา "ครนนกแลว กอธษฐานดวยญาณ" (น) กกลาวโดยเลงเอาญาณในอภญญา (ไมใช ญาณทสมปยตดวยบรกรรมจต หรอญาณทเปนกามาวจรอน ๆ) เพราะ เหตนน บณฑตพงเหนความในคาวา "อธษฐานดวยญาณ" นน ดงน วา (พระโยค) นกใหเปนคนมาก ครนแลวในทสดแหงบรกรรมจต เหลานนกเขาสมาบต ออกจากสมาบตแลวนกอกวา "เราจงเปนคนมาก" แลวจงอธษฐานดวยญาณในอภญญา อนเปนญาณดวงเดยวเกดขนใน ลาดบแหงจตทเปนบพภาคสามหรอสดวงทเปนไปตอแตนน ซงไดชอ วา อธษฐาน (ญาณ) ดวยอานาจทเปนเหตใหสาเรจลง" ดงนเทอญ สวนคาทวา "ดงทานจลปนถก" นน ทานกลาวเพอแสดงกาย สกข (ประจกษพยาน) แหงพหธาภาพ (ความอธษฐานใหเปนคนมาก) กคานนควรแสดงดวยเรอง


[เรองพระจลปนถก] ไดยนมาวา ทานสองพนองนนไดนามวาปนถก เพราะทานเกด ใน (กลาง) ทาง ทานทงสองนน ผพชอวามหาปนถก ทานบวชแลว ไดบรรลพระอรหตพรอมทงปฏสมภทา ครนเปนพระอรหนตแลวจงให (นองชายชอ) จลปนถกบวช แลวไดให (ทอง) คาถานวา ปทม ยถา โกกนท สคนธ ปาโต สยา ผลลมวตคนธ องครส ปสส วโรจมาน ตปนตมาทจจมวนตลกเข ขอเชญชมพระองครสเจาผเบกบาน หอมดงดอก ปทมพรรณโกกนทอนบานเมอยามเชา ยงไมวายกลน หอมกรนอยฉะนน ขอเชญชมพระองครสเจาผแจมใส ดงพระอาทตย สองแสงอยในกลางหาวฉะนน พระจลปนถก (เปนคนทบในทางทองจา) ไมอาจทา (ทอง) คาถานน ใหคลองไดโดย (เวลาถง) ๔ เดอน ดงนนพระเถระจงบอกเธอวา "เจาเปนคนอภพในพระศาสนา " แลวขบออกจากวหารไป กแลใน คราวนน พระเถระเปนพระภตตเทสก หมอชวกไปหาเถระ กลาว (นมนต) วา "ทานผเจรญ พรงน ขอทานจงพาภกษ ๕๐๐ รปพรอม ทงพระผมพระภาคเจา ไปรบภกษาในเรอนของขาพเจา" ขางฝาย พระเถระรบนมนตโดยกลาววา "อาตมารบนมนตสาหรบภกษทเหลอ


เวนพระจลปนถก" พระจลปนถก (เสยใจไป) ยนรองไหอยทซมประต (วด) พระผมพระภาคเจาทรงเหนดวยทพจกษ กเสดจไปหาเธอ รบสง (ถาม) วารองไหทาไม เธอกราบทลเลาความเปนมานน (ใหทรงทราบ) พระผมพระภาคเจาตรส (ปลอบ) วา "ผไมอาจทาการทอง (คาถา) ได จะนบเอาเปนอภพในศาสนาของเราหามได อยางโศกเศราไปเลย ภกษ" แลวทรงจบเธอทแขน (จง) เสดจเขาสวหาร ทรงเนรมตผา (ขาว) ขนทอนหนงดวยพระฤทธประทานให ทรงแนะวา "เอาเถด ภกษ เธอจงลบผานไปมาพลางทอง (คา) วา "รโชหรณ รโชหรณ - ปดธล ปดธล" ไวราไปเถด" เมอเธอทาอยางนนไป ผานนกเกด มสดาขน เธอกได (ปฏกลและอนจจ) สญญาขนวา "ผา (น) สะอาด โทษในผานหามไม แตโทษ (คอความมสดาขน) น เปนโทษของ รางกาย" แลวหยงญาณลงในปญจขนธ เจรญวปสสนาไปจนถง (ขณะ) แตอนโลมญาณไปใกลโคตรภญาณ ขณะนนพระผมพระภาคเจาจงตรส โอภาสคาถาแกเธอวา "ราคะ เรยกวา ธล แตละออง (ภายนอก) ไม เรยกวาธล (ในอรยวนย) คาวาธลนนเปนคาเรยก ราคะ บคคลทงหลายผทละธล (คอราคะ) นนได แลว กเปนบณฑตอยในศาสนาของพระองคผ ปราศจากธลได * มหาฎกาวา คาถาทพระผมพระภารเจาทรงเปลงแสงสวางไปปรากฏแกผฟงกอนแลว จงตรส เรยกวา โอภาสคาถา.


โทสะ เรยกวา ธล แตละอองไมเรยกวาธล คา วาธลนนเปนเรยกโทสะ บคคลทงหลายผทละธล (คอโทสะ) นนไดแลว กเปนบณฑตอยในศาสนา ของพระองคผปราศจากธลได โมหะ เรยกวา ธล แตละอองไมเรยกวาธล คาวาธลนนเปนคาเรยกโมหะ บคคลทงหลายผท ละธล (คอโมหะ) นนไดแลว กเปนบณฑตอย ในศาสนาของพระองคผปราศจากธลได" เมอจบพระคาถา นวโลกตรธรรมอนมจตปฏสมภทาและฉฬ- ภญญาเปนบรวาร กไดอยในมอของพระจลปนถกนนแลว วนรงขน พระศาสดาไดเสดจไปสเรอนของหมอชวก พรอม ดวยภกษสงฆ ครนสด (การหลง) ทกษโณทก* จะถวายยาค กทรงปด บาตรไวดวยพระหตถ หมอชวกทลถามวา "เหตอะไร พระพทธ- เจาขา " ตรสบอกวา "ในวหารยงมภกษ (เหลอ) อยรปหนง " ทาน (หมอ) จงสงบรษ (ผหนง) ไป สงวา "เจาจงไปรบพระคณเจามาเรว" กเมอพระผมพระภาคเจาออกจากวหารไป (นน) พระปนถกไดนรมตตนขน ๑,๐๐๐ สวน นนอยใน สวนอมพวนอนรนรมย จนถงเวลา (ทเขามา) บอก (ภต) กาลแล * ทกษโณทก ในทนไดแกนาทหลงในเวลาทางาน (ลงในมอของผรบทาน) มไดหมาย ถงนากรวด.


ครงนน บรษผนนไป (ถง) เหนสวน (มะมวงของหมอชวก) รงเรองเปนอนเดยวดวยผากาสาวะทงหลาย จง(กลบ) มากราบทลวา "สวนเตมไปดวยภกษทงหลาย พระพทธเจาขา ขาพระพทธเจาไม ทราบวา พระคณเจานนเปนรปไหน " ครงน พระผมพระภาคเจา ตรสกะบรษผนนวา "เจาจงไป (ใหม) พบภกษรปใดกอน จงจบ ภกษนนไวทชายจวร พดขนวา "พระศาสดารบสงใหหาทาน" แลวนา มาเถด" บรษนนจง (กลบ) ไป จบทชายจวรของพระเถระเขา ทนใดนน ภกษนรมตทงปวงกอนตรธานไป พระเถระจงบอกวา "ทาน จงไป (กอน) เถด" สงเขาไปแลว ทาสรรกจมบวนปากเปนตนเสรจ แลว ไป (ดวยฤทธ) ถงกอน (บรษนน) นง ณ อาศนะทเขาจด (เตรยม) ไวแลว คาวา "ดงทานจลปนถก" (นน) ขาพเจากลาวหมายเอาเรอง (ทเลามา) น ภกษจานวนมากททานผมฤทธนรมตขน ในเรองทเลามานน ก (มอาการ) เปนเชนกนทานผมฤทธนนเอง เพราะทานนรมตขน (โดย) ไมกาหนด (ใหมอาการตางกน) (คอ) ทานผมฤทธทากรยาใน อรยาบถมยนและนงเปนตนกด ในอาการมพดและนงเปนตนกดใด ๆ ภกษนรมตเหลานน กทากรยานน ๆ เหมอนกน แตถาทานผมฤทธ เปนผใครจะทาภกษนรมตทงหลายใหมเพศตาง ๆ กน คอลางพวก (ม วย) เปนปฐมวย ลางพวกมชฌมวย ลางพวกปจฉมวย โดยนยนน บางกมผมยาว (คอควรจะปลงแลวแตยงไมไดปลง ? ) บางกศรษะโลน


(คอปลงไปแลว) ครงหนง (ยงไมเสรจ) บางกมผลแซม (คอหงอกประ ปราย) บางกมจวรสแดงครงหนง * บางมจวรสเหลอง (ลวน) บาง กาลงทากจตาง ๆ กนมบทภาณ (สวดไปตามบทพระบาล) ธรรมกถา (กลาวอธบายธรรม) สรภญญะ (สวดคาถาโดยใชเสยงมทานอง) ถาม ปญหา ตอบปญหา และระบบบาตร เยบจวร สจวรเปนตน หรอวา เปนผใครจะทาภกษนรมตใหมหลายอยางตางประการอน ๆ อก (เชน สงเตยอวนผอม) กด ทานผมฤทธนนออกจากฌานอนเปนบาทแลว พงทาบรกรรมโดยนยวา "ภกษจานวนเทานนจง (มวย) เปนปฐมวย" ดงนเปนตนแลวเขาฌานอก ออกแลวจงอธษฐาน ภกษนรมตเหลานน กจะเปนอยางทผมฤทธปรารถนาทกประการ พรอมกบจตอธษฐานแล ในขอวา "เปนคนมากแลว (กลบ) เปนคนเดยวกได " เปนตน กนยน แตนเปนความแปลกกน คอ [เอกภาวปาฏหารย - ทาคนมากใหกลบเปนคนเดยว] อนภกษ (ผมฤทธ) น ครนนรมต (ตน) ใหเปนคนมากอยางนน แลวคดวา "เราจก (กลบ) เปนคนเดยวอก แลวจงกรม ทาสาธยาย ถามปญหาเถด" หรอคดดวยความมกนอยวา "วหารน (ตามปกต) มภกษนอย ถาใคร ๆ จกมา (เหนภกษมาก) เขา กจกนกวา "ภกษ เหลานมจานวน (มากถง) เทาน แต (มรป) เปนเชนเดยวกน (หมด) * เขาใจวา จะไมใชการตดตลก นาจะเปนวา ไปไดผาบงสกลตางสมาเยบตอกนเขา เกดเปนจวรหลายส (?)


จกมไดแตไหน นนเปนอานภาพของพระเถระเปนแน" แลวกรจกเรา (วาเปนผมฤทธ) " ดงนกด แลวปรารถนาวา "เราจะ (กลบ) เปน คนเดยวเสยในระหวาง (แหงกาลทกาหนดไว) เถด" กพงเขาฌาน อนเปนบาท ออกแลวทาบรกรรมไปวา "เราจงเปนคนเดยว" แลว เขาอก ออกแลวจงอธษฐานวา "ขอเราเปนคนเดยว" พรอมกบจต อธฐานนนเอง เธอกจะ (กลบ) เปนคนเดยว แต (แม) เมอไมทา อยางนน กคง (กลบ) เปนคนเดยวไดเอง ดวยอานาจกาลทกาหนดไว อยางไร [อาวภาวปาฏหารย ตโรภาวปาฏหารย] ในขอวา อาวภาว ตโรภาว นน พงทราบความ (ดง) นคอ อาวภาวว กโรต ตโรภาว กโรต - ทาอาวภาวะ ทาตโรภาวะ๑ จรง อย พระสารบตรกหมายเอาการทาอาวภาวะและตโรภาวะนแล กลาวไว ในปฏสมภทาวา "บทวา อาวภาว ความวา (ทาให) เปนสงท อะไร ๆ มไดกนไว เปนสงไมกาบง เปนสงเปดเผยปรากฏ บทวา ตโรภาว ความวา (ทาให) เปนสงทอะไร ๆ กนไว เปนสงกาบง เปนสงถกปดถกครอบไว"๒ ดงน ๑. หมายความวา เมอแปลบาล ๒ บทนใหเตมกรยา กโรต. ๒. บ. ป. ๓๑/๕๙๒.


[อาวภาวปาฏหารย - ทาสงกาบงใหเปดเผย] ในปาฏหารย ๒ อยางนน ภกษผมฤทธนใครจะทาอาวภาว- ปาฏหารย ยอมทาทมดใหสวางบาง ทาสงกาบงใหเปดเผยบาง ทาสงท ไมมอยในคลอง (จกษ) ใหอยในคลอง (จกษ) บาง ทาอยางไร ? ก ภกษนใครจะทาตนหรอคนอนกตาม ใหเปนอยางทแมถกสงอนปดบงอย หรอแมอยในทไกลกมองเหนได ออกจากฌานทเปนบาทแลว กนก หนวงบรกรรมไปวา "ทมดนจงกลายเปนสวาง" หรอวา "ทกาบงนจง เปนทเปด " หรอวา "สงทไมอยในคลอง (จกษ) น จงเปนสงทอยใน คลอง (จกษ)" แลวอธษฐานโดยนยทกลาวแลวนนแล พรอมกบจต อธษฐาน มนกจะเปนตามทอธษฐานทเดยว คนอน ๆ แมอยไกลก (มองหา) เหน (ตน) ผายตนอยากจะเหน (เขา) บาง ก (มองไป) เหน ถามวา (อาวภาว) ปาฏหารยนใครเคยทา ? ตอบวาพระผมพระ ภาคเจา จรงอย พระผมพระภาคเจา (ประทบอย ณ เมองสาวตถ) นาง จลสภททา (อยเมองสาเกต) กราบมลนมนต (พรอมดวยภกษ ๕๐๐) เมอเสดจจากเมองสาวตถสเมองสาเกต อนมระยะทาง ๗ โยชน (ทาง อากาศ) ดวยเรอนยอด ๕๐๐ หลงซงพระวสสกรรมนรมตถวาย (ครง นน) ไดทรงอธษฐานอยางทชาวเมองสาเกตมองเหนชาวเมองสาวตถได และชาวเมองสาวตถกมองเหนชาวเมองสาเกตได เสดจลง (จากอากาศ) ทตรงกลางเมองทเดยว แลวทรงแสดงแยกแผนดน (ใหเหนลงไป) กระทงถงอเวจ และทรงแหวกอากาศ (ใหเหนขนไป) จนถงพรหมโลก อนง ความขอน บณฑตควร (แสดง) ใหแจมแจงดวยเรอง


เทโวโรหนะอกกได ไดยนมาวา พระผมพระภาคเจาครนทรงทายมก- ปาฏหารย ปลดเปลองสตวประมาณ ๘๔,๐๐๐ เสยจากเครองผก (คอ มจฉาทฏฐ ?) แลว ทรงคานกวา พระอดตพทธทงหลาย เมอสดสน ยมกปาฏหารย เสดจไปทไหน กทรงเหนวา ทานเสดจไปภพนดาวดงส กน ดงนน จงทรงเหยยบยนพนปฐพดวยพระบาทขางหนง วาง พระบาทขางทสองลงบนเขายคนธร แลวยกพระบาทแรกเหยยบยอดเขา สเนรอกท ทรงจาพรรษาทพนพระแทนสลาบณฑกมพล (ของพระ- อนทร) ณ ยอดเขาสเนร (คอดาวดงส) นน ทรงเรม (แสดง) อภธรรม- กถาตงแตตน (พรรษา) ไป แกเทวดาในแสนจกรวาฬทมาประชมกน๑

ในเวลาภกขาจาร ทรงแปลงพระนรมตพทธขน พระนรมตพทธนน แสดงธรรม (แทน) พระผมพระภาค๒เจาทรงเคยวไมชาระฟนนาคลดา (เถาวลยงหรอเถาพล) แลว (เสดจลงไป) ทรงชาระพระโอษฐทสระ อโนดาต ทรงรบบณฑบาตในหมชนชาวอตตรกรแลว (เสดจกลบมา) เสวยทรมสระอโนดาต พระสารบตรเถระ (ขน) ไปถวายบงคมพระผม ๑. ทานเลาเรองทซมทราบกนดมาโดยลาดบ ครนถงตอนสาคญ คอตอนทรงแสดง อภธรรม แทนทจะวาตามทซมทราบกนวา ทรงแสดงอภธรรมแกพระพทธมารดา หรอ วา แกเทวดาทงหลายมพระพทธมารดาเปนประมข ทานกลบทาเปนไมทราบขอสาคญ กลาวแตวาทรงแสดงแกเทวดาเฉย ๆ จะลงเอาวา เปนเพราะทานไมปลงใจเชอเรองทรง แสดงอภธรรมโปรดพระพทธมารดา ไมถนดนก เพราะขออน ๆ ทไมสสาคญ แมแต ดาวดงสตงอยบนเขาพระสเมร ทานกยงเชอ เพราะฉะนน จงนานกวา ปาฐะแหงนจะ ตกขอสาคญนนไปละกระมง ? ๒. ตรงนนาจะใช สย ความจะไดกลมกลนกบขางตน วา "... พระนรมตพทธนน แสดงธรรม (แทน) สวนพระองคทรงเคยวไมชาระฟน..."


พระภาคเจาทนน (ทกวน ?) พระผมพระภาคเจาโปรดประทานนยะแก พระเถระวา "วนนเราแสดงธรรมเทาน๑" พระองคตรสอภธรรมกถา ไมหยดเลยตลอด ๓ เดอนดวยประการฉะน เพราะไดฟงอภธรรมกถา นน ธรรมาภสมยไดมแกเทวดาถง ๘๐ โกฏ๒

ทงฝายหมคนอนเตมอยในเนอทประมาณ ๑๒ โยชน ทประชม กนเมอวนทรงแสดงยมกปาฏหารย คดกนวา "พวกเราไดเฝาองคพระ ผมพระภาคเจาแลวนนแหละจงจก (กลบ)ไป" ดงน จงปลกคายพก (รอ) อย ทานจลอนาถบณฑกเศรษฐผเดยวชวยเหลอคนหมนน ดวย ปจจยทงปวง๓

คนทงหลายวอนพระอนรทธเถระ เพอ (ใหทาอยางไรให) ทราบ วา พระผมพระภาคเจาประทบอยทไหน พระเถระกเจรญอาโลกกสณ ไดเหนพระผมพระภาคเจาทรงเขาพรรษาอย ณ ภพนดาวดงสนนดวยทพ จกษ ครนเหนแลวจงบอก (คนทงหลายนนใหทราบ) เขาทงหลาย วอนพระมหาโมคคลลานเถระ เพอ (ใหทาอยางไรใหพวกเราได) ๑. การจะแสดงฤทธขนไปเฝาถงดาวดงส กชอบทจะเปนพระมหาโมคคลลานะ แต ทานแตงใหพระสารบตรขนไปรบนยะพระอภธรรมทกวน เพอใหเขาตานานทวา พระ อภธรรมนนมาทางสายพระสารบตร (?) ๒. ททานเกณฑใหทรงแสดงอภธรรมไมหยดเลยตลอด ๓ เดอน กเพอใหสมกบความ ยาวของพระอภธรรมปฎก (๑๒ เลมใหญ) ซงคานวณดแลววา ถาใหแสดงตามปกต วนละครง สามเดอนเปนไมจบแน แตทานไมเลาความเปนไปทางฝายผฟงบางวา ฟงกน อยางไร นงฟงกนแนวจนตลอดสามเดอนหมดทงแสนจกรวาฬ หรอผลดเปลยนหมน เวยนกนฟงอยางไร หรอฟงไป ๆ ผฟงกชกนอยลงไป ๆ จนเหลอพวกฟงอดอยพยง ๘๐ โกฎ เลยไดสาเรจหมด. ๓. มหาฎกาวา จลอนาถบณฑกเศรษฐ เปนนองชายของทานอนาถบณฑกมหาเศรษฐ.


บงคมพระผมพระภาคเจา พระเถระกดาลงไปในมหาปฐพทตรงทาม- กลางหมคนนนเอง แลว (ไป) ชาแรกเขาสเนร (อยในทา) ถวายบงคม พระบาทยคลพระผมพระภาคเจา โผลขนแทบบาทมลของพระตถาคต เจาทเดยว๑ กราบทลพระผมพระภาคเจาวา "ขาแตพระองคผเจรญ ชนชาวชมพทวปถวายบงคมพระบาทบคลพระผมพระภาคเจา (มา) พด กนวา "เราทงหลายไดเหน (พระองค) แลวนนแหละจงจก (กลบ) ไป" พระผมพระภาคเจาตรส (ถาม) วา "โมคคลลาน กเดยวน ธรรมเสนา- บด พชายทาน (อย) ทไหน" กราบทลวา "(อย) ทเมองสงกสสะ พระพทธเจาขา " จงรบสงวา "โมคคลลาน ชนเหลาใดใครจะเหนเรา ชนเหลานนจงมาสเมองสงกสสะในวนพรงน เราจกลงทเมองสงกสสะ ในวนพรงน อนเปนวนเพญมหาปวารณาและเปนวนอโบสถ๒" พระ เถระรบรบสง ถวายบงคมพระทศพลเจาแลว (กลบ) ลงมาตามทางทมา นนแล จนถงทพกของคนทงหลาย ทานอธษฐานอยางทคนทงหลาย เหนทานไดทงเวลาไปและมา พระมหาโมคคลลานเถระไดทาอาวภาว- ปาฏหารยนในตอนนกอน ทานมาถงอยางนนแลวจงแจงขาวนน (ให ทราบทวกน) กลาว (กาชบ) วา "ทานทงหลายอยาไดสาคญวาไกล พอรบประทานอาหารเชาแลวจงออก (เดนทาง)เถด" พระผมพระภาคเจาทรงบอก (ลา) แกทาวสกกะเทวราชวา "ดกร ๑. หมายความวา โผลขนมาทงทาถวายบงคม และโผลขนตรงทใกลพระบาท ไดระยะ ถวายบงคมพอเหมาะทเดยว หาใชไปโผลเอาทไหน ๆ ตองเดนมาถวายบงคมไม. ๒. บทเดยว ทานเรยงไวทงมหาปวารณา ทงอโบสถ ซงเปนคนละความหมาย จงเขาใจ วา เปนทวนทวสมาส ดงแปลไวนน.


มหาราช๑ วนพรงน ตถาคตจะ (กลบ) ไปสมนษยโลกละ" พระ เทวราชจงตรสสงพระวสสกรรมวา "แนะพอ (วสสกรรม) พระผมพระ ภาคเจามประสงคจะเสดจไปสมนษยโลกวนพรงน เจาจงแปลง บนไดขน ๓ แถว บนไดหนงแลวดวยทอง บนไดหนงแลวดวยเงน บนไดหนง แลวดวยแกว " พระวสสกรรมกทาตามเทวบญชา วนรงขน พระผมพระภาคเจาประทบยนทยอดเขาสเนรทอด พระเนตรดโลกธาตดานตะวนออก จกรวาฬหลายแสนกเกดโลงราวกะ ลายเดยวกน และทอดพระเนตรเหนสงอนเปดเผยทกสงทางดานตะวน ออกฉนใด แมทางดานตะวนตก ทางดานเหนอ ทางดานใต กทอด พระเนตรเหนสงอนเปดเผยทกสงฉนนน เบองลางเลา กทอดพระเนตร เหนจนถงอเวจ เบองบนถงอกนฐภพน วากนวาวนนนไดชอวา โลก- ววรณ (วนเปดโลก) ขางมนษยกเหนเทวดา เทวดาเลากเหนมนษย ในการเหนกนนน มใชมนษยแหงนด มใชเทวดากมด ทกผเหนกน และกนตรงหนาทเดยว พระผมพระภาคเจาไดเสดจลงโดยบนไดแกวในทามกลาง ทวย- เทพกามาพจรทง ๖ ชนลงโดยบนไดทองขางซาย เหลาเทพสทธาวาส และมหาพรหม (สหมบด) ลงโดยบนไดเงนขางขวา พระเทวราชทรง ถอพระบาตรและพระจวร๒ ทานมหาพรหมถอฉตรขาวอนมปรมณฑล ๑. นาจะใช เทวราช เพราะทานเปนเทวดา. ๒. ทานพรรณนาเพลดไปตามแบบ คอธรรมเนยมภกษในชมพทวปนน ตามปกตหาได หมจวรเสมอไม (อาจเนองดวยการถนอมจวร และอากาศรอน) โดยเฉพาะเมอจะ เขาบาน กถอบาตรจวร (ถามลกศษยกใหลกศษยถอ) ไป ตอจะเขาเขตหมบาน จง


ได ๓ โยชน ทาวสยามถอวาลวชน๑ ปญจสขะ บตรคนธรรพ ถอ พณสเหลองดจผลมะตมสก ยาวประมาณ ๓ คาพยต ทาบชาแดพระ ตถาคตเจา (ดวยเสยงพณ ?) ลงมา ขนชอวาสตวผไดเหนพระผมพระ ภาคเจาในวนนนแลว ไมยงความกระหยมตอความเปนพระพทธเจาให เกดขน (เฉย) อยได ไมมแล๒ พระผมพระภาคเจาไดทรงทาอาวภาว- ปาฏหารยนในตอนน (ตอนแรกพระโมคคลลานทาดงกลาวแลว) อกเรองหนง ยงมพระเถระชอธมมทนนะ ชาว (เมอง) ตฬงคระ ในตามพปณณทวป นงอย ณ ลาน พระเจดยในตสสะมหาวหาร กลาว (แสดง) อปณณกสตร โดยปาฐะวา ตห ภกขเว ธมเมห สมนนาคโต ภกข อปณณกปฏปท ปฏปนโน โหต - ดกรภกษทงหลาย ภกษ ผประกอบดวยธรรม ๓ ประการ ชอวาเปนผปฏบตอปณณกปฏปทา (ขอปฏบตไมผด) " ดงนเปนอาทอย (พลาง) ควาพดลง ทแตอเวจ ขนมา (แลเหนโลง) เปนลานเดยว แลวหงายพดขน ทแตพรหมโลก ลงมา (กแลเหนโลง) เปนลายเดยว พระเถระแสดงธรรม (โดย) สาทบ หยดครองจวรแลวจงเขาบาน แมพระพทธองคกทรงทาอยางนน แตในการเสดจลงจาก ทวโลก ในทามกลางทวยเทพผซงลวนแตแตงกายงดงาม แตสวนพระพทธองคส ไม ทรงครอบพระจวร ปลอยพระองคเถระ ๆ ลงมาอยางนน จะนาเสอมใสศรทธา เปน ทสนานตรยะหรอ ? ๑. วาลวชน คอพดหรอแสทาดวยขนสตว สตวบทเทวโลกไมม ถาเทวดาจะทาขนใช กตองหาอปกรณไปจากมนษยโลกน และมอะไรใหปด จงตองทาขนใช บนโนนมแมลง หรอไฉน ? ๒. ทวา "กระหยมตอความเปนพระพทธเจา" น กคงหมายความวา เกดอยากเปนพระ พระพทธเจาขนมาบาง หรอพดใหเขาแบบกวา ปรารถนาพทธภมกนไปทกคน กเลส แบบน (เออมอาจ ?) นยวาเปนกเลสมาทางฝายมหายานแตครงกระโนน.


ดวยภยในนรก และประโลมดวยสขในสวรรค (ทาให) ผฟงลงพวก ไดเปนพระโสดาบน ลางพวกไดเปนพระสกทาคาม... พระอนาคาม... พระอรหนตแล [ตโรภาวปาฏหารย - ทาสงเปดเผยใหกาบง] สวนภกษผใครจะทาตโรภาวปาฏหารย ยอมทาทสวางใหมอบาง ทาสงทไมกาบงใหเปนสงกาบงบาง ทาสงทอยในคลอง (จกษ) ใหเปน สงไมอยในคลอง (จกษ) บาง ทาอยางไร ? กภกษผมฤทธนใครจะทา ตนหรอคนอนกตาม ใหเปนอยางทแทไมมอะไรปดบงเลย หรอแม ยนอยใกล ๆ กมองไมเหน ออกจากฌานทเปนบาทแลว กนกหนวง บรกรรมไปวา "ทสวนนจงกลายเปนมดไป" หรอวา "ทไมกาบงน จงเปนทกาบงไป" หรอวา "สงทอยในคลอง (จกษ) น จงเปนสงท ไมอยในคลอง (จกษ) ไป " แลวอธษฐานโดยนยทกลาวนนแล พรอม กบจตอธษฐาน มนกจะเปนตามทอธษฐานโดยทเดยว คนอน ๆ แมยน อยใกล ๆ (ตน) กไมเหน (ตน) ฝายตนอยากจะไมเหน (เขา) บาง ก ไมเหน (ไดเหมอนกน) ถามวา กตโรภาวนาปาฏหารยนน ใครเคยทา ? ตอบวา พระผม พระภาคเจา จรงอย พระผมพระภาคเจาทรงกระทายศกลบตรซงนง อยใกล ๆ นนเอง ใหเปนอยางทบดา (ของเธอ) มองไมเหนเธอได อยางเดยวกนนน (เสดจพระพทธดาเนนไป) ทรงทาประจคมน (ตอนรบ) พระเจามหากปปนะ ระยะทางถง ๑๒๐ โยชน โปรดให


ทาวเธอตงอยในอนาคามผล และโปรดอมาตย ๑,๐๐๐ ของทาวเธอให ตงอยในโสดาปตตผลแลว ทรงทาอยางทพระนางอโนชาพรอมทงหญง บรวาร ๑,๐๐๐ ผเสดจ (ตาม) มา ตามทางของพระเจามหากปปนะนน มาถงแลวแมประทบนงอยใกล ๆ กไมทอดพระเนตรเหนพระราชากบ ราชบรษท ครนพระนางทล (ถาม) วา "ทอดพระเนตรเหนพระราชา บางหรอเพคะ" ตรสวา "กพระนางทรงหาพระราชาดกวา หรอวา ทรงหาพระองคเองดกวา" เมอพระนางทรงรบวา "หาตนเองดกวา เพคะ" แลวประทบนงลง จงทรงแสดงธรรมโดยประการท (จบพระ ธรรมเทศนาแลว) พระนางพรอมทงหญง (บรวาร) ๑,๐๐๐ ทรงตงอย ในโสดาปตตผล พวกอามาตยตงอยในอนาคามผล พระราชาทรงตง อยในอรหตผลแล อกเรองหนง แมพระมหนทเถรเจา ผเมอทาอยางทพระราชาไม ทอดพระเนตรเหนชนทเหลอผมาพรอมกบตน ในวนทมาถงตามพ- ปณณทวป กชอวาไดทาตโรภาวปาฏหารยนเหมอนกน [อธบายปาฏหารยทงสองอกความหมายหนง] อกนยหนง ปากฎปาฏหารย (ปาฏหารยทปรากฏตวผมฤทธ) ทก อยาง ชอวา อาวภาวปาฏหารย อปากฏปาฏหารย (ปาฏหารยทไม ปรากฏตวผมฤทธ) ชอวา ตโรภาวปาฏหารย ในปาฏหารยสองอยาง นน ในปากฎปาฏหารย ปรากฏทงฤทธทงผมฤทธทเดยว ปากฏ- ปาฏหารยนน พงชใหเหนไดดวยยมกปาฏหารย แทจรงในยมกปาฏหารย


นน ปรากฏทงสองอยางดงน คอ พระตถาคตเจาทรงทายมกปาฏหารย ในกาลน ไมทวไปกนพระสาวกทงหลาย (คอพระสาวกทาไมได น องคผมฤทธปรากฏ) ลาไฟเปนไปจากพระกายสวนบน สายนาเปนไป จากพระกายสวนลาง... (นฤทธปรากฏ) ในอปากฏปาฏหารย ปรากฏแตฤทธอยางเดยว ผมฤทธหา ปรากฏไม อปากฏปาฏหารยนน พงชแจงดวยมหากสตรและพรหม- นมนตนกสตร จรงอย ในปาฏหารยทกลาวในสตรทงสองนน ปรากฏ แตฤทธแหงทานมหากะ และแหงพระผมพระภาคเจาเทานน ผมฤทธ (คอทานมหากะและองคพระผมพระภาคเจา) หาปรากฏไม ดงทาน กลาวไว (ในมหากสตร) วา "จตตะคฤหบดผนง ณ ทควรขางหนง แลวแล ไดกลาวคานกะทานมหากะวา "สาธ ขอพระคณทานมหากะ ไดแสดงอทธปาฏหารยอนเปนอตรมนษยธรรมแกขาพเจาดวยเถด " ทาน มหากะกลาววา "คฤหบด ถากระนนทานจงปผาอตราสงคเขาทระเบยง แลวเกลยกาหญา (แหง) ลง (บนผานน)" จตตคฤหบดรบคาทานมหากะ แลว ปผาอตราสงคลงทระเบยงแลวเกลยกาหญาลงไว ครนแลวทาน มหากะจงเขาสวหาร (ไมใหเหนตว) แลวแตงฤทธาภสงขารชนดท (ม) เปลวไฟออกทางชองดาลและชองทบหลงประต แลวไหมแตหญา ไม ไหมผาอตตราสงค อกสตรหนงวา (พระผมพระภาคเจาตรสวา) "ดกรภกษทงหลาย ครงนนแล เราแตฤทธาภสงขารชนดทวา (พกะ) พรหม พรหมบรวาร และพรหมปารสชชา จกไดยนแตเสยงของเรา และจกไมเหนตวเรา


โดยกาลกาหนดเทาน " ดงนแลวทรงหายพระองค ตรสพระคาถานวา (ภเววาห ภย ทสวา ภว จ วภเวสน ภว นาภวท กจ นนท จ น อปาทย) เราเหนภยในภพ และ (เหนตว) ภพ (เอง) ทกน แตจะวภพ (คอเสอม) ไปนนเทยว จงไมอภวท (คอ ยกยอง) ซงภพสกนด และไมอปาทานเอานนท (คอ ภวตณหา) ไวดวย*

[ตโรกฑฑาทคมนปาฏหารรย - ผานสงกดขวางมฝาเปนตนไปได] พงทราบวนจฉยในปาฏหารยขอวา "ตโรกฑฑ ตโรปาการ ตโรปพพต อสชชมาโน คจฉต เสยยถาป อากาเส - ไปนอกฝา นอกกาแพง นอกภเขาไดไมตด เหมอนไปในอากาศกได " น (ดงตอ ไปน) บทวา ตโรกฑฑ แปลวา นอกฝา อธบายวา สวนขางนอก ของฝา ในบทนอกนกนยน และคาวา กฑฑ นน เปนคาเรยกฝาเรอน * คาถานทานเลนอกษร คอ ภ. ว. และตอนทายแถมเลนอกษร น.ท. จงพลอยแปล ทบศพทเลนอกษรตามทานไปบางเลกนอย ในทางความ บาทสองคอ ภวจ วภเวสน ตดจะมว ๆ อย ในเวลานเหนวา ความนาจะเปนดงแปลไวนน เนองดวยคาถาน มตานานวาพระพทธองคทรงหายพระองค ตรสไมใหพวกพรหม เหนพระองค ใหไดยนแตพระสรเสยง เกจอาจารยทนยมความขลง จงนบถอเอาวาเปน "คาถาหายตว" มาจนบดน แตทจรงพระพทธองคมไดทรงบรกรรมคาถานแลวหายพระ องค ทรงหายพระองคดวยตโรภาวปาฏหารย หรออปากฏปาฏหารย แลวจงตรสคาถาน เชนนนตางหาก


คาวา ปาการ หมายเอากาแพงลอมสถานทม เรอน วหาร และบาน เปนตน คาวา ปพพต ไดแกภเขาดนหรอภเขาหนกได บทวา อสชชมาโน แปลวา ไมตด คาวา เสยยถาป อากาเส แปลวา ดง (ไป) ในอากาศ กแลภกษผมฤทธใครจะไปอยางนน เขาอากาสกสณ ออกแลว นกหนวงถงฝาหรอกาแพงหรอภเขา แมในภเขาสเนรและภเขาจกรวาฬ ลกในลกหนงกตาม (ทตนตองการจะผานไป) ทาบรกรรมไป อธษฐาน วาจะเปนอากาศ(ๆ) มนกเปนอากาศไปทนท สาหรบผใครจะลงไป ขางลาง หรอผใครจะขนไปขางบน มนกเปนโพรง (ให) สาหรบ ผใครจะทะลวงไป (ตรง ๆ) มนกเปนชองให เธอกไปในโพรงหรอ ชองนนไดไมตด สวนพระตปฎกจฬาภยเถระกลาว( คาน) ในการทาปาฏหารยขอน วา "ดกรอาวโสทงหลาย การเขาอากาสกสณมประโยชนอะไร ผม ฤทธใครจะนรมตรปตาง ๆ มชางและมาเปนตน กจะ (ตอง) เขากสณ (สตว) มกสณชางกสณมาเปนตนดวยหรอ ความเปนผเชยวชาญใน สมาบต ๘ เพราะทาบรกรรมในกสณอยางใดอยางหนงนนแหละ เปน ประมาณ ผเชยวชาญในสมาบต ๘ ปรารถนาใหเปนสงใด ๆ มนก ยอมเปนสงนน ๆ เองแหละ มใชหรอ " ภกษทงหลายกลาว (ทวง) วา "ขาแตทานผเจรญ อากาสกสณนนแหละมาในพระบาล เพราะเหตนน การเขาอากาสกสณ (ในการทาตโรกฑฑาทคมนปาฏหารย) นน ควร กลาวไดโดยแท " นบาลในขอนน คอ


"ภกษผมฤทธ เปนผไดอากาสกสณสมาบตอยโดยปกต อาวช- นาการถงทนอกฝานอกกาแพงนอกภเขา ครนแลวอธษฐานดวยญาณวา "(ฝากาแพงภเขา) จงเปนอากาศ (ๆ)" มนกเปนอากาศไป เธอกไป นอกฝานอกกาแพงนอกภเขาไดไมตด มนษยทงหลายผไมมฤทธอยโดย ปกต ยอมไปในท ๆ ไมมอะไรกนไมมอะไรลอมได ไมตด ฉนใด ภกษผมฤทธไดเจโตวสนน กฉนนนเหมอนกน ยอมไปนอกฝานอก กาแพงนอกภเขาไมตด ดจไปในอากาศกได ฉะนน๑" ถามวา "กถาเมอภกษนนอธษฐานแลวกาลงไปอย (อยางนน เกดม) ภเขาหรอตนไมกตามผดขน (กน) ในระหวาง (ทาง) เธอจา ตองเขาสมาบตแลวอธษฐานอกหรอไฉน ?" แกวา "โทษ (ในการ เขาสมาบตแลวอธษฐานอกนน) หามไม" ดวยวาการเขาสมาบตแลว อธษฐานอก กเปนเชนกบการถอนสสยในสานกพระอปชฌายะ และก (หากมภเขาเปนตนผดขนกนจรง ๆ ) เพราะภกษนอธษฐานวา "จงเปน อากาศ (ๆ)" มนกคงเปนอากาศอกนนแหละ อนขอทวาภเขาหรอ ตนไมอนจกเกดดวยฤดผดขน (กน) ในระหวาง (ทาง) ดวยกาลงแหง ความอธษฐานครงแรกของเธอนนเอง นนมใชฐานะ (คอเปนไปได)๒

ในกรณทสงทผดขนในระหวางนน เปนสงทผมฤทธอนนรมตขนเลา การนรมตกอนยอมมกาลง (กวา) สงทนรมตทหลงตอง (หลก) ไปขาง ๑. ข. ป. ๓๑/๕๙๔. ๒. มหาฎกาสรปวาเปน อฐานปรกป คอขอกาหนดทเปนไปไมได เพราะอะไรจะโผลขน มาเชนนนไมมดอก.


บนหรอขางลางสงทนรมตกอนนน ๑ [ปวอมมชชนมมชชปาฏหารย - ผดขนและดาลงในแผนดนกได] ในปาฏหารยขอวา "ปวยาป อมมชชนมมชช - ผดขนและ ดาลงในแผนดนกได" นมอธบายวา การผดขนเรยกวา อมมชช การดาลงเรยกวา นมมชช ทง อมมชช และ นมมชช เรยกวา อมมชชนมมชช อนภกษผใครจะทาอยางนน พงเขาอาโปกสณ ออกแลวทาบรกรรม (โดย) กาหนดตดตอน (พนดน) วา "แผนดนใน พนทเทานนจะเปนนา" แลวอธษฐานโดยนยทกลาวแลวนนแล พรอม กบการอธษฐาน แผนดนในพนทเทาทกาหนดตดตอน กเปนนาทเดยว เธอกทาความผดขนและดาลงในแผนดนตรงนนได นบาลในขอนน คอ "ภกษผมฤทธเปนผไดอาโปกสณสมาบตอยโดยปกต เธออาวช - นาการถงแผนดน ครนแลวอธษฐานดวยญาณวา "(แผนดน) จงเปน นา" มนกเปนนาไป เธอกทาความผดขนและดาลงในแผนดนได ๑. ปาะตอนนวน ๆ อย นมมเตน นน ฉบบพมาเปน นมมเต ปน ถาเปน นมมเตน กจะตองเปน อปาทาน ใน พลว คอแปลวา กวา... อนสนธ (คอการเชอมความ) ไมด หรอจะวาไมมอนสนธกได เหนวาปาฐะฉบบพมาจะเขาทกลา เปนรปนมตสตม (ทในไวยากรณใหแปลวา "ในเพราะ..." แตในทนยกใชโวหารทเขาใจกนดในบดนวา "ในกรณท...") ไดอนสนธวา ประโยคหนากลาวสงทผดขนมาเปน อตมยะ คอเกด ดวยฤด ซงวาเปนไปไมได สวนประโยคนกลาวสงทผดขนมานนวา หากเปนสงททาน ผมฤทธอนนรมตขนเลา ซงแมอาจเปนได แตกไมสามารถจะกนไดดอก เพราะการ นรมตกอนยอมมกาลง (กวา) สงทนรมตทหลงยอมหลกไปไมประจน.


มนษยทงหลายผไมมฤทธโดยปกต ยอมทาความผดขนและดาลงในนา ไดฉนใด ภกษผมฤทธไดเจโตวสนน กฉนนนเหมอนกน ยอมทา ความผดขนและดาลงในแผนดน ดลผดขนและดาลงในนากไดฉะนน*" อนง มใชแตผดขนและดาลงไดเทานน ในกจเนองดวยนา ทงหลาย เชน อาบ ดม ลางหนาสงของ เธอตองการ (ทา) กจ ใด ๆ กทากจนน ๆ ได อนงเลา ใชแต (อธษฐานให) เปนนาไดแต อยางเดยวกหามได ในของเหลวทงหลายเชนเนยใส นามน นาผง นา ออย เมอเธอตองการ (ใหเปน) สงใด ๆ กอาวชนาการถงสงนน ๆ ทาบรกรรมไปวา "สงนน ๆ จงเปนเทาน" แลวอธษฐาน มนกเปนตาม ทอธษฐานทเดยว เมอเธอตกขนมาทาใหมนอยในภาชนะเนยใสกเปน เนยใสแท สงอนมนามนเปนตน กเปนนามนเปนตนแท นากเปนนา แท ในนานน เธอตองการใหเปยกเทานน จงเปยก ไมตองการให เปยก กไมเปยก อนง แผนดนตรงนน เปนนาสาหรบผมฤทธนน เทานน คงเปนดนสาหรบคนนอกนน ทแผนดนตรงนน พวกคน เดนเทา กเดนไปได ไปดวยพาหนะมยานเปนตนกได ทากจมกสกรรม เปนตน กไดแท แตถาผมฤทธนปรารถนาวา (ดนตรงนน) จงเปนนา สาหรบคนทงหลายนนดวยไซร มนกเปนเหมอนกน ตอลวงกาลท กาหนดไว เวนนาในทขงนาทงหลายมหมอและตระพงเปนตน ซงมอย ตามปกตเสย ททผมฤทธกาหนดตดตอนไวนอกนน ก (กลบ) เปนดน ไปตามเดน * ข. ป. ๓๑/๕๙๓.


[อภชชมาโนทกคมนปาฏหารย - เดนบนนาอนไมแตกกได] ในปาฏหารยขอวา "อทเกป ปภชชมาเน- (เดนไป) บนนา อนไมแตกกได " มพรรณนาวา บคคลยานาใดแลวจม นานนเรยกวา ภชชมาน - แตก นาตรงกนขาม เรยกวา อภชชมาน - ไมแตก กแล ภกษผใครจะเดไป (บนนาอนไมแตก) อยางนน พงเขาปฐวกสณ ออกแลวทาบรกรรม (โดย) กาหนดตดตอน (พนนา) วา "นาในท เทานนจะเปนดน" แลวอธษฐานโดยนยทกลาวแลวนนแหละ พรอมกบ การอธษฐาน นาในทเทาทกาหนดตดตอน กเปนดนทเดยว เธอก เดนไปบนนนได นบาลในขอนน คอ "ภกษผมฤทธเปนผไดปฐวกสณสมาบตอยโดยปกต เธออา- วชนาการถงนา ครนแลวอธษฐานดวยญาณวา "(นา) จงเปนดน" มนกเปนดนไป เธอกเดนไปไดบนนาอนไมแตก มนษยทงหลาย ผไมมฤทธโดยปกตยอมเดนบนแผนดนอนไมแตไดฉนใด ภกษผม ฤทธไดเจโตวสนนกฉนนนเหมอนกน ยอมเดนไปบนนาอนไมแตก ดจเดนไปบนแผนดนกได ฉะนน" อนง มใชแตเดนไดเทานน เธอตองการอรยาบถใด ๆ กทา อรยาบถนน ๆ ได และใชแต (อธษฐานให) เปนดนไดอยางเดยว เทานนกหาไม แมในอวญญาณกวตถทงหลาย เชน แกว ทอง และภเขา ตนไม เธอตองการสงใด ๆ กอาวชนาการถงสงนน ๆ แลวอธษฐานโดยนยทกลาวแลวนน มนกเปนไปตามทอธษฐานทงนน กแลนานนเปนดนสาหรบผมฤทธนนเทานน คงเปนนาสาหรบคนนอก


นน ปลา เตา และสตวหากนในนามนกกานาเปนตน๑ คงทอนไป ไดตามพอใจ แตถาผมฤทธนปรารถนาจะทานนใหเปนดนสาหรบ คนทงหลายอนดวย กทาไดเหมอนกน ตอลวงกาลทกาหนดไว มน จง(กลบ) เปนนาไปตามเดม [อากาเส ปลลงกกมปาฏหารย - นงขดสมาธไปในอากาศกได] คาวา ปลลงเกน กมต ความวา ไปทง (ทนงค) บลลงก (คอนงขดสมาธไป) คาวา ปกข สกโณ แปลวา นกทประกอบ ดวยปกทงสอง๒ กแล ภกษผใครจะทา (ปาฏหารย) อยางนน พงเขาปฐวกสณ ออกแลว ถาเธอตองการจะนงไป กกาหนดตดตอน ท (ในอากาศ) ขนาดเทาบลลงก (คอพอนงขดสมาธได) ทา บรกรรมไปแลวอธษฐานโดยนยทกลาวแลวนนแหละ พงกาหนด ตดตอนท (ในอากาศ) ตามควรอยางนคอ ถาเธอเปนผใครจะนอน ไป กกาหนดตดตอนท (ในอากาศ) ขนาดเทาเตยงนอน ถาเธอ เปนผใครจะเดนไป กกาหนดตดตอนท (ในอากาศ) ขนาดเทาหนทาง แลวอธษฐานวา "(อากาศ) จงเปนแผนดน" โดยนยทกลาวแลว ๑. อทกชาตาทโย ไมเขาทเลย นกพดถงสตวนาแลว จะวามสตวเกดในนาเปนตน อยางไรกน เปนตนของอะไร ปาฐะฉบบพมาเปน อทกกากาทโย เขาทกวา มจฉกจฉปา วาถงสตวนาโดยตรง สวนอทกกากาทโย วาถงสตวบก แตชอบกนปลา จงหากนใน นา ดานากได เชนนกกานา ไดความด ในทนแปลตามฉบบพมา. ๒. ทบาลใช ปกข เปนวเสสนะของ สกโณ นนเปนความรอบคอบของภาษา พด ไมใหดนได เพราะนกทไปในอากาศไดนนตองเปนนกมปกสมบรณ นกปกยงไมงอก หรอปกหกหาไปไดไม.


เหมอนกน พรอมกบกรอธษฐาน มนกเปนแผนดนไปจรง ๆ น บาลในขอนน คอ "ขอวา "อากาเสป ปลลงเกน กมต เสยยถาป ปกข สกโณ - ไปทง (ทนงค) บลลงก (คอนงขดสมาธไป) ในอากาศ เหมอนนกมปกบนไปในอากาศกได " นน ความวา ภกษผมฤทธ เปนผไดปฐวกสณสมาบตอยโดยปกต เธออาวชนาการถงอากาศ ครน แลวอธษฐานดวยญาณวา "(อากาศ) จงเปนดน" มนกเปนดน ไป เธอจงกรมกได หยดยนกได นงกได นงกได นอนกได ในอากาศ ทนบวากลางหาว ๑ มนษยทงหลายผไมมฤทธโดยปกตยอมเดนไปมา กได หยดยนกได นงกได นอนกได บนแผนดน ฉนใด ภกษ ผมฤทธไดเจโตวสนนกฉนนนเหมอนกน ยอมจงกรมกได หยดยน กได นงกได นอนกไดในอากาศทนบวากลางหาว๒" แตวาภกษผใครจะไปในอากาศ ตองเปนผไดทพจกษดวย ถาม วา เพราะอะไร ? แกวา (เพราะ) สงทกดขวางมภเขาและตนไม เปนตนทเกดขนดวยอานาจอตมอยในระหวาง (ทาง) บาง พวก สตวมฤทธ เชน นาคและครฑทมใจฤษยาบนดาลขนเพอแสดงสงกด ขวางเหลานนบาง ถามวา บทสงกดขวางเหลานนเขา จะพงทา อยางไรเลา ? แกวา กเขาฌานทเปนบาท ออกแลวทาบรกรรม อธษฐานวา (สงนน) จงเปนอากาศไป ๑. หมายความวาในอากาศทสงถงทองฟา ไมใชเรย ๆ ดน. ๒. ข. ป. ๓๑/๕๙๔.


ฝายพระเถระ (ตปฎกจฬาภย) กลาว (ทวง) วา "อาวโส การเขาสมาบต (อก) มประโยชนอะไร จตของผมฤทธนนกเปน สมาธอยแลว เธอใชจตนนอธษฐานทใด ๆ วาจะเปนอากาศ ทนน ๆ มนกเปนอากาศไดอยแลว มใชหรอ" ทานกลาวอยางนนกจรงอย ถงกระนนกควรปฏบตตามนยทกลาวมาในตโรกฑฑปาฏหารยนนเอง อกประการหนง แมเพอจะลงในท ๆ เปนโอกาส (คอทเหมาะ) ภกษนกตองเปนผไดทพจกษดวย เพราะถาเธอลงในทไมเปนโอกาส (คอไมเหมาะ) เปนทานอาบนากด เปนประตหมบานกด เธอกจะ เปนผปรากฏแกมหาชน เพราะเหตนน เธอเหน (โอกาส) ดวย ทพจกษแลว กเวนทอนไมเปนโอกาส ลงในทเปนโอกาสไดแล [จนทมสรยปรามสนปาฏหารย - จบตองลบคลาจนทรสรยได] ในปาฏหารยขอวา "อเมป จนทมสรเย เอวมหทธเก เอว- มหานภาเว ปาณนา ปรามสต ปรมชชต - จบตองลบคลาจนทรและ สรยน อนมฤทธมากอยางน มอานภาพมากอยางน ดวยฝามอ กได" น มพรรณนาวา ความมฤทธมาแหงจนทรและสรยพงทราบ โดยการทจรไปไดเหนอปฐพอนมปรมาณถง ๔๒,๐๐๐ โยชน * (สวน) ความมอานภาพมาก พงทราบโดยการททาความสวางใน ๓ ทวปได * มหาฎกาชางคด วาปรมาณนคานวณไวแตครงปฐมกป เดยวนนาจะเปลยนแปลง ไปแลว.


ในขณะเดยวกน๑ นยหนง นบวามฤทธมาก โดยจรไปเหนอ (ปฐพ) และทาความสวางอยางนนได ชอวามอานภาพมาก ก โดยความมฤทธมากนนนนเอง๒ บทวา ปรามสต แปลวาจบ หรอ แตะตองในเอกเทส (แหงดวงจนทราทตย) บทวา ปรมชชต คอลบคลา ไปโดยรอบ ดงลบหนาแวน (สองหนา) กฤทธน ยอมสาเรจแกภกษผมฤทธนน ดวยอานาจแหงฌาน อนเปนบาทแหงอภญญาเทานน ความนยมดวยกสณสมาบตมามใน ฤทธขอนไม สมบาลในปฏสมภทาวา "ในขอวา "จบตองลบคลา จนทรและสรยน ฯลฯ กได " น ความวา ภกษผมฤทธไดเจโตวส นน อาวชนาการถงจนทรและสรย ครนแลวอธษฐานดวยญาณวา "จนทรและสรย) จงม (คอมาอย) ในหตถบาล๓" (จนทรและ สรย) กมในหตถบาส เธอผนงอยหรอนอนอยกตาม กจบตอง ลบคลาจนทรและสรยดวยฝามอได มนษยทงหลายผไมมฤทธโดยปกต ยอมจบตองลกคลาสงทเปนรปอะไร ๆ (อนอย) ในหตถบาสไดฉนใด ภกษผมฤทธไดเจโตวสนนกฉนนนเหมอนกน ยอมจบตองลบคลาจนทร ๑. มหาฎกาอธบายเปนทวา ไมใชสวางเทากนทงสามทวป ถาสองแวงเจาอยกลางทวป หนง อกทวปหนงจะเหนเปนกาลงอสดง อกทวปหนงเหนเปนกาลงอทย. ๒. มหาฎกาชวยคดแถมวา ชอวามอนภาพมาก โดยพระอาทตยรางบความหนาว พระจนทร รางบความรอนของสตวทงหลายได และชวยทาตนไมใบหญางอกงามเจรญ. ๓. หตถบาส แปลวา บวงมอ คอใกลตว พอยนมอไปจบได.


และสรย ฯลฯ ได *" ภกษผมฤทธนนน หากวาปรารถนาจะ (ขน) ไปจบตอง จนทรและสรย) ก (ขน) ไปจบตองได แตผวาประสงคจะเปน ผนงหรอนอนจงตองอยทนแหละ กอธษฐานวา "(จนทรและสรย) จงม (คอมาอย) ในหตถบาส" เธอกจบตองจนทรและสรยอนมา อยในหตถบาสดวยกาลงแหกงการอธษฐานได ดจผลตาลหลดจากขว มาอยในหตถบาสฉะนน หรอมฉะนนยดมอ (ขนไป) จบกได ถามวา กแลเมอยดออกไป (นน) ยดสวนทเปนอปาทนนกะ หรอสวนทเปนอนปาทนนกะ ? ตอบวา อาศยสวนทเปนอปาทนนกะ ยดสวนทเปนอนปาทนนกะออกไป ในขอนน พระตปฎกจฬนาค- เถระกลาวา "ดกรอาวโสทงหลาย กอปาทนนกะจะเปนของเลกบาง ใหญบางไมไดหรอ เมอใดภกษ (แสดงฤทธ) ออกทางชองเลก ๆ มชองดาลเปนตน เมอนนอปาทนนกะกเปนของเลกได เมอใดภกษ ทาอตภาพใหใหญ เมอนนอปาทนนกะกเปนของใหญได ดงอปา- ทนนกะของพระมหาโมคคลลานเถระฉะนน มใชหรอ" [เรองพระมหาโมคคลลานะทรมานนนโทปนนทนาคราช] ไดยนวา ในสมยหนง อนาถบณฑกคฤหบดฟงพระธรรมเทศนา แหงพระผมพระภาคเจาแลวกราบทลนมนตวา "ขาแตพระองคผเจรญ * ข. ป. ๓๑/๕๙๔.


วนพรงนขอพระองคพรอมดวยภกษ ๕๐๐ รป ทรงรบภกษาในเรอน ขาพระองคเถด" แลวกลบไป พระผมพระภาคทรงรบ (นมนต) แลว ทรงใช (เวลากลางวน) วนนน อกทงสวนราตรกาลใหลวง ไป (ดวยพทธกจอน ๆ ) แลว ถงปจจสสมยจงทรงตรวจดหมน โลกธาต ครงนนนนโทปนนทนาคราชาสคลอง (พทธจกษ) ในทางแหงพระญาณของพระองค๑ พระผมพระภาคเจาทรงคานกดวา "นาคราชผนมาสคลองในทางแหงญาณของเรา อปนสยของเขามอย หรอนาค" กทรงเหนวา "นาคราชนเปนมจฉาทฏฐไมเสอมใสใน พระไตรรตน" จงทรงราพง( ตอไป) วา "ใครเลาหนอ จะพง เปลองนาคราชนจากมจฉาทฏฐได" กไดทรงเหนพระมหาโมคคลลาน- เถระ (วาจะสามารถทาอยางนนได) ตอนน ครนราตรรงสวาง ทรงชาระพระกายแลว จงตรสเรยกทานอานนทวา "อานนท เธอ จงบอกแกภกษ ๕๐๐ รปวาตถาคตจะไปจารกในเทวโลก" พอดวนนน พวกนาคราชไดจดแตงอาปานภม (ทกนเลยง๒) สาหรบนนโทปนนทนาคราช นาคราชนนมเศวตรฉตรทพกน ม เหลาระบา ๓ พวก๓ และนาคบรษทแวดลอม นงชมขาวนาตางอยางท ๑. สานวนอยางนไมคนหของเรา ทคนหนนเปนสานวนในอรรถกถาธรรมบทวา "ปรากฏ ในขายแหงพระญาณ" ๒. อาปานภม ตามรปศพทนาแปลวา "ทเปนทมาดม" ชวนใหนกไปวาเปนทเลยงสรา แตพจารณาดความตอไปกไปมตรงไหนสอวาในการเลยงนนมสราดวยเลย ในมหาฎกา กแกวาเปนทนงทาโภชนกจ แลวสรปวา บรเวสนฏาน - ทจดอาหารเลยง ในเรอง เลาทงหลายกไมเคยพบเรองนาคดมสรา มแตเรองอสรชอบดมสรา. ๓. มหาฎกาวาหมายเอาหญงนกฟอนรา ๓ รน คอ รนวธ รนกมาร รนกญญา.


เขาจดลงในภาชนะทพยทงหลาย อยบนรตนบลลงกทพย ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงทาอยางทนาคราชมองเหน เสดจมงไปดาวดงส- เทวโลกพรอมดวยภกษ ๕๐๐ รป (ผานไป) ทางเบองบนเพดาน (อาปานภม) ของนาคราชนนทเดยว กแลสมยนน ความเหนชวเชนนเกดขนแกนนโทปนนทนาคราช วา "ชชะ พวกสมณะหวโลนน เขา ๆ ออก ๆ ภพนดาวดงสของ พวกเทวดา โยทาอานาจเหนอ๑พวกเราทกทไป ทนขา ฯ จะตองไมให สมณะพวกนโปรยละอองตนลงบนหวพวกเราไดอกตอไปละ" (วา แลว) ลก (จากบลลงก) ไปยงเชงเขาสเนร ละอตภาพ (เดม) นนเสย (นรมตเปนนาคใหญพลก) พนโอบเขาสเนรดวยขนด ๗ รอบ ทาดงพานขนเบองบน (เขาสเนร) แลวกมเอาภพนดาวดงสไวดวย พงพานอนควาลง ถงกบมองไมเหน (ภพนดาวดงส) ครงนน ทานรฏฐปาละไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา "ขา แตพระองคผเจรญ ในกาลกอนขาพระองคยน ณ ทตรงน ยอมมอง เหนเขาสเนร เหนบรภณฑ (เขาทลอมรอบ) เขาสเนร๒ เหน ภพนดาวดงส เหนปราสาทไพชยนต เหนธงบนยอดปราสาทไพชยนต ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหต อะไรหนอเปนปจจย บด เดยวนขาพระองคมองไมเหนเขาสเนร ฯลฯ ไมเหนธงบนยอด ๑. อปรปรภวน เทยบปรภวน และ อภภวน. ๒. สเนรปรภณฑ มหาฎกาแกเปน สเนรเมขล สานรดเขาสเนร แลวกมอธบายวา ไดทราบวา มบรภณฑ ๔ สวยโดยรอบเขาสเนร พวกนาค ครฑ กมกณฑ ยกษ ตงไว เพออารกขาภพนดาวดงส.


ปราสาทไพชยนต" พระผมพระภาคเจาตรสบอกวา "ดกรรฏฐปาละ น นาคราช ชอนนโทปนนทะ ขดเคองทานทงหลาย พนโอบเขาสเนรดวยขนด ถง ๗ รอบแลวบงขางบนเสยดวยพงพาน (จง) ทาใหมดอย" ทานรฏฐปาละกราบทล (อาสา) วาจะทรมานนาคราชนน (แต) พระผมพระภาคเจาไมทรงอนญาต ลาดบนนภกษทงปวง เชนทานภททยะ ทานราหลเปนตนลกขน (ทลอาสา) โดยลาดบ พระผมพระภาคเจากหาทรงอนญาตไม ในทสด พระมหาโมคคลลาน- เถระกราบทล (อาสา) วา "ขาพระองคขอทรมานเอง" พระผม พระภาคเจาจงทรงอนญาตวา "ทรมานเถด โมคคลลานะ" พระเถระกละอตภาพ (เดม) เสยแลวนมตเปนเพศนาคราช ใหญ (ยงกวานนโทปนนทนาคราช) พนโอบ (ตว) นนโทป- นนทะไวดวยขนดถง ๑๔ รอบ ตงพงพานของตนไวเหนอพงพาน นนโทปนนทะนนแลวบบ (รด) เขากบเขาสเนร นาคราชบงหวน ควนขน (รมพระเถระ) ฝายพระเถระจงวา "มใชควนจะมอยแต ในรางกายของเจาผเดยว ของขา ฯ กมเหมอนกน" แลวบงหวนควน ขน (บาง) ควนของนาราชไมเบยดเบยนพระเถระ แตควนของ พระเถระเบยดเบยนนาคราช ลาดบนนนาคราชบนดลไฟขน (ลน พระเถระ) ฝายพระเถระจงวา "มใชไฟจะมอยแตในรางกายของ เจาผเดยว ของขา ฯ กมเหมอนกน " แลวบนดลไฟขน (บาง) ไฟ ของนาคราชไมทาพระเถระใหลาบาก แตไฟของเถระทานาคราช


ใหลาบาก นาคราชคดวา "คนผนบบ (รด) เราเขากนเขาสเนร ไวแลว ทงบงหวนควน ทงบนดลไฟเอา (ทาเราใหลาบาก)" (จา เราจะแสรงพดจาดวยโดยดใหตายใจ) จงแสรงถามขนวา "พอคณ ทานเปนใคร" พระเถระบอกวา "เราคอโมคคลลานะ (อยางไร) ละ นนทะ" นาคราช (ลวง) วา "พระคณทานเจาขา ขอ พระคณทานโปรดดารงความเปนภกษ (ตามเดม) เถด " พระเถระ กละอตภาพ (นาค) นนเสย (แลวนรมตเปนอตภาพอนละเอยด) เขาทางชองหขวาของนาคราชนน แลวออกทางชองหซาย เขาทาง ชองหซายออกทางชองหขวา โดยนยเดยวกนนนเขาทางชองจมกขวา ออกทางชองจมกซาย เขาทางชองจมกซายออกทางชองจมกขวา พอ นาคราชอาปากขน พระเถระกเขาทางปากเดนจงกรมไปทางตะวนออก และทางตะวนตก*อยภายในทอง (ของนาคราช) พระผมพระภาคเจา ตรส (เตอน) วา "โมคคลลานะ จงใสใจไวนะวานาคนนมฤทธ มาก" พระเถระ (อยในทองนาค) กราบทลวา "ขาแตพระองค ผเจรญ อทธบาท ๔ ขาพระองคไดเจรญทาใหมาก ทาใหเปนดจยาน (ทเทยมแลว) ทาใหเปนดจของใช (ทจดเตรยมไว) เฝาตงไว (มใหเสอม) ชาชองทาไดทนท ขาแตพระองคผเจรญ อยาวาแต นนโทปนนทะ (ผเดยวเลย) ขาพระองคจะพงทรมานนาคราชเชน นนโทปนนทะนตงรอยตงพนตงแสนกได" * มหาฎกาวา เพราะนาคราชทอดตวอยอยางนน (คอ หวอยทางตะวนออก ทาง ไปทางตะวนตก เชนนนกระมง ?)


ฝายนาคราชคด (แคน) วา "เมอเขาไป ขา ฯ ไม (ทน) เหนกชางกอนเถด เวลาออกมาทนละ ขา ฯ จะตองยดแกเขาซอก เขยวขบเสยจงได " จงแสรงพด (ออนวอน) วา "นมนตออกมา เถด เจาขา โปรดอยาเดนไปมาอยในทองทาขาพเจาใหลาบากเลย" พระเถระกออกมายนอยขางนอก นาคราชพอเหนวานคอทาน ก ปลอยลมนาสวาต (คอพนลมออกทางจมกอยางแรง สามารถพดเอา ขาศกไปได ?)๑ พระเถระเขาจตตถฌาน (ทนท) ลม (นน) ไมอาจ ทาแมแตเสนขน๒ของทานใหไหว นยวา ภกษนอกนนพงอาจทาปาฏหารยทกอยางตงแตตนมาได แตถงฐานะ (คอกรณปลอยลมนาสวาต) นเขา จกไมอาจเขาสมาบต เปนขปปนสนต (เขาไดฉบพลน) อยางนน เพราะเหตนน พระผม พระภาคเจาจงไมทรงอนญาตการทรมานนาคราชแกภกษเหลานน นาคราชคด (ทอใจ) วา "เราไมอาจทาแมแตเสนขนขอ สมณะผนใหไหวไดดวยลมนาสวาต สมณะ (น) มฤทธมากนะ" (เหนวาสไมไดกกลว หนไป ) พระเถระจงละอตภาพ (นน) แปลง เปนรปครฑ แสดงสบรรณวาต (ลมปกครฑ คอกระพอปกทาให เกดลมอยางแรงขน) ตดตามนาคราช นาคราช (เหนวาจะหน ๑. ถาหมายถงลมออกทางจมก นาจะเปน นาสาวาต ใหชดไปทเดยว เมอใชวา นาส.. อาจทาใหเขาใจเขวไปวา นาส แปลวา ทาลาย กได การใชลมทาอนตรายขาศก ม ดวยกนทงนาคครฑ นาคใชพนออกทางจมก เรยกนาสาวาต ครฑใหกระฟอปก เรยกวาสบรรณวาต (ซงจะกลาวขางหนา) ๒. โลมกป กแปลกนวาขมขน แตถาแปลเรยงความไปวา "ลมไมอาจทาแมแตขมขน ของทานใหไหว " กเหลอทจะฟงได ในทนจงแปลเสยวา "เสนขน" (ถาแปลวา "ปลายขน" ได ยงวเศษ)


ไมพน) จงละอตภาพนนเสยแลวจาแลงเพศเปนมาณพ กลาวขนวา "พระคณเจาขา ขาพเจาขอถงทานเปนทพง" พลางกราบเทาพระเถระ พระเถระ (เหนนาคหมดพยศ) จงวา "นนทะ พระศาสดากเสดจ มา (ดวย) มา เราจกไป (เฝากน) ทรมานนาคราชทาใหหมดพษ แลว กพาไปสสานกของพระผมพระภาคเจา นาคราชบงคมพระผม พระภาคเจากลาววา "ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคของถง พระองคเปนทพง" พระผมพระภาคเจาตรส (ประทานพร) วา "สข โหห นาคราช - จงเปนสขเถด นาคราช*" แลวมภกษสงฆ แวดลอมเสดจไปสนเวสนของอนาถบณฑกคฤหบด อนาถบณฑกคฤหบดกราบทล (ถาม) วา "ไฉนจงไดเสดจ มาถงจนสาย พระเจาขา " ตรส (เลา) วา "โมคคลลานะกบ นนโทปนนทนาราชเกดสงครามกนขน" กราบทลถามวา "ใคร ชนะ ใครแพ พระเจาขา " ตรสบอกวา "โมคคลลานะชนะ นนโทปนนทะแพ" อนาถบณฑกะจงกราบทลวา "พระเขาขา ขอ * นาสงเกตวา ทพระพทธเจาจะประทานพรแกใครตรง ๆ อยางนมนอยเตมท เทาท นกออกเวลาน ในบาลพบ ๔ แหง คอในอมพฏฐสตร ท. ส. (๙/๑๓๙) ประทานพร แกอมพฏฐมาณพแหงหนง ในสกกปญหาสตร ท. ม. (๑๐/๓๐๓) ประทานแด สกกเทวราชแหงหนง ในกณณกตถลสตร ม. ม. (๑๓/๕๑๙) ประทานพรแด เจาหญง ๒ องค ราชภคนของพระเจาปเสนทโกศลแหงหนง เปนการประทานพร ลบหลงทงนน สวนในอรรถกถากในวสทธมรรคเหลาน กบในอรรถกถาธรรมบทอกแหงหนง ใน เรองอายวฑฒนกมาร (ภาค ๔ หนา ๑๒๑) ประทานพรแกอายวฑฒนกมาร แตในเรอง นประทานวา ทฆายโก โหห ทงสองเรองนประทานพรตอหนา.


พระผมพระภาคเจาทรงรบนมนต (เสวย) ภตตาหารของขาพระองค โดยลาดบเดยว (คอไมเวน) ตลอด ๗ วนเถด ขาพระองคจกทา สกการะแดพระเถระสก ๗ วน" แลวไดทามหาสกการะแกภกษ ๕๐๐ มพระพทธเจาเปนประมขจนครบ ๗ วน คาวา "เมอใด ภกษทาอตภาพใหใหญ เมอนน อปาทนนกะ กเปนของใหญได ดงอปาทนนกะของพระมหาโมคคลลานเถระฉะนน" นน พระตปฏกะจฬนาคเถระกลาวหมายเอาอตภาพใหญทพระมหา- โมคคลลานะทาในการทรมานนนโทปนนทนาคราชนแล ถงแมทาน กลาวอยางนน ภกษทงหลายกยงพากนกลาว (ยนอย) วา "อน- ปาทนนกะนนแหละอาศยอปาทนนกะยดออกไป" และกวาทะของ ภกษทงหลายนแหละเปนยตในปาฏหารยขอน ภกษผมฤทธนน ครนทาไดอยางน (คอยดมอไปหรอทาใหจนทร และสรยมาอยในหตถบาสไดแลว) มใชแตจบตองจนทรและสรยไดเทา นน ถาเธอปรารถนา จะทา (จนทรและสรยนน) ใหเปนกระเบอง รองเทาแลววางเทา (ไวบนจนทรและสรยนนกได) ทาใหเปนตงแลว นง (กได) ทาใหเปนเตยงแลวนอน (กได) ทาเปนแผนพนกแลว อง (กได) และผมฤทธผหนงทาไดฉนใด แมผมฤทธอนอกกทาได ฉนนน จรงอย แมภกษแมหลายแสนรปทากนอยอยางนน (พรอม ๆ กน) ปาฏหารยยอมสาเรจแกภกษเหลานนแตละรปเปนอยางเดยวกน ดวย การ (โคจร) ไปกด การทาความสวางกดแหงจนทรและสรยกคง มอยเชนเดมนนเองดวย เปรยบเหมอนเมอตม ๑,๐๐๐ ใบเตมดวยนา


มอย วงจนทรยอมปรากฏอยในตมทกใบ (แต) การ (โคจร) ไป กด การทาความสวางกดแหงจนทร กคงมอยตามปกตนนเองฉนใด ปาฏหารยขอนกอปมาฉนนน*

[กาเยน วสวตตนปาฏหารย - ใชอานาจดวยกายไปถงพรหมโลกกได] คาวา "ยาว พรหมโลกาป - เพยงไรแตพรหมโลกกได" หมาย ความวาทาพรหมโลกใหเปนทกาหนดกได" คาวา "กาเยน วส วตเตต - ยงอานาจใหเปนไปดวยกาย" ความวาใชอานาจของตนดวย กายไปในพรหมโลกนน ความแหงปาฐะนน พงทราบไปตามพระ บาลเถด กแล ปาฐะ (ตอไป) น เปนบาลในปาฏหารยขอนคอ "บาลวา "ยาว พรหมโลกาป กาเยน วส วตเตต - ยงอานาจใหเปนไปดวย กายจนถงพรหมโลกกได " มอรรถาธบายวา ถาภกษผมฤทธไดเจโตวส นน เปนผใครจะไปสพรหมโลกไซร เธออธษฐานท ๆ อยไกลใหเปน ท ๆ อยใกลกไดวา (ท ๆ อยไกล) จงเปนท ๆ อยใกล" มนกเปนท ๆ อยใกลไป อธษฐานท ๆ อยใกลใหเปนท ๆ อยไกลกไดวา "(ท ๆ อยใกล) จงเปนท ๆ อยไกล" มนกเปนท ๆ อยไกลไป อธษฐาน ของมากใหเปนของนอยกไดวา "(ของมากนน) จงเปนของนอย" มนกเปนของนอย อธษฐานของนอยใหเปนของมากกไดวา "(ของ นอยนน) จงเปนของมาก" มนกเปนของมากไป เธอยอมเหนรป * ถาอธบายอยางน ปาฏหารยขอนกดไมตางอะไรกบฝนไป จะอศจรรยตรงไหน.


ของพรหมนนไดดวยจกษทพย ยอมไดยนเสยงพรหมนนไดดวยโสตธาต ทพย ยอมรจตของพรหมนนไดดวยเจโตปรยญาณ* ถาภกษผมฤทธ ไดเจโตวสนน เปนผใครจะไปสพรหมโลกดวยทสสมานกาย (กายท ปรากฏ) ไซร เธอกนอมจตไปตามอานาจกาย อธษฐานจตไปตาม อานาจกาย ครนนอมจตไปตามอานาจกาย อธษฐานจตไปตามอานาจ กายแลวกาวลงสสขสญญา (ความกาหนดหมายวาสข) และลหสญญา (ความกาหนดหมายวาเบา) กไปสพรหมโลกไดดวยทสสมานกาย ถา ภกษผมฤทธไดเจโตสนนเปนผใครจะไปสพรหมโลกดวยอทสสมานกาย (กายอนไมปรากฏ) ไซร เธอกนอมกายไปตามอานาจจต อธษฐาน กายไปตามอานาจจต ครนนอมกายไปตามอานาจจต อธษฐานกาย ไปตามอานาจจตแลวกาวลงสสขสญญาและลหสญญา กไปสพรหมโลก ไดดวยอทสสมานกาย เธอนรมตรปมโนนยอนมอวยวะใหญนอยครบ มอนทรย (เชนตาห) ไมพรองขนตอหนาพรหมนน ถาเธอผม ฤทธนนจงกรม ภกษนรมตกจงกรมอยในพรหมโลกนนดวย ถาเธอ ผมฤทธนนหยดยน นง นอน ภกษนรมตกหยดยน นง นอนอยใน พรหมโลกนนดวย ถาเธอผมฤทธนนบงหวนควน บนดลไฟ กลาว ธรรม ถามปญหา ถกถามปญหาแลวแก ภกษนรมตกบงหวนควน บนดลไฟ กลาวธรรม ถามปญหา ถกถามปญหาแลวแกอยในพรหม * เนองดวยบาลกลาวถงพรหมโดยเอกวจนะวา "ตสส พรหมโน - ของพรหมนน" ชวนใหนกไปวาทานใชวจนะผดกได มหาฎกาจงชวยไขความวา "หมายถงพรหมผท ภกษนนใครจะเหนรป ใครจะไดฟงเสยง ใครจะไดรจตผเดยวเทานน " ดงน มหาฎกา ทานชวยแกปมไดดจรง ๆ.


โลกนนดวย ถาเธอผมฤทธนนแสดงกรยายนดวยกน แสดงกรยา ปราศรยกน แสดงกรยาสนทนา (ธรรม) กนกบพรหมนน๑ ภกษ นรมตกยนดวยกน ปราศรยกน สนทนา (ธรรม) กนกบพรหมนน ในพรหมโลกนนดวย ตกวา ภกษผมฤทธนนทากจใด ๆ ภกษ นรมตกทากจนน ๆ ดวยทงนนแหละ๒" [อธบายความแหงบาลและเรองนทศนะ] ในปาฐะเหลานน ปาฐะวา "ทเรป สนตเก อธฏาต- อธษฐานท ๆ อยไกลใหเปนท ๆ อยใกลกได" นนความวา ภกษ ผมฤทธนนออกจากฌานอนเปนบาทแลว อาวชนาการถงเทวโลกหรอ พรหมโลกกตาม (อนอย) ในทไกลวา "จงมาอยในทใกล" ครน อาวชนาการแลวทาบรกรรมไป เขาฌานอกแลวอธษฐานดวยญาณวา "(เทวโลกหรอพรหมโลกนน) จงมาอยในทใกล" มนกมาอยในท ใกล นยนพงทราบแมในบททเหลอ [ทาทไกลใหใกล] ถามวา "ในปาฏหารยเหลานน ใครจบเอาทไกล (มา) ทา ใหเปนทใกล ? " ๑. ถาแปลไปเทาตวศพท กมปญหาวาภกษนนอยในมนษยโลกนจะยนดวยกน ปราศรย กน สนทนากนกบพรหมนนอยางไรกน ในทนจงเตมคา "แสดงกรยา " ไว เพอให ไดกบความจรง. ๒. ข. ป. ๓๑/๕๙๔.


ตอบวา "พระผมพระภาคเจา" จรงอย พระผมพระภาคเจา เมอครงเสรจ (การแสดง) ยมกปาฏหารย จะเสดจไปสเทวโลก ก ทรงทาเขายคนธรและเขาสเนรไวใกล ๆ จากพนดน ทรงวางพระบาท ขางหนงบนเขายคนธร แลวทรงวางพระบาทขางทสองลงบนยอดเขา สเนร ถามวา "ผอน ใครทาไดอกบาง " ตอบวา "พระมหา- โมคคลลานเถระ " จรงอย พระเถระยนทางไปเมองสงกสสะประมาณ ๓๐ โยชน ยงบรษทอนเตมในเนอท ๑๒ โยชนซงทาภตกจแลวออกจาก กรงสาวตถใหถงพรอมกนในทนทนนทเดยว อกเรองหนง แมพระจฬสมทรเถระในตามพปณณทวปกไดทา ไดยนมาวา ในคราวกนดารขาว (คราวหนง) ภกษ ๗๐๐ รปไดพา กนมาสสานกพระเถระแตเชา พระเถระคดคานงดวา ภกษสงฆเปน หมใหญ การภกขาจารจกมไดในทไหน* (จงจะไดภกขาพอกน) ก มองไมเหนตามพปณณทวปทงสน เหนวาจกมได ณ กรงปาฏลบตร ฟาก (ทะเล) ขางโนน จงใหภกษทงหลายถอบาตรจวรเขา บอกวา "มา อาวโสทงหลาย เราจกไปภกขาจารกน" แลวยนแผนดน (พาภกษทงหลายไป) ถงกรงปาฏลบตร (ในทนใด) ภกษทงหลาย เรยนถามวา "นเมองอะไร ขอรบ " กตอบวา "เมองปาฏลบตร อาวโส" ภกษทงหลายเรยนวา "เมองปาฏลบตรอยไกลนนา ขอรบ" * มหาภกขสงโฆ ไมไดเปนกตตาใน ภวสสต เพราะฉะนนตองแยกเปนประโยค หนงตากหาก เรยกเปน มหา ภกขสงโฆ.


ทานวา "อาวโส พระเถระแก ๆ ละก จบเอาท ๆ อยไกลมาทาให อยใกลกไดนะ " ภกษทงหลายเรยนถามวา "มหาสมทรอยไหนละ ขอรบ" ทานจงวา "อาวโส พวกทานไดผานไดผานเหมอนนาเขยวแหง หนงในระหวางทางมามใชหรอ " ภกษทงหลายเรยนวา "ใช ขอรบ แตวามหาสมทรนะใหญนนา" ทานกวา "อาวโส พระเถระแก ๆ ละก ทาของใหญใหเปนของเลกกไดนะ" อนง พระจฬสมทรเถระนฉนใด แมพระตสสทตตเถระกฉนนน ในตอนเยน สรงนา ครองอตตราสงคแลว พอความคดวา "เรา จกไหวพระมหาโพธ" เกดขน กทา (พระมหาโพธซงอยไกล) ให มาอยใกลได [ทาทใกลใหไกล] ถามวา "ฝายหนง ใครจบเอาทใกลมาทาใหเปนทไกล ?" ตอบ วา "พระผมพระภาคเจา" จรงอย พระผมพระภาคเจาไดทรงทา ทระหวางพระองคกบโจรองคลมาลซงเปนทใกล ใหเปนทไกลกได [ทาของมากใหเปนของนอย] ถามวา "กแลวใครทาของมากใหเปนของนอย" ตอบวา พระมหากสสปเถระ" ไดทราบวา ในวนนกขตฤกษ (วนหนง) ในกรงราชคฤห กมารกาประมาณ ๕๐๐ คน ถอขนมวงเดอน*เดนกน * จนทปว คงจะทาเปนวง อยางขนมกงขอไทยเรา หรอทาเปนแผนกลม อยาง ขนมของจนกระมง ?


ไปเพอจะเลนนกขตฤกษ พบพระผมพระภาคเจาแลวมไดถวายอะไร เลย แตพอพบพระเถระซงเดนมาขางหลงกพดกนขนวา "พระเถระ ของพวกเรามา พวกเราจกถวายขนม" แลวทกคนถอขนมเขาไปหา พระเถระ พระเถระนาบาตรออก (รบนม) ไดทาขนมทงหมดให พอจลงไดในบาตรเดยว พระผมพระภาคเจาประทบนงรอพระเถระ อยขางหนา พระเถระกนา (ขนม) มาถวายพระผมพระภาคเจา ฉะนแล [ทาของนอยใหเปนของมาก] สวนในเรองอลลสเศรษฐ พระมหาโมคคลลานเถระไดทาของ นอยใหเปนของมาก อนง ในเรองกากวฬยะ พระผมพระภาคเจากไดทรงทา ได ยนมาวา พระมหากสสปเถระใชเวลาเขา (นโรธ) สมาบตอย ๗ วน (ออกแลว) จะทาการสงเคราะหคนยากจน จง (ไป) ยนอยท ประตเรอนของคนเขญใจ (ผหนง) ชอกากวฬยะ เมยของเขา เหนพระเถระก (ยกเอา) ขาวตมอนไมมรสเปรยวเคม (อะไรเลย*) ทตนไวเพอผวไปตกบาตร พระเถระรบขาวตมนน (นาไป) ประ- เคนพระผมพระภาคเจา พระผมพระภาคเจาทรงอธษฐานทา (ขาวตม * อโลณมพลยาค อาจเปนขาวตมมแตรสเปรยว ไมมรสเคมคอไมเตมเกลอเลยกได หรอไมมทงสองรสกได ดงทกลาวไว จะเปนขาวตมทเขานยมวามรสอรอยหรอไม เรา ไมอาจทราบได แตเปนขาวตมของคนทคคตะ กนาจะไมอรอย ถาไมมทงสองรสกเปน ขาวตมเปลา ถามรสเปรยว กเปนขาวตมเปรยว ลนไทยเหนจะเตมกลน แตอยางไร กตาม พระพทธองคและภกษสงฆครงนนทานกฉนกนไดสบาย.


นน) ให (มากขน) พอแกภกษสงฆหมใหญ ขาวตมทพระเถระ นามาดวยบาตรใบเดยวจงเปนอนพอแกภกษทกรป ขางฝายกากวฬยะ กไดตาแหนงเศรษฐ๑ในวนทครบ ๗ แล [ทาของไมอรอยใหอรอย ฯลฯ กได] ใชแตทาของนอยใหเปนของมากไดเทานนกหากได แมในการ ทาตาง ๆ มทาของอรอยใหเปนของไมอรอย ทาของไมอรอยใหเปน ของอรอย ดงนเปนตน ผมฤทธปรารถนาการทา (อยาง) ใด ๆ การทา (อยาง) นน ๆ กสาเรจแกผมฤทธทงสน จรงอยางนน พระมหาอนฬเถระนนเปนไร (ทาน) เหนภกษเปนอนมาก เทยว บณฑบาตไดอาหารปอน ๆ (มา) นงฉนกนอยทรมฝงรมแมนา๒ ก อธษฐานวา "นาในแมนาจงเปนสปปมณฑะ๓" แลวใหสญญาแก สามเณรทงหลาย (คอชใหสามเณรเขาใจวานาในแมนากลายเปนเนย แลว) สามเณรเหลานนจงใชถวยตกมาถวายภกษสงฆ ภกษทงปวง ๑. การเปนเศรษฐครงกระนน ตองไดรบแตงตงจากพระราชา ไมใชยกกนเอาเอง เพราะฉะนน เสฏ ฏาน จงไดแปลวาตาแหนงเศรษฐ. ๒. คงคาตเร มหาฎกาทานวาในตามพปณณทวปกมแมนาคงคาเหมอนกน แตในทน แปลวาแมนาเฉย ๆ เพราะไมแนใจวาในลงกามแมนาคงคา. ๓. สปปมณฑะ เปนผลตภณฑจากนมชนดหนง พบในบาลปญจกงคณตตระวาเปนยอด ของผลตภณฑจากนม โดยเทยบคณคาไวดงน : ทธ (นมสม) ดกวา (ขระ) นมสด นวนตะ (เนยขน) ดกวา ทธ สปป (เนยใส) ดกวา นวนตะ สปปมณฑะ ดกวา สปป โดยนยน สปปมณฑะ นาจะไดแก "หวเนยใส" เชนเดยวกบ "หว กระท " ของเรา คลกขาวกนได อรอยดวย !


กไดฉน (อาหาร) กปสปปมณฑะอนอรอยแล คาวา "...ดวยจกษทพย" เปนตน ความวา ภกษผมฤทธ นน สถตอย ณ มนษยโลกนแหละ เจรญอาโลกกสณเขากมองเหนรป ของพรหมผนน และเธอสถตอย ณ มนษยโลกนแหละ เมอพรหม นนพดกไดยนเสยง (และ) รจต (ของพรหมนน) ได [กายวเสน จตตปรณามนปาฏหารย - ไปดวยทสสมานกายกได] คาวา "นอมจตไปตามอานาจกาย" นน มอรรถกาธบายวา นอมจตไปตามของกรชกาย คอถอเอาจตในฌานทเปนบาทยกขน ไวในกาย* คอทา (จตนน) ใหมคตตามกาย คอวาใหไปชา ดวย วาการไปแหงกายยอมชา คาวา "กาวลงสสขสญญาและลหสญญา" (ในขอน) มความหมายวา กาวลง คอ เขาไป ถกตองเขา ถง เขา ซงสขสญญาและลหสญญา ซงเกดพรอมกบอทธจตอนมปาทกฌาน เปนอารมณ สญญาอนสมปยตกบอเบกขาชอวาสขสญญา เพราะ อเบกขาทานกลาววาเปนสขอนละเอยด และสญญานนนนแหละพง ทราบวาชอลหสญญาบาง เพราะเปนสญญาทพนจากนวรณทงหลาย และจากธรรมทเปนขาศกทงหลายมวตกเปนอาท (ซงเปนของหนก) ดวย เมอเธอกาวลงสสญญานนอย แมกรชกายกยอมเบาดจปยนน * มหาฎกาชวยขยายความวา พระโยคเมอนอมจตไปดวยอานาจความใครจะไปดวย ทสสมานกาย กเขาฌานอนเปนบาท ออกแลวทาบรกรรมวา "จตนจงไปชาเหมอน กาย" แลวเขาฌานอก ออกแลวอธษฐานดวยญาณใหเปนอยางนน คอไปชา อยางน เรยกวาถอเอาจต ... ยกขนไวในกาย.


(ไปดวย) ดงนน เธอกไปพรหมโลกไดดวยทสสมานกายอนมา ดจ ปยนนถกลมพดขนไป และเมอขณะไปอยางนน ถาเธอตองการ เธอ จะนรมตหนทางขนในอากาศ ดวยอานาจปฐวกสณแลวเดนไป (กได) ถาเธอตองการ เธอจะอธษฐานใหเปนพายขนดวยอานาจวาโยกสณ แลวไปดวยพายนนดจปยนน (ปลว) ไปดวยลม (กได) แต ความใครจะไปนนแลเปนประมาณในการไปดวยทสสมานกายน เพราะ เมอความใครจะไปมอย เธอผมจตตาธฏฐานอนทาแลวอยางนน จะ เปนผถกกาลงแหงความอธษฐานซดขนไป กไป (พรหมโลก) ได ทงทใคร ๆ มองเหน (ตว) อย ดงลกศรทนายขมงธนยงขนไป ฉะนน [จตตวเสน กายปรฌามนปาฏหารย - ไปดวยอทสสมานกายกได] คาวา "นอมกายไปตามอานาจจต " นน อธบายวาถอเอากาย ยกขนไวในจต * คอทา (กาย) ใหมคตตามจต คอวาทาใหไปเรว ดวยวาการไปแหงจตยอมเรว คาวา "กาวลงสสขสญญาและลห- สญญา" (ในขอน) หมายความวากาวลงสสขสญญาและลหสญญาท เกดพรอมกบอทธจตอนมรปกายเปนอารมณ คาทเหลอพงทราบโดย นยทกลาวแลวนนเถด ทจรง การ (ปาฏหารย) ไป (ในขอ) น กคอการไปแหง * มหาฎกาชวยขยายความวา ถอเอากรชกายดวยบรกรรมจต โดยทาใหเปนอารมณ ยกขนในปาทกฌานจต ดวยอธษฐานวา "กายนจงเปนเหมอนจตน" กคอกายใหม คตเหมอนจตนนเอง.


จตนนเอง๑ แตเมอเกดปญหาขนวา "ผมฤทธนเมอไปดวยอทสสมาน- กายอยางนน ไปในอปปาทขณะแหงอธฏฐานจตนนหรอ หรอวาใน ฐตขณะหรอในภงคขณะ (แหงอธฏฐานจต) ?" พระเถระ๒กกลาววา "ไปไดทง ๓ ขณะ๓" เมอถามอกวา "กผมฤทธนนไปดวยตนเอง หรอ หรอวาสงรปนรมตไป ?" ทานกตอบวา "ทาไดตามชอบใจ" แต (ทจรง) การไปดวยตนเองแหงผมฤทธนนนนแหละมาในปาฐะ (ทกลาวถงปาฏหารยไปพรหมโลก) น ๔ คาวา "มโนมย" คอ รปนนชอวามโนมย เพราะเปนรปทผมฤทธนรมตขนดวยใจอธษฐาน คาวา "มอนทรยไมพรอง" น ทานกลาวโดยความตงอยพรอมแหง องคาพยพมตาหเปนตน แตวาประสาทในรปนรมต สวน ปวงมคาวา "ถาภกษผมฤทธจงกรม ภกษนรมตหามไม คาทง โลกนนดวย" เปนตน ทานกลาวหมายถงพระสาวกนรมต สวน พระพทธนรมต พระผมพระภาคเจาทรงทากจใด ๆ กยอมทากจนน ๆ ดวย ยอมทากรยาอนอก ตามพอพระหฤทยของพระผมพระภาคเจา ดวย แล กแล ในปาฏหารย (ใชอานาจดวยกาย) น กรยาทผมฤทธ นนสถตอยในมนษยโลกนนแหละ เหนรป (พรหม) ไดดวยทพจกษ ไดยนเสยง (พรหม) ไดดวยทพโสตธาต รจต (ของพรหม) ได ๑. หมายความวา ไปดวยอทสสมานกาย กคอไปแตจต กายไมไดไป (?) ๒. มหาฎกาวาหมายถงพระเถระชนอรรถกถาจารยองคหนง. ๓. มหาฎกาวาหมายถงขณะเรมไป. ๔. ทวาไปเอง กเพราะกลาววา "ไปพรหมโลก" หาไดกลาววาสงรปอะไรไปไม.


ดวยเจโตปรยญาณ เพยงเทานยงไมชอวาใชอานาจดวยกาย แมขอท ผมฤทธนนสถตอยในมนษยโลกนนแหละ (แสดงกรยาไป) ยนดวย กน ปราศรยกน สนทนา (ธรรม) กนกบพรหมนนได เพยงนน กยงไมชอวาใชอานาจดวยกาย ถงการทเธออธษฐาน (ไดตาง ๆ) มอธษฐานทไกลใหเปนทใกลกไดเปนตน เพยงนนกยงไมชอวาใช อานาจดวยกาย แมแตการทผมฤทธนนไปพรหมโลกไดดวยทสสมานกาย กด ดวยอทสสมานกายกด ถงเพยงนกยงไมชอวาใชอานาจดวยกาย สวนการทผมฤทธนนมาถงวธ (แสดงฤทธ) ทกลาวไวโดยนยวา นรมตรปขนตอหนาพรหมนนไดเปนตน เพยงนจงชอวาใชอานาจดวย กาย๑ สวนวธทเหลอ (ทกลาวมาขางตน) ทานกลาวไวเพอแสดง บพภาคแหงการใชอานาจดวยกายนนแล น อธฏานาอทธ - ฤทธอธษฐาน เปนอนดบแรก [วกพพนาอทธ - ฤทธบดเบอน] สวน วกพพนาอทธ กบ มโนมยาอทธ๒ มขอแตกตางกน ดงน ๑. เปนอนไดความวา การนรมตรปกายขนพดจากบพรหมได เปนยอดปาฏหารยใน ขอน. ๒. อยาลมวาทานบอกไวขางตนแลววา ในอทธวธะนไดแก อธฏานาอทธ เทานน แตม วกพพาอทธ กบ มโนมยาอทธ ประกอบดวย เพราะเปนพวกสาเรจดวยอธษฐาน ดวยกน.


ภกษผมฤทธเมอจะทาวกพพนฤทธกอน ในรปรางทงหลายม รางเดกหนมเปนตน ททานกลาวไว (ในปฏสมภทามรรค) อยางน วา "ภกษผมฤทธนนละรปรางปกตเสย แสดงเปนรางเดกหนม หรอ แสดงเปนรางนาค... รางครฑ... รางอสร หรอแสดงเปนเพศพระ- อนทร... เพศเทวดา...เพศพรหม หรอแสดงเปนรปสมทร...รป ภเขา หรอแสดงเปนรางสหะ...รางเสอโครง...รางเสอเหลอง แสดง เปน (พล) ชางบาง แสดงเปน (พล) มาบาง แสดงเปน (พล) รถบาง แสดงเปน (พล) ทหารราบบาง แสดงเปน กระบวนทพตาง ๆ บาง *" ดงน เธอจานงรปรางใด ๆ กพงอธษฐาน รปรางนน ๆ ขน กแลเมออธษฐาน ออกจากฌานทเปนบทแหง อภญญาอนมกสณ ในบรรดากสณมปฐวกสณเปนตนอยางใดอยางหนง เปนอารมณแลว พงนกถงซวดทรงเดกหนมของตนเขา ครนแลวใน ทสดแหงบรกรรม พงเขาฌานอก ออกแลวจงอธษฐานวา "เราจงเปน เดกหนมมรปอยางนเถด" พรอมกบจตอธษฐาน เธอกเปนเดกหนม ไป ดงพระเทวทตเปนฉะนน ในบททงปวง (มนาควณณ ทสเสต -แสดงเปนรางนาคเปนตน) กนยน สวนบทวา "หตถมป ทสเสต - แสดงเปน (พล) ชางบาง " ในบาลนน ทานกลาวโดยวา * ข. ป. ๓๑/๕๙๖.


แสดงเปน (พล) ชางเปนตนขนในภายานอกบาง๑ ในการแสดง ภายนอกนน เธอไมอธษฐานวา "หตถ โหม - เราจงเปนชาง" (แต) พงอธษฐานวา "หตถ โหต-ชางจงเปนขน" นบแมใน (การอธษฐานเปน) มาเปนตน กดจนยนแล น วกพพนาอทธ - ฤทธบดเบอน [มโนมยาอทธ - ฤทธมโนมย] สวนภกษผใครจะทามโนนยฤทธ ออกจากฌานทเปนบาทแลว ชนแรกกนกถงกายแลวอธษฐานโดยนยทกลาวแลวนนแลวา "กาย จงเปนโพรง" มนกเปนโพรงไป ครนแลวนกถงกายอน (อก กายหนงซอนขน) ในภายในภายนน ทาบรกรรมไปแลว อธษฐาน โดยนยทกลาวแลวนนแหละวา "กายอน (อกกายหนง) จงมขนใน กายนน " เธอกชก๒กายนนออกมาได ดงชกไส (หญา) ออกจาก ๑. มหาฎกาใหอรรถาธบายวา ขอตน ๆ ทประกอบวาศพท หมายถงบดเบอนรปรางตน ใหเปนรปรางอะไรตาง ๆ แตละอยาง สวน ๕ ขอหลงทประกอบปศทพ หมายถงบด เบอนรปรางตนใหเปนชาง... อยาขอตน ๆกได แสดงใหเปนชาง...ขนนอกตวกได แตลางอาจารยกคานวา ทวาแสดงเปนชาง...ขนนอกตวนนผดลกษณะวกพพนฤทธท กลาววา ละรปรางปกตของตนแลวแสดงเปนรปรางตาง ๆ ขน คาคานของเกจอาจารย นไมชอบ เพราะอะไร เพราะการไมแสดงรปรางปกตของตนใหคนอนเหน กนบเปน ละรปรางปกตของตนได ไมใชตองทาใหรปรางปกตนนหายใหคนอนเหน กนบเปน ๒. ปาฐะในวสทธมรรคพมพไวเปน อพภาหต เขาใจวาพรธ ทถกจะเปน อพพานต (อ. วห).


หญาปลอง ดงชกดาบออกจากฝก และดงชกงออกจากคราบ* ฉะนน เพราะเหตนนทานจงกลาวไว (ในปฏสมภทามรรค) วา "ภกษใน ธรรมวนยนนรมตกายอนขน (อกกายหนง) จากกายนใหเปนกายม รปมโนมย มอวยวะใหญนอยครบ มอนทรยไมพรองได เปรยบ เหมอนบรษพงซกไส (หญา) ออกจากหญาปลอง ความรอยางนกพง มแกบรษผนนเองวา "นหญาปลอง นไสมน หญาปลองกอนหนง ไสมนกอนหนง แตวาไสมนเรากชกออกมาจากหญาปลองนนเอง" ดงนเปนตน กอปมาในบาลนนนทานกลาวเพอแสดงวา "ไส (หญา) เปนตน ยอม (มรปราง) เปนเชนเดยวกนกบหญาปลอง เปนตนฉนใด รปมโนมยก (มรปราง) เปนเชนเดยวกนกบผฤทธ เหมอนกนฉนนนแล น มโนมยาอทธ - ฤทธมโนนย ปรเฉทท ๑๒ ชออทธวธนเทศ ในปกรณวเศษชอวาวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน * กรณฑาย มหาฎกาแกไววา เปฬาย แปลวา จากหบ แลวกบอกไวอกวา "นม- โมกโตต จ วทนต - อนง แปลกนวา "คราบ" กม" ในทนเหนวาแปลวา "คราบ" สนทกวา.


อภญญานเทศ ทพพโสตธาตกถา บดน ลาดบนเทศแหงทพพโสตธาตมาถงแลว อรรถแหงบาล (อภญญา) มคาวา "โส เอว สมาหเต จตเต - ภกษนน ครนจต เปนสมาธ ... อยางนแลว " เปนตน ในทพพโสตธาตนเทศนนกด ในอภญญา ๓ ตอนนไปกด๑ พงทราบโดยนบทกลาวแลว (ในตอน ตนอทธนเทศ) เถด ขาพเจาจกพรรณนาแตคาทแปลกกนเทานน ในอภญญาทงปวง [อรรถาธบายศพทบาลทพพโสต] ในบาล (ทพพโสต) นน พงทราบอรรถาธบาย ในคาวา "ทพพาย โสตธาตยา - เพอโสตธาตอนเปนทพย" น โสตธาต นน ชอวาเปนทพย เพราะเปนเชนของทพย จรงอย จรงอย ธาตคอ ประสาทหของเทวดาทงหลาย เปนธรรมชาตทเกดดวยสจรตกรรม อน โทษทงหลาย มนาด เสมหะ และโลหตเปนตน ไมขดขวาง สามารถ รบอารมณแมในทไกลได เพราะพนจากโทษเครองขนมว จงเปนทพย แมธาตคอญาณโสต (ประสาทหอนสาเรจดวยญาณ) อนเกดดวยกาลง แหงวรยภาวนา๒ของภกษนนเลา กเปนเชนนนเหมอนกน เพราะเหต ๑. โปรดนกทบทวนวาโลกยอภญญานนม ๕ อธบายมาแลว ๑ คออทธวธ ทพโสต นเปนท ๒ จงเหลออก ๓ ๒. วรยภาวนา ถาใหเราแปลกคงแปลวา "การบาเพญเพยร" งาย ๆ เทานนเอง แต มหาฎกาทานไมงาย ทานแกไววา กศลภาวนาทงปวง เรยกวาวรยาภาวนา เพราะสาเรจ ดวยอานาจวรยารมภะทงนน แตเมอวาโดยพเศษ ในทนกไดแกอทธบาทภาวนา


นน จงวาเปนทพย เพราะเปนเชนของทพย อกนบหนงชอวาเปน ทพย เพราะไดมาเฉพาะดวยอานาจทพยวหาร (คอฌานทเปนบาท) และเพราะองอาศยทพยวหารของตน (คออาศยทพยวหารเปนนสสย- ปจจย) บาง ธรรมชาตนนชอวา โสตธาต เพราะอรรถวาไดยน และเพราะ อรรถวามใชชวะ (เปนแตธาต) อนง ชอวา โสตธาต เพราะเปน เหมอนธาตห เหตทกจแหงธาตหดงนบาง (ความหมายแหงบาลทวา ทพพาย โสตธาตยา นนกคอ) เพอโสตธาตอนเปนทพยนน บทวา "วสทธาย - หมดจด" คอสะอาด ปราศจากโทษเครอง ขนมว บทวา "อตกกนตนมานสกาย ลวงโสตธาตทเปนของมนษย" ความวาลวง คอลาธาตหเนออนเปนของมนษยไป โดยไดยนเสยงเลย อปจารของมนษยไป คาวา "อฏภ สทเท สณาต" แปลวา ไดยนเสยงทงสอง เสยงสองคออะไรบาง คอเสยงทพยดวย เสยง มนษยดวย อธบายวา เสยงของเทวดาทงหลายและของคนทงหลาย ดวย ดวยคา (อโส สทเท) น พงทราบวาเปนการกาหนดคอ เอา (เสยง) เปนลางแหง (คอเพยงเสยงเทวดาและเสยงคน) คาวา "เย ทเร สนตเก จ" อธบายวา เสยงเหลาใดในทไกล แมใน จกรวาฬอน และเสยงเหลาใดในทใกล โดยทสดแมเสยงสตวท อาศยอยในรางกายของตน กไดยนเสยงเหลานน ดวยคา (เย ทเร สนตเก จ ) น พงทราบวาเปนการกาหนดถอเอา (เสยง) ไมมเขต แดน


[วธทาทพยโสต] ปจฉาวา "กทพยโสตธาตน พระโยคาวจรภกษจะพงใหเกดขน ไดอยางไร ?" วสชนาวา ภกษนนเขาฌานอนเปนบาทแหงอภญญา ออกแลวพงอาวชนาการถงเสยงสตวมสหะเปนตนในปา อนเปนเสยง หยาบ ในระยะไกลขนาดโสตวสยปกตเขากอนอน ดวยสมาธจตสวนท เปนบรกรรม (แหงทพพโสตญาณ) (ตอนน) พงอาวชนาการถง เสยงทละเอยด ๆ เขาตามลาดบ จบแตเสยงทหยาบกวาเพอนดงนคอ เสยงระฆงในวหาร เสยงกลอง เสยงสงข เสยงสวดของสามเณรและ ภกษหนมผสวดเตมแรง เสยง (ถามกน) วา "อะไรทาน อะไรคณ" เปนตน ของภกษสามเณรเหลานนผพดกนอยเปนปกต เสยงนก เสยง ลม เสยงเทา เสยงฉ ๆ ของนาเดอด เสยงใบตาลแหงกรอบในแดด เสยงแมลงมมดดามดแดงเปนตน ภกษนนพงมนสการถงสททนมต*

แหงเสยงทงหลาย ในทศตะวนออก พงมนสการถงสททนมตแหงเสยง ทงหลายในทศตะวนออกเฉยงเหนอ...ทศตะวนตกเฉยงใต...ทศตะวนตก เฉยงเหนอ...ทศตะวนออกเฉยงใต พงมนสการถงสททนมตแหงเสยง ทงหลาย ทงหยาบทงละเอยด เสยงเหลานนยอมปรากฏ(ชด) แกเธอ ผแมมจตเปนไปตามปกต แตมนยอมจะปรากฏ (ชด) อยางยงแกเธอ ผมสมาธจตในบรกรรม * มหาฎกาวา เสยงนนเอง ทานเรยกวา สททนมต เพราะเปนเหตเกดขนแหงญาณ หรอมฉะนนกหมายถงอาการหยาบละเอยดแหงเสยงทงหลายตามทกลาวมา


เมอเธอมนสการถงสททนมตอยนนแล มโนทวาราวชชนะ ทา เสยงเหลานนอยางใดอยางหนงใหเปนอารมณเกดขนวา "ทพพโสต- ธาตจกเกดขนในบดน" ครนมโนวาราวชชนะนนดบแลว ชวนะ ๔ หรอ ๕ ดวง ยอมแลนไป ซงบรรดาชวนะเหลานน ๓ หรอ ๔ ดวงแรก เปนกามาวจร มชอวาบรกรรม อปจาร อนโลม และ โคตรภ ดวงท ๔ หรอดวงท ๕ เปนอปปนาจตรปาวจรชนจตตถฌาน ในชวนะนน ญาณใดทเกดขนพรอมกบอปปนาจตนน ธาตคอญาณ นพงทราบวาชอทพพโสตธาต ตอนนไป ทพพโสตธาตนนกตกเขาไป (คอนบเขา) ใน (ญาณ) โสต (ประสาทหอนสาเรจดวยญาณ) นน*

พระโยคาวจรภกษเมอจะทาทพพโสตธาตนนใหเปนกาลง (แรง กลา) ขน พงขยาย (อารมณแหงปาทกฌาน คอกสณนมต) กาหนด เอาเพยง ๑ องคล (กอน) ดวยตงใจวา "เราจะฟงเสยงในระหวาง โอกาสน" แตนนพงขยาย (โดย) กาหนด ๆ ออกไปตาม (ลาดบ) ขนาดทเชน ๒ นว ๔ นว ๘ นว คบหนง ศอกหนง ภายในหอง หนามข ปราสาท บรเวณ (เขตสงฆาวาส ?) สงฆาราม (วด) โคจรคาม (หมบางทบณฑบาต) และชนบท (หวเมอง ?) ไป จนกระทงจกรวาฬหนง หรอแมยงไปกวานน ภกษผมอภญญาอนได บรรลแลวอยางนนน ยอมไดยนเสยงท (แลน) ไปภายในโอกาสท อารมณแหงปาทฌาน (แผไป) ถกตองเขาไดโดยแท และเมอไดยน อยางนนเลา ถาแมมเสยงกกกองเปนอนเดยวดวยเสยงเครองประโคมม * มหาฎกาเสรมความตรงนวา จาเดมแตอปปนาจตเกดขน ภกษนนกชอวาเปนผได ทพพโสตญาณ ไมตองการทจะประกอบภาวนายงขนไป เพอใหไดทพพโสตนนนอกแลว


สงขกลองและบณเฑาะวเปนตน (ดงขนไป) กระทงถงพรหมโลกกด เมอความเปนผใครจะกาหนดแยก (เสยง) มอย เธอยงอาจกาหนด (แยก) วา นเสยงสงข นเสยงกลอง เปนตนไดเสยดวยแล ทพพโสตธาตกถา จบ เจโตปรยญาณกถา [อรรถาธบายศพทบาลเจโตปรยญาณ] ในบทวา "เจโตปรยาณาย - เพอเจโตปรญาณ" น ใน ในเจโตปรยญาณกถา มอรรถาธบายวา ญาณชอปรยะ เพราะไปรอบ หมายความวากาหนดได ญาณอนกาหนดไดซงใจ (ของผอน) ชอเจโต- ปรยะ ญาณนนดวย กาหนดไดซงใจ (ของผอน) ดวย เหตนนจงชอ เจโตปรยญาณ (ญาณอนกาหนดใจของผอนได) (บทวา เจโตปรย- าณาย) มอธบายวา เพอประโยชนแกเจโตปรยญาณนน บทวา ปรสตตาน ของสตวอน " คอของสตวทเหลอทงหลายเวนตนเสย แม บทวา "ปรปคคลาน - ของบคคลอน " น กมความเปนอนเดยวกบบท นแล แตทรงทาพยญชนะตางกนไป ตามประเภทแหงเวไนย และโดย เทสนาวลาส (ทานองการแสดงทไพเราะ ?) คาวา "เจตสา เจโต" คอซงจตของสตวอนบคคลอนเหลานน ดวยจตของตน บทวา "ปรจจ" แปลวากาหนด บทวา "ปชานาต" คอรโดยประการตางๆ โดยประการแหงจตทงหลาย มจตมราคะเปนตน


[วธทาเจโตปรยญาณ] ปจฉาวา "กญาณน พระโยคาวจรภกษจะพงใหเกดขนได อยางไร ? วสชนาวา เพราะวาญาณนยอมสาเรจดวยอานาจทพพจกข- (ญาณ) ทพพจกขญาณนนจง (เทากบ) เปนบรกรรมแหงญาณนนน เอง เพราะเหตนน ภกษ (ผไดทพพจกขญาณแลว ใครจะทาเจโต ปรยญาณนใหเกดขน) นน พงเจรญอาโลกกสณสอบสวนดจต (โดย) ดสของโลหตทอาศยหทยรปของคนอนเปนไปอยดวยทพยจกษ กโส- มนสจตเปนไปในกาลใด ในกาลนน โลหตกสดา เชนกบผลไทรสก โทมนสจตเปนไปในกาลใด ในกาลนน โลหตกสดา เชนกบผลหวา สก อเบกขาจตเปนไปในกาลใด ในกาลนน โลหตกใส เชนกบ นามนงา๑ เพราะฉะนน เธอผสอบสวน (จต) อย (โดย) ดสของ โลหตในหทยของคนอนวา "รปนมโสมนสสนทรยเปนสมฏฐาน รป นมโทมนสสนทรยเปนสมฏฐาน รปนมอเปกขนทรยเปนสมฏฐาน" จะพงทาเจโตปรยญาณใหถงความแรงกลาได ดวยวาเมอเจโตปรย- ญาณนน ถงความแรงกลาอยางนนแลว ๒ เธอยอยรซงกามาวจรจต และรปาวจรจต อรปาวจรจต ทงหมดไดโดยลาดบ กาวจากจตสจต ไดทเดยว แมเวนจากการดหทยรปเสยกด ๓ จรงอย แมในอรรถกา ๑. ถาโลหตถงใสดงนามนงาแลว จะอยไดอยางไร เพยงแตโลหตจาง กตองเยยวยา กนเปนการใหญแลว ๒. ปาฐะในวสทธมรรคพมพไวเปน ถามคเตห นนพรธ ทถกเปน ถามคเต ห คอไมตองไปหดดสเลอดในหวใจใครอก


กไดกลาวคานไววา "ถามวา โยคาวจรภกษผใครจะรจตของผอนใน ชนอรปภพ จะเหนหทยรปของใคร จะดความผนแปรแหงอนทรยของ ใคร" แกวา "ไม (ตอง) ดของใคร ๆ ขอทอาวชนาการถงจต (ของผอน) ในภพใดภพหนง (ทเปนปญจโวการ หรอจตโวการ) ไป ยอมรจต ๑๖ ประเภทได นนเปนวสยของภกษผมฤทธ (อยแลว) สวนกถา (กลาวถงการทาบรกรรม เรมแตเจรญอาโลกกสณไปเปน อาท) น (นน) กลาวสาหรบภกษผยงมไดทาอภนเวส (คอความลงมอ ทาจรงจงในการบาเพญอภญญา)*" [อธบายจต ๑๖ ประเภท] สวนในปาฐะม "สราค วา จตต - จตมราคะ...หรอ" เปน อาท มอรรถกาธบายวา จตทสหรคตกบโลภะ ๘ ดวง พงทราบวาชอ สราคจต (จตมราคะ) จตทเหลอ คอจตทเปนกศลและอพยากฤต เปนไปในภม ๔ ชอวตรคจต (จตปราศจากราคะ) สวนจต ๔ ดวงน คอ โทมนสจต ๒ วกจฉาจตและอทธจจจต ๒ ไมถงซงการ สงเคราะห (คอรวมเขา) ในทกะน แตพระเถระลางเหลากสงเคราะห จตทง ๔ นนเขาดวย สวนโทมนสจต ๒ ชอวา สโทสจต (จตมโทสะ) จตทเปน กศลและอพยากฤตเปนไปในภม ๔ ทงปวง ชอวา วตโทสจต (จต ปราศจากโทสะ) จตทเหลอทงหลาย คออกศลจต ๑๐ ไมถงซงการ * โดยมากททานใชศพท อาทกมมกะ (ผแรกทา) ในทนทานยกโวหารใช อกตาภนเวส


สงเคราะหเขาในทกะน แตพระเถระลางเหลากสงเคราะหอกศลจต ๑๐ นนเขาดวย สวนในทกะ คอ "สโมห วตโมห" น (วา) โดยปาฏปคคลก- นย (นยเฉพาะตน ไมปนเจอ คอเปนโมหะแท ไมเจอดวยโลภะโทสะ กจตทสหรคตดวยวจกจฉาและอทธจจะ ๒ ดวงเทานน ชอวาสโมหจต (จตมโมหะ) แตแมอกศลจต ๑๒ ดวง กพงทราบวาเปนสโมหจต ดวย เพราะโมหะมอยในอกศลทงปวง จตทเหลอชอวตโมหจต (จต ปราศจากโมหะ) สวนจตท (ตก) ไปตามถนมทธ ชอวา สงขตตจต (จตหดห) จตท (ตก) ไปตามอทธจจะ ชอวา วกขตตจต (จตฟงซาน) จตทเปนรปาวจรและอรปาวจร ชอวา มหคคตจต (จตถงความ เปนใหญดวยสามารถขมกเลสได) จตทเหลอ (คอทเปนกามาวจร ?) ชออมหคคตจต (จตไมถงความเปนใหญ) จตทเปนไปในภม ๓ ทงหมด ชอสอตตรจต (จตมธรรมทยง กวา) จตทเปนโลกตตระ ชออนตตรจต (จตไมมธรรมทยงกวา) จตทถงอปจาร และทถงอปปนาดวย ชอวาสมาหตจต (จตเปน สมาธ) จตทไมถงทงสองอยาง ชออสมาหตจต (จตไมเปนทยงกวา) จตทถงตทงควมต วกขมภนวมต สมจเฉทวมต ปฏปสสทธ- วมตปละนสสรณวมต พงทราบวาชอวมตจต (จตพน) จตทยงไมถง


วมตทง ๕ อยางนน ชอวาวมตจต (จตยงไมพน)* ภกษผไดเจตโตปรญาณ ยอมรจตทกประการวา "จตนเปนจตม ราคะหรอ ฯลฯ หรอวาเปนจตยงไมพน" ดวยประการฉะนแล เจโตปรยญาณกถา จบ ปพเพนวาสานสสตาณกถา [อรรถาธบายศพทบาลในญาณน] ในปพเพนวาสานสสตญาณกถา มอรรถาธบายวา บทวา "ปพเพ- นวาสานสสตาณาย - เพอปพเพนวาสานสสตญาณ" คอญาณใด (จะพงเปนไป) ในปพเพนวาสานสสต เพอประโยชนแกญาณนน คา วา "ปพเพนวาส" หมายถงขนธทตนอาศยอยในปางกอน คอในชาต ทลวงแลวทงหลาย คาวา "นวฏ - ทตนอาศยอย " หมายความวาท ตนครอบครองมา ทตนเสวยมา ทมนเกดดบอยในสนดานของตนมา * จต ๘ คน เปนอยางเดยวกนกบทกลาวในจตตานปสนาสตปฏฐาน ซงในทนนทาน ใหพจารณารจตของตนเอง ตามทมนเปนอยางไร แตในทนเปนการรจตของคนอนท เปนเชนนน ในอรรถกถามหาสตปฏฐานสตรวา จตเหลานเปนโลกยจตทงนน เชน สอตตรจต ทานกวาไดแกกามาวจร อนตตรจต ไดแกรปาณปาวจร วมตจต กหมายเพยง ตทงค- วมต และวกขมภนวมต แตทนแกถงโลกตระกม เชนอนตตรจต วาไดแกโลกตตรจต วมตจต กแกถงสมจเฉท... กนาคดอยวา อภญญา ๕ น เปนโลกยอภญญา ผไดเจโตปรยญาณนกยงไมไดบรรล มรรคผล จะไปรโลกตตรจตไดอยางไร ?


อกนยหนง นวฏฐธรรม (เรองหรออาการตาง ๆ ทอาศยขนธ เชน กาเนด ชอ โคตร เพศ ผวพรรณ ?) ทงหลาย กชอนวฏฐ๑ หมาย ความวาเปนสงทอาศยอยโดยเปนโคจร (คอ เปนอารมณสาหรบระลก) กาหนดรไดดวยวญญาณ (ความร) ของตน อนง แมทกาหนดร ดวยวญญาณ (ความร) ของทานผอน กชอ นวฏฐะ พงเหนในการ ระลกถงทานผเปนฉนนวฏฏมกะ (ผตดวฏฏสงสาร คอปรพพานแลว) นวฏฐธรรมเหลานน ยอมมไดแตพระพทธทงหลายเทานน ๒

คาวา ปพเพนวาสานสสต คอภกษระลกปพเพนวาสไดดวยสต ใด สตนนชอวาปพเพนวาสานสสต คาวาญาณ หมายเอาญาณท สมปยตกบสตนน เพอประโยชนแกปพเพนวาสานสสตญาณน ดงกลาวมาฉะน ชอ วา "เพอปพเพนวาสานสสตญาณ๓" มอธบายวา "เพอบรรลถงซงญาณ นน" บทวา อเนกวหต แปลวา มใชอยางเดยว อกนยหนงความวา ใหเปนไปคอพรรณนาไดโดยประการเปนอนมาก บทวา ปพเพนวาส ไดแก (ขนธ) สนดานทอาศยมาในภพนน ๆ ตงตนแตภพทเปนอดต ใกลทสด๔ บทวา อนสสรต คอระลก (ยอน) ตามไป ๆ โดย ๑. ถาแปลอยางนเปนถก เครองหมายหวตาปท นวฏธมมา วา กเกน ๒. นวฏธรรม ทกาหนดรดวยวญญาณของทานผอน เชนประวตของพระอดตพทธ ทงหลาบ ซงพระพทธเจาดวยกน ทรงระลกกาหนดรแลวตรสเลาไว ทงทานเจาของ ประวตและทานผกาหนดร ตางกปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาตไปหมดแลว (?) ๓. ถาแปลอยางนเปนถก เครองหมายหวตาปท อตถาย กเกน ๔. หมายถงภพทลวงมานเอง นบเปน ๑ แลวระลกยอนไป ๒-๓-๔-๕ ฯลฯ โดย ลาดบจนเปนกป ๆ.


ลาดบแหงขนธ หรอวาโดยจตปฏสนธ [บคคลผระลกปพเพนวาสได ๖ ประเภท] กชน ๖ ประเภท ยอมระลกปพเพนวาสนได คอเดยรถยทงหลาย พระปกตสากทงหลาย พระมหาสาวกทงหลาย พระอครสาวกทงหลาย พระปจเจกพทธทงหลาย พระพทธเจาทงหลาย [ระยะกาลตางกน] ในชน ๖ ประเภทนน เดยรถยทงหลาย ระลกไดเพยง ๔๐ กป ไมยงกวานน* เพราะอะไร เพราะมปญญาออน จรงอย ปญญา ของเดยรถยเหลานน จดวาเปนปญญาออน เพราะปราศจากการกาหนด นามรป พระปกตสาวก ระลกได ๑๐๐ กปกม ๑,๐๐๐ กปกม ทเดยว เพราะเปนผมปญญากลา พระอสตมหาสาวก ระลกไดแสน กป พระอครสาวกทงสองระลกไดหนงอสงไขยกบแสนกป พระ- ปจเจกพทธระลกไดสองอสงไขยกบแสนกป เพราะวาอภนหารของ ทานเหลานนมเทาน แตสาหรบพระพทธเจาทงหลายหามกาหนด (กาล) ไม [ความสามารถในการระลกตางกน] อนง เดยรถยทงหลาย ระลกไดแตลาดบขนธ ไมอาจปลอย ลาดบ มาระลกโดยจตปฏสนธได เพราะการกาวลง (ดวยญาณ) * มหาฎกาวา เดยรถยในทน หมายเอาจาพวกทเปนกรรมวาท กรยาวาท มพวกดาบส เปนตน และวาเรองเดยรถยระลกได ๔๐ กปน มอาคตสถานในพระสตรมพรหมชาลสตร เปนอาท


ตรงท ๆ ตองประสงค ยอมไมมแกเดยรถยเหลานนผเปนดงคน ตาบอด อนง คนตาบอดทงหลาย ไมปลอยไมเทาเทยวจงเดนไปได ฉนใด เดยรถยเหลานนกไมปลอยลาดบแหงขนธเทยว จงระลกไปได ฉนนน พระปกตสาวกทงหลาย ระลกโดยลาดงขนธบาง (ระลก) กาวไปโดยจตปฏสนธบาง พระอสตมหาสาวกกอยางนน แตสาหรบ พระอครสาวกทงสอง กจดวย (ระลกตาม) ลาดบขนธหามไม ทาน (ระลก) กาวไปโดยจตปฏสนธทเดยว ดงนคอ เหนจตแหงอตภาพ หนงแลวกเหนปฏสนธ (ในอตภาพอนตอไป) อก๑... พระปจเจกพทธ ทงหลายกเชนนน แตสาหรบพระพทธเจาทงหลาย กจดวย (ระลก ตาม) ลาดบขนธไมมเลย กจดวย (ระลก) กาวไปโดยจตปฏสนธกไมม แทจรง พระพทธเจาทงหลายมพระประสงค (จะทรงทราบ) ตรงทใด ๆ ในเบองตาหรอในเบองบนกตาม ใน (กาล) หลายโกฏกป ทนน ๆ กยอมปรากฏแดพระองคโดยแท เพราะเหตนน พระพทธเจาทงหลาย นน จง (เทากบ) ทรงยนกปหลาย ๆ โกฏเขาดงเปยยาลบาล (บาล ทละไวดวยไปยาล) แลว ทรงพระประสงค (จะทรงทราบ) ตรงทใด ๆ (ในกปใดในภพใด) กกาว (เจาะ) ลง (ดวยพระญาณ) ในทนน ๆ ๑. โดยลาดบขนธ คอระลกยดเอารายละเอยดความเปนไปแหงขนธ ตงแตเกดจาตาย ไปในชาตหนง ๆ โดยลาดบ สวนวาโดยจตปฏสนธนน ระลกเหนจตในชาตนน ๆ แลว กาวขามรายละเอยด ความเปนไปในระหวางเสย ไปดปฏสนธทเดยว คอดแตตอนจต ปฏสนธ หรอพดงาย ๆ วา ดวาตายจากอตภาพนนแลวไปเกดในอตภาพไหนเชนนนไป เรอย ๆ รายละเอยดความเปนในระหวางตายเกดไมด คลายกบวาคนตาดกกาว ฉบ ๆ ไปตามสบาย ไมตองสกไมเทาเดนคลาไปอยางคนตาบอด (?)


(ในกปนนในภพนน) ทเดยว ทรงดาเนน (พระญาณ) ไปได (อยางแมนยา) โดยอาการดงราชสหปบ (สตว)* กและเมอทรง ดาเนน (พระญาณ) ไปอยางนน พระญาณของพระองคยอมไมตดขด อยในชาตระหวาง ๆ ยอมไมผดพลาด (ทหมาย) เมอไมตดขดไม ผดพลาด กยอมทรงจบเอาท ๆ ตองพระประสงคไดแท เปรยบ เหมอนลกศรทนายขมงธนผทาความชาชองในการยงขนทรายมาแลวเชน สรภงคโพธสตว ยงออกไป ไมตดอยเสยในตนไมและเครอเถาเปนตน ในระหวาง ยอมตกถกเปาไมตดไมผด ฉะนน [เทยบอานภาพแหงญาณ] กและในชนผระลกปพเพนวาสไดเหลานความเหนปพเพนวาสแหง เดยรถยทงหลาย ปรากฏเปนเชนกบแสงหงหอย ...แหงพระปกต- สาวกทงหลาย ... เชนกบแสงตะเกยง ... แหงพระมหาสาวกทงหลาย ...เชนกบแสงคบเพลง ...แหงพระอครสาวก ...เชนกบแสง ดาวประกายพรก ...แหงพระปจเจกพทธทงหลาย .. เชนกบ แสงจนทร ...แหงพระพทธเจาทงหลาย ปรากฏเปนเชนกบดวง อาทตย ๑,๐๐๐ ดวง ในฤดสารท ซง (แตละดวง) ประดบไปดวย สหสรงส (พนแสง) (น) ประการหนง ประการหนง ความระลกปพเพนวาสไดแหงเดยรถยทงหลาย เปนดงการเดน (คลา) ดวยปลายไมเทาแหงพวกคนตาบอด ...แหง * สโหกกนต (การปบสตวแหงสหะ?) มหาฎกาแกเปนสหาตปตน (การประหาร สตวแหงสหะ ?)


พระปกตสาวกทงหลาย เปนดงเดนบนสะพานไมทอน (เดนไดคน เดยว) ...แหงพระมหาสาวกทงหลายเปนดงเดนบนสะพานเทา (คอ ปกระดานคนเดนไดหลายคน) ... แหงพระอครสาวก เปนดงเดน บนสะพานเกวยน ...แหงพระปจเจกพทธทงหลายเปนดงเดนในทาง เทาใหญ ...แหงพระพทธเจาทงหลาย เปนดงเดนในทางเกวยนใหญ [ความระลกทประสงค] แตในอธการ (แหงสมาธภาวนา) น ประสงคเอาความระลก ปพเพนวาสแหงสาวกทงหลาย เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาวไววา "บทวา อนสสรต คอระลก (ยอน) ตามไป ๆ โดยลาดบแหงขนธ หรอวาโดยจตปฏสนธ" ดงน [วธทาปพเพนวาสานสสต] เพราะเหตนน ภกษอาทกมมกะผใครจะระลกไดอยางนน เวลา หลงอาหาร กลบจากบณฑบาตแลว พงไปในทลบ (คน) เรนอย (ผเดยว) เขาฌาน ๔ โดยลาดบ ออกจากจตตถฌานอนเปนบาทแหง อภญญาแลว อาวชนาการถงการนงครงสดทายเพอน (คอการนนครงน แหละ) ตอนนพงอาวชนาการถงกจททามาตลอดคนและวนทงสน โดยยอนลาดบดงน คอ การปอาเสวนะ (กอนจะนง) การเขามาสเสนา- สนะ (ทนง) การเกบบาตรจวร เวลาฉน เวลามาจากหมบาง เวลา เทยวบณฑบาตในหมบาน เวลาเขาสหมบานเพอบณฑบาต เวลาออก จากวหาร เวลาไหว (พระเจดยและพระโพธ) ทลานพระเจดยและทลาน


พระโพธ เวลาชาระบาตร เวลาหยบบาตร กจททาแตอหยบบาตรจนถง ลางหนา* กจททาในเวลาใกลรง กจททาในมชฌมยาม กจททาใน ปฐมยาม กกจเพยงเทาน ยอมปรากฏแมแกปกตจต ยงสมาธจตในบร กรามกยงจะปรากฏชดทเดยว แตถาในกจเหลานน กจอะไรอยางหนงไม ปรากฏไซร กพงเขาฌานอนเปนบาท ออกแลวอาวชชนาการไปใหม ดวยวธเทาน กจนนกยอมจะปรากฏ (เหนไดสน) ฉะนน ภกษพงอาวชนาการถงกจททามาโดยยอนลาดบไปทางเดยวอยางน แมในวนท ๒ แมในวนท ๓ ท ๔ ท ๕ แมใน ๑๐ วน แมในกง เดอน แมในเดอนหนง แมกระทงปหนง โดยอบายนแล ภกษผ เมออาวชนาการ (ยอน) ไปไดถง ๑๐ ป ๒๐ ป เปนอาทไปจนถง การปฏสนธของตนในภพนได กพงอาวชนาการถงรปอนเปนไปใน ขณะจตในภพกอน (ตอไป) อนภกษผมปญญายอมอาจเพกปฏสนธ เสย ทานามรปในขณะจตใหเปนอารมณไดโดยวาระแรกทเดยว แต เพราะนามรปในภพกอน กดบไปแลวไมมเหลอ นามรปอนเกดขน (ใหม) เพราะเหตนน ฐานะนนจงเปนทอบทบ ดจทมดตอ ยากทผม * ปตตปฏคคหณ ถาแปลวา รบเอาบาตร ความกสอไปวา ตองมผให ภกษจงไดรบ เอา กบาตรเปนบรขารประจาตวอยแลว เมอเกบเธอกเกบไวเอง จะตองมผใหอะไรอก ในทนจงแปลวา หยบ ปตตโธวน ถาแปลวาลางบาตร ไมไดกบความจรง เพราะกอนจะ เกบ กตองลางและเชดแลว ตอนนจะเปนเพยงทาความสะอาด เชนเชดฝนละอองเทานน ในทนจงแปลเสยวา ชาระ


ปญญาทรามจะเหนได แมกระนน ภกษนนกไมควรทาความทอดธระ เสยวา "เราไมอาจทจะเพกปฏสนธเสย ทานามรปทเปนไปในขณะจต ใหเปนอารมณได" แตวาควรเขาฌานทเปนบาทนนแหละบอยๆ และ ออกจากฌานนนแลวกพงอาวชนาการถงฐานะนน (ราไป) เถด ดวยวา เมอทาไปอยางนน กเปรยบเหมอนบรษมกาลง เมอตดตนไมใหญเพอ ประโยชน (จะทา) เปนชอฟาของเรอนยอด แมเมอคมขวานบน เสยดวยเพยงแตตดกงใบ ไมอาจตดตนใหญได กไมทาความทอดธระ เสยเลย พง (ถอขวานนน) ไปโรงชางเหลก ใหชางเหลกทาขวาน (นน) ใหคมแลวมาตดอก และเมอมนบนอก กใหชางทาอยางนน แลว (มา) ตดอกอยนน บรษนน (เพยร) ตดไปอยางนน ไมนา นกกจะพงโคนตนไมใหญลงได เพราะ (เนอ) ไมทตดแลวไมเปนสง ทจะตองตดอก และเพราะตดแตทยงไมไดตด ฉนใดกด ภกษออกจาก ฌานทเปนบาทแลว ไมอาวชนาการถงกจทอาวชนาการมรกอนแลว อาวชนาการแตปฏสนธอยางเดยว ไมนานนกกจะพงเพกปฏสนธ ทา นามรปอนเปนไปในขณะจตใหเปนอารมณได กฉนนนเหมอนกนแล ความขอน บณฑตพงแสดงดวยเรองอน ๆ มเรองคนผาฟน และชางปลงปมเปนตนบางกได [ความรตอนทเปนปพเพนวาสญาณ] ในกจเหลานน ญาณททา (กจ) จาเดมแตการนงครงสดทาย จนถงการปฏสนธใหเปนอารมณเปนไป หาไดชอวาปพเพนวาสญาณ


ไม* แตญาณนนจดเปนบรกรรมสมาธญาณ (ญาณทประกอบกบ บรกรรมสมาธ) อาจารยพวกหนงเรยกวาอตตงสญาณกม คา (ของ อาจารยพวกหนง) นนไมชอบ เพราะ (อตตงสญาณ) หมายถงรปา- วจร (สวนบรกรรมสมาธญาณเปนกามวจร) ตอเมอใด มโนทวาราวชนะกาวลวงปฏสนธ (ในภพน) เสย ทานามรปอนเปนไปในขณะจต (จากภพกอน) ใหเปนอารมณเกดขน แกภกษนน และครนมโนทวาราวชนะนนดบไปแลว ชวนะ ๔ หรอ ๕ ดวง ทานามรปนนแหละใหเปนอารมณแลนไป ซงชวนะดวงตน ๆ ทมชอวาบรกรรมเปนตน เปนกามาวจร ดวงสดทาย (คอดวงท ๔ หรอท ๕) เปนรปางจรเปนไปในจตตถฌานเปนอปปนาจต โดยนย ทกลาวแลวในกอนนนแล เมอนน ญาณอนใดเกดขนแกภกษนน พรอมทงอาการ (เชนผวพรรณ) พรอมทงอเทศ (เชนชอโคตร) ตลอดกาลดงน คอชาต ๑ กม ๒ ชาตกม ฯลฯ ดงน [ความหมายของคาวา ชาต และกป] ในปาฐะเหลานน คาวา "ชาต ๑ กม" ไดแกขนธสนดาน อนหนง ซงมปฏสนธเปนตน มจตเปนปลาย เนองอยในภพเดยวกน * มหาฎกาวา ไมชออปพเพนวาสญาณ เพราะปพเพนวาสญาณตองมนวฏฐธรรมในอดต ชาตเปนอารมณ


กม แมในคาวา "๒ ชาตกม" เปนตน กนยน [สงวฏกป ววฏกป] สวนในคาวา "หลายสงวฏกปกม" เปนตน กปเสอม พงทราบ วา ชอสงวฏกป กปเจรญ พงทราบวา ชอววฏกป ในสองกปนน สงวฏฏฏฐายกป เปนอนถอเอาดวยสงวฏกป เพราะอะไร ? เพราะ สงวฏฏฏายกปมสงวฏกปนนเปนมล ววฏฏฏฐายกป กเปนอนถอ เอาดวยววฏกป (เพาะววฏฏฏฐายกปมววฏกปเปนมลเหมอนกน)๑

ดวยเมอเปนอยางนน อสงไขยกปเหลาใดทพระผมพระภาคเจาตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย อสงไขยแหงกป ๔ น อสงไขยกปแหงกป ๔ คอ อะไรบาง คอสงวฏกป (๑) สงวฏฏฐายกป (๑) ววฏกป (๑) ววฏฏฏฐายกป (๑)"๒ ดงน อสงไขยกปเหลานน กเปนอนไดถอ เอาครบ [สงวฏกป ๓] ในกปเหลานน สงวฏกปมถง ๓ ทเดยว คออาโปสงวฏฏะ (พนาศดวยนา) เตโชสงวฏฏะ (พนาศดวยไฟ) วาโยสงวฏฏะ (พนาศดวยลม) [สงวฏสมา - แดนแหงความพนาศ] แดนแหงสงวฏฏะ (ดานสง) ก ๓ คอ (พรหมโลก) ชนอาภสสรา ๑. สงวฏฏฏฐาย คอระยะกาลในระหวางเสอม ววฏฏฏฐาย คอระยะกาลในระหวาง เจรญ นานเปนอสงไขย ๆ เหมอนกน ๒. อง. จตกก. ๒๑/๑๘๐


ชนสภกณหา ชนเวหปผลา เมอกปพนาศดวยไฟ (โลก) ใตชน อาภสสราลงมาถกไฟไหม (สน) เมอกปพนาศดวยนา (โลก) ใต ชนสภกณหาลงมาละลายดวยนา (ลน) เมอกปพนาศดวยลม (โลก) ใตชนเวหปผลาลงมา ทาลายไปดวยลม (สน) แต (เมอวา ) โดย แดนดานกวาง (โลก) พทธเกษตรหนง ยอมพนาศทกครงไป [พทธเกษตร ๓] อนพทธเกษตร (นน) ม ๓ อยาง คอชาตเกษตร อาณา- เกษตร และวสยเกษตร ในพทธเกษตร ๓ นน ชาตเกษตร ม ขอบเขตหมนจกรวาฬ ซงเปนเขตทไหว ในเพราะเหตอศจรรยทงหลาย มการถอปฏสนธแหงองคพระตถาคตเจาเปนตน อาณาเกษตรมขอบ เขตแสนโกฏจกรวาฬ ซงเปนเขตทอานภาพแหงพระปรตเหลาน คอ รตนปรต ขนธปรต ธชคคปรต อาฏานาฏยปรต และโมรปรต เปนไป วสยเกษตร ไมมทสด ไมมปรมาณ ซง (ตรงกบท) พระผมพระภาคเจาตรสวา "กหรอวา ตถาคตพงจานง (จะร) โดยท เทาใด" * ดงนเปนตน เปนเขตทพระตถาคตเจาทรงจานง (จะทรง ทราบ) สงใด ๆ กยอมทราบสงนน ๆ ในพทธเกษตร ๓ ดงกลาวมาน เกษตรเดยวคอ อาณาเกษตร ยอมพนาศไป แตวาเมออาณาเกษตรนนพนาศไปอย แมชาตเกษตร กยอมเปนอนพนาศดวยอยเอง อนพทธเกษตรทงสองนนเมอพนาศยอม พนาศดวยกน เมอตงขน (ใหม) เลากตงขนดวยกน * อง. ตก. ๒/๒๙๓


ความพนาศและความตงขนใหม แหงพทธเกษตรนน พงทราบ ดง (ตอไป) น [เตโชสงวฏฏะ] กในสมยทกปพนาศดวยไฟ แรกทเดยวมหาเมฆลางกป ตงขน ยงฝนใหญหาหนงใตทวแสนโกฎจกรวาฬ มนษยทงหลายดใจ นา เอาพชทงปวงไปหวาน แตครนขาวทงหลายงอกขน (ยาว) พอโค กดกนได เมฆนนกรองเปนเสยงลา ไมยงฝนใหตกแมแตหยาดเดยว ฝนเปนอนขาดไปในกาลนน ซงเปนกาลทพระผมพระภาคเจาทรงหมาย ถง ตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย สมยนนมอย ซงเปนสมยทฝน ไมตกหลายป...หลายรอยป...หลายพนป...หลายแสนป"๑ ดงน สตว ทงหลายผเปนวสสปชว (อาศยฝนเปนอย) กทากาละไปเกดในพรหม- โลก เทวดาจาพวกทเปน ปปผผลปชวน (อาศยดอกไมและผลไมเปน อย) (กจตไปเกดในพรหมโลก) ดวย ครนกาลนานไกลลวงไปโดย การขาดฝนอยางนน นาในทนน ๆ กถงซงความสนไป ทนปลาและ เตาทงหลายกคอย ๆทากาละไปเกดในพรหมโลกบาง แมพวกสตวนรก (กจตไปเกดในพรหมโลก) ดวย อาจารยพวกหนงวา "ในสตว เหลานน พวกสตวนรกยอมพนาศ เพราะความปรากฏเกดขนแหงสรย ดวงท ๗๒

๑. อง. สตตก. ๒๓/๑๐๒. ๒. ถาเปนเชนนน กเปนการยอมรบวา ไฟนรกนนไมเทาไร สไฟบรรลยกลป ทเกดแต สรย ๗ ดวงไมได ?


มปญหาวา "เวนฌานเสย ความเกดในพรหมโลกหามไดไม และบรรดาสตวทกลาวมานน ลางพวกกถกความขาดอาหารบบคน ลาง พวกกยงอภพ (ไมอาจ) ทจะบรรลฌานได สตวเหลานนจะ (ไป) เกด ในพรหมโลกนนไดอยางไร ?" มคาแกวา "สตวเหลานน (ไป) เกด ในพรหมโลกไดดวยอานาจฌานทตนไปไดในเทวโลก" จรงอย พวก กามาพจรเทพ เหลาทชอวา โลกพยหะ (กระบวนการกโลก ?) ทราบ วา "โดยลวงไปแสนป ความสนกปจกม" กปลอยเศยร (ไมโพกผา) สยายผม (ไมกลาไมแตง) (รองไห) นาตานองหนา เชดนาตาดวยมอ นงผาแดง ทรงเพศแหงบคคลผมรปวกาลยงนก เทยวรองบอกไปในถน มนษย อยางนวา "ชาวเราเอย ๆ แตนลวงไปแสนป ความสนกป จกมละ โลกนจกพนาศ มหาสมทรเลากจกแหง มหาปฐพนและขนเขา สเนร กจกถกไฟไหมพนาศ (สน) ความพนาศจกม (ขนไป) กระทง พรหมโลก ชาวเราเอย ทานทงหลายจงเจรญเมตตา จงเจรญกรณา จงเจรญมทตา จงเจรญอเบกขาเถด จงบารงมารดา จงบารงบดา จง เปนผออนนอมตอผใหญในสกลเถด"๑ ไดฟงคาของโลกพยหเทพ เหลานนแลว พวกมนษยและภมเทวดาโดยมาก เกดความสลดใจมาก กเปนผจตออนโยนกะกนและกน พากนทาบญทงหลายมเมตตาเปน อาท๒ (ตายแลว) จงไปเกดในเทวโลก ไดบรโภคทพยสธาโภชนแลว ๑. มปญหาวา เทพพวกนรไดอยางไรวาจะสนกป ? มหาฎกาทานวา อาจารยทงหลาย กลาววา "ธรรมดาเตอนใหร" แตอาจารยพวกหนงกวา "รเพราะเหนนมตเชนนน" อกพวกหนงวา "พวกพรหมสงมาบอก" ๒. หมายถงเมตตาชนกามาวจรกศล.


ทาบรกรรมในวาโยกสณ จงไดฌานในเทวโลกนน๑ สวนสตวอน จากนน (คอพวกอบาย) กไปเกดในเทวโลกไดดวยอปราปรยเวทนย- กรรม จรงอย ชอวาสตวผทองเทยวอยในสงสาร ทปราศจากอปรา- ปรยเวทนยกรรม ยอมไมม แมสตวเหลานนกยอมไดฌานในเทวโลก นน ๆ ไดเหมอนกน สตวแมทงปวงยอมเกดในพรหมโลกได ดวย อานาจฌานทตน (ไป) ไดในเทวโลก ดงนแล [เกดสรย ๗ ดวง] อนง ตอแตฝนขาด ลวงกาลไปนานไกล สรยดวงท ๒ กเกด ปรากฏขน จรงอย ขอนพระผมพระภาคเจาไดตรสไววา "ดกรภกษ ทงหลาย สมยนนมอย "๒ ดงนเปนอาท สตตสรยสตร บณฑตพง (นามากลาว) ใหพสดารเถด กแลครนสรยดวงท ๒ นน เกดปรากฏ ขนแลว กาลตอนกลางคนตอนกลางวนกมไดรกนเลย สรยดวงหนงขน ดวงหนงตก โลกมความรอนจากสรยมไดขาดระยะเลย และในกปป- วนาสกสรย (สรยลางกป) หามสรยเทพบตรเหมอนดงทมในปกตสรยไม๓

ในสรย ๒ อยางนน เมอปกตสรยยงเปนไปอย กอนเมฆบาง เปลวควน ๑. มหาฎกาวา พวกเทวดาไดลมเยนสบายอยโดยปกตจนชน เจรญโยกสณจงสาเรจ ไดโดยงาย เพราะฉะนน ทานจงกลาวแตวาเทวดาทาบรกรรมในวาโยกสณ ไมกลาวถง กสณอน. ๒. อง. สตตก. ๒๓/๑๐๒ ๓. มหาฎกาชวยแกปญหาวา แมสรยเทพบตรกเจรญฌานไดแลว กทงสรยวมานไปเกด ในพรหมโลกเสยงเหมอนกามาวจรเทพอนๆ .


บาง ยง (ม) ลอยอยในอากาศ ครนกปปวนาสกสรยเปนไป ทองฟา เปนปราศจากควน และกอนเมฆ ใสราวะวงแวน (สองหนา) เวน เบญจมหานทแลว* นาในททงหลายมแมนานอยทเหลอเปนตน แหง (หมด) แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๓ กเกดปรากฏขน เพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๓ ไรเลา แม (เบญจ) มหานทกแหง แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๔ กเกดปรากฏขน เพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๔ ไรเลา มหาสระทง ๗ น คอ สระสหปาตนะ สระหงสหาตหะ สระกณณมณฑกะ สระรถการ สระอโนดาต สระฉททนต สระกณาละ อนเปนตนนา (เบญจ) มหานท (อย) ในหพพานต กแหง แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๕ กเกดปรากฏขน เพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๕ ไรเลา นาในมหาสมทรแม แตพอเปยกขอองคลกไมเหลออย (แหงไป) โดยลาดบ แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๖ กเกดปรากฏขน เพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๖ ไรเลา สกลจกรวาฬกเกด เปนควนกลมไป (จน) สนยาง (คออาโปธาต) เพราะควน (รม) และจกรวาฬนเปนฉนใด แมแสนโกฏจกรวาฬกเปนฉนนน * เบญจมหานท ทานกชเอาแมนาใหญทง ๕ ในชมพทวปของทาน คงคา ยมนา สรภ อจรวด มห เทานนเอง.


แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๗ กเกดปรากฏขน เพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๗ ไรเลา สกลจกรวาฬกลก (ไหม) พรบขนพรอมทงแสนโกฎจกรวาฬ แมยอดเขาสเนรทงหลาย (อนมจานวนมาก) ตางโดยขนาดมยอดทสง ๑๐๐ โยชน เปนตน กละลายหายไปในอากาศนนเอง เปลวไฟนนลกขนไปตดเทวโลกชน จาตมหาราช เผาวมานทองวมานแกววมานเพชรพลอย ในชนจาต- มหาราชนน (สน) แลว กตดภพนดาวดงส โดยวธนแล มนตด กระทงถง (พรหมโลก) ภมปฐมฌาน เผาพรหมโลกทง ๓ ชนในภม ปฐมฌานนนแลว จดชนอาภสราจงหยด เปลวไฟนน สงทเปนสงขาร แมประมาณสกอณหนง ยงม (เหลอ) อยเพยงใด กไม (ยอม) ดบ เพยงนน ตอสนสงขารทงปวงจงดบไปไมใหอะไรเหลอแมแตเถา ดง เปลวไฟทไหมเนยใสและนามนฉะนน อากาศเบองบนกบทงอากาศ เบองลางกเกดมดมดเปนอนเดยว*

[ตอนสงวฏฏฏฐาย - ระยะกาลระหวาเสอม] ตอมาลวงกาลนานไกล เมฆใหญตงขน ทแรกยงฝนฝอย ๆ ให ตกลงมา (แลว) ยงฝนใหตกโดยหยาดนา (ใหญขน) ขนาดกานบว ขนาดไมเทา ขนาดสาก และขนาดลาตาลเปนอาทอยโดยลาดบ (จน) ยงท ๆ ไฟไหมทงปวง ในแสนโกฏจกรวาฬใหเตมแลวจงหายไป ลม * นาจะกลาวอกนดวา สรยทง ๗ ดวง ทเปนตนเพลงนน กเผาไหมตวเองมอดสลาย ไปดวย อากาศจงไดมดมด !


(พด) อมนานนไวขางลางและทางขวาง (คอพดไปรอบนาไมใหนา กระจายไป ) ทาจน (นานนแขนเขา) เปนกอน นากอนนนกลม เชนกบหยาดนาในใบบว หากมคาถามวา "ลมทากองนาใหญปานนน ใหเปนกอนได อยางไร ?" คาแกพงมวา "ทาไดโดยนาเปดชองให" จรงอย นานน ยอมใหชองแกลมนน ในทนน ๆ (ใหลมแทรกเขาไปทาใหแขนได) นานนถกลมปน๑ทาใหเปนกอนอยอยางนน กคอยเหอดไปงวดลงขางลาง โดยลาดบ ครนนางวดลง ๆ พรหมโลกกเกดปรากฏขนในท ๆ เคย เปนพรหมโลก และเทวโลกทงหลายกเกดปรากฏขนในท ๆ เคยเปน กามาวจรเทวโลก ๔ ชนขางบน๒ แตครนงวดลงมาถงท ๆ เคยเปน แผนดนแตกอน ลมแรงกเกดขน ลมนนกนนานนไวทามใหระบาย ไปได ดงนาอยในกระบอกกรองทคนปดชอง (ระบายอากาศ) ไวฉะนน นาอนมรสหวานถงซงความเหอดไป ทาใหเกดงวนดนเปนฝาขน งวนดนนน เปนสงทถงพรอมดวยส และถงพรอมดวยกลนรส ดง หนาขาวปายาสทหงไมใชนาเลย (คอหงดวยนานม) ฉะนน ๑. ปาฐะฉบบทพมพไวเปน วาเต สมปณฑมาน คลาดเคลอน ทถกเปน วาเตน... ๒. เทวโลก ๔ ชนขางบน คอ ยามะ ดสต นมมานรด ปรนมมตวสวตด สวน ๒ ชน ขางลวง คอ ดาวดงส และจาตมหาราชก ทานวาเพราะสมพนธกบแผนดน จงยงไมเกด กอน


[อาภสสรพรหมลงมาเกดและกนงวนดนเปนอาหาร] กในกาลนน สตวทงหลายผเกดอยแตแรก๑ในอาภสสรพรหมโลก จตจากอาภสสรพรหมโลกนน เพราะสนอายบาง เพราะสนบญบาง (มา) เกดในโลกน (โดย) เปนอปปาตกะ พรหมสตวเหลานนเปน ผมแสงในตว ทองเทยวไปในทองฟาได (คอเหาะได) เขาทงหลาย ไดสนงวนดนนนเขากเกดหนกระหาย๒ ลงมอ (ปน) กนเปนคา ๆ โดยนยทกลาวในอคคญญสตรนนแล๓ อยมาแสงในตวของเขาทงหลาย อนตรธานไป ความมดกมขน เขาทงหลายเหนมดเขากกลว [เกดดวงอาทตย] ตอนน ดวงสรย (ใหญ) ๕๐ โยชนเตม อนยงความกลวใหหาย แลวยงความกลาใหเกดแกสตวเหลานนได เกดปรากฏขน เขาทงหลาย เหนดวงสรยนนแลวกตนเตนดใจวา "พวกเรากลบไดแสงสวางแลว" พากนตงชอดวงสวางนนวา "สรย" นนเอง เพราะ (เนองดวย) คาท เขาทงหลายกลาวกนวา "ดวงสวางอนยงความกลวของพวกเราทกลวอย แลวใหหาย ยงความกลาใหเกด (แกพวกเรา) โผลขนมา เพราะฉะนน ดวงสวางนนจงชอสรย (ผโผลขนมายงความกลาใหเกด) เถด" ดงน ๑. คอเกดอยกอนทโลกพยหเทพจะมาบอกกลาวเรองกปจะสน ๒. กระหาย กบระหาย ความหายตางกน กระหาย เปนอาการของใจทมความตองการ อยากไดอารมณ สวนระหาย เปนอาการทางกายทตองการนา เพราะฉะนน กระหาย จงใชไดกบความหมายของตณหา. ๓. ท. ปาฏ. ๑๑/๘๗.


[เกดดวงจนทร] อยมา ครนสรยทาความสวางในกลางวนแลวอสดงไป เขา ทงหลายกคราครวญวา "พวกเราไดแสงสวางดวงใดเลา แสงสวางดวง นนของเรากมาหายไปเสยแลว" กเกดกลวกนขนมาอก พวกเขาได แตคดราพงกนไปวา "จะเปนการดนะ หากวาพวกเราไดแสงสวางอก ดวงหนง " (ครนนน) ดวงจนทร (ใหญ) ๕๐ โยชนหยอนหนง ๑

ราวกะรใจของพวกเขา กเกดปรากฏขน พวกเขาไดเหนดวงจนทรนน ยงตนเตนยนดนก พากนตงชอดวงจนทรนนวา "จนทะ" นนเอง เพราะ(เนองดวย) คาทพวกเขากลาวกนวา "ดวงสวางนนราวกะรฉนทะ (ความพอใจ) ของพวกเรา โผลขนมา เพราะฉะนน ดวงสวางนน จงชอวา จนทะ (ผราวกะรฉนทะของสตว โผลขน) เถด๒ ดงน [เกดดวงนกษตร คนวน...ทวป] ครนจนทรสรยเกดปรากฏอยางนนแลว ดวงดาวนกษตรทงหลาย กเกดปรากฏขน จาเดมแตนน กลางคนกลางวนกรกนขน และเดอน กงเดอน ฤด ป กรจกขนโดยลาดบ อนง ในวนทจนทรสรยเกดปรากฏขนนนเอง๓ ภเขาสเนร ภเขา ๑. เลงถงดวงอาทตยซงใหญ ๕๐ โยชนเตม (ปรปณณป าสโยชน) สวนดวงจนทร

๕๐ โยชนหยอน คอ ๔๙ โยชน. ๒. ถาอยางน กหมายความวา จนท แปลงมาจาก ฉนท. ๓. ตรงนคลมไป เพราะสรยกบจนทรมไดเกดพรอมกน.


จกรวาฬ และภเขาหมพานตกเกดปรากฏขน กแลภเขาทง ๓ นน เกดปรากฏขนในวนเพญเดอนผคคณะ (คอเดอน ๔) ไมกอนไมหลง กนเลยทเดยว๑ ถามวา เปนอยางไร ? แกวา เมอขาวฟาง (ทหง) สก ฟองขนซเดยวเทานน (หนาขาว) ลางแหงกปดขน ลางแหงกบมลง ลางแหงกเรยบ ๆ ฉนใด สงเหลานน ตรงท ๆ สงขนไปมนกเปน ภเขา ทลมลกลงไปกเปนสมทร ทราบเรยบกเปนทวป (คอแผนดน ใหญ) ฉนนนเหมอนกน [อาหารละเอยดหาย กลายเปนอาหารหยาบ] อยมา เมอสตวเหลานนกนงวนดนไป ลางพวกมผวพรรณงาม ลางพวกกมผวพรรณทรามไปตามลาดบ ในสองพวกนน พวกผวพรรณ งามเหยยดหยามพวกผวพรรณทราม๒ เพราะการเหยยดหยามกนเปน ปจจย งวนดนนนเลากหายไป สะเกดดนเกดปรากฏขน (แทน) ตอมา โดยนย (การเหยยดหยามกน) นนแหละ แมสะเกดดนนน กหายไปอกเลา เครอดนเกดปรากฏขน (แทน) โดยนยเดยวกนนน ๑. มหาฎกาเหนวาความตรงนขาดไป คอควรจะกลาวถงทวปและสมทรดวย ไมใชแต ภเขาเทานน เพราะความตอไปกกลาวอยวา ทสงเปนภเขา ทลมเปนสมทร ทราบเปน ทวป เพราะฉะนน สเนร...ปพพตา ปาตภวนต ควรจะมคาวา ทปสมททาป ตออก ความจงจะไมขาด. ๒. การถอวรรณะในชมพทวป นกปราชญวา เดมกคอถอผวกาย ดงกลาวนเอง แลว ตอมากลายเปนถอจาพวกไป การถอผวกายนนกยงปรากฏอยในลางประเทศจนทกวนน.


แมเครอดนกหายไปเสยอก๑ ขาวสาลทไมตองหงดวยไฟฟน เปน เมลดขาวสารไมมราไมมแกลบมกลนหอม เกดปรากฏขน (แทน) ตอนน ภาชนะทงหลายกเกดขนแกสตวเหลานน พวกเขาบรรจขาวสาล ลงในภาชนะแลวตงไวทหลงแผนหน เปลวไฟลกขนหงขางสาลนน เองแหละ มนกเปนขางสวย เชนดงดอกมะล (ตม) ทเดยว กจดวย แกงหรอกบกตาม หามแกขาวนนไม สตวทงหลายใครจะกนขาวมรส (อยาง) ใด ๆ มนกเปนขาวมรส (อยาง) นน ๆ เอง๒

[เกดมตรกรส ทวาร และเมถน] เมอสตวเหลานนกนอาหารหยาบนนเขาไป แตนนมตรและกรส กเกดมา ทน ปากแผล (คอทวารทง ๙) กแตกออก เพอประโยชนแก การถายมตรและกรสนนของสตวเหลานน ความเปนชายจงเกดปรากฏ ขนแกคนผชาย ความเปนหญงกเกดปรากฏขนแกคนผหญงดวย ใน ชายและหญงนน วากนวา ผหญงจองดผชาย และผชายกจองดผหญง ๑. งวนดน (รสปฐว) สะเกดเดน (ภมปปปฎก) เครอดน (ปทาลตา) ทานวาเปน ของละเอยด กนแลวระงบความหวระหายได มรสซาบซานไปบารงรางกาย ไมมอะไร เหลอเปนกาก คลายสธาหาร (คออาหารทพยของเทวดา) งวนดน คอโอชะของดน ยงเปนรสคอเปนของเหลวขน ๆ วาหวานอรอยนก สะเกดเดน ทวงทกจะงวนดนนนเอง แตหมาดเขาแลวแตกระแหงเปนสะเกด คอเปน ชนยอยๆ เครอดน คอดนนนแหงเขา กทจะกอเกดเปนพชชนดเลอยไปตามดน แตยง ไมเปนพชแท แตอยางไรกตาม กคงยงเปนอาหารละเอยดดงกลาวแลว จงเรยกวาเครอดน ในไตรภมวนจฉนวา มสณฐานดงผกบงและแพวพวย. ๒. มหาฎกาแสดงวา ยยรส ตตรโส เปนบทสมาส.


เกนเวลา (คอนาน) ไป เพราะการจองดกนเกนเวลาเปนปจจย ความ เรารอนทางกามกเกดขนแกสตวเหลานน แตนนกเสพเมถนธรรมกน เพราะการเสพอสทธรรมเปนปจจย พวกเขาถกทานพวกนกปราชญ ตาหนเอาเบยนเอา๑ กปลกเรอนขน เหตจะปกปดอสทธรรมนน [เกดอทนนาทาน] สตวเหลานนอยครองเรอนไป ไดเยยงอยางสตวชาตเกยจคราน ผใดผหนงเขา จงทา (สนนธ) การสะสม (ขาว) ไวโดยลาดบ ตงแต นน ทงราทงแกลบก (เกด) หม (เมลด) ขาวสาร แมท ๆ เกยวแลว กไมกลบงอกขนอก พวกเขาจงประชมปรบทกขกนวา "ผเจรญทงหลาย ธรรมอนลามกเกดปรากฏขนในหมสตวเสยแลวละหนอ พวกเราแตกอน เปนสตวมโนมย (สาเรจดวยใจ) " ดงนเปนอาท คาทงปวงพง (นา มากลาว) ใหพสดารโดยนยทกลาวในอคคญญสตรเถด ๒ แตนน พวก เขาจงปกปนแดน (นา) กน อยมาสตวผใดผหนง (ไป) ถอเอา (ขาว) สวนของผอน ทเจาของมไดใหเขา พวกเขาตอวาสตวผนนสองครง (ถามฟง) ในครงทสาม จงประหารเอาดวยอาวธมฝามอ กอนดน และทอนไมเปนตน ๑. เบยนเอา (วเห ยมานา) จะหมายความแคไหน? เหนแลวเกดบดสกไลตะเพดเอา หรอใชไมแพนเอา ใหไปเสยใหพนสายตา เชนนนกระมง ? ๒. ท. ปาฏ. ๑๐/๙๙


[แรกเกดรพระราชา] ครนการลกทรพย การตโทษ การพดเทจ และการจบทอนไม (เปนอาวธ) เกดขนอยางนนแลว พวกเขาจงประชมคดกนวา "ถา กระไร เราทงหลายพงสมมตสตวผหนงขน ในเราทงหลาย สตวผใดเลา พงตาหนผควรตาหน พงตโทษผควรตโทษ พงขบไลผควรขบไลได โดยถกตอง อนง เราทงหลายจกเพมให ซงสวนแหงขาวสาลแกสตว ผนน " ดงน กแล ในสตวทงหลาย ททาความตกลงกนอยางน พระผมพระภาคเจาพระองคนแหละ เปนพระโพธสตวในกปนกอน สมยนน ทรงเปนผมพระรปงามกวา (ใครหมด) เปนขวญตายงกวา (ใครหมด) และเปนมเหสกข (ผทคนทงหลายยกยอง วาเปนผใหญ) ยงกวา (ใครหมด) ในบรรดาสตวทงหลายนน เปนผถงพรอมดวย พทธ (คอปญญา) สามารถจะทานคนะและปคหะ (คนในปกครองได) เขาทงหลายจงเขาไปหาทาน ออนวอน (ใหทานรบตาแหนง) แลว สมมตขน พระโพธสตวนนปรากฏโดยพระนาม ๓ คอ พระนาม วา (พระเจา) มหาสมมต เพราะเปนผทมหาชนนนสมมตขน พระนามวา กษตรย เพราะทรงเปนจาวเปนใหญแหงเกษตรทงหลาย พระนามวา ราชา เพราะทรงยงผอนใหยนดโดยธรรมสมาเสมอกน กตาแหนงใด นบเปนตาแหนงอจฉรยะในโลก พระโพธสตวเจานนเอง ทรงเปนอาท- บรษ (คนแรก) ในตาแหนงนนแล ครนวงกษตรยยกพระโพธสตว เปนตนเดมกอตงขนอยางนนแล แมวรรณะทงหลายมพราหมณเปนตน กกอตงขนโดยลาดบ


[กาหนดระยะกาลแหงอสงไขยกปในเตโชสงวฏฏะ] ในกป ๔ นน (ระยะกาล) แต (เกด) มหาเมฆลางกปไปจนถง เปลวไฟขาด นเปนอสงไขยหนงเรยกวา สงวฏกป แตเปลวไฟผลาญ กปขาดไปจนถง (เกด) มหาเมฆกอเกด (โลก) ทยงแสนโกฏจกรวาฬ ใหเตม (ดวยนา) นเปนอสงไขยท ๒ เรยกวา สงวฏฏฏฐายกป แต มหาเมฆกอเกด (โลก) ไปจนถงความเกดปรากฏขนแหงจนทรและสรย นเปนอสงไขยท ๓ เรยกวา ววฏกป แตความเกดปรากฏขนแหงจนทร และสรยไปจน (เกด) มหาเมฆลางกปอก นเปนอสงไขยท ๔ เรยกวา ววฏฏฏฐายกป (รวม) ๔ อสงไขยนเปนมหากป ๑ ความพนาศดวยไฟ และความตงขนใหม (แหงพทธเกษตร) บณฑตพงทราบโดยดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [อาโปสงวฏฏะ] สวนในสมยทกปพนาศดวยนา (คาพรรณนาทงปวง) บณฑต พง (กลาว) ใหพสดารตามนยทกลาวในตอนกอน (คอในตอนเตโช- สงวฏฏะ) วา "แรกทเดยว มหาเมฆลางกปตงขน" ดงนเปนตน นนเถด แตความ (ตอไป) นเปนความแปลกกน มหาเมฆนากรดท เปนตนลางกปในอาโปสงวฏฏะนตงขน เปรยบไดกบสรยดวงท ๒ ใน เตโชสงวฏฏะนน มหาเมฆนากรดนน แตแรกกตกลงมาเปนฝอย ๆ (คอย) ตกโดย (เปน) หยาดนาใหญ (ขน) ตามลาดบ (จน) ยง แสนโกฏจกรวาฬใหเตม สงทงปวงมแผนดนและภเขาเปนตน ทนากรด


ถก ๆ เขาแลว ยอมละลายไป (สน) นา (นน) ลมธารไวรอบ (คอ ลมแทนฝง) นาจบแตแผนดน๑ (ขนไป) จนถง (พรหมโลก) ชน ทตยฌานภม มนยงพรหมโลกทง ๓ ชน๒ในทตยฌานนนใหละลาย แลว (ขนไป) หยดจด (ใต) ขนสภกณหะ๓ นาลางกปนน สงทนบ วาเปนสงขาร แมสกอณหนงยงม (เหลอ) อยตราบใด กยงไมระงบ ตราบนน ตอครอบงา (คอยอย) สงทนบเปนสงขารทงปวงอนถกนา แลว (ใหละลายไปสนแลว) จงระงบคอถงซงความเหอดหายไปโดย ฉบพลน อากาศเบองบนกบทงอากาศเบองลางกมดมดเปนอนเดยวกน แล (แตน) คาทเหลอทงปวงกเชนเดยวกบทกลาวแลว (ในเตโช- สงวฏฏะ) (เปน) แตในอาโปสงวฏฏะน (ตอนเกดขนใหม) โลกนบอาภสสรพรหมโลกเปนตน เกดปรากฏขน (เพราะอาภสสร- พรหมโลกกถกนากรดละลายดวย) และสตวทงหลายจตจากชนสภกณหะ (ลงมา) เกดในทตาง ๆมท (ทเคยเปน) พรหมโลกชนอาภสสรเปนตน เทานน ๔

๑. มหาฎกาขยายความวา ทวา "แตแผนดน" น หมายถง "แตสวนลางสดแหงแผนดน" กคอวาละลายดนทงหมด ตลอดทงนารองแผนดนและลมอมนานน ใหสลายกลายเปน นากรดไปหมดสน. ๒. ทตยฌานภม ๓ ชน คอชนปรตตาภะ อปปมาณาภะ และอาภสสระ. ๓. มหาฎกาวา ทวา ชนสภกณหะ นน ทานกาหนดเอาตตยฌานภมทง ๓ ชนนนแหละ แตยกเอาชนสงสดมากลาวแตชนเดยว เพราะฉะนน ความทแทกคอวา นากรดขนไป หยดจดใตตตยฌานภมนนเอง (ตตยฌานภม ๓ คอ ปรตตสภะ อปปมาณสภะ และ สภกณหะ) ๔. "เทานน" คานแปลจากศพท เกวส ตนประโยค (เกวล ปนธ...) เขาใจวา สมพนธพงประโยคหลงดวย เพราะม ๗ ศพทควบอย (สภกณหโต จ...)


[กาหนดระยะกาลแหงอสงไขยกปในอาโปสงวฏฏะ] ในกป ๔ นน (ระยะกาล) แต (เกด) มหาเมฆลางกปไปจนถง นากรดลางกปขาด (หายไป) นเปนอสงไขยหนง แตนา (กรด) ขาด (หายไป) จนถง (เกด) มหาเมฆกอเกด (โลก) นเปนอสงไขยท ๒ แต (เกด) มหาเมฆกอเกดไปจนถงความเกดปรากฏขนแหงจนทรและ สรย นเปนอสงไขยท ๓ แตความเกดปรากฏขนแหงจนทรและสรยไป จงถง (เกด) มหาเมฆลางกปอก นเปนอสงไขยท ๔ (รวม) ๔ อสงไขยน เปนมหากป ๑ ความพนาศดวยนา และความตงขนใหม (แหงพทธเกษตร) บณฑตพงทราบโดยนยดงกลาวมาฉะน [วาโยสงวฏฏะ] ในสมยทกปพนาศดวยลม (คาพรรณนาทงปวง) บณฑตพง (กลาว) ใหพสดารตามนยทกลาวในตอนแรก (คอตอนเตโชสงวฏฏะ) วา "แรกทเดยว มหาเมฆลางกปตงขน" ดงนเปนตนนนเถด แต ความ (ตอไป) นเปนความแปลกกน ลมตงขนเพอทาลายกปในวาโย- สงวฏฏะน เปรยบไดกบสรยดวงท ๒ ในเตโชสงวฏฏะนน ลมนน แรกกหอบเอาฝนหยาบขนไป ตอนน กหอบเอาฝนละเอยด (ทตดดน) ...ทรายละเอยด ...ทราบหยาบ...สงทเของขนไปมหนกรวดเปนตน ดงนไปจนหนกอนขนาดเรอนยอด และตนไมใหญทยนตนอยในทโคก ขนไป สงเกลานนขนจากดนไปสทองฟา และไมตกลงมาอก มนเหลก


ละเอยดสลายไปในฟานนเอง ลาดบนนลมทงขนภายใตมหาปฐพพลก แผนดนเอาลางขนบนแลวซดไปในอากาศ ทสวนหนง ๆ แหงแผนดน ประมาณ ๑๐๐ โยชนกม ประมาณ ๒๐๐-๓๐๐-๔๐๐-๕๐๐ โยชนกม แตกออกแลวถกกาลงลมซดขนไป แหลกละเอยดสลายไปในอากาศ เหมอนกน แมภเขาจกรวาฬ แมภเขาสเนร ลมกยกขนแลวซดไปใน อากาศ มนกระทบกระแทกกนและกนแหลกละเอยดยบไป ลมซงทา วมานจองภมมฏฐกเทวดาทงหลาย และวมานของอากาสฏฐกเทวดา ทงหลายใหพนาศไปโดยอบาย (คอวธ) เดยวกนนน (ไป) ทากามาวจร เทวโลก ๖ ชนใหพนาศแลว ทาแสนโกฏจกรวาฬใหพนาศไป เขา จกรวาฬกบยเขาจกรวาฬ เขาหมพานตกบเขาหมพานต เขาสเนรกบเขา สเนรทงหลายในแสนโกฏจกรวาฬนน กระทบกระแทกกนและกน แหละละเอยดพนาศไป ลมจบแตแผนดนขนไปถงพรหมโลกตตยฌาน ภม ยงพรหมโลก ๓ ชนในตตยฌานภมนน ใหพนาศแลวไปหยดจด พรหมโลกชนเวหปผละ ลมนนทาสงทนบเปนสงขารทงปวงใหสลายไป อยางนแลว ตวเองกสลายไปดวย อากาศเบองบนกบทงอากาศเบองลาง กมดมดเปนอนเดยวกนแล (ตอน) คาทเหลอทงปวงกเชนเดยวกบท กลาวแลว (ในเตชสงวฏฏะ) (เปน) แตในวาโนสงวฏฏะน (ตอน เกดโลกขนใหม) โลกนบสภกณพรหมโลกเปนตน เกดปรากฏขน (เพราะสภกณพรหมโลกกลกลมทาพนาศไปดวย) และสตวทงหลาย จตจากชนเวปปผล (ลงมา) เกดในทตาง ๆ มท (ทเคยเปน) พรหมโลก ชนสภกหะเปนตน (เทานน)


[กาหนดระยะกาลแหงอสงไขยกปในวาโยสงวฏฏะ] ในกป ๔ นน (ระยะกาล) แต (เกด) มหาเมฆลางกปไปจนถง ลมผลาญกปบาด นเปนอสงไขยหนง แตลมบาดไปจนถง (เกด) มหา- เมฆกอเกด นเปนอสงไขยท ๒ แต (เกด) มหาเมฆกอเกดไปจนถง ความเกดปรากฏขนแหงจนทรและสรย นเปนอสงไขยท ๓ แตความ เกดปรากฏขนแหงจนทรและสรยไปจนถง (เกด) มหาเมฆลางกปอก นเปนอสงไขยท ๔ (รวม) ๔ อสงไขยนเปนมหากป ๑ ความพนาศดวยลมและความตงขนใหม (แหงพทธเกษตร) บณฑตพงทราบโดยนยดงกลาวมาฉะนน [โลกพนาศดวยอกศลมลเปนเหต] ถามวา "โลกพนาศไปอยางนน เพราะอะไรเปนเหต" ตอบวา "เพราะอกศลมลเปนเหต" แทจรง เมออกศลมลทงหลายหนาขน โลกจงพนาศอยางนน กแลโลกนน เมอราคะหนามากกวา (อยางอน) ยอมพนาศดวยไฟ เมอโทสะหนามมากวา ยอมพนาศดวยนา แต อาจารยลางพวกกลาววา "เมอโทสะหนามากกวา (ยอพนาศ) ดวยไฟ เมอราคะหนามากกวา (ยอมพนาศ) ดวยนา" เมอโมหะหนามากกวา ยอมพนาศดวยลม*

* เรองวาเมออะไรหนาแลวโลกยอมพนาศดวยอะไรน ทานไมชเหตไวเลย มหาฎกา จงชวยชไว แตปาฐะจะตกขาดไปหรออยางไรทราบ เรองราคะหนาแลวโลกพนาศดวย ไฟเพราะอะไร ไมเหนกลาวไว กลาวแตโทสะ วาเมอโทสะหนาแลวโลกพนาศดวย นากรดนนชอบแลว เพราะนากรมนนมนรายเฉยบนก เหมอนโทสะทเกดแรง ๆ นนเอง สวนวาทะของเกจอาจารยทกลาวแยง มอธบายวา โทสะนนอปมาดงศตรทปรากฏตว จงไดกบไฟ สวนราคะเปนดงศตรทไมปรากฏตว ไดกนกบนากรด ทานวา "กชอบ เหมอนกน " แตเรองโมหะ ทานไมพดถงเลย.


และเมอพนาศอยางนนเลา มนพนาศดวยไฟ ๗ วาระตดตอกน ไป ในวาระท ๘ จงพนาศดวยนา (เสยคราวหนง) พนาศดวยไฟ ๗ วาระ ในวาระท ๘ พนาศดวยนาอกเลา...โดยนยดงน โลกเมอ พนาศอยางนน พนาศดวยนา ๗ หน ทกวาระท ๘ แลวพนาศดวยไฟ (แถม) อก ๗ วาระ โดยกาลเทานเปนอนลวงไปถง ๖๓ กป* ใน ระหวาง ๖๓ กปนน ลมซงกนวาระทจะพนาศดวยนาอนมาถงเขาเสย (วาระหนง) แลวจงไดชองทาลายเหลาสภกณหพรหมผมกาหนดอาย ๖๔ กปเตม ยงโลกใหพนาศได [แกบาลทแสดงอาการระลก] กแลภกษผระลกไดตลอดกป แมเมอระลกถงบพเพนวาส ในกป เหลานน ยอมระลกไดหลายสงวฏกปกม หลายววฏกปกม หลายสงวฏ ววฏกปกม ระลกไดดวยอาการอยางไร ? ระลกโดยนยพระบาลวา "อมตราส" เปนอาท ในปาฐะเหลานน คาวา "อมตราส - ในทโนน เราไดเปน... แลว" ความวาในสงวฏกปโนน หรอวาในภพโนน หรอวาในกาเนด * คอพนาศดวยไฟ ๗ หน หนละ ๗ วาระ = ๔๙ วาระ พนาศดวยนาหนละ ๑ วาระ = ๗ วาระ พนาศดวยไฟแถมอก ๗ วาระ รวม ๔๙ + ๗ + ๗ จงเปน ๖๓ วาระ แตละวาระ นนนานเปนกปทงนน จงเปน ๖๓ กป ตามนเหนไดวา โลกพนาศดวยอานาจราคะ (ไฟ) มากกวาโทสะ (นา) หลาย เทา ทงนวาเพราะราคะเกดแกสตวทงหลาย มากกวาโทสะหลายเทานนเอง โมหะ (ลม) ยงเบาไปกวาโทสะ ไมมวาระของตว ตองไปกนเอาวาระของโทสะ (นา) มา วาระหนง จงไดชอง แตวาพอไดชองกทาลายโลกไดมากกวาใครหมด คอเลนงานถงชน สภกณหะ ตตยฌานภม ดงกลาวตอไปนน.


... ในคต... ในวญญาณฐต... ในสตตาวาส ... ในสตวนกายโนน ตวเราไดเปน...แลว คาวา "เอวนาโม - มชออยางน" คอชอตสสะ หรอชอปสสะ (เปนตน) คาวา "เอวโคตโต - มโคตรอยางน" คอโคตรกจจายนะ หรอโคตรกสสปะ (เปนตน) สองคานตรสโดย เปนการระลกถงชอและโคตรของตน ในอดตภพแหงภกษนน แตถา เธอเปนผใครจะระลกถง ความถงพรอมแหงผวพรรณกด ความเปนผ เลยงชพอยางปอน หรออยางประณตกด ความเปนผมากไปดวยความ สข หรอความทกขกด ความเปนผมอายสนหรออายยนกด ของตนใน กาลนน เธอกยอมระลกถงภาวะนนไดดวยเปนแท เพราะเหตนน จง ตรส (ตอไป) วา "เอววณโณ - มผวพรรณอยางน ฯลฯ เอว- มายปรยนโต - มขดอายอยางน " ในปาฐะเหลานน คาวา "เอววณโณ - มผวพรรณอยางน" คอ เปนคนขาวหรอเปนคนดา (เปนตน) คาวา (เอวมาหาโร - ม อาหารอยางน" คอกนขาวสกแหงขาวสาลทปรงดวยมงสะ หรอกน ผลไมทเปนไป (คอทมอยในทองถนนน*) (เปนตน) คาวา "เอว สขทกขปฏสเวท - เสวยสขทกขอยางน " คอเสวยสขและทกขอนเปน ไปทางกาย และทางใจ หรอมชนดตาง ๆ เชน สามส และนรามส โดยอเนกประการ คาวา "เอวมายปรยนโต - มขดอายอยางน" คอมขดอายประมาณ ๑๐๐ ป หรอวามขดอายถง ๘๔,๐๐๐ กป อยางน * ศพทปวตตผล เทยบกบศพทปวตตมงสะ - เนอทมอยในทองตลาด (คกบอทศ - มงสะ - เนอทเขาเชอดเจาะจงภกษ)


(เปนตน) ขอวา "โส ตโต จโต อมตร อทปาท - เรานน จตจากทนนแลวเกดในทโนน " ความวา อนง เรานนจตจากภพหรอ จากกาเนด จากคต จากวญญาณฐต จากสตตาวาส จากสตวนกายนน แลว (ไป) เกดในภพหรอในกาเนด ในคต ในวญญาณฐต ใน สตตวาส ในสตวนกาย ชอโนน คาวา "ตตราปาส - แมในทนน เราไดเปน...แลว " ความวา ตอมาแมในภพหรอในกาเนด ในคต ในวญญาณฐต ในสตตาวาส ในสตวนกายนน เรากไดเปน.. อกเลา คาวา "เอวนาโม - มชออยางน " เปนตน (ตอนไป) กมนยดง กลาวแลวนนแล อนง เพราะเหตทคาวา "อมตราส - ในทโนนเราไดเปน...แลว" น ตรสหมายเอาความระลกไดเทาทตองการ แหงภกษนนผขน (ส บพเพนวาสยอนขนไป) โดยลาดบ คาวา "โส ตโต จโต - เรานนจตจากทนน" ตรสหมายเอาความพจารณา (บพเพนวาสทระลก ไดแลว) ของเธอผ (ระลก) ยอนกลบมา เพราะเหตนน คาวา "อมตร อทปาท - เกดในทโนน " น พงทราบวา ตรสหมายถงทเกด ของเธอ ถดความเกดในอธภพ ทตรสในบทวา "อธปปนโน" น ขนไปนนเอง สวนคาวา "ตตราปาส - แมในทนน เรากไดเปนตน ในทเกดของเธอ ภายในการอปบต (ครง) นในภพนน คาวา "โส ตโต จโต อธปปนโน - เรานนจตจากทนน (มา) เกดในทน" ความ วา เรานนเคลอนจากทนน คอจากทเกดถดขนไป แลว (มา) เกด


ในทน คอในตระกลกษตรย หรอตระกลพราหมณชอโนน (เปนตน) คาวา อต คอ เอว (แปลวา) โดยประการดงกลาวมาน) คาวา "สาการ สอทเทส - (ซงบพเพนวาส) พรอมทงอาการพรอมทงอเทศ" อธบายวา (ซงบพเพนวาส) นบวาพรอมทงอเทศ กดวยอานาจชอ และโคตร นบวาพรอมทงอาการกดวยอานาจเครองปรากฏอน ๆ ม ผวพรรณเปนอาท จรงอย โดยชอและโคตร สตว (คนเราน) เขา จงชตวไดวา "นายตสสะ กสสปะ (โคตร) " เปนตน โดยประการ อน ๆ มผวพรรณเปนอาท เขาจงรจกตางกนวา (คนดา คนขาว" (เปนตน) เพราะฉะนน ชอและโคตรจงเปนอเทศ (เครองชตว) ประการนอกนเปนอาการ (สภาพรางกาย) คาวา "อเนกวหต ปพเพ- นวาส อนสสรต - ระลกบพเพนวาสไดหลายอยาง" น มอรรถตนอย แลวแล. ปพเพนวาสานสสตญาณกถา จบ


จตปปาตญาณกถา พรรณนาความ ในเรองความรในจตและอปบาต แหงสตวทง หลาย พงทราบ (ดงตอไปน) [แกอรรถบาลจตปปาตญาณ] คาวา "เพอจตปปาตญาณ "คอ เพอความรในจตและในอปบาต มอธบายวา "ความเคลอนไป และความเกดขนแหงสตวทงหลาย อน พระโยคาวจรรไดดวยญาณอนใด เพอญาณอนนน คอเพอทพจกข- ญาณ" คาวา "นาจตมงไป นอมจตไปเฉพาะ คาวา "โส" คอภกษผม การนาจตมงไปไดทามาแลวนน สวนในคาทงหลาย มคาวา "ทพเพน -เปนทพย" เปนตน (มพรรณนาความดงน) [ทพยจกษ] จกษชอวาเปนทพย เพราะเปนเชนของทพย จรงอย ประสาท จกษของเทวดาทงหลาย เปนธรรมชาตเกดดวยกรรมเปนสจรต โทษ ทงหลายม นาด เสมหะ และเลอดเปนตน ไมขดขวาง สามารถรบ อารมณแมในทไกลได เพราะพนจากโทษเครองขนมว จงเปนทพย แมญาณจกษอนเกดดวยกาลงแหงวรยภาวนา*นเลา กเปนเชนนนเหมอน กน เพราะเหตนน จงวาเปนทพย เพราะเปนเชนของทพย (นย หนง ) ชอวาเปนทพยเพราะไดมาเฉพาะ ดวยอานาจทพยวหาร (คอ * ดเชงอรรถ ๒ หนาตนอภญญานเทศ


ฌานทเปนบาท) และเพราะองอาศยทพยวหารของตน๑ (คออาศย ทพยวหารเปนนสสยปจจย) บาง ชอวาเปนทพย เพราะมแสงสวาง ใหญ๒ เหตกาหนดอาโลกกสณ (ไดมา) บาง ชอวาเปนทพย เพราะ ความมทไปใหญ๓ เหตเหนรปอนอยในท (กาบง) มทนอกฝาเปน ตนไดบาง คาวา "ทพพ" ทงปวงนน บณฑตพงทราบ (อรรถ) ตาม แนวคมภรศพทศาสตรนนเถด ญาณนนชอวาจกษ เพราะอรรถวาเหน ๔ อนง ชอวาจกษ เพราะเปนดงตา เหตทากจของตา (คอเหน) (ญาณ) จกษนน จดวาหมดจด เพราะเปนเหตแหงทฏฐวสทธ ดวยการเหนทงจตและอปบาต เพราะวาบคคลใดเหนแตจตอยาเดยว ไมเหนอปบาต บคคลนนยอมยดอจเฉททฏฐ (ความเหนวาขาดสญ) บคคลใดเหนแตอปบาตขางเดยว ไมเหนจต บคคลนนยอมยดสสสตา- ทฏฐ (ความเหนวาเทยง) ในเพราะความเกดปรากฏขนแหงสตวใหม๕ ๑. อตตนา เขาใจคลาดเคลอน เพราะไมมทจอด สานวณนทานกลาวมาหนหนงแลว ตอนแกทพโสต (หนา ๒๔๕) ทนนเปน อตตโน เขาความด ดงทแปลไว ดวยเหตน จงแกเปน อตตโน ๒. มหาฎกาวา แมแสงสวางใหญกเรยกวา ทพย ไดในคาวา "ทพพมท พยมห- วมานนสวาง ?" ๓. มหาฎกาตกตตา มหาฎกาแกเปน มหนยคมนตตา วมหยนยปกวตตตตตา - เพราะม ความไปนาบชา คอเพราะเปนไปอยางนาพศวง ๔. เปนอนวารกบเหนนนอนเดยวกน เพราะเหตนน ญาณทสสนะ จงแปลวา ความร ความเหน (ไมใชแปลวาเหนดวยญาณ) ๕. นวสตตปาตภาวสสสตทฏฐ ชอบกล ! ทานแสดงเหตแหงสสสตทฏฐไวในตวดวย เสรจ แตอจเฉททฏฐ ทานมไดแสดงเหตอระไรไว มหาฎกาเลยตองชวยแสดงวา "เพราะ ไมเหนความเกดตอไป จงเหนวาขาดสญแคนน"


สวนบคคลใดเหนทงสองทางนน บคคลนน เพราะเหตทลวงเสยซง ความเหน (ผด) ไปนนไดทงสอง ความเหนนนของเขาจงเปนเหต แหงทฏฐวสทธ อนภกษพทธบตรทงหลายยอมเหน๑จตและอปบาตนน ไดทงสองเปนแท เพราะเหตนน จงวา "(ญาณ) จกษนนจดวาหมด จด เพราะเปนเหตแหงทฏฐวสทธ ดวยการเหนทงจตและอปบาต" ดงน (ญาณ) จกษนน บณฑตพงทราบวา ลวงจกษของมนษย เพราะเหนรปไดเลยอปจารของมนษยไป หรอชอวาลวงจกษของมนษย เพราะลาตาเนอทเปนของมนษย (ความแหงบาลตอนนกวา เหน) ดวยจกษทพย อนหมดจดลวงจกษของมนษย (ดงอรรถาธบายมา)นน คาวา "ยอมเหนสตวทงหลาย" คอมองเหนสตวทงหลาย ราว กะเหนดวยตาเนอของมนษย ในสองคาวา "จวมาเน อปปชชมาเน -ทกาลงจต กาลงอปบต " นน มอรรถาธบายวา ในขณะจตกด ใน ขณะอปปบตกด ไมอาจเหน (แม) ดวยทพยจกษ๒ แตสตวเหลาใดใกล จะจต กลาวไดวาจกจตบดนละ สตวเหลานน พระผมพระภาคเจาทรง ประสงคเอาวากาลงจต และสตวเหลาใดถอปฏสนธแลว กลาวไดวา ๑. ปาฐะในมหาฎกาลขตไวมเอวศพทท ปสสนต ดงน "พทธปตตา ปสสนตเยว" แลวบอกไวดวยวา เอวศพทนนเปนอวธารณะในบทหลง ไมเปนอวธารณะในบทหนา ๒. มหาฎกาชวยชเหตวา ไมอาจเหนแมดวยทพยจกษญาณ เพราะขณะเปนระยะสนนด เดยว และเพราะรปของสตวลางเหลาเปนของละเอยดนก อนง รปรมณของทพยจกษเปน ปจจบน และรปารมณนนเปนปเรชาตปจจย ความเปนไปแหงมหรคตธรรมเหลา ทจะเวน อาวชนะและบรกรรมเสยหามไม อกทงรปเมอขณะเกดขนหรอเมอขณะดบ หาอาจเปน อารมมณปจจยไดไม เพราะฉะนน รปในขณะจตและอปบาท จงไมอาจเหนไดดวยทพย- จกษ


เกดเดยวนละ๑ สตวเหลานน ทรงประสงคเอาวากาลงอปบต ดวย บททงสองนน๒ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงความวา "ภกษนนยอม เหนสองทงหลายทกาลงจต และกาลงอปบตอยาง (ททรงประสงคเอา) นน" คาวา "หเน - เลว" คอทเขาเหยยดหยามดหมนถนแคลน ดวย อานาจแหงฐานะมชาตตระกล และโภคะเปนตน ทนบวาเลว เพราะ ประกอบดวยผลแหงโมหะ คาวา "ปณเต - ประณต" คอทตรงกน ขามกบเลว เพราะประกอบดวยผลแหงอโมหะ คาวา "สวณเณ - ผวพรรณงาม" คอประกอบดวยผลแหงอโทสะ คาวา "ทพพณเณ - มผวพรรณทราม" คอกอบดวยผวพรรณไมนาปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาชอบใจ เพราะประกอบดวยผลแหงโทสะ หมายความวามรป ไมงาม มรปนาเกลยด๓ คาวา "สคเต - ไดด "คอสคต หรอ เปนผมงมทรพยมาก เพราะประกอบดวยผลแหงอโลภะ คาวา ทคคเต -ตกยาก" คอถงทคต หรอขดสนอตคดขาวนา เพราะ ๑. สมปต นพพตตา จ เขาใจวาคลาดเคลอน ทถงจะเปน... นพพตาต (ไมใช จ) เพราะประโยคทงสอง (แกจวมานาประโยคหนง แกอปปชชมานาประโยคหนง ) ตอง เสมอกน ประโยคหนา เย อาสนนจอตอการ อทาน จวสสนตต เต จวมานา นเรยบรอย เปนตวอยางอย ประโยคหลงกควรเปนรปเดยวกน คอ เย จ คหตปฏสนธกา สมปต นพพตตาต เต อปปชชมานา ในทนแปลตามทเหนวาถก ๒. เต นกเขาใจวาพรธ ทถกจะเปน เตน ตามรปประโยค ในทนแปลตามทเขาใจ วาถก ๓. แปลตามฉบบหมาทเปนอนภรเป วรเป ซงนาจะถกวา


ประกอบดวยผลแหงโลภะ คาวา "ยถากมมปเค - เขาถง (คต) ตาม กรรม" คอกรรมใด ๆ ทตนกอไว เขาถง (คต) ตามกรรมนน ๆ [ยถากมมปคญาณ] ในบทเหลานน กจแหงทพยจกษ พระผมพระภาคเจาตรสดวยบท ทงหลายขางตน มบทวา "จวมาเน" เปนตน สวนกจแหงยถากมมป- คญาณ (ความรวาสตวเขาถงคตตามกรรมของตน) ตรสดวยบท (ยถา กมมปเค) น และ (ความตอไป) น เปนลาดบความเกดขนแหง ญาณนน ภกษในพระศาสนาน ขยายอาโลกกสณ (ลง) ไปเบองลาง มง หนาสนรก ยอมเหนสตวทงหลายผเกดอยในนรก ทกาลงเสวยทกขหนก ความเหนนนเปนกจแหงทพยจกษเทานน ภกษนนทาในใจอยางน (ตอ ไป) วา "สตวเหลานทากรรมอะไรเลาหนอ จงไดเสวยทกขนน" ลาดบนน ญาณอนมกรรมนนเปนอารมณ* จงเกดขนแกภกษนนวา "(สตวเหลานน) ทากรรมชอน..." นยเดยวกนนน ภกษขยาย อาโลกกสณ (ขน) ไปเบองบน มงหนาสเทวโลก ยอมเหนสตวทงหลาย ทกาลงเสวยมหาสมบตอยในทพยสถาน มนนทวน มสสกวน และ ปารสกวนเปนอาท แมความเหนนนกเปนกจแหงทพยจกษนนเอง เธอ ทาในใจอยางน (ตอไป) วา "สตวเหลานทากรรมอะไรหนอ จงได * ปาฐะพมพไววา ต กมมารมมณ าณ เขาใจวาคลาดเคลอน ทถกเปนศพทสมาส วา ตกมมารมมณ... เพราะความทควรจะเปนนนวา "ญาณอนมกรรมนนเปนอารมณ ไมใช "ญาณอนมกรรมเปนอารมณนน" มหาฎกากตงวเคราะหไววา ต นรยสวตตนย กมม อารมมณ เอคสสาต ตกกมมารมมณ


เสวยสมบตนน " ลาดบนน ญาณอนมกรรมนนเปนอารมณ จงเกด ขนแกเธอวา "(สตวเหลานน) ทากรรมชอน..." ความรนชอ ยถา- กมมปคญาณ อนบรกรรมแผนกหนงแหงญาณนหามไม และ (บรกรรมแผนกหนง) แหงญาณน (ไมม) ฉนใด แม (บรกรรม แผนกหนง) แหงอนาคตตงญาณ (กไมม) ฉนนน เพราะญาณอนม ทพยจกษเปนบาท (คอเปนพนฐาน) ทงหลายนนเอง กยอมสาเรจมา พรอมกบทพยจกษญาณนแล*

[ทจรต] ในบททงหลายมบทวา "กายทจจรตเตน - ดวยกามทจรต" เปนตน มพรรณนาความวา "ความประพฤตชว หรอความประพฤตเสย เพราะ เปนความประพฤตทเนาไปดวยอานาจกเลส เหตนนจงชอทจรต ความ ประพฤตชวดวยกาย หรอความประพฤตชวอนเกดขนทางกาย เหตนน จงชอกายทจรต" นบแมใน (สอง) บทนอกน กดจนยน บทวา "สมนนาคตา - มาตามพรอม" คอ สมงคภตา - เปนผประกดบไดวย [อรยปวาท] ขอวา "อรยาน อปวาทกา - ผวารายพระอรยะทงหลาย" ความ * ทวาบรกรรมแผนกหนงแหงญาณนหามไมนน อานมหาฎกากาดเหมอนทานอธบายวา ไมมแผนกหนงตางหากจากทพยจกษญาณ คอไมตองดาเนนกรรมวธตงบรกรรม เพอญาณ นโดยเฉพาะเปนแผนกหนงขนใหมเทานน หาใชวาไมมบรกรรมเสยเลยไม เพราะมน- สกโรต - ทาในใจ นนกคอบรกรรมดวยใครจะรกรรมของสตวเหลานนเอง ทงน กเพราะญาณน (และอนาคตงสญาณดวย) เกดเนองกบทพยจกษญาณ ถายงไมทพ จกษญาณกอนแลว กหาอาจทาใหญาณนเกดไดไม จงวาญาณนมทพยจกษญาณเปนบาท


วา เปนผมงความเสอมเสย วารายเอา อธยาบวาดาเอง ตโทษเอา ซงพระอรยะทงหลาย คอพระพทธเจา พระปจเจกพทธ และพระสาวก ทงหลาย โดยทสด แมพระโสดาบนคฤหสถ ดวยอนตวตถ๑กตาม ดวยการลบลางคณกตาม ในอาการสองอยางนน ผกลาววา "สมณ- ธรรมของบคคลเหลานไมม บคคลเหลานนไมเปนสมณ" ดงน พง ทราบวา "วารายดวยอนตมวตถ" ผกลาวคา (ไมจรง) เปนตนวา "ฌานกด วโมกขกด มรรคกด ผลกด ของบคคลเหลานไมม" ดงน พงทราบวา "วารายโดยมงลบลางคณ" กแลบคคล (ผวาราย) นน รอย (วาทานเปนพระอรยะ) ยงวาราย (ทาน) กตาม ไมร (วาทาน เปนพระอรยะ) วารายทานไปกตามกคงเปนอรยปวาททงสองสถาน๒

เดยวกนอนนตรยกรรม แตยงเปนสเตกจฉา (พอเยยวยาได๓) เพอ ใหอรยปวาทกรรมนนชดเจนขน ยณฑตพทราบเรอง (ตอไป) น [เรองภกษหนมวารายพระอรยะ] เลากนวา พระเถระรปหนง และภกษหนนรปหนง ไปบณฑบาต ๑. คาวาอนตมวตถ เปนโวหารทรงพระวนย แปลวา เรองอนถงทสด คอเรองททาใหถง ขาดจการความเปนสมณะทเดยว อนไดแก วตถปาราชก ในกรณอรยปวาทน ไปวาพระ อรยะวาทานไมมสมณธรรม ไมเปนสมณะ กเทากบวาทานเปนปาราชกเหมอนกน ๒. มหาฎกาวา รหรอไมรไมเปนประมาณ ความเปนพระอรยะเทานนเปนสาคญ แต อาจารยลางพวกกลาววา เมอไมรวาทานเปนอรยะ สาหรบผไมมจตคดรายตอทาน เปนตอพดไปวาทานไมมอรยคณ กไมเปนการลบลางคณ เพราะฉะนน อรยปวาทก ไมม (?) ๓. เปนสเตกจฉาดวยการขอขมาได แตอนนตรยกรรมเปน อเตกจฉา (เยยวยาไมได ดวยประการทงปวง


ในหมบานแหงใดแหงหนง ทานทงสองนนไดยาคยงรอนประมาณ กระบวยหนง ในเรอนหลกแรกทเดยว พอลมในทองของพระเถระ เสยดขน ทานจงคดวา "ยาคน เปนของสปปายะสาหรบเรา เราจะ ดมมนเสยแตเวลามนยงไมเยนเถด " ดงนแลว ทานจงนงลงททอนไม ซงคนทงหลายนามาเพอ (จะทา) ธรณประต แลวดม (ยาคนน) ขางฝายอกรปหนง รงเกยจทาน (ทนงลงฉนกลางหมบางเชนนน) กวาเอาวา "คนแก หวจดเตมท (ละซ) จงไดทาความขายหนาถง เราดวย " พระเถระเทยว (บณฑบาต) หมบาน แลว (กลบ) ไป ถงวหาร จงพดกะภกษหนมวา "ทพงในพระศาสนานของเธอมอยหรอ อาวโส" ภกษหนมบอกวา "มขอรบ กระผมเปนโสดาบน" พระ- เถระจงวา "อาวโส ถากระนนเธออยาไดทาความพยายามเพอมรรค เบองสง (ตอไป) เลย" ภกษหนมถามวา "เพราะเหตอะไร ขอรบ" พระเถระบอกวา "พระขณาสพ ถกเธอวารายเอาแลว "ภกษหนม รปนน (จงไดสานก) ขอขมาทาน ดวยการขอขมานน กรรมของ เธอนนจงได (กลบ) เปนปกต*

* เรองทเลานมปญหามาก เชนวา ก. คาทภกษหนมวาพระเถระนน เปนอรยปวาทโดยสถานไหน ทางอนตมวตถนน ไมใชแน แตทางคณปรธสนะกไมชดนก อรยคณทใหตวอยางไวนน หมายถงคณวเศษ ทเปนอตตรมนสธรรม แตในเรองนไมไดวาถงเชนนน คาทวานนเมอสรปเปนคาไทย ๆ กคงจะวา "คนแกหนาไมอาย " เทานนเอง จดเปนคาคณปรธสนะไดหรอไม ? ข. ภกษหนมรปนน ถาทานเปนผปฏบตจนเปนพระโสดาบน (ตามททานเปดเผย เอง) แลว ทานนาจะหยงทราบไดวาพระเถระนนมภมธรรมสงกวาทาน ซงทานนาจะ

เคารพ แตททานกลาววาจาเอาพระเถระเชนนน สอวาไมเคารพ พระโสดาบนเปนพระ อรยะ กลบไปทาอรยปวาทเสยเอง อยางไรอย ฯลฯ รวมความวา ตามททานบอกวาเลาเรอง เพอใหเปนอรยปวาทกรรมชดเจนขนนน การตรงกนขามเสยแลว คอฟงเลาแลวกลบเกดความฟนเฝอตาง ๆ ดงน


[วธขอขมา] เพราะฉะนน แมนผใดอนวารายพระอรยะเขา ผนนพงไป (หา ทาน) ถาทานเปนผออน (พรรษา*) กวาตน กนงกระโหยง (ไมตอง ไหว) ขอขมา (ดวยคา) วา อห อายสมนต อทจทญจ อวจ ตมเม ขมาห -ฉนไดกลาวคาน ๆ กะทาน ขอทานจงอดโทษนนแก ฉนดวยเถด" ถาทานเปนผแกพรรษากวา กพงไหว (ทาน) นง กระโหยงประคองอญชล ขอขมา (ดวยคา) วา "อห ภนเต ตมเห อทจทจ อวจ ตมเม ขมถ - ทานเจาขา กระผมไดกลาวคาน ๆ กะทาน ขอทานโปรดอดโทษนนแกพระผมดวยเถด" ถาแมนทานหลกไปสทศ (คอไปทอน) เสยแลว พงไปเองหรอ สงศษยมสทธวหารกเปนตนไปขอมา (ทาน) แตถาไมอาจไป (เอง) ทงไมอาจสง (ใคร ๆ ) ไปดวยไซร ภกษเหลาใดอยในวหาร (เดยว กนกบตน) นน พงไปหาภกษเหลานน ถาเธอทงหลายเปนผออน พรรษากวา กนงกกระโหยง (ไมตองไหว) ถาเธอทงหลายเปนผแก พรรษากวา กปฏบตโดยนยแหงวตรทพงทาในทานผแกพรรษาดงกลาว แลวนนแล แลวกลาวขอขมาวา "อห ภนเต อสก นาม อายสมนค อทจทจ อวจ ขมต มา โส อาสมา - ทานเจาขา ขาพเจาได กลาวคาน ๆ กะทานผมอายชอโนน ขอทานผมอายนน จงอดโทษแก * ปาฐะตรงนพมพไวเปน วฑฌตเร ถดไปประโยคหลงเปน นวกตโร เขาใจวาลขต ไวไขกนไป เพราะความขางหลงไมสมกน ในทนไดแกบทประโยคหนาเปน นวกตโร ในประโยคหลงเปน วฑฌตโร ดงทแลวไวน.


ขาพเจาดวยเถด " แมเมอไมไดขอขมาตอหนา (ทาน) กพงทาวตร นนเหมอนกน๑

ถาพระอรยะนนเปนเอกจารกภกข (ภกษผจารกไปผเดยว) สถาน ทอยของทานไมมใครร สถานทไปขอทานเลากไมปรากฏไซร กพง ไปหาภกษทเปนบณฑตรปหนง แลวบอก (ปรกษาทาน) วา "ทาน ขอรบ กระผมไดกลาวถงทาน กะทานผมอายชอโนน วปฏสาร (เกด มแกกระผมทกททระลกถงทาน กระผมทาอยางไร (ด)" ภกษ บณฑตนนจะกลาววา "ทานอยาคดไปเลย พระเถระจะยอมอดโทษใหแก ทาน ทานจงทาจตใหระงบเถด " ฝายเธอกพงบางหนาตอทศทางท พระอรยะไป ประคองอฐชลกลาว (ขน) วา "ขมต" - ขอพระเถระ นนขงอดโทษเถด" ถาพระอรยะนนเปนผปรนพานเสยแลว เธอพงไป (ให) ถง ททนบวาเปนเตยงททานปรนพพาน๒ กระทงถงปาชาผดบกด ขอขมา ๑. อชมนเต ในมหาฎการเปน อขมาเปนเต แลวบอกไววาปาฐะเปน อขมนเต กม เหนวา อขมาเปนเต นนแหละถกตอง เพราะขางตนเปน ขมาเปส ขมาเปตพโพ ขมา- เปตพพ มาเปนแถว การขอขมาน ภาษาไขวเขวกนอย ภาษาไทยวา "ขอขมา" นน อาจฟงเปนวาเรา ไปขมาทาน แตทจรงเปนคาสมาส พดเตมวา "ขอใหทานขมา" คอขอใหทานอดโทษ ให ตรงกบภาษาบาลวา ขมาปน - ยงทานใหอดโทษนนแหละ ในทนแปลดตดเปนสานวนไทย วา ขอขมา. ๒. ปรนพพตมจฏฐาน มหาฎกาวา หมายถง "ปชากรณฏาน - ททานทาการบชา (ถงทาน)" จะอธบายวาอยางไร นาจะอธบายวา พระอรหนตมไดปรพพานบนเตยง ไปทกองค อนง แมมเตยง ลวงกาลนานไปเตยงกผพงไป เขากทาทสงเขปวาเปนท ปรนพพานของทานขนไว เปนทบชาถงทาน ทานองพระแทนดงรงของเรานนกระมง (?)


(ทาน) เถด ๑ เมอไดทา (การขอขมา) เสยไดอยางนแลว กรรมนนกไมเปน สคคาวรณ ไมเปนมคคาวรณเลย (กลบ) เปนปกตเทานนเองแล [มจฉาทฏฐ] บทวา "ผมความเหนผด" คอผมความเหนวปรต (ผดคลอง ธรรม) บทวา "ผมกรรมสมาทานดวยอานาจมจฉาทฏฐ" ความวา ผมกรรมตางอยางทถอเอาดวยอานาจความเหนผด ซงเปนผทชกชวน คนอน ๆ ในกรรมทงหลายมกายกรรมเปนตน ทมความเหนผดเปน มลดวย กแล ในอรยปวาทและมจฉาทฏฐน แมเมออรยปวาท เปนอน สงเคราะห (รวม) เอาไวแลวดวยศพทคอวจทจรต และมจฉาทฏฐ เลา กเปนอนสงเคราะหเอาไวแลวดวยศพทคอมโนทจรตกด (แต) การตรสสองบทนอก บณฑตทราบวา เพอทรงแสดงความทอรยป- วาท และมจฉาทฏฐนนมโทษมาก อนอรยปวาท (นน) จดวาม โทษมากจรง เพราะเปนโทษแมอนนตรยกรรมทเดยว จรงอย แม พระผมพระภาคเจากไดตรสคานไววา "ดกรสารบตร ภกษผถงพรอม ดวยศล ถงพรอมดวยสมาธ ถงพรอมดวยปญญา๒ พงยงอรหตผลให ๑. ประโยคนม คนตวา ซอนกน ศพทขางหนานาจะเกน ในทนแปลอยางตดศพทหนา ออกกคงไดความด ทกลาวถงปาชาผดบนน หมายความวา หากศพทานเขานาไปทงไวทปาชาผดบ ก พงอตสาหะไปกราบทศพทานใหจงได อยาไดรงเกยจเลย เชนนนกระมง (?) ๒. มหาฎกาวา ตรสหมายถงผมอนทรยแกกลา


สาเรจไดในทฏฐธรรมนแน อปมาฉนใด อปไมยนกฉนนน สารบตร เรากลาววา บคคลไมเลกคาพดอนนน ไมละความคดอนนน ไมสละ ทงความเหนอนนน๑ เสยแลว ยอมเปนผถกเกบไวในนรก ดลถกเขานา (ตว) ไปเกบไวฉะนน๒" อนง โทษอนทชอวามโทษมากกวามจฉา ทฏฐหามไม ดงพระผมพระภาคเจาตรสไววา "ดกรภกษทงหลาย เรา ไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงมโทษมากยงอยางน เหมอนดงมจฉา- ทฏฐนเลย ภกษทงหลาย โทษทงหลายมมจฉาทฏฐเปนอยางยง๓" ดงน [อบาย ทคต วนบาต นรยะ] คาวา "เพราะความแตกไปแหงกาย" คอเพราะความสละไป แหงอปาทนนขนธ (ขนธทวญญาณครอง) คาวา "เบองหนาแต ตายไป " คอในการถอเอาขนธทเกด (ใหม) ในลาดบแหงอปาทนน- ขนธ (ทสละไป) นน หรอนยหนงคาวา "เพราะความแตกไปแหง กาย" คอเพราะความขาดไปแหงชวตนทรย คาวา "เบองหนาแต ตายไป " คอตอจากจตจตไป คาวา "อบาย" ดงนเปนตน ทกคาเปนไวพจนของคานรยะนนเอง จรงอย นรยะ จดเปนอบาย เพราะปราศจากอายะ ทรกนวาบญ อนเปนเหตแหงสรรคและนพพาน หรอวาเพราะความไมมแหงอายะ ๑. หมายถงคาพด และความคดเหนทเปนอรยปวาย ๒. ม. ม ๑๒/๑๔๕ ๓. อง. เอก. ๒๐/๔๔.


(แดนมา) แหงความสขทงหลาย นรยะ จดเปนทคต เพราะเปนคต คอเปนทอาศยไปแหงทกข นยหนง จดเปนทคต เพราะเปนคตอนเกดดวยกรรมทชอวาชว เพราะ เปนกรรมมากไปดวยโทษ นรยะ จดเปนวนบาต เพราะเปนทตกลงไปอยางหมดอานาจ แหงคนทาชวทงหลาย นยหนง จดเปนวนบาต เพราะเปนทตกลงไป อยางวนาศ คอมอวยวะใหญนอยยอยยบ (แหงคนทาชวทงหลาย) ดง นกได อายะ ทเรยกกนวา อสสาทะ (ความยนด) ไมมในทนน เหต ฉะน ทนนจงชอนรยะ อกนยหนง พระผมพระภาคเจาทรงบนถงกาเนดดรจฉาน ดวย อปายศพท จรงอย กาเนนดรจฉานชอวาอบาย เพราะปราศจากสคต (แต) ไมจดเปนทคต เพราะเปนทสมภพแหงดรจฉานจาพวกมเหสกข๑

มนาคราชเปนตน ทรงบงถงเปรถวสย ดวยทคคตศพท จรงอย เปรตวสยนน จดเปนอบายดวย เปนทคตดวยแท เพราะปราศจากสคต และเพราะ เปนคตแหงทกข แตไมจดเปนวนบาต เพราะเปรตวสยมไดตกอยา ยอมยบเชนกบอสรกาย๒ (ดงจะกลาวตอไป) ๑. มเหสกข แยกเปนมหา + อส - อกข แปลวาผมเขากลาววาเปนเจาใหญ คกบอปเปสกข ผทเขากลาววาเปนเจานอย ตรงกบภาษาไทยเราวา ผใหญ ผนอย (?) ๒. อสรสทส มหาฎกาแกเปน เปตาสรสทส จะหมายถงอะไรของทานทราบ ในท นเหนวา อสร ควรจะเปนอสรกาย ซงจะกลาวตอไป ไมจดเปนพวกอบายภม ศพท อสรสทส สะดดตานาพจารณาอย วาใชไดหรอไม ?


ทรงบงถงอสรกายดวยวนปาตศพท จรงอย อสรกายนนจดเปน อบาย และเปนทคตดวยแท โดยอรรถตามทกลาวแลว และยงเรยกวา วนบาตดวย เพราะอสรกายนนตกไปจากความเจรญ (ดวยสมบต) ทก อยาง ทรงบงถงนรยะ (คอนรก) มากชนด มอเวจเปนตนนนเอง ดวยนรยศพทแล บทวา "อปปนนา" คอ อปคตา - เขาถง อธบายวา "เกด ในอบายเปนตนนน" [สคตโลกสวรรค] สกกปกข (ฝายด) บณฑตพงทราบโดยปรยายทผด (ตรงกน ขาม) จาก (ฝายชว) ทกลาวแลวนนเถด แตความ (ตอไป) น เปนความแปลกกน คอ ในคาวาสคตเปนตนนน ดวยสคตศพท ทานรวมเอามนษยคต เขาดวย (แต) ดวยสคคศพท ทานถอเอาแตเทวคตอยางเดยว (สวน ความ (ตอไป ) น เปนความหมายแหงคา คอในคาวาสคตโลกสวรรค นน ภมทชอวาสคต เพราะเปนคตด ชอวาสวรรค เพราะเลศ อยางดดวยอารมณทงหลายมรปเปนตน ทงหมดนน ไดชอวาโลก เพราะความหมายหวา มอนจะตองทรดโทรมไป คาวา "อต ทพเพน จกขนา" เปนตน ทงหมดเปนคานคม ความตามทกลาวมาน เปนความสงเขปในพระบาลวา "เหน... ดวยทพยจกษ" นน ดวยประการฉะน


[เรมทาทพยจกษ] กแลอาทกมกกลบตร ผปรารถนาจะเหน (ดวยทพยจกข) อยางนน พงทาฌานทเปนบาทแหงอภญญา อนมกสณเปนอารมณ ใหควรแกการนา (จต) ไป๑ (เพอทพจกขญาณ) ดวยอาการทงปวง แลว ทาบรรดากสณ ๓ นคอ เตโชกสณ โอทาตรสณ อาโลกสณ อยางใดอยางหนง ใหใกล (ทจะเกดทพจกขญาณ) พงทาอปจาร - ฌานใหเปนโคจร๒ ขยาย (กสณารมณ) แลวพกไว อธบายวา อปปนา ไมควรใหเกดขนในอารมณทขยายแลวนน เพราะถาใหเกด ขน อารมณนนกเปนทอาศยแหงปาทกฌานไป ไมเปนทอาศยแหง บรกรรม๓

กในกสณ ๓ น อาโลกกสณนนแหละดกวาเพอน เพราะเหตนน พงยงอาโลกกสณนน หรอกสณนอกนอยางใดอยางหนงกตาม ใหเกด ขน (เปนอปจารฌาร) โดยนยทกลาวในกสณนเทศแลว ตงอยใน อปจารภมแล จงขยาย (อารมณกสณ) เถด๔ แมนยในการขยาย อารมณนน กพงทราบตามนยทกลาวในกสณนเทศนนเหมอนกน พระโยคาวจรพงดรปทมอย ในภายในทแหงกสณารมณทขยาย ๆ ๑. อภนหารนมงถงบาลวา จตต อภนหรต อภนนนาเมต ทกลาวในเบองตน. ๒. ทา...ใหเปนโคจร มหาฎกาอธบายวา ทา...ใหคลองแคลว ๓. มหาฎกาวา เมอถงอปปนาแลว กเปนอนไมไดทาบรกรรม ปราศจากบกรรมเสยแลว อภญญาจะเกดไมได การเหนรปกไมม ๔. เพราะปฏกาคนมตเกดพรอมกบอปจารฌาน ถงอปจารแลวปฏภาคนมตเกด จงขยาย ได


ไปเทานน (ไมพงดไปภายนอก๑) กแล เมอเธอดรปเสย วาระแหง บรกรรมยอมลวงไป ตอนนแสงสวางกหายไป ครนแสงสวางนนหาย ไปแลว รปกไมปรากฏดวย๒ เมอเปนเชนนน พระโยคาวจรนนพง เขา๓ปาทฌานนนแหละ ออกจากฌานนนแลว จงแผ (ขยาย) แสง สวางไปใหบอย ๆ เถด เมอทาไปอยางานน แสงสวางยอมจะถงความ แรงกลา (คออยไดนาน) โดยลาดบแล (ตอไปน) เธออธษฐาน วา "แสงสวางจงมอยในทน" กาหนดทไวเทาใด แสงสวางกคงอยใน ท (เทา) นน การเหนรปยอมมแกเธอผนงดอยทงวนกได กบรษ ผเดนทางในกลางคนดวยคบเพลงหญา เปนขออปมาไดในคาทกลาวน ไดยนวาบรษผหนง เดนทางไปในกลางคอดวยคบเพลงหญา (ครนเดนไป) คบเพลงหญานนของเขามอดลง ทนพนดน ทา เรยบ กไมปรากฏแกเขา เขาจงเขยคบเพลงหญานนเขาทพนดน ทา ใหมนโพลกขนอก กแลคบเพลงหญานน ครนโพลงขนแลว ไดทา แสงสวางมากกวาแสงสวางครนกอน (ไปอก) เมอเขาทาคบกคอยขนมา ครนตะวนขนแลว การใชคงเพลงกไมม ดงนนเขาจงทงคบเพลงนน เสยแลว (เดน) ไปไดตลอดวน ๑. เพราะถาดออกไปภายนอก จะเปนเหตใหเกดความฟงซาน ๒. มหาฎกาอธบายตรงนวา คาวาบรกรรมในทน กคออปจารฌาน ทมกสณเปนอารมณ ดงกลาวแลว อปจารฌานนน เมอพระโยคาวจรดรปเสย กไมเปนไป การเหนรปมไดดวย อานาจแสงสวางแหงกสณ ๆ มไดกดวยอานาจบรกรรม เพราะฉะนน เมอบรกรรม (คอ อปจารฌาน) ไมเปนไป แสงสวางและการเหนรปกมไมไดทงสองอยาง ๓. เขาฌานทานเคยใช สมาปชชตวา มาทงนน เพงมาใช ปวสตวา ทตรงน แตออก จากฌานยงคงใช วฏ าย ไมยกใช นกขมตวา


ในขออปมาทงหลายนน แสงสวางกสณในเวลาบรกรรม (คอ ในอปจารฌาน) เปรยบดงแสงสวางแหงคบเพลง การทเมอแสงสวาง หายไป เพราะเหตทเมอพระโยคาวจรดรปอย วาระแหงบรกรรมลวง ไปเสย กไมเหนรปทงหลาย เปรยบดงเมอคบเพลงมอดเสยแลว (บรษ นน) กไมเหนทเรยบทไมเรยบฉะนน การเขา (ปาทกฌาน) บอย ๆ เปรยบดงเขยคบเพลง (ราไป) การทเมอพระโยควจรทาบรกรรม อก แสงสวางทแรงกลากวาเกาแผ (ขยาย) ไป เปรยบดงการทคบเพลง (ถกเขยใหโพลงแลว) ทาแสงสวางมากกวาแสงสวางครงกอน การท แสงสวางอนแรงกลาคงอยตามท ๆ กาหนดไว เปรยบดงการทตะวนขน การทพระโยคาวจรทงแสงสวางอนนอยเสยแลว เหนรปไดทงวน ดวย แสงสวางทแรงกลา เปรยบดงการท (บรษนน) ทงคบเพลงหญาแลว (เดน) ไปไดตลอดวน (ดวยแสงตะวน) ฉะนน [เมอทพยจกษเกด] ในการเหนรปนน เมอใด รปน คอรปทอยในทองและรปทอาศย อยในหทยวตถ รปทอาศยอยใตพนดน รปทอยนอกฝา นอกภเขา นอกกาแพง๑ และรปทอยในจกรวาฬอน อนไมมาสคลองมงสจกษของ ภกษนน (คอภกษนนมองไมเหนดวยตาเนอ) มาสคลองแหงญาณจกษ (ของเธอ) เปนราวกะวาปรากฏแกมงสจกษ เมอนนพงทราบวา ทพยจกษเปนอนเกดขนแลว และในบรรดาจตทปรารภรปน ทพยจกษ เทานนสามารถในการเหนรป บพพภาคจตทงหลายมาหามารถไม๒

๑. หมายความวา ภกษอยภายในอาคาร ภายในถา ภายในกาแพง ๒. บพภาคจต มหาฎกาวา ไดแกอาวชนจต และบรกรรมจต แมจะทารปใหเปนอารมณ แตกไมอาจทารปใหแจงชดอยางของจรงได


[ทพยจกษเปนอนตรายแกบถชน] กแลทพยจกษนนน ยอมเปนอนตรายแกบถชนได เพราะเหต อะไร ? เพราะเหตวาบถชนนนอธษฐานวาใหแสงสวางมในทใด ๆ ทนน ๆ เกดมแสงสวางเปนอนเดยวลอดแผนดนสมทรและภเขาเขาไป กได ทน เมอเขาเหนรปอมนษยมยกษและรากษสเปนตนอนเปนรปท นากลวในทเหลานนเขา ความกลวกเกดขน ซงเปนเหตใหเขาถง วกลจรต (กลาย) เปนฌานวพภนตกะ (บาเพราะฌาน) ไป (กได) เพราะเหตนน พระโยคาวจรพงเปนผไมประมาทในการดรป [ลาดบความเกดขนแหงทพยจกษ] ในตอนทพยจกษเกดนน นเปนลาดบความเกดขนแหงทพยจกษ (คอ) คาทงปวง (ทแสดงลาดบความเกดแหงทพยจกษ) วา "ครน มโนทวาราวชนะ ทาร)ทประการดงกลาวแลวนนใหเปนรปารมณเกด ขนแลวดบไป ชวนะ ๔ หรอ ๕ ดวง ทารปนนแหละเปนอารมณ เกดขน" ดงนเปนอาท พงทราบโดยนยทมมาในตอนกอนนนเถด แมในญาณน กามาวจรจตทงหลายอนยงมวตามวจาร นบเปนบพภาคจต (คอจตเปนสวนเบองตนแหงญาณน) รปาวจรจตอนเปนไปใน จตตถฌาน เปนอรรถสาธกจต (จตยงประโยชนคอญาณนใหสาเรจ) ในปรโยสาน ญาณอนเกดพรอมกบรปาวจรจตนนแหละ ทานเรยกวา สตตานงจตปปาตญาณบาง วาทพจกขญาณ บาง แล จตปปาตญาณกถา จบ


[ปกณณกกถา] อนง พระนาถะเจาผทรงรขนธ ๕ ไดตรส อภญญา ๕ ใดไวโดยประการดงกลาวมาน แลว บณฑตไดทราบอภญญา ๕ นนแลว พงทราบเรองเบดเตลดในอภญญา ๕ นน (ดงตอไป) นอกบาง กในอภญญา ๕ นน ทพพจกข กลาวคอจตปปาตญาณนน ม ปรภณฑญาณ (ญาณเปนบรวาร) ถง ๒ อยาง คออนาคตงสญาณ และ ยถากมมปคญาณ เพราะฉะนน อภญญาญาณมาในทน จงเปน ๗ คอ ปรภณฑญาณ ๒ น และ (ตว) อภญญาญาณ ๕ มอทธวธญาณเปนตน บดน บณฑตพงแสดงความเปนไปแหงอภญญาญาณ ๗ ในอารมมณตกะ ๔ ทพระมหาฤษเจาตรสไว เพอไมหลงในการจาแนกอารมณแหงอภญญาญาณเหลานน นเปน การแสดงในอารมมณตกะนน กอารมมณตกะ (หมวด ๓ แหงอารมณ) ๔ พระมหาฤษเจา ตรสไว อารมมณตกะ ๔ คออะไรบาง คอปรตตารมมณตกะ (หมวด ๓ แหงปรตตารมณ) มคคารมมตกะ (หมวด ๓ แหง มคคารมณ) อตตารมมณตกะ (หมวด ๓ แหงอตตารมณ)


อชฌตตารมมณตกะ (หมวด ๓ แหงอชฌตตารมณ)* [อทธวธญาณเปนไปในอารมณ ๗] ในอภญญาญาณเหลานน อทธวธญาณยอมเปนไปในอารมณ ๗ โดยเปนปรตตารมณ มหคคตารมณ อนาคตารมณ ปจจบน- นารมณ อชฌตตารมณ และพหทธารมณ ถามวา เปนไปอยางไร ? แกวา กอทธวธญาณนน จดเปนปรตตารมณ กเพราะมรปกายเปนอารมณ (โดย) ทา ความหมายถงความทวา "เมอใดพระโยคทากายใหอาศยจต ใครจะ ไปดวยอทสสมานกาย (กายทไมปรากฏ คอใคร ๆ มองไมเหน) ก นอมกายไปตามอานาจจต วางรปกายลงไปในมหคคตจต ปลกรปกาย ลงไปในมหคคตจต เมอนน รปกายกเปนอารมณทไดอปโยคะ (คอใช การไดอยางจต ?)" ดงน จดเปนมหคคตารมณ กเพราะมมหคคตจตเปนอารมณ (โดย) ทาความหมายถงความทวา "เมอใด พระโยคทาจตใหอาศยกาย ใครจะ ไปดวยทสสมานกาย (กายทปรากฏ คอใคร ๆ มองเหน) กนอมจต ไปตามอานาจกาย วางปาทกฌานจตลงไปในรปกาย ปลกปาทกฌานจต * ปรตตารมมณตกะ คอ ปรตตารมมณะ มหคคตารมณะ อปปมาณารมมณะ มคคารมมณตกะ คอ มคคารมมณะ มคคเหตกะ มคคาธปต อตตารมมณตกะ คอ อตตารมมณะ อนาคตรมมณะ ปจจปนนารมมณะ อชฌตตารมมณตกะ คอ อชฌตตารมมณะ พหทธารมมณะ อชฌตตพหทธา- รมมณะ


ลงไปในรปกาย เมอนนปาทกฌานจต กเปนอารมณทไดอปโยคะ (คอใชการไดอยางรปกาย ?)" ดงน อนง จดเปนอตตารมณ กเพราะทา (ปาทกฌาน) จตนนแหละ ทลวงไปแลวคอดบไปแลว ใหเปนอารมณ เปนอนาคตารมณ สาหรบพระโยคทงหลายผอธษฐาน (ฤทธ) ไวเปนอนาคต ดงพระเถระทงหลาย มพระมหากสสปเถระเปนตน (อธฐานไว) ณ ทบรรจพระมหาธาต๑ ไดยนวา พระมหากสสปเถระ เมอทาการบรรจพระมหาธาต ไดอธษฐานไววา "ตลอด ๒๑๘ ป ใน อนาคต กลนหอมทงหลาย (น) กอยาไดดบไป" ดงน ของ ทกสงนน กไดเปนตามทอธษฐานนนเทยว พระอสสคตตเถระเหนหมภกษในวตตนยเสนาสนะ๒ฉนขาวขาว ๆ (คอขาวเปลา ไมมแกงกบคลกเลย ?) จงอธษฐานไววา "(นาใน) ตระพง จงเปนนานมสม (ขน ๆ คลกขาวได) ในเวลาปเรภต ทกวน ๆ" ดงน นา (ในตระพงนน) ทภกษตกเอาในปเรภต เปนนานมสมไป ครนปจฉาภต มนกเปนนาตามปกตนนเอง แตเปนปจจปนนารมณ ในกาลทพระโยคทากายใหอาศยจต ไป ดวยอทสสมานกาย ๑. มหาฎกาวา หมายถง ทบรรจพระมหาธาต ซงพระเถระใชฤทธเชญเอาพระธาตใน พระเจดยทผครองนครทง ๘ สรางขนเมอคราวแจกธาตนน เวนเจดยทรามคามเสย แหง ๑ เอาแต ๗ แหง มาบรรจไว ณ พระมณฑปในกรงราชคฤห (?) ๒. มหาฎกาวา วหารในดงดบ ชอวตตนยเสนาสนะ


เปนอชฌตตารมณ โดยททากายและจตของตนใหเปนอารมณ ในกาลทนอมจตไปตามอานาจกาย หรอนอมกายไปตามอานาจจต และ ในกาลทนรมตตนเปนเพศตาง ๆ มเพศกมารเปนตน แตในกาลท แสดงรปตาง ๆ มชาง มาเปนตน อนเปนสงภายนอก (กายของตน) กเปนพหทธารมณ แล ความทอทธวธญาณเปนไปในอารมณ ๗ บณฑตพงทราบโดยนย ดงกลาวมาฉะน เปนอนดบแรก [ทพพโสตธาตญาณเปนไปในอารมณ ๔] ทพพโสตธาตญาณ ยอมเปนไปในอารมณ ๔ โดยเปนปรตตารมณ ปจจปนนารมณ อชฌตตารมณ และพหทธารมณ ถามวา เปนไป อยางไร ? แกวา กทพพโสตธาตญาณนน เพราะเหตททาเสยงใหเปน อารมณ และเสยงเปนปรตตธรรม (คอเปนกามาวจร) เพราะเหตนน จงเปนปรตตารมณ แตเพราะทาเสยงอนมอย (คอเปนไปอย) นนเองให เปนอารมณเปนไป จงเปนปจจปนรมณ ในกาลทไดยนเสยง (สตว) ในทองของตน ทพพโสตธาตญาณนนกเปนอชฌตตารมณ ในกาลทได ยนเสยงของผอน กเปนพหทธารมณแล ความททพพโสตธาตญาณ เปนไปในอารมณ ๔ บณฑตพงทราบโดยนบดงกลาวมาฉะน [เจโตปรยญาณเปนไปในอารมณ ๘] เจโตปรยญาณ ยอมเปนไปในอารมณ ๘ โดยเปนปรตตารมณ มหคคตารมณ อปปมาณารมณ มคคารมณ อตตารมณ อนาคตารมณ


ปจจปนนารมณ และพหทธารมณ ปจฉาวา เปนไปอยางไร ? วสชนา วา กเจโตปรยญาณนน ในกาลทรจตอนเปนกามาวจรของคนอน ๆ กเปนปรตตารมณ ในกาลทรจตเปนรปาวจรและอรปาวจร (ของคน อน) กเปนมหคคตารมณ ในกาลทร (จต) เปนมรรคและเปน ผล (ของคนอน) กเปนอปปมาณารมณ กแลในอปปมาณารมณน บณฑตพงทราบความแปลกกน (ดง)น คอ ปถชนยอมไมรจตของพระโสดาบน พระโสดาบนเลากยอมไมรจต ของพระสกทาคาม... บณฑตพงนาคาดงกลาวมาน (เรยง) ไปจนถง... ของพระอรหตตเถด* แตพระอรหนตยอมรจตของพระอรยะทงปวง แมพระอรยะชนสงอน (มพระอนาคตมเปนอาท) กยอมรจตของพระ อรยะชนตา (มพระสกทาคามเปนอาท) กยอมรจตของพระ (เจโตปรยญาณนน) ในกาลทมมรรคจตเปนอารมณ กเปน มคคารมณ สวนวา เมอใดพระโยครจตคนอนไดในกาลภายใน ๗ วนทลวง แลวกด ในกาลภายใน ๗ วนทยงไมมถงกด เมอนน เจโตปรยญาณ นน กเปนอตตารมณและอนาคตารมณ [ปจจบนจต ๓] เจโตปรยญาณเปนปจจบนนารมณอยางไรเลา ? ชอวาปจจบน (จต) ม ๓ คอ ขณะปจจบน (จตเปนปจจบนชวขณะ) ๑ สตต- * คอใหเรยงคาตอวา "พระสกทาคาม กไมรจตของพระอนาคาม พระอนาคามกไมร จตของพระอรหนต"


ปจจบน (จตเปนปจจบนชวสนตตแหงรป ) ๑ อทธาปจจบน (จต เปนปจจบนชวกาลภพหนง) ๑ ในปจจบน (จต) ๓ อยางนน (จต) ทถงความเกดขนตงอยและ ดบไป (ขณะหนง) ชอขณะปจจบน ทนบเนองอยใน (ระยะ) ๑-๒ สนตตวาระชอสนตตปจจบน [สนตตปจจบน] พงทราบอธบายในสนตตปจจบนนน (ดงน) อารมณ (คอรป) ยอมไมปรากฏทนทแกคนผนงอยในทมด แลวไปสทสวาง (ระยะ) ชวอารมณนนปรากฏ ในระหวางนน พงทราบวาเปน (ระยะ) ๑-๒ สนตตวาระ รปยอมไมปรากฏโดยพลนทนท แมแกคนผเทยวไปในทสวาง แลวเขาสหองใน (ระยะ) ชวรปนนปรากฏ ในระหวางนน พงทราบวา เปน (ระยะ) ๑-๒ สนตตวาระ๑ อนง ภกษยนอยไกล แม (มอง) เหนกรยาเคลอนไหวมอ และ กรยาทาทางในการตฆองกลองเปนตน ของพวกนกฟอนรา ๒ กยงไมได ๑. มหาฎกาวา ชวเวลาอนนดนอยทสนคต คอความสบตอแหงรปเปนไปนนเรยกวา วาระ เมอออกจากทมดไปสทสวาง หรอจากทสวางไปสทมด ชวระยะเวลาทรปปรากฏ ชดนน แบงเปน ๒ วาระ ครงเวลาแรกเปนอวภตวาระ (วาระไมชด) ครงเวลาหลง เปนวภตตวาระ (วาระชด) รวมเขาดวยกนเรยกวา เทวสนตตวาระ - สนตต ๒ วาระ แต ความปรากฏชดแหงรปนน ลางคนกเปนปรากฏเรวจนไมพอจะแบงเปน ๒ วาระ เพราะฉะนน ทานจงเรยงคา เอก ไวดวย เปน เอกเทวสนตตวาร แปลวา สนตต ๑ หรอ ๒ วาระ ๒. ศพท รชกาน เขาใจวาคลาดเคลอน รชกะ แปลวาคนยอมผา คนชกผา ไมเขา กบเรองเลย ในทนแกเปน นฏาน ดงทแปลไวนน


ยงเสยงทนท๑ (ระยะ) ชวไดยนเสยงนน แมในระหวางนนกพง ทราบวาเปน (ระยะ) ๑-๒ สนตตวาระ พระมชฌมภาณกาจารยทงหลายกลาวไวอยางนกอน สวยพระสงยตภาณกาจารยทงหลายกลาวสนตต ๒ คอ รปสนตต อรปสนตต แลวกลาว (อธบาย) วา "เมอคนยานา (รมตลง) ไป (ระยะ) ชวรอยนาทคนยาไปรมตลงยงไมใส นชอวารปสนตต (หนง) เมอคน (เดน) ทางมาไกล (ระยะ) ชวความรอนในภายยงไมรางบ นกชอวา รปสนตต (หนง) เมอคนมาจากแดดเขาหอง (ระยะ) ชวความมด (มว) ยงไมหาย นกชอวารปสนตต (หนง) เมอภกษ มนสการกรรมฐานอยภายในหอง แลวเปดหนาตางมองออกไปในตอน กลางวน (ระยะ) ชวความพราแหงตายงไมระงบ นกชอวา รปสนตต (หนง) วาระแหงชวนะ ๒-๓ วาระ ชอวาอรปสนตต" ดงนแลว จงกลาว (สรป) วา "สนตตทงสองนน ชอวา สตตปจจบน" [อทธาปจจบน] ธรรมชาตทกาหนดไวชวภพอนหนง ชออทธาปจจบน๒ ซงเพราะ มหากจจายนเถระหมายถง กลาวไวในภทเทกรตตสตรวา "ดกรอาวโส มนะอนใดดวย ธรรมทงหลายใดดวย ธรรมชาตทงสองนนแล ชอวา ๑. ทวาเหนรปแลวยงไมไดยนเสยงน เขาหลกทวา "แสงเดนเรวกวาเสยง" ๒. มหาฎกาแกวา กาหนดชวปฏสนธถงจต ซงพงกลาวไดวาเปนกาลปจจบนน จงได ชอวา อทธาปจจบน


ปจจบน วญญาณยอมผกหนดวยอานาจฉนทราคะในปจจบนนน๑ เพราะ ความทวญญาณผกพนอยดวยอานาจฉนทราคะ บคคลจงยนดนกใน ปจจบนนน เมอยนดนกในปจจบนนน จงชอวาคลอนแคลน๒ใน ปจจบนธรรมทงหลาย "๓ ดงน กในปจจบนทงสองน สนตตปจจบนมาในอรรถกถาทงหลาย อทธาปจจบนมาในพระสตร๔

ในปจจบนทงสามนน อาจารยลางพวก๕กลาววา "ขณปจจบน- จต เปนอารมณของเจโตปรยญาณได" มคาถามวา เพราะเหตไฉน ? มคาแกวา "เพราะจตของผมฤทธและของผอน ยอมเกดขนในขณะ เดยวกนได" และนเปนคาอปมาแหงจตเหลานน คอเมอดอกไม กาหนง บคคลซดไปในอากาศแลว ดอกไมดอกหนง ยอมจะเสยบกาน เขากบกานของดอก (อก) ดอกหนงไดเปนแน ฉนใด เมอจตของ คนหมมากคดนกกนเปนกลมดวยตงใจวา "เราจกรจตของคนอน " จตของคนผหนงยอมจะประสานเขากบจตดวงหนง (ของผใดผหนง ในหมนน) ในอปบาทขณะ หรอฐตขณะ หรอภงคขณะกได เปนแท ฉนนน" ๑. วญญาณชนดน ทานเรยกวา นกนตวญญาณ (วญญาณใคร) ๒. คาวาคลอนแคลนน มหาฎกาอธบายวา ถกกเลสมตณหาและทฏฐเปนตนชกไป (ให ยนดยนรายมประการตาง ๆ) ๓. ม.อ. ๑๔/๓๖๖ ๔. มหาฎกาวา ททานไมกลาววา ขณะปจจบนมาในบาล เพราะการทาอารมณ โดย ขณปจจบนนน ไมมาในอรรถกถา (?) ๕. วาหมายถงเกจอาจารยวดอภยศร


แตคาของเกจอาจารยนนถกคดคานในอรรถกถาทงหลายวา "คา นนไมชอบ เพราะคนแมคดนกกนไป ๑๐๐ ป ๑,๐๐๐ ป กด จตทเปน เครองนกคด และจตทเปนเครองร ทงสองนน มไดมฐานรวมกนเลย และเพราะโทษคออาวชนจต และชวนจตถงซงความมอารมณตางกนไป ในฐานอนไมตองการ (โดยเปนการนอกออกไปจากวถแหงมรรค ผล ?)" สวนสนตตปจจบนและอทธาปจจบน พงทราบวา เปนอารมณ (แหงเจโตปรยญาณ) ได พระอรรถกอาจารยกลาว (อธบาย) ไว ในอรรถกถาสงยตนกาย*วา "ในปจจบนสองอยางนน จตของคนอน ในกาลประมาณ ๒-๓ ชวนวถ โดยเปนอดตหรออนาคต แตชวนวถ อนเปนไปอย (คอปจจบน) อนใด จตของคนอนทงปวงนน ชอสนตต- ปจจบน สวนอทธาปจจบน พงชแจงดวยชวนวาร" ดงน คาของ พระอรรถกถาจารยนนกลาวดแลว (ตอไป) นเปนคาชแจงในอทธา- ปจจบนนน คอ ภกษผมฤทธใครจะรจตของคนอน อาวชนาการไป อาวชนะ (จตนน) ทาขณปจจบนเปนอารมณแลวดบไปพรอมกบอารมณนน นนเอง แตนน ชวนะ ๔ หรอ ๕ ดวง (แลนไป) ซงดวงสดทาย (คอ ดวงท ๔ หรอดวงท ๕) เปนอทธจต นอกนนเปนกามาวจรจต จตทดบไปแลวนนเองเปนอารมณแหงจตทงปวงนน และจตทงหลาย นนหามอารมณตาง ๆ กนไม เพราะความทจตเหลานนมปจจบนโดย * เมออางเชนน กสอวาวสทธมรรคนแตงทหลงอรรถกถาสงยต แตพบในอรรถกถา องคตตร (๒/๙) แกหรโอตตปปะยอ ๆ แลวบอกวาความพสดารกลาวไวในวสทธมรรค กลบแสดงวาแตงวสทธมรรคกอนอรรถกถาองคตตร


(กาหนดไวดวย) อานาจกาล (คอภพ) เปนอารมณ อนง แมใน เพราะมอารมณเดยวกน กอทธเทานนยอมรจตคนอนได จตนอกน หารไดไม เปรยบเหมอนจกขวญญาณในจกขทวารเทานนยอมเหนรปได วญญาณนอกนหาเหนไดไมฉะนน เจโตปรยญาณนเปนปจจบนนารมณ ดวยอานาจแหงสนตตปจจบน และอทธาปจจบนโดยนยดงน อกอยางหนง เพราะเหตทแมสนตตปจจบน กยอมเปนไปใน อทธาปจจบนเหมอนกน เพราะเหตนน สนตตปจจบนนน กพงทราบวา เปนปจจบนนารมณดวยอานาจแหงอทธาปจจบนนนเอง กแลเจโตปรยญาณนนจดเปนพหธารมณ กเพราะมจตของ คนอนเปนอารมณแทแล ความเปนไปในอารมณ ๘ แหงเจโตปรยญาณ บณฑตพงทราบ โดยประการดงกลาวมาฉะน [ปพเพนวาสญาณเปนไปในอารมณ ๘] ปพเพนวาสญาณ ยอมเปนไปในอารมณ ๘ โดยเปนปรตตารมณ มหคคตารมณ อปปมาณารมณ มคคารมณ อตตารมณ อชฌตตารมณ พหทธารมณ และวตตพพารมณ (มเรองไมควรกลาวเปนอารมณ) เปนไปอยางไร ? กแลปพเพนวาสญาณนน ในกาลทระลกถงขนธท เปนกามาวจร กเปนปรตตารมณ ในกาลทระลกถงขนธทเปนรปาวจร และอรปวจร กเปนมหคคตารมณ ในกาลทระลกถงมรรคทตนหรอ


คนอนเจรญแลว และถงผลทตนหรอคนอนทาใหแจงแลวในอดตกาล กเปนอปปมาณารมณ ในการทระลกถงมรรคทตนหรอคนอนเจรญ แลวอยางเดยว กเปนมคคารมณ แตโดยแนนอนแลว ปพเพนวาสญาณนนเปนอตตารมณแท (ตอไป) นเปนนยแหงอรรถกถาในเรองอตตารมณญาณนนวา "บณฑต พงทราบความแปลกกน (ดง) นคอ ในญาณทงหลายนน แมเจโต ปรยญาณและยถากมมปคญาณ กเปนอตตารมณ กจรงแล แตทวา ญาณทงสองนน เจโตปรยญาณมจตทเปนอดตภายใน (ระยะ) ๗ วน เทานนเปนอารมณ เพราะเจโตปรยญาณนนหารขนธหรอสงทเนองดวย ขนธ๑อนไปไม แตทานกลาววาเปนมคคารมณโดยปรยาย กเพราะมจต ทสมปยตดวยมรรคเปนอารมณ ยถากมมปคญาณเลา กมแตเจตนา ทเปนอดตเทานนเปนอารมณ แตขนธทงหลายและสงอะไร ๆ ทเนอง ดวยขนธทเปนอดต จะชอวามไดเปนอารมณแหงปพเพนวาสญาณ หามไม ดวยวาปพเพนวาสญาณนนเปนญาณมคตเสมอดวยสพญต- ญาณในธรรมทงหลาย คอขนธและสงอนเนองดวยขนธทเปนอดต" อนง เพราะเหตทในคมภรปฏฐานกลาวไววา "ขนธทงหลานท เปนกศลเปนปจจยโดยเปนอารมมณปจจยแหงอทธวธญาณ เจโตปรย- ญาณ ปพเพนวาสนสตญาณ ยถากมมปคญาณ อนาคตตงสญาณ๒" ดงน เพราะเหตนน แมขนธ ๔ กเปนอารมณแหง เจโตปรยญาณและ ๑. มหาฎกาวา สงทเนองดวยขนธ คอ ชอ และโคตรเปนตน ๒. อภ. ป. ๔๐/๑๕๖


ยถากมมปคญาณได อนง ในญาณ ๒ นน ขนธทงทเปนกศลททเปน อกศลทเดยวเปนอารมณแหงยถากมมปคญาณแล กแล ปพเพนวาสญาณนน ในกาลทระลกถงขนธของตน กเปน อชฌตตารมณ ในการทระลกถงขนธของคนดอน กเปนพหทธารมณ ในกาลทระลกสงทเนองดวยขนธมชอ และโคตรเปนตน๑โดยนยเชนวา "ในอดตกาล พระผมพระภาควปสสไดมแลว พระมารดาของพระองค ทรงนามวาพนธมต พระบดาทรงนามวาพนธมา" ดงน เปนนวตตพ- พารมณ ในขอนวตตพพารมณน นเปนความชอบใจของพวกขาพเจา คอ "กคาวา ชอและโคตร ในทนหมายถงสงทเนองดวยขนธ สาเรจดวย สมมตพงเหนวาเปนเนอความทอาศยพยญชนะ มใชพยญชนะ เหต พยญชนะ จดเปนปรตตธรรม เพราะทานสงเคราะหเขาในสททายตนะ (คอเสยง) ดงบาลวา "นรตตปฏสมภทาเปนปรตตารมณ" ๒

ความเปนในอารมณ ๘ แหงปพเพนวาสญาณ บณฑตพงทราบ โดยประการดงกลาวมาฉะน ๑. ปาฐะในวสทธมรรคพมพไววา นามโคตตปวนมตตาท-- นามโคตต นนเขากบ เรอทเดยว แตปวนมตต ไมเขากบเรองไหนทงสน เขาใจวาจะเกนเขามา หรอ คลาดเคลอนเลอนมาจากศพทอะไรอน สงทเนองดวยขนธตามทกลาวไวนเทศแหง ปพเพนวาสญาณกม โคตร วณณะ อาหาร สขทกข และขดอาย เทานน ในอนาคตงสญาณ มนวตตพพารมณเหมอนกน กกลาวแตวา นามโคตต- ชานนกาเล ไมมปวนมตต ดวยเหตน ในทนจงแปลตดปวนมตต ออก ซงไมทาให เสยความอะไรเลย ๒. อภ. ว. ๓๕/๔๑๖


[ทพพจกขญาณเปนไปในอารมณ ๔] ทพพจกขญาณ ยอมเปนไปในอารมณ ๔ โดยเปนปรตตารมณ ปจจปนนารมณ อชฌตตารมณ และพหธารมณ เปนไปอยางไร ? กทพพจกขญานนน เพราะเหตททารปใหเปนอารมณ และรปเปน ปรตตธรรม เพราะเหตนนจงเปนปรตตารมณ อนง เพราะเปนไปใน รปอนมอย (เฉพาะหนา) เทานน จงเปนปจจปนนารมณ ในกาลท เหนรปอนกาบงมรปทอยในทองเปนตนของตน กเปนอชฌตตารมณ ในกาบทเหนรปคนอน กเปนพหทธารมณแล ความเปนไปในอารมณ ๔ แหงทพพจกขญาณ บณฑตพงทราบ โดยประการดงกลาวมาฉะน [อนาคตงสญาณเปนไปในอารมณ ๘] อนาคตตงสญาณ ยอมเปนไปในอารมณ ๘ โดยเปนปรตตารมณ มหคคตารมณ อปปมาณารมณ มคคารมณ อนาคตารมณ อชฌตตา- รมณ พหทธารมณ และ นวตตพพารมณ เปนไปอยางไร ? กอนา- คตงสญาณนน ในกาลทรวา "บคคลผน ในอนาคต จกเกดในกามา- วจรภพ" กเปนปรตตารมณ ในกาลทรวา "บคคลผนในอนาคต จก เกดในรปาวจรภพหรออรปาวจรภพ" กเปนมหคคตารมณ ในกาล ทรวา "บคคลผนในอนาคต จกทามรรคใหมขน จกทาใหแจงซงผล" กเปนอปปมาณารมณ ในกาลทรวา "บคคลผนในอนาคต จกทา มรรคใหมขน " แตเทาน กเปนมคคารมณ


แตโดยแนนอนแลว อนาคตงสญาณนน เปนอนาคตารมณแม ในอนาคตารมณญาณทงหลายนน แมเจโตปรยญาณกเปนอนาคตารมณ ไดกจรงแล แตทวา เจโตปรยญาณนน มจตทเปนอนาคตภายใน (ระยะ) ๗ วนเทานนเปนอารมณ เพราะเจโตปรยญาณนนหารขนธหรอสงท เนองดวยขนธอนไปไม (แต) สงอะไร ๆ ในอนาคต ชอวามได เปนอารมณแหงอนาคตงสญาณหามไม โดยนยทกลาวแลวในปพเพ- นวาสญาณ ในกาลทรวา "เรา (ในอนาคต) จกเกดในทโนน" กเปน อชฌตตารมณ ในกาลทรวา "คนโนน (ในอนาคต) จกเกดทโนน" กเปนพหทธารมณ ในกาลทรชอและโคตรโดยนยเชนวา "ในอนาคต พระผมพระภาคเมตเตตยะจกเกดขน พราหมณชอสพรหมา จกเปน พระบดา พราหมณชอพรหมวด จกเปนพระมารดาของพระองค" ดงน กเปนนวตตพพารมณ โดยนยทกลาวแลวในปพเพนวาสญาณ นนแล ความเปนไปในอารมณ ๘ แหงอนาคตตงสญาณ บณฑตพงทราบ โดยประการทกลาวมาฉะน [ยถากมมปคญารเปนไปในอารมณ ๕] ยถากมมปคญาณ ยอมเปนไปในอามรณ ๕ โดยเปนปรตตารมณ มหคคตารมณ อตตรมณ อชฌตตารมณ และพหทธารมณ เปนไป อยางไร ? กยถากมมปคญาณนน ในกาลทรกรรมอนเปนกามาวจร กเปนปรตตารมณ ในกาลทรกรรมอนเปนรปวจร และอรปาวจร


กเปนมหคคตารมณ เปนอตตารมณ เพราะรแตกรรมทเปนอดต เทานน ในกาบทรกรรมของตนเอง เปนอชฌตตารมณ ในกาลท รกรรมของคนอน กเปนพหทธารมณแล ความเปนไปในอารมณ ๕ แหงยถากมมปคญาณ บณฑตพงทราบ โดยประการทกลาวมาฉะน สวนวา ในตอนทกลาวถงอชฌตตารมณและพหธารมณน คาใด กลาวไวในโบราณอรรถกถาวา "ยถากมมปคญาณเปนทงอชฌตตา- รมณและพหธารมณ" ดงน คานนทานกลาวดวยอธบายวา ยถา- กมมปคญาณนน ในเวลาทร (กรรม) ภายใน (คอของตน) ตามกาล (กรรม) ภายนอก (คอของคนอน) ตามกาล (หมายความวาลางคราว รกรรมภายใน ลางคราวรกรรมภายนอก ตามทตงใจจะร ?) จะ นบเปนอชฌตตพหทธารมณบางกไดเทานนเองและ*

บรเฉทท ๑๓ ชออภญญานเทศ ในปกรณวเศษ ชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน * เกดปญหาขนในตอนจบ มหาฎกาวาทอธบายอยางนกหมายความวาไมยอมเพม อชฌตตพหทธารมณเขาอกขอหนง และกมไดหมายวาทาสองอยางนใหมอารมณเปน อนเดยวกนดวย คดดชอบกล จะรกรรมทงของคนอนในคราวเดยวกนบางไมไดหรอ เชนเมอตนและใครคนหนงทากรรมอะไรรวมกน แลวมาไดรวผลเชนเดยวกน เมอ ทายถากมมปคญาณใหเกดขนแลว กรไดในคราวเดยววา ตนและใครคนนนทากรรมอะไร ไวดวยกน อยางนเปนอชฌตตพหทธารมณ ไมไดหรอ จะไดครบตกะ คอชฌตตารมณ พหธารมณ และอชฌตตพหธทธารมณ (?)

Documents

8 70+วิสุทธิมรรคแปล+ภาค+๒+ตอน+๒