50740448 5-abdulla-aliu

E DREJTA CIVILE

Prof. Dr. Abdulla ALIU

A. PJESA E PËRGJITHSHME E SË DREJTËS CIVILE

Nocioni i së drejtës civile

E drejta civile është degë e veçantë e së drejtës në sistemin tonë juridik. E drejta civile, jo vetëmqë është ndër degët më të vjetra së drejtësisë, por ajo konsiderohet edhe ndër degët më të zhvillu-ara të saj.E drejta civile zakonisht përkufizohet si degë pozitive e së drejtës që përfshin tërësinë e dispozi-tave (rregullave) juridike që rregullojnë marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror ose marrëd-hëniet shoqërore të cilat, në instancë të fundit, marrin karakter pasuror. Në të drejtën civile mësë shumti gjen shprehje vullneti i lirë i palëve.E drejta civile sot është një degë e së drejtës që ka një kuptim më të ngushtë në krahasim me atëqë në të kaluarën njihej si e drejta private. Sot me të drejtën civile nënkuptojmë tërësinë e nor-mave juridike që rregullojnë pjesën e përgjithshme të së drejtës civile, të drejtën sendore, tëdrejtën e detyrimeve dhe të drejtën trashëgimore. Të katër këto pjesë e përbëjnë të drejtën tonëcivile.Njerëzit në mënyrë të pavetëdijshme çdo ditë hyjnë në marrëdhënie juridike-civile, për shembull,blejnë gazetën, gjë që për të drejtën civile është një kontratë e shitblerjes. Kjo marrëdhënie ethjeshtë juridike u nënshtrohet normave juridike-civile.E drejta civile rregullon marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror. Ky rregullim bëhet menorma të caktuara, të cilat ne i quajmë norma juridike-civile.

Emërtimi i së drejtës civile

Lidhur me emërtimin e së drejtës civile, në literaturën juridike ndeshen dallime. Këto dallimembështeten në vetë përmbajtjen e lëndës që trajtohet në këtë disiplinë shkencore dhe juridike. Qënë fillim mund të themi se, për këtë degë të së drejtës, përveç emërtimit e drejta civile, përdorenedhe emërtimet: e drejta private, si dhe e drejta pasurore.Shikuar historikisht, edhe pse për nga emërtimi e drejta civile shprehet me fjalë të njëjta, kjo nuk

do të thotë se kuptimi i së drejtës civile ose përmbajtja e saj historikisht është e njëjtë që nga edrejta romake.Lidhur me emërtimet e së drejtës civile konsiderojmë se ato kanë qëllimin e përbashkët, por ështëvështirë të jenë koncize në nivelin e kërkuar. Emërtimin e drejta civile, në rend të parë, e kemiakceptuar këtu për shkak të objektit të saj, por edhe për shkak të tradicionalizmit. Me të drejtëthuhet se juristët që merren me këtë fushë të së drejtës, quhen civilistë. Andaj, emërtimi i kësaj

285

E drejta civile

fushe është më e drejtë të quhet e drejta civile.

LËNDA , METODA DHE SISTEMI I SË DREJTËS CIVILE

a) Lënda e së drejtës civile

Lënda e së drejtës civile paraqet një çështje të kontestueshme. Kur bëhet fjalë për lëndën e sëdrejtës civile nuk ndihmon as vetë fakti se e drejta civile është njëra nga degët më të vjetra dhe mëtë përsosura së drejtësisë. E drejta civile studion marrëdhëniet juridike-civile. Pra, ajo përbën njëtërësi normash juridike-civile, me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore me karakterpasuror.Një vështirësi e posaçme përbën përcaktimi se cili është objekt i normave juridike-civile. Cili rrethi marrëdhënieve shoqërore është objekt i së drejtës civile? Në literaturë thuhet se e drejta civileështë një tërësi e rregullave juridike, me të cilat rregullohen ato marrëdhënie shoqërore në të cilatnjerëzit hyjnë lidhur me sendet, bërjet ose pasuritë.Për të drejtën civile nuk është aspak kontestuese se shkëmbimi i vlerave ekonomike dhe të drej-tave janë objekt i së drejtës civile. Por, një vështirësi për objektin e së drejtës civile paraqet trajtimii të drejtave personale, si objekt i së drejtës civile. Kjo do të thotë se kërkohet të bëhet një sak-tësim se deri ku shtrihen normat e së drejtës civile në rregullimin e çështjeve të karakterit person-al, sepse në kuadër të së drejtës personale bëjnë pjesë: e drejta familjare, e drejta statusore kuhyjnë e drejta e nderit, e drejta e integritetit fizik, e drejta e autorit, që ndryshe quhen të drejtat epersonalitetit. Në këtë drejtim, gjithmonë ekziston mundësia që të paraqiten norma që rregullojnëçështjet e përmendura në më shumë degë të së drejtës.

b) Metodat (parimet) e së drejtës civile

Si çdo degë e së drejtës, ashtu edhe e drejta civile ka metodat (parimet) e saj të rregullimit.Metodat (parimet) e së drejtës civile tregojnë se, në kuadër të objektit të së drejtës civile, karaporte shoqërore me karakter pasuror që kanë karakteristika të përbashkëta.Nga fillet e së drejtës dihet se fjala metodë do të thotë rruga më e shkurtër për arritjen e një qëlli-mi të caktuar.Në teorinë juridike, si metoda (parime) të së drejtës civile zakonisht numërohen katër metoda(parime), të cilat janë të përbashkëta për tërë objektin e së drejtës civile. Pra, raportet shoqëroreme karakter pasuror që rregullohen me norma të së drejtës civile mbështeten në këto parime të sëdrejtës civile. Këto parime të së drejtës civile: barazia e palëve dhe barazia e vullneteve të tyre nëraportin juridiko-civil; iniciativa e lirë e palëve në lidhjen e punëve juridike-civile; sanksionipasuror dhe qarkullueshmëria e të drejtave subjektive civile.Në literaturën juridike disa autorë flasin për metodën e së drejtës civile me katër karakteristikat epërmendura dhe të bashkuara kumulativisht, quhen karakteristikat e metodës juridike-civile.Ndërsa grupi tjetër i autorëve karakteristikat e metodës juridike i trajton si parime të së drejtëscivile. Më e qartë është që këto të trajtohen si parime të së drejtës civile, sepse termin parimet ehasim si në degët tjera të së drejtës, ashtu edhe në institucionet e tjera të së drejtës civile, përshembull, parimet e servitudave.Parimi i barazisë së palëve dhe barazisë së vullneteve të tyre është parimi i parë, sipas të cilit palëtnë marrëdhënien juridike-civile janë të barabarta dhe vullneti i tyre është i barabartë. Ky parimnënkupton se në të drejtën civile midis palëve gjithmonë ekziston bashkërendimi i vullneteve të

286

DORACAKU PËR PËRGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

tyre, çka nuk është karakteristike për të drejtën administrative, ku kemi subordinimin e vullnetevetë palëve. Palët janë të barabarta në çdo marrëdhënie juridike-civile, pa marrë parasysh statuset etyre në shoqërinë konkrete. Sa për ilustrim, mund të jepet një shembull ku shihet barazia e palëve,edhe pse statuset e palëve janë të ndryshme. Një axhustator që duhet të lidh kontratë për vënien engrohjes qendrore në një departament të qeverisë është i barabartë me palën tjetër që mund tëjetë një qeveritar dhe në këtë rast ai nuk mund t’i referohet pozitës publike. Pra, me rastin e lid-hjes së kontratës palët janë të barabarta dhe vullneti i axhustatorit nuk i nënshtrohet vullnetit tëqeveritarit, por përkundrazi, ndodh harmonizimi i vullneteve të tyre, që shpie në lidhje të kon-tratës për kryerjen e punëve në atë departament. Barazinë e palëve e parashikojnë edhe legjisla-cionet pozitive. Te ne këtë e rregullon, në nenin 11 të tij, Ligji i Marrëdhënieve të Detyrimeve ivitit 1978. Barazia e palëve kërkon kushte të barabarta ekonomiko-shoqërore, sepse, në fakt,mund të ndodhë që dikush të pranojë lidhjen e një pune juridike, si domosdoshmëri të gjendjessë tij ekonomike (duke qenë i shtrënguar nga gjendja e tij ekonomike).Iniciativa e lirë e palëve, të cilën disa e quajnë edhe parimi i dispozitivitetit, nënkupton se krijimi imarrëdhënies juridike-civile lind në bazë të iniciativës së lirë të palëve, përkatësisht me vullnetin elirë të palëve. Autonomia e lirë e vullnetit, e cila manifestohet përmes iniciativës së lirë të palëve,nënkupton se palët, me vullnetin e vet, krijojnë, ndryshojnë dhe i shuajnë të drejtat e veta subjek-tive.Iniciativa e lirë e palëve është e mundur të drejtohet si për zgjedhjen e subjektit (palës kontrak-tuese), ashtu edhe për zgjedhjen e objektit të marrëdhënies juridike-civile. Kjo do të thotë se palakontraktuese vendos vetë se me cilin person do të hyjë në marrëdhënie juridike-civile, gjë që karëndësi të veçantë për shkak se në të drejtën civile nuk ekziston përgjegjësia penale, andaj palëtduhet të jenë shumë të kujdesshme kur vendosin të krijojnë marrëdhënie juridike-civile. Nga kjoshihet se pala kontraktuese e zgjedh blerësin për të blerë një send, edhe pse sendin e ngjashëm mecilësi të njëjta e shesin shumë shitës të ndryshëm. Pala kontraktuese, përveç që e zgjedh subejktinme të cilin hyn në marrëdhënie juridike-civile, ajo është e lirë të zgjedh edhe objektin e marrëd-hënies juridike-civile. Kjo do të thotë se ajo vendos lirisht se çka do të blejë sot: një televizor, njëfrigorifer apo ndonjë send tjetër. Kjo është e drejtë ekskluzive që i përket autonomisë së vullnetittë tij.Sanksioni pasuror është parimi i tretë i së drejtës civile. Ky parim nënkupton se, në rastet kur nukpërmbushet marrëdhënia juridike-civile në pajtim me vullnetet e palëve kontraktuese, atëherë simasë paraqitet sanksioni pasuror, domethënë goditet masa pasurore e debitorit dhe, jo person-aliteti, siç ndodh në rastet e tjera. Në të drejtën penale dënimi do të ishte heqja e lirisë, në tëdrejtën familjare - shkurorëzimi, ndërsa në të drejtën civile - përmbushja e detyrimit të marrë ngamasa pasurore e debitorit përmes rrugës gjyqësore. Si shembull mund të merret rasti kur dikushe humb të drejtën e punës për shkak të vonesës së aerotransportuesit. Në këtë rast, personipërgjegjës nuk do të burgoset, por do të detyrohet të shpërblejë dëmin e shkaktuar për shkak tëmospërmbushjes së detyrimit të lindur mes udhëtarit që ka pësuar dëmin dhe kompanisë aero-transportuese. Sanksioni pasuror e ruan ekuivalencën midis pjesëmarrësve në marrëdhënienjuridike-civile, pra nëse njërës palë i zvogëlohet masa pasurore ose i shkaktohet një dëm tjetër, ajoka të drejtën që nga masa pasurore e palës tjetër t’i shpërblehet dëmi i shkaktuar ose të kërkojëkthimin e gjendjes fillestare.Qarkullueshmëria (kalimi) e të drejtave subjektive civile paraqet parimin e katërt të së drejtëscivile. Me qarkullimin juridik të të drejtave civile nënkuptojmë parimin sipas të cilit të drejtat civilemund të kalojnë nga një subjekt i së drejtës te subjekti tjetër. Pra, të drejtat civile-subjektive janëtë drejta që janë të qarkullueshme. Titullari i së drejtës mund t’i kalojë vetëm ato të drejta subjek-

287

E drejta civile

tive civile të cilat i ka edhe vetë. Kjo është e njohur që nga e drejta romake, kur thuhej: “Nemo adalium plus iuris transferre potest quam ipse possidat”, që do të thotë se “askush nuk mund t’ikalojë tjetrit më shumë të drejta nga të drejtat që i disponon vetë “ në qarkullimin ekonomik dhejuridik nga një titullar te tjetri. Këto të drejta qarkullojnë nga një subjekt te tjetri në bazë të ligjit,marrëveshjeve ose ndonjë titulli tjetër juridik. Kjo do të thotë se pronari të drejtën e vetë tëpronësisë në bazë të ndonjë titulli juridik, për shembull, me kontratë të shitjes ose testament, ekalon të drejtën e vet te një person tjetër. Në të drejtën civile nuk janë të gjitha të drejtat civilesubjektive të qarkullueshme, si, bie fjala: të drejtat e personalitetit - integriteti trupor. Pra, tëkalueshme, në rend të parë, janë të drejtat sendore, si të drejta absolute subjektive.Në marrëdhënien juridike-civile, katër parimet e së drejtës civile duhet të shprehen në mënyrëkumulative, gjë që do të thotë se këto parime nuk mund të ndahen në mënyrë të pavarur. Disaparime të së drejtës civile, si për shembull, barazia e palëve dhe deklarimi i lirë i vullnetit si dheiniciativa e lirë, ekzistojnë edhe në të drejtën familjare (bashkëshortore).Sanksioni pasuror (pronësor), edhe pse është karakteristik për të drejtën civile, shpeshherë zbato-het edhe në degë të tjera të së drejtës, kur kërkohet shpërblimi idëmit dhe kjo vjen si rezultat indonjë vepre penale a shkeljeje tjetër administrative. Ndërkaq, qarkullimi i të drejtave është parimi veçantë, sepse këtë parim nuk e gjejmë në degë të tjera të së drejtës, pra atë e ndeshimvetëm nëtë drejtën civile. Barazia e palëve është rrjedhojë e shkëmbimit të vlerave ekuivalente të mallrave,të cilat vihen në qarkullimin e lirë. Palët duhet të jenë të barabarta dhe të kenë iniciativë të lirë kurbëjnë kontraktimin e qarkullimit të vlerave me karakter pasuror.

c) Sistemi i së drejtës civile

Lidhur me sistemin e së drejtës civile ekzistojnë dy mënyra tradicionale: sistemi institucional dhesistemi pandekt.- Sipas sistemit institucional, i cili e ka prejardhjen nga juristi i njohur romak Gaji, e drejta civilendahet në tri pjesë:

1. Persona (personae);2. Sende (res) dhe3. Padi (actiones).

Këtë sistem e përvetësoi edhe Kodi Civil Francez. Ky Kod në pjesën e parë trajton personat,d.m.th., subjektet e drejtësisë, statusin juridik të tyre, pastaj jetën bashkëshortore dhe familjen,ndërsa në pjesën e dytë ka për objekt trajtimin e sendeve, përkatësisht të drejtën sendore (pronës-inë).Për dallim nga sistemi institucional, ekziston edhe sistemi pandekt, i cili është përvetësuar në tëdrejtën gjermane, por, natyrisht, edhe ky sistem rrjedh nga e drejta romake, sepse lidhet drejtpër-drejt me emrin e Justinianit.Sipas këtij sistemi, e drejta civile ndahet në katër pjesë:

1. Pjesa (e drejta) sendore;2. Pjesa (e drejta) e detyrimeve;3. Pjesa (e drejta) familjare dhe4. Pjesa (e drejta) e trashëgimit.

Sistemi i së drejtës civile, në përgjithësi, nënkupton tërësinë e dispozitave dhe rregullave juridikeqë janë të përbashkëta për të gjitha degët e së drejtës civile. Këtë pjesë ndryshe e quajmë pjesa e

288


përgjithshme e së drejtës civile ose hyrje në të drejtën civile. Në kuadër të secilës pjesë të sëdrejtës civile ekziston tërësia e dispozitave dhe rregullave juridike, që rregullojnë objektin e asajdege të së drejtës civile.

d) Institucionet themelore të së drejtës civile

Në të drejtën civile ekzistojnë shumë institute juridike. Me institut juridik nënkuptojmë tërësinë enormave juridike që rregullojnë një lëmë të caktuar. Dihet se tërësia e instituteve e përbën degën esë drejtës, ndërsa tërësia e degëve sistemin juridik të një shteti. Institutet themelore në të drejtëncivile konsiderohen: pronësia, që është karakteristikë për të drejtën sendore; kontrata, që ështëkarakteristikë për të drejtën e detyrimeve, si pjesë e së drejtës civile; testamenti, që është karakter-istikë për të drejtën trashëgimore, si pjesë e së drejtës civile. Natyrisht, në kuadër të së drejtëscivile ekzistojnë edhe shumë institute dhe nëninstitute, të cilat, në kuadër të librit, do të trajtohenveç e veç.

BURIMET E SË DREJTËS CIVILE

Burimet e së drejtës civile, së bashku me ato juridike përgjithësisht, shërbejnë si bazë e rëndë-sishme për caktimin e sistemeve juridike. Duke i njohur burimet e së drejtës mund të njihet edhevetë sistemi juridik i një shteti.Përcaktimi i nocionit të burimeve të së drejtës, në përgjithësi, dhe të së drejtës civile, në veçanti,është një çështje rreth së cilës janë bërë shqyrtime teorike jo vetëm nga aspekti juridik, por edhenga ai filozofik.Burimet e së drejtës civile janë çështje vazhdimisht të diskutueshme në literaturën juridike, sepseproblemi që ka të bëjë me burimet e së drejtës është gjithashtu i vjetër sa edhe shoqëria humane eudhëhequr nga e drejta.Termi burim i së drejtës civile është i dykuptimtë, material dhe formal. Burim i së drejtës ngaaspekti material është “forca” shtetërore, ndërsa aspekti formal nënkupton normat dhe aktetjuridike që e manifestojnë formalisht këtë “forcë” shtetërore.Ndarja në burime materiale dhe formale është e pakontestueshme në teorinë juridike. Mirëpo, tëkuptuarit e shprehjes në “ kuptimin material” dhe “formal”në teorinë juridike nuk është unik.Termi “burim i së drejtës, në kuptimin material” karakterizon faktet shoqërore, prej të cilavevërtet paraqitet, “buron”e drejta, ndërsa “burim të së drejtës, në kuptimin formal” karakterizonaktin e përgjithshëm juridik, d.m.th., mjetin me të cilin shprehet burimi material i së drejtës.Në kuptimin material, burimi i së drejtës zakonisht konsiderohet ajo forcë (autoritet) që ka tëdrejtë t’i krijojë dhe t’i imponojë ato dhe ky është ai autoritet që është burim i së drejtës. Për tëdrejtën e shkruar ky autoritet është vetë organi ligjdhënës kompetent shtetëror.Sot, kur e drejta e shkruar në shumicën e shteteve është burim formal kryesor, burime të sëdrejtës civile janë: Kushtetuta, ligji, konventat ndërkombëtare dhe aktet e tjera më të ulëta se ligji.Burime plotësuese formale janë: e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe doktrina juridike.Burimet e së drejtës civile kanë dy kuptime: kuptimin material - që nënkupton forcën krijuese tësë drejtës, përkatësisht faktorët që e lindin, e zhvillojnë dhe e zbatojnë atë të drejtë dhe kuptiminformal - që nënkupton format dhe mënyrat në të cilat shfaqet e drejta që rregullon marrëdhënietjuridike-civile.Burimet e së drejtës civile në shtetet e Evropës me të drejtë kontinentale kanë përafërsisht njëstrukturë të njëjtë.

289

E drejta civile

Burimet formale të së drejtës civile përbëjnë formën në të cilën shprehet vullneti i forcës që e kri-jon të drejtën në një shtet konkret.Sot si burime formale të pakontestueshme në të gjitha të drejtat civile konsiderohen: ligji dhe edrejta zakonore, ndërsa burimet e tjera formale, si praktika gjyqësore, doktrina etj., janë objektdiskutimi i autorëve që merren me studimin e burimeve të së drejtës civile.Burimet e së drejtës civile zakonisht janë: ligji, e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe doktrinajuridike.

Ligji

Ligji është gjithmonë burim kryesor i së drejtës civile, në çdo kohë dhe në çdo vend ku burim i sëdrejtës është e drejta e shkruar. Në rastin tonë, fjala ligj përdoret në kuptimin e gjerë, duke përf-shirë Kushtetutën, si akt më të lartë juridik të një shteti, pastaj ligjin dhe aktet e tjera nënligjore.Ligji, në kuptimin e ngushtë, paraqet aktin juridik që nxirret në procedurë të veçantë nga organikompetent. Ligjet kanë veprim territorial, kohor dhe personal. Në këtë drejtim shpeshherë shtro-het pyetja se a mund të ketë ligji veprim prapaveprues. Me Kushtetutë përcaktohet se ligjet kanëveprim vetëm për të ardhmen, mirëpo lejohet edhe mundësia që, përjashtimisht, ligji të ketë edheveprim prapaveprues. Kjo mundësi në shumicën e legjislacioneve mund të relizohet vetëm nëseligji i ri është në favor të palës. Veprimi prapaveprues i ligjit, kur bëhet fjalë për të drejtën civile,duhet të parashikohet shprehimisht në dispozitat kalimtare të ligjit.

E drejta zakonore

E drejta zakonore në të drejtën civile konsiderohet burim i së drejtës civile dhe ky si burim sub-sidiar, përkatësisht i dorës së dytë. Të gjitha legjislacionet e njohin të drejtën zakonore si burim tësë drejtës civile, për shkak se është e pamundur që ligji apo e drejta e shkruar t’i parashikojë tëgjitha çështjet që kanë të bëjnë me marrëdhëniet jurudiko-civile.Me të drejtë zakonore kuptojmë rregullat e sjelljes të cilat përsëriten brez pas brezi, respektohennga të gjithë dhe, në fund, i nënshtrohen sanksionit të caktuar.E drejta zakonore mund të zbatohet si burim i së drejtës civile vetëm në rastet kur mungojnë dis-pozitat e shkruara, kur e drejta zakonore nuk është në kundërshtim me parimet kushtetuese apome moralin shoqëror. Këto kushte qëndrojnë gjithmonë të kumuluara, pra nuk mund të përjash-tohet ndonjëra prej tyre.

Praktika gjyqësore

Praktika gjyqësore gjithsesi është burim i së drejtës civile, por ajo në skenën juridike është edhe siburim subsidiar d.m.th., pas ligjit dhe së drejtës zakonore.Në Kosovë, ku praktika gyqësore është burim i dorës së dytë (subsidiar) i së drejtës civile, gjyqtariarrin të bëhet një kreator i së drejtës.

Institutet e reja juridike civile të krijuara ndërkohë, së pari gjejnë mbështetje në praktikëngjyqësore, kurse më vonë përfshihen edhe në ligjet civile.

Doktrina si burim i së drejtës civile

Doktrina juridike, sipas disa autorëve, është burim subsidiar i së drejtës civile. Doktrina juridike

290


është tërësia e mendimeve (shikimeve) të shfaqura nga shkencëtarët juristë, me të cilat ata shpje-gojnë ose bëjnë interpretime për dispozitat (rregullat) e së drejtës në punimet e tyre shkencore, nëartikuj të revistave shkencore ose në shënime tjera publike.Një numër i autorëve thonë se doktrina është vetëm një autoritet dhe nuk pranohet fare si burim isë drejtës civile, kurse disa të tjerë e trajtojnë si burim joformal të së drejtës.

MARRËDHËNIA JURIDIKE-CIVILE

Marrëdhënie juridike-civile konsiderohet çdo marrëdhënie juridike e mbështetur në normat (rreg-ullat) e së drejtës civile përmes së cilës palët krijojnë, ndryshojnë ose shuajnë ndonjë të drejtë sub-jektive. Marrëdhëniet juridike-civile në të gjitha rastet rregullohen me rregulla të së drejtës civile.Marrëdhënia juridike-civile ka një rëndësi të veçantë në fushën e së drejtës civile. Çdo marrëd-hënie shoqërore e rregulluar me norma të së drejtës civile ka për qëllim efektin pasuror, andajedhe realizimi i të drejtave dhe detyrimeve që krijojnë palët me këtë marrëdhënie juridike-civilebëhet përmes rrugës juridike. Pra, ato gëzojnë edhe mbrojtjen juridike.Çdo marrëdhënie juridike-civile ka elementet e saj. Këtu bëjnë pjesë subjektet, objekti dhe të drej-tat dhe detyrimet, të cilat lindin nga marrëdhënia juridike-civile.Para se të flasim për elementet e marrëdhënies juridike-civile, do të trajtojmë të drejtën civile nëkuptimin objektiv dhe në kuptimin subjektiv.E drejta civile, në kuptimin objektiv, është tërësia e normave dhe rregullave juridike, me të cilatrregullohen marrëdhëniet juridike-civile. Këto norma (rregulla) juridike të karakterit juridiko-civil,kur rregullojnë një tërësi juridike, si, për shembull, pronësinë, kontratën, paraqesin institutinjuridik. Ndërsa tërësia e normave që rregullojnë institutet e së drejtës civile, paraqesin degën e sëdrejtës civile.E drejta subjektive nënkupton atë të drejtë të cilën individi, përkatësisht subjekti, e nxjerr nga edrejta objektive. Nuk mund të ekzistojë e drejta subjektive, në qoftë se atë nuk e njeh e drejtaobjektive. Nuk mund të bëhet dikush pronar mbi një send, në qoftë se këtë nuk e lejon e drejtaobjektive.E drejta subjektive është një pushtet, i cili përbëhet nga një a më shumë autorizime. Për shembull,e drejta e pronësisë, si e drejtë subjektive, përbëhet prej tri autorizimeve: autorizimit të përdorimit,shfrytëzimit dhe të disponimit të sendit.Në kuadër të së drejtës subjektive, kemi edhe të drejtën e kërkesës, që paraqet mundësinë e real-izimit të dhunshëm të autorizimit, të cilën e përmban e drejta subjektive. Kërkesa ndryshe quhetedhe padi në kuptimin material.Fuqia juridike ekziston atëherë kur nuk ekziston e drejta, së cilës i përgjigjet ndonjë detyrim, porekziston mundësia e një personi që, me shprehjen e vullnetit të tij, të ndikoj në lindjen, ndërriminose ndërprerjen e ndonjë të drejte subjektive, p.sh., kur dikush është trashëgimtar, por deklarohetse heq dorë nga trashëgimi.Gjendja juridike. - Prej së drejtës subjektive duhet të dallojmë gjithashtu edhe gjendjen juridike.Gjendje juridike kemi atëherë kur ekziston një tërësi rrethanash juridikisht relevante, të cilat, kurt’u bashkohet edhe një rrethanë, shndërrohen në të drejtë subjektive. Për shembull, trashëgimtaritestamental deri në vdekjen e testamentlënësit ndodhet në një gjendje juridike dhe, me vdekjen etij, fitohet e drejta e trashëgimisë, si e drejtë subjektive në bazë të testamentit.Në këtë pjesë, ku bëhet fjalë për të drejtën subjektive, duhet të sqarohet edhe ajo se ç’është pozi-ta ose statusi juridik.Pozita ose statusi juridik, paraqet një grumbull rrethanash lidhur me një subjekt që ka ndikim në

291

E drejta civile

realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave të tij subjektive.Gjatë historisë personat fizikë nuk kanë pasur status të njëjtë juridik.

Subjektet e së drejtës

Në të drejtën civile subjektet janë element thelbësor i çdo marrëdhënieje juridike-civile.Subjekt të së drejtës janë: personat fizikë dhe personat juridikë. Këto subjekte konsiderohenbartës të të drejtave dhe detyrimeve në një marrëdhënie juridike-civile.

Personi fizik, si subjekt i së drejtës

Çdo person fizik konsiderohet subjekt i së drejtës. Ky subjektivitet fitohet me të lindur. Për këtëkërkohet që ai të lindë i gjallë, përkatësisht të japë shenja jete dhe të ketë formën e njeriut.Personi fizik, si subjekt i së drejtës, karakterizohet nga disa zotësi (aftësi) juridike: zotësinëjuridike, zotësinë e veprimit dhe zotësinë e deliktit.Zotësia juridike është aftësia e personit fizik që të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve. Kjozotësi fitohet nga momenti i lindjes dhe pushon me vdekjen e personit fizik, përkatësisht meshpalljen e tij për të vdekur.Personi fizik mund të shpallet për të vdekur nëse plotësohen disa kushte të parashikuara me ligjdhe ato janë: mungesa nga vendbanimi për një kohë të caktuar dhe të mos dihet se ku ndodhetdhe a është gjallë, pra supozohet se është i vdekur.Në të drejtën tonë pozitive mund të shpallet i vdekur: 1) personi për jetën e të cilit gjatë 5 vjetëvetë fundit nuk ka pasuri kurrfarë lajmesh dhe nga lindja e të cilit kanë kaluar 60 vjet; 2) personi përtë cilin gjatë 5 vjetëve të fundit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh dhe për të cilin besohet se nukështë më gjallë; 3) personi që është zhdukur me rastin e fundosjes së ndonjë anieje, në një aksi-dent komunikacioni, zjarri, vërshimi, tërmeti etj., për jetën e të cilit nuk ka pasur kurrfarë lajmeshbrenda 6 muajsh nga dita e kalimit të rrezikut dhe 4) personi që është zhdukur gjatë luftës lidhurme ngjarjet e luftës, për jetën e të cilit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh brenda një viti, nga dita endërprerjes së armiqësive.Shpallja për të vdekur bëhet me vendim gjyqësor dhe në bazë të saj hapet trashëgimia. Shpallja epersonit të zhdukur për të vdekur është supozim i rrëzueshëm se personi i shpallur për të vdekuredhe ka vdekur, që do të thotë se lejohet mundësia që të vërtetohet edhe e kundërta.Zotësia e veprimit të personave fizikë. - Me zotësi veprimi kuptojmë zotësinë (aftësinë) e veprimittë personit fizik që të dalë në komunikimin juridik për të krijuar të drejta dhe për të marrëdetyrime në mënyrë të pavarur. Këto të drejta dhe detyrime i krijon si rezultat i moshës madhore.Në të drejtën tonë personat fizikë, sipas rregullit, bëhen madhorë kur mbushin moshën 18 vjeçose me anë të emancipimit, kur fëmija martohet para se të mbushë moshën 18 vjeç. Kjo mund tëbëhet jo më heret se në moshën 16 vjeç. Këta persona barazohen me personat e moshës 18vjeçare dhe zotësinë për të vepruar nuk e humbasin në rast shkurorëzimi. Martesa duhet të bëhetme lejen e organit kompetent.Personat deri në moshën 18 vjeç i quajmë të mitur dhe ata janë të paaftë për të vepruar. Por,paaftësia e tyre për veprim nuk është e njëjtë. Personat deri në moshën 14 vjeç apo të miturit erinj janë kryesisht të paaftë për të vepruar, kurse prej 14 - 18 vjeç ose të miturit më të vjetër janëtë aftë për të vepruar në mënyrë të kufizuar.Personat madhorë mund të shpallen krejtësisht të paaftë për të vepruar ose pjesërisht të paaftë

292


për të vepruar.Zotësia e deliktit është aftësi e personit që të përgjigjet për veprimet e veta - deliktet me masën evetë pasurore. Zotësia deliktore e personit fizik, për shkak të deliktit, ekziston nga mosha 14 vjeç.Personat fizikë deri në moshën 7 vjeç nuk përgjigjen vetë për deliktet e tyre. Ndërkaq, personatfizikë që nga mosha 7 deri në 14 vjeç, po ashtu, konsiderohen të papërgjegjshëm për deliktet etyre me masën e vetë pasurore; bëhet përjashtim kur mund të provohet se personi fizik mbimoshën 7 vjeç, por më pak se 14 vjeç, ka qenë i aftë për të gjykuar për veprimet e veta të pale-jueshme.Personat fizikë kanë disa atribute, me të cilat bëhet identifikimi i tyre. Atributet e personit fizikjanë: emri, vendbanimi dhe vendqëndrimi, shtetësia dhe librat e gjendjes civile.Emri është shenja e personit fizik, me të cilin bëhet identifikimi i tij. Çdo person fizik ka tëdrejtën e emrit. Me fjalën emër nënkuptojmë emrin dhe mbiemrin. Më gjerësisht këto përpuno-hen në pjesën e së drejtës familjare.Vendbanimi dhe vendqëndrimi janë atribut i personit fizik për të treguar lidhshmërinë e tij për njëvend që është qendër e tij jetësore. Vendbanimi është vendi në të cilin qytetari është vendosur meqëllim që të jetojë përgjithmonë. Çdo person fizik mund të ketë vetëm një vendbanim.Vendqëndrimi është vendi në të cilin personi fizik jeton përkohësisht.Shtetësia është përkatësia e personit fizik ndaj një bashkësie të caktuar shtetërore. Edhe shteti karëndësi të madhe për realizimin dhe ushtrimin e disa të drejtave civile.Librat e gjendjes civile. - Ekzistojnë tri lloje të librave civile:

1. Librat amë të të lindurve,2. Librat amë të të kurorëzuarve dhe 3. Librat amë të të vdekurve.

Personat juridikë, si subjekt të së drejtës

Përveç personave fizik, subjekt të së drejtës janë edhe personat juridikë, që paraqesin krijesa artifi-ciale në rendin juridik. Se kush konsiderohet person juridik është çështje e rendit juridik të njështeti. Andaj thuhet se personi juridik është krijesë shoqërore, të cilit rendi juridik ia ka njohurzotësinë juridike. Pra, rendi juridik i njeh zotësinë që kjo krijesë shoqërore të jetë bartës i të drej-tave dhe detyrimeve, dhe zotësinë që të krijojë të drejta dhe detyrime si dhe të jetë përgjegjës përdeliktet. Në këtë pjesë gjithmonë mendohet për deliktet civile, sepse këto dallojnë nga deliktetpenale.Personat juridikë pranohen si subjekt i së drejtës për shkak të domosdoshmërisë së qarkullimitekonomik dhe juridik.Personat juridikë janë grumbull njerëzish që kanë masën pasurore, që kanë organizimin e brend-shëm, që ushtrojnë veprimtari të caktuar dhe janë të regjistruar ose e kanë të pranuar cilësinë esubjektit të së drejtës.Personat juridikë krijohen me regjistrim, në bazë të ligjit ose me paraqitje.Shoqëritë tregtare, shoqatat e ndryshme, partitë politike etj., bëhen persona juridikë me regjistrim.Ndërkaq, njësitë e pushtetit lokal fitojnë cilësinë e personit juridik drejtpërsëdrejti nga ligji, kursevetë shteti është subjekt juridik me paraqitje, që do të thotë nuk regjistrohet askund.

Zotësia juridike dhe zotësia për të vepruar e personave juridik

Personat juridikë, po ashtu, kanë zotësinë juridike, zotësinë e veprimit dhe zotësinë e deliktit,

293

E drejta civile

domethënë ata kanë aftësinë për të qenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve, aftësinë për të qenëpërgjegjës për veprimet e palejueshme të tyre - deliktet. Për dallim nga personat fizikë, te personatjuridikë këto zotësi fitohen nga momenti i krijimit të personit juridik.Personat juridikë ushtrojnë veprimtarinë, përkatësisht të drejtat vetëm brenda rrethit për të cilinjanë krijuar. Ndërkaq, personi fizik ka të gjitha të drejtat dhe detyrimet që ia njeh e drejta objek-tive.

Objekti, si element i marrëdhënies juridike-civile

Objekt i së drejtës civile mund të jetë vetëm ajo që drejtpërdrejt ose tërthorazi mund të shprehetnë vlerë pasurore, përkatësisht në të holla. Objekti i marrëdhënieve juridike-civile është parakushtpër të krijuar një marrëdhënie juridike me të gjitha tiparet.Objekte të marrëdhënies juridike-civile janë: sendet, veprimet e njerëzve, pasuria dhe vlerat per-sonale.Sendet janë objekti më i rëndësishëm i së drejtës civile. Me send, në kuptimin juridiko-civil,nënkuptojmë atë pjesë materiale të natyrës që mund të vihet re me shqisa, që është i përkufizuarnë hapësirë dhe ekziston fizikisht, si dhe mund të jetë objekt i ndonjë të drejte subjektive.Nocioni dhe llojet e sendeve trajtohen gjerësisht në pjesën e së drejtës sendore.Veprimet e njerëzve. - Me veprime të njerëzve krijohen të drejta dhe detyrime. Objekt i këtyre tëdrejtave mund të jetë prestimi, të cilin, në bazë të marrëdhënies detyrimore, debitori është idetyruar ta përmbushë për kreditorin.Bërja nga veprimet e njerëzve duhet të ketë karakter pasuror, duhet të jetë e mundshme, elejueshme nga e drejta dhe e caktueshma. Prestimi, që është objekt i detyrimit, mund të jetë njëdhënie (dare), bërje (facere) ose mosbërje (non-facere). Natyrisht, ai duhet të jetë veprim i njeriut.Pasuria, gjithashtu, është një kategori e krijuar nga qarkullimi ekonomik dhe, si e tillë, ajo paraqitetedhe si objekt i së drejtës civile. Personat hyjnë në marrëdhënie ekonomike, pra edhe në marrëd-hënie juridike-civile, për të krijuar vlera pasurore.Pasuria mund të përkufizohet si tubim i të drejtave me efekt pasuror, që i përkasin një personi.Pasuria është tërësi e të mirave që i takojnë një subjekti të caktuar. Pasuria përfshin masënpasurore e cila përbëhet prej sendeve të caktuara, por ajo në tërësi mund të përqendrohet dheshprehet në një send të veçantë, në para.Me qarkullim ekonomik kalohen prej një personi te tjetri mallra - vlera ekonomike, ndërsa meqarkullim juridik kalohen të drejtat mbi ato vlera.Pasuria është jo vetëm kategori ekonomike, por edhe kategori juridike, sepse është e lidhur përsubjekt të caktuar dhe këto të drejta subjektive, si për shembull, pronësia që ka për objekt njësend të caktuar, mund të shndërrohen në para - vlerë pasurore, sepse edhe vetë sendi, si objekt isë drejtës është masë pasurore.Pasuria ndahet në aktiv dhe pasiv. Aktivin e përbëjnë të drejtat, pasivin detyrimet.Karakteristikat e pasurisë janë: identiteti i pasurisë dhe uniteti i pasurisë. Me identitet të pasurisënënkuptojmë faktin se pasuria është e lidhur për një person të caktuar. Kjo do të thotë se nëqarkullimin civil-juridik nuk mund të mendohet personi pa pasuri.Uniteti i pasurisë, si një karakteristikë tjetër, do të thotë se pasuria është unike dhe se subjekti kavetëm një pasuri. Pasuria mund të jetë e madhe ose e vogël, por kurrsesi nuk mund të jetë endarë.Me vdekjen, personi ndahet nga pasuria dhe kjo pasuri kalon te trashëgimtarët, sepse ajo duhet

294


gjithmonë t’i takojë dikujt.Vlerat personale janë të lidhura me vetë personin dhe ato i takojnë atij. Në rastin tonë kemiparasysh vetëm vlerat personale të karakterit pasuror ose vlerat e tilla që, në fund, mund të marrinkarakter pasuror.Nderi, shëndeti, liria personale, integriteti fizik, shpirtëror dhe moral etj., bëjnë pjesë në grupin etë drejtave personale pasurore dhe ato nuk mund t’u kalohen personave të tjerë. Kur këto i ceno-hen, ai ka të drejtë të kërkojë përfitime materiale. Këto konsiderohen të drejta të personalitetit.Për dallim prej tyre, kemi të drejtat personale që janë rezultat i krijimtarisë shpirtërore të personit,ku bën pjesë e drejta e pronësisë intelektuale. Pra, e drejta e autorit dhe pronësia industriale(intelektuale).

Krijimi dhe shuarja e marrëdhënieve juridike-civile

Për krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënies juridike-civile janë të domosdoshme faktetjuridike.Faktet juridike. - Fakt juridik quajmë atë fakt për të cilin e drejta e lidh krijimin, ndryshimin aposhuarjen e ndonjë marrëdhënie juridike. Me faktet juridike krijohet, ndryshohet ose shuhet e drej-ta subjektive.Faktet juridike ndahen në: ngjarje natyrore dhe veprime të njerëzve.Ngjarjet natyrore konsiderohen fakte juridike, kur e drejta e lidh për atë ngjarje natyrore krijimin,ndryshimin a shuarjen e ndonjë marrëdhënie juridike-civile. Ngjarjet natyrore mund të jenë tëndryshme si, për shembull, lindja, vdekja, kalimi i kohës, fatëkeqësitë natyrore, sëmundja psikikeetj.Veprimet e njerëzve, si fakte juridike, janë shumë më të rëndësishme. Ato ndahen në veprime tëlejuara dhe veprime të palejuara.Veprimet e lejuara, në fakt, janë punë juridike që shërbejnë si bazë për krijimin e të drejtave dhedetyrimeve në mbështetje të vullnetit të lirë. Punë juridike konsiderojmë deklarimin e vullnetit tëpalëve për krijimin e ndonjë të drejte a detyrimi.Veprimet e palejueshme ndryshe quhen delikte civile. Me delikte civile i shkaktohet dëm një per-soni tjetër. Deliktet civile, po ashtu, paraqesin burim të ndonjë detyrimi.Supozimet dhe fiksionet - Supozimi është fakt juridik për të cilin konkludojmë në bazë tërrethanave konkrete dhe ky nuk provohet, por merret se është.Supozimet kanë rëndësi të madhe. Ato janë një mjet shumë i dobishëm i teknikës juridike, sido-mos të asaj proceso-juridike, p.sh., mirëbesimi i posedimit supozohet.Prej supozimeve duhet t’i dallojmë fiksionet. Te fiksionet merret se ekziston një fakt që në tëvërtet nuk ekziston ose thuhet se nuk ekziston, edhe pse në të vërtetë ekziston. Kjo bëhet për tëlehtësuar teknikën juridike. P.sh., ekziston fiksioni se fëmija i ngjizur është i lindur, nëse është fjalapër interesat e tij.

Klasifikimi i të drejtave subjektive civile

Në kuadër të së drejtës civile, të drejtat subjektive mund të ndahen në të drejta absolute dhe tëdrejta relative.Për të përcaktuar se cilat janë të drejta absolute dhe cilat janë të drejta relative, duhet të niseminga karakteristikat që i bëjnë të dallohen këto të drejta.Të drejtat absolute kanë këto karakteristika: a) së drejtës së personit të autorizuar i përgjigjet

295

E drejta civile

detyrimi i të gjithë personave të tjerë, d.m.th., vepron në erga omnes, b) numri i personave tëdetyruar nuk është i caktuar, c) detyrimi i tyre është gjithmonë negativ, d) marrëdhënia e titullaritndaj të gjithë personave të tjerë nuk është e konkretizuar, e) këto të drejta nuk parashkruhen, f)kërkesa lind me shkeljen e së drejtës, g) te të drejtat absolute ekziston e ashtuquajtura e drejtë eracionit.Të drejtat relative i kanë këto karakteristika: a) veprojnë inter partes (midis palëve), b) detyrimiështë gjithmonë pozitiv, c) parashkruhen, d) kërkesa lind në të njëjtën kohë me autorizimin etj.

Të drejtat absolute

Të drejtat absolute janë të drejtat sendore, të drejtat personale, të drejtat e personalitetit dhe edrejta e autorit.

Të drejtat relative

Të drejtat relative janë të drejtat që dalin nga marrëdhëniet e detyrimeve. Te të drejtat relative,parimisht, gjithmonë ekzistojnë dy palë: kreditori dhe debitori.

Qarkullimi juridik

Me qarkullim juridik nënkuptojmë kalimin e një të drejte prej një subjekti te një subjekt tjetër.Të drejtat subjektive, që janë të kalueshme, janë të drejta absolute: pronësia, servituda, pengu, etj.Mjetet e qarkullimit juridik, d.m.th., të drejtat me të cilat bëhet ky kalim, janë të drejta të detyrim-it. Pra, të drejtat absolute mund t’i shikojmë si detyrime të qarkullimit juridik, kurse punët juridikesi mjete të qarkullimit juridik.Qarkullimin juridik e mundësojnë punët juridike, të cilat i ndërmarrin subjektet.

Vullneti si fakt juridik për krijimin e punëve juridike

Puna juridike është ajo deklaratë e vullnetit të cilën palët e ndërmarrin me qëllim të krijimit tëndonjë marrëdhënie juridike-civile. Pra, në atë marrëdhënie juridike vullneti luan rolin më tëmadh; ai është aty fakti më i rëndësishëm juridik.Vullneti, që të prodhojë efekte juridike, duhet të jetë serioz dhe i drejtuar nga diçka që në pikë-pamje fizike dhe juridike është e mundshme.Deklarimi i vullnetit mund të bëhet verbalisht, me shkrim ose në mënyrë konkludente. Shenja osesjellja me të cilën deklarohet vullneti quhet veprim konkludent, gjë që ndodh shpesh në jetën epërditshme.

Rëndësia e aktit administrativ në krijimin e punëve juridike

Akti administrativ nuk është një fakt juridik, por ai shpesh i prin marrëdhënies juridike-civile.Akti administrativ mund të qëndrojë paralel me punën juridike ose t’i paraprijë asaj.

296


Punët juridike

Punët juridike paraqesin formën më të shpeshtë të qarkullimit të drejtave subjektive dhe ato kri-johen, siç u tha, në bazë të deklarimit të vullnetit. Puna juridike, përveç që është e kushtëzuar ngadeklarimi i lirë i vullneti, ajo duhet të ketë edhe qëllimin të cilin dëshirojnë ta arrijnë palët me atëpunë juridike, pastaj bazën juridike, që do të thotë në këtë rast se ka mbështetje juridike për arrit-jen e qëllimit të vetë punës juridike.Natyrisht, te çdo punë juridike duhet të ekzistojë edhe vetë objekti i punës juridike, i cili nuk

duhet të ketë të meta juridike a fizike.

Modifikimi i punëve juridike

Punët juridike mund të modifikohen dhe si modifikues të tyre janë: kushti, afati dhe urdhëri.

Kushti

Kushti është një rrethanë e ardhshme e pasigurt, nga paraqitja ose mosparaqitja e së cilës varetkrijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte. Kjo rrethanë mund të jetë e varur nga vullneti i një pale,kur kushti quhet potestativ dhe mund të mos varet nga vullneti i palëve, kur ai quhet kenzual (?!).Por, gjithashtu ai mund te varet edhe nga vullneti, edhe nga rasti dhe atëherë kushti është ipërzier.

Afati

Afati është një rrethanë e ardhshme e sigurt ose kalim i caktuar i kohës ose moment i caktuar nëkohë, moment për të cilin është i lidhur krijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte.Afati dallohet prej kushtit, sepse paraqitja e momentit të kohës tek afati është e sigurt, kurseparaqitja e ndonjë rrethane te kushti është e pasigurt.Afati mund të jetë subjektiv dhe objektiv. Subjektiv është ai afat i cili llogaritet prej ditës që ështëmarrë dijeni për ndonjë rrethanë, ndërsa afati objektiv është ai i cili fillon të rrjedhë nga momentikur ka ndodhur ngjarja, përkatësisht nga momenti kur kërkohet mbrojtja e kësaj të drejte.

Urdhëri

Urdhëri (modus) konsiderohet si modifikues i punës juridike dhe ai ekziston te punët juridikebëmirëse si, për shembull, te dhuratat, testamenti, etj.Urdhëri është i njëkohshëm me realizimin e punës juridike.

Përfaqësimi

Punët juridike mund të krijohen edhe përmes institutit të përfaqësimit. Përfaqësimi është kryerje epunëve juridike në emër të tjetërkujt dhe për llogari të tjetërkujt, zakonisht me shpërblim.Te përfaqësimi, subjektet quhen: përfaqësues dhe i përfaqësuar.Përfaqësimi mund të jetë: ligjor dhe kontraktues.Përfaqësuesi ligjor, autorizimin e nxjerr nga vetë ligji, kurse tek afati kontraktues nga i përfaqë-suari.

297

E drejta civile

Përfaqësues mund të jenë personat e moshës madhore, të aftë për të vepruar.

Ndarja e punëve juridike

Një ndarje tradicionale e punëve juridike është:1) Punët juridike kauzale dhe abstrakte;2) Punët formale dhe joformale;3) Punët midis të gjallëve (inter vivos) dhe në rast vdekjeje (mortis causa)4) Punët e njëanshme dhe të dyanshme

Punët juridike kauzale dhe abstrakte

Punë juridike kauzale janë ato te të cilat qëllimi i krijimit të punës është i dukshëm nga jashtë, përshembull, kontrata e shitblerjes, ndërsa punë juridike abstrakte janë ato te të cilat kauza - qëlliminuk shihet nga jashtë, për shembull, letrat me vlerë.

Punët juridike formale dhe joformale

Punë juridike formale është ajo për vlefshmërinë e së cilës kërkohet një formë e veçanta nga ligjiose me kontratë.Formalizmi i punëve juridike sot më së shpeshti ka të bëjë me formën e shkruar dhe të vërtetuarnga organi kompetent.Punë juridike joformale është ajo punë për vlefshmërinë e së cilës nuk kërkohet formë e veçantë.

Punët juridike midis të gjallëve dhe në rast vdekjeje

Punët juridike midis të gjallëve (inter vivos) janë ato punë të cilat veprojnë midis subjekteve tëgjalla dhe me këto kryhet qarkullimi i rregullt juridik.Punët juridike në rast vdekjeje (mortis causa) janë ato punë të cilat veprojnë në rast të vdekjes sënjërës palë.Punë juridike midis të gjallëve janë të gjitha kontratat dhe punët tjera juridike që ndërmirren çdoditë.Puna juridike në rast vdekjeje është, për shembull, testamenti.

Punët juridike të njëanshme dhe të dyanshme

Punë juridike të njëanshme janë ato punë për krijimin e të cilave mjafton deklarimi i vullnetit tënjërës palë. Punë juridike të njëanshme janë: premtimi publik, testamenti, etj.Punët juridike të dyanshme janë ato punë, për krijimin e të cilave nevojitet deklarimi i vullnetit tëdy apo më shumë palëve, si dhe pëlqimi i tyre. Punë më e shpesht juridike e dyanshme është kon-trata.

298


Parashkrimi

Parashkrimi është institut juridik që nënkupton se me kalimin e kohës, për shkak të mosushtrimittë ndonjë të drejte, përkatësisht për shkak të ushtrimit të saj, mund të humbet ose të fitohet edrejta. Në rastin tonë konkret, mund të ndodhë humbja e kërkesës, përkatësisht e padisë në kupti-min material.Nuk parashkruhen të gjitha të drejtat, por vetëm të drejtat e detyrimeve. Kjo do të thotë se tëdrejtat absolute nuk parashkruhen.Parashkrimi mund të jetë shues dhe fitues.Parashkrimi fitues paraqet fitimin e së drejtës në mënyrë origjinere, në bazë të disa faktevejuridike, prej të cilave fakt i rëndësishëm është edhe koha. Te parashkrimi, si ai fitues, ashtu edhetek ai shues, është e mundur ndëprerja dhe ndalja e rrjedhës së kohës së parashkrimit.

Afatet prekluzive

Krahasa parashkrimit, si mënyrë për humbjen e së drejtës është edhe afati prekluziv. Tekafati prekluziv nuk humbet vetëm e drejta e kërkesës, por edhe vetë e drejta subjektive.

Pavlefshmëria e punëve juridike

Punët juridike krijohen me qëllim që të jenë të vlefshme dhe në atë mënyrë të prodhojnë efektejuridike. Mirëpo, mund të ndodhë që puna juridike të konsiderohet e pavlefshme dhe, si e tillë, ajonuk mund të prodhojë efekte juridike. Puna juridike, që të jetë e vlefshme duhet të jetë e krijuarnga vullneti i lirë i palëve, të ketë qëllimin, objektin në pajtim me ligjin.Varësisht se cili interes cenohet me deklarimin e vullnetit, ai i palëve kontraktuese apo interesishtetëror - i përgjithshëm, dallon edhe intensiteti i pavlefshmërisë. Nisur nga kjo, punët juridike tëpavlefshme i ndajmë në punë juridike të nulshme (anulueshme) dhe në punë juridike tërrëzueshme.Punë juridike të nulshme (anulueshme) janë ato punë juridike të cilat konsiderohen se nuk janëlidhur fare, dhe si të tilla nuk prodhojnë efekte juridike nga momenti i krijimit të tyre. Ndërsa,punët juridike të rrëzueshme janë ato punë juridike të cilat vlejnë derisa pala e interesuar oseorgani tjetër i autorizuar të mos kërkojë pavlefshmërinë e tyre.Punët juridike të nulshme janë ato punë juridike, të cilat lidhen në kundërshtim me dispozitatimperative, rendin juridik apo me moralin shoqëror. Në të gjitha këto raste, puna juridike e lidhurështë absolutisht e pavlefshme.Padia për anulimin e punëve juridike nule (të anulueshme) nuk parashkruhet dhe ajo mund tëparaqitet në çdo kohë. Kjo pjesë më gjerësisht trajtohet te kontratat e pavlefshme.

Punët e rrëzueshme juridike

Punë të rrëzueshme juridike janë ato punë juridike të cilat janë lidhur me lajthim, me mashtrim,me dhunë, me kërcënim, si dhe nga personat të cilët nuk e kanë zotësinë e plotë për të vepruar.Në këto raste, deklarimi i vullnetit ka të meta dhe ai nuk është plotësisht i lirë.

299

E drejta civile

Lajthimi

Lajthimi është pasqyrim i gabuar mbi ndonjë element të punës juridike. Lajthimi mund të jetë nësubjekt, objekt dhe në natyrën e punës juridike.

MashtrimiMashtrimi është shkaktim i vetëdijshëm i lajthimit te pala tjetër në punën juridike. Mashtrimimund të jetë aktiv dhe pasiv.

Kanosja

Kanosja është paraqitja e mundësisë se do t’i shkaktohet ndonj e keqe atij ose ndonjë anëtari tëfamiljes së tij, në qoftë se nuk pranon lidhjen e punës juridike.Kanosja shkakton frikën te pala tjetër kontraktuese. Kanosja duhet të jetë serioze, e mundshme, epaevitueshme dhe anti e drejtë ( e padrejtë).

Dhuna

Dhuna është të shkaktuarit e vuajtjeve fizike te pjesëmarrësit në punën juridike. Dhuna është akt icili zbatohet në momentin e lidhjes së punës juridike.Punët juridike të lidhura edhe nga persona që nuk kanë mbushur moshën 18 vjeç, por më tëvjetër se 14 vjeç, konsiderohen të rrëzueshme. Ato mund të bëhen të vlefshme nëse më vonëjepet pëlqimi nga personi i autorizuar apo kur ai arrin moshën madhore.Punët juridike të lidhura me lajthim, mashtrim, kanosje, dhunë konsiderohen të rrëzueshme, sepsekëto punë, me kalimin e kohës, në qoftë se nuk kundërshtohen nga personat e dëmtuar ose këtajapin pëlqimin ndërkohë për këto punë juridike, ato bëhen punë juridike të vlefshme dhe prodho-jnë efekte juridike si çdo punë tjetër juridike e vlefshme.Me rastin e anulimit të punëve juridike, palët kanë të drejtën e restitucionit të kërkesave. Pra,secila palë merr atë që ka dhënë. Natyrisht, këtu ka edhe përjashtime.

Mohimi i punëve juridike (Actio Pauliana)

Në kuadër të së drejtës civile, është e njohur edhe padia për mohimin e punëve juridike, e cila embron kreditorin nga debitori i pandërgjegjshëm. Padia pauliane është padi e veçantë përmohimin e punëve juridike. Me këtë padi mund të mohohet vetëm ajo punë juridike, ku debitorime qëllim e zvogëlon masën e pasurisë, duke synuar mospërmbushjen e detyrimit ndaj kreditorit.Te kjo padi ekzistojnë tre persona: 1) kreditori, i cili është dëmtuar me punën juridike; 2) debitori,i cili i ka tjetërsuar pasurinë e vet një personi të tretë, dhe 3) personi i tretë, të cilit debitori i katjetërsuar pasurinë e vet.Për paraqitjen e kësaj padie duhet të plotësohen disa kushte: a) që kreditori, për arsye të punës sëndërmarrë juridike të jetë sjellë në situatë të pamundshme për inkasim nga pasuria e mbetur edebitorit të vet; b) që debitori të ketë qenë me keqbesim dhe c) që personi i tretë të jetë mekeqbesim.

300


Ushtrimi dhe mbrojtja e të drejtave subjektive civile

Nuk është e mjaftueshme që vetëm të fitohen të drejtat, por kërkohet edhe ushtrimi, përkatësishtmbrojtja e tyre. Ushtrimin e të drejtave subjektive e bëjnë vetë subjektet e së drejtës dhe atoquhen titullare të të drejtave subjektive civile. Këto të drejta subjektive civile mund t’i fitojë nëmënyrë derivative ose origjinere. E drejta e tij është që ato t’i ushtrojë gjithmonë në pajtim me tëdrejtën objektive.Nuk lejohet keqpërdorimi i të drejtave subjektive civile. Kjo do të thotë se, duke ushtruar tëdrejtën tuaj, nuk mund t’i shkaktoni dëm tjetrit, edhe pse përndryshe do të kishit të drejtë.Mbrojtja e të drejtave subjektive është e garantuar me aktin më të lartë të çdo shteti dhe kjo bëhetme padi, e cila i drejtohet organit kompetent - gjykatës. Përjashtimisht, ekziston mundësia qëndonjë e drejtë subjektive të mbrohet edhe me vetëmbrojtje, për shembull, posedimi.

B. E DREJTA SENDORE

Nocioni i së drejtës sendore

E drejta sendore, si pjesë e së drejtës civile, përfshin tërësinë e normave juridike-civile, përkatë-sisht të normave juridike-sendore me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike-civile të subjektevelidhur me sendet.Të drejtat sendore, jo vetëm që paraqesin kategori të veçantë të të drejtave subjektive-civile, kra-has me të drejtat detyrimore dhe trashëgimore, por ato janë me rëndësi të veçantë në çdo sistemjuridik. Të jesh pronar mbi një send do të thotë të kesh të drejtën absolute më të fortën, pushtetinfaktik dhe juridik mbi sendet, qofshin ato të luajtshme apo të paluajtshme. Pra, pronari është tit-ullar me autorizime të veçanta, p.sh., ka të drejtën e përdorimit, shfrytëzimit dhe të disponimitmbi sendin e caktuar. Andaj, lirisht mund të thuhet se të drejtat sendore dallojnë nga të drejtatdetyrimore si për nga objekti, ashtu edhe për nga titullari.Marrëdhënia juridike te të drejtat sendore ekziston midis personave lidhur me sendet e caktuara,sepse është e pamundur të ekzistojë marrëdhënia person - send.Tërësia e normave juridike sendore paraqesin të drejtën sendore në kuptimin objektiv. Nga e drej-ta objektive pastaj subjektet i realizojnë të drejtat e veta subjektive civile lidhur me sendet e caktu-ara.E drejta sendore është ajo që përcakton se kujt i takon një send, se çfarë të drejtash ka dikushmbi një send, se në çfarë kushtesh dhe në çfarë vëllimi e ushtron të drejtën e vet mbi një send.Titullarët e të drejtave mbi sendet kanë të drejtën subjektive sendore që është e karakterit absolut.Mund të thuhet se me emërtimin e drejta sendore kuptojmë degën pozitive të së drejtës, e cila

përfshin tërësinë e normave juridike - civile të karakterit juridiko - sendor, me të cilat rregullohenmarrëdhëniet e njerëzve, përkatësisht subjekteve lidhur me sendet e caktuara. Pra, ajo përbën njëtërësi normash që përcaktojnë pushtetin juridik të subjekteve mbi sendet e caktuara.Të drejtat sendore janë përfaqësues tipikë të të drejtave absolute dhe i kanë të gjitha karakteris-tikat e të drejtave absolute, duke filluar nga veprimi i erga omnes, deri tek e drejta e racionit.E drejta sendore është degë pozitive e së drejtës, që rregullon marrëdhëniet midis njerëzve lidhurme sendet. Këto dispozita (rregulla juridike) përcaktojnë përkatësinë e sendit.Në të drejtën anglo-saksone nuk haset emërtimi i lëndës si e drejtë sendore, por në të shumtën erasteve emërtimi është: Pronësia (e drejta e pronësisë) dhe me këtë formulim juridik nënkuptohet

301

E drejta civile

edhe ekzistimi i të drejtave të tjera sendore, të cilat i kanë subjektet lidhur me sendin. Autorët mekëtë rast, përveç që trajtojnë të drejtën e pronësisë si institucion themelor i së drejtës sendore, atotrajtojnë në të njëjtin vend (tekst) edhe të drejtën e servitudave, edhe të drejtën e pengut, poredhe të drejta të tjera, të cilat ata i konsiderojnë se janë si rezultat i ekzistimit të vetë së drejtës sëpronësisë, përkatësisht të kushtëzuara nga e drejta e pronësisë.

Parimet e së drejtës sendore

Në të drejtën sendore, si edhe në degët e tjera të së drejtës, ekzistojnë parimet në bazë të të cilavembështetet e drejta sendore, përkatësisht bëhet rregullimi juridik i marrëdhënieve juridiko -sendore. Me këto parime, përcaktohet përmbajtja e vetë të drejtave sendore. Normat e së drejtëssendore gjithmonë duhet t’i kenë parasysh parimet e së drejtës sendore. Këto parime ndihmojnëtë bëhet dallimi i së drejtës sendore nga degët e tjera të së drejtës civile.Parimet e së drejtës sendore paraqiten si bazë, kriter dhe arsyetim të normave juridiko - sendore.Në kuadër të së drejtës sendore mund të numërohen shumë parime, mirëpo në këtë rast do t’ipërmendim katër parimet themelore të saj.Parimet e së drejtës sendore, edhe pse trajtohen veç e veç, ato duhen shikuar si një tërësi, sepsevetëm ashtu të bashkuara, e kryejnë funksionin e vet në të drejtën sendore.

Parimet e së drejtës sendore janë:- Parimi i absolutitetit të të drejtave sendore,- Parimi i kufizimit të numrit të të drejtave sendore (numerus claussus - numërimi taksativ),- Parimi i publicitetit të të drejtave sendore dhe - Parimi i specialitetit të të drejtave sendore.

1. Parimi i absolutitetit

Të drejtat subjektive civile ndahen në absolute dhe relative. Të drejta absolute konsiderohen tëdrejtat sendore dhe të drejtat personale, ndërsa të drejta relative janë të drejtat që dalin nga mar-rëdhëniet e detyrimeve. Fakti se të drejtat sendore bëjnë pjesë në grupin e të drejtave subjektiveabsolute, ato njëherësh i kanë të gjitha karakteristikat që shoqërojnë të drejtat absolute. Prandaj,njëri ndër parimet më të rëndësishme të së drejtës sendore është parimi i absolutitetit.Me parimin e absolutitetit të të drejtave sendore nënkuptojmë faktin se të drejtat sendore janëpërfaqësuesi kryesor i të drejtave absolute, çka do të thotë se janë ato të drejta që veprojnë ergaomnes ndaj të gjithëve. Të drejtat sendore nuk kanë veprim vetëm ndaj një personi të caktuar, porato kanë të bëjnë me çdo person i cili në ndonjë mënyrë mund ta pengojnë ushtrimin e së drejtëssubjektive sendore. Në këtë rast nuk ka rëndësi se a ekziston ndonjë marrëdhënie juridike -sendore midis palëve. Të drejtat sendore kërkohet që të respektohen nga çdokush.Veprimi erga omnes i të drejtave sendore (pronësisë) nënkupton se numri i personave të cilëtduhet ta respektojnë të drejtën sendore nuk është i caktuar. Te të drejtat sendore detyrimi i këtyrepersonave është me karakter negativ. Kjo do të thotë se të gjithë personat që janë të obliguar tarespektojnë të drejtën sendore nuk duhet të ndërmarrin kurrfarë veprimi ne favor të së drejtëssubjektive të titullarit. Pronësia është absolute, sepse këtu është përfshirë i gjithë pushteti faktikdhe juridik, i cili mund të ekzistojë mbi një send individualisht të përcaktuar. Pronari, po ashtu, katë drejtë që t’i përjashtojë të gjithë të tjerët nga cenimi i paautorizuar mbi sendin që është objekt

302


pronësie. Kur të jetë cenuar, e drejta subjektive sendore mbrohet me padi, pra pronari ka tëdrejtën e kërkesës ndaj çdokujt që ia merr sendin pa ndonjë bazë juridike ose e shqetëson nëushtrimin e së drejtës së tij mbi atë send.Të drejtat absolute nuk parashkruhen. Nuk parashkruhet as e drejta e kërkesës. Me kalimin ekohës dhe me mosushtrimin e së drejtës subjektive absolute, të drejtën absolute ka mundësi tafitojë një subjekt tjetër në bazë të posedimit me mirëbesim, nëse këtë e lejon ligji. Në këtë rast,titullari nuk mund ta kthejë të drejtën e vet subjektive (pronësinë) përmes rrugës gjyqësore, përshkak se dikush tjetër e ka fituar të drejtën sendore (pronësinë) me anë të parashkrimit fitues.Mirëpo, në qoftë se personi i paditur, i cili e ka fituar të drejtën e pronësisë me parashkrim fituespranon që ta kthej vullnetarisht sendin te pronari, atëherë ish - pronari nuk ka nevojë që përsëri taregjistrojë të drejtën e vet në librat publikë. Konsiderohet se pronari vazhdon kontinuitetin e sëdrejtës së pronësisë ose të ndonjë të drejte tjetër sendore.Titullari i së drejtës sendore, në mbështetje të parimit të absolutitetit, del se ka të drejtë që sendine vet ta kthejë në çdo kohë dhe kudo që e gjen. Për pronarin nuk është me rëndësi se në çfarërruge sendi i tij ndodhet te tjetri. Kjo ndryshe quhet edhe e drejta e racionit. Poseduesi i senditmund të jetë posedues edhe me mirëbesim, por nëse nuk e ka fituar pronësinë ai është i obliguarqë ta kthejë sendin te pronari. Pronari e padit personin tek i cili ndodhet sendi i tij. Me padipronari kërkon kthimin e sendit në posedimin e tij. Kjo do të thotë se sendin e vet duhet ta kthejëprej çdokujt.

2. Parimi i numërimit taksativ (numerus claussus)

Te pronësia dhe të drejtat e tjera sendore, për vetë faktin se janë të drejta sendore me karakterabsolut, ekziston detyrimi që të dihet saktësisht se cilat janë ato të drejta dhe kujt i takojnë. Nëlegjislacionet e çdo rend juridik parashikohet shprehimisht numri i të drejtave sendore, pronësisëdhe të drejtave tjera sendore. Në të gjitha rastet pronësia është e drejta kryesore sendore dhe, si etillë, ajo është e pashmangshme në çdo sistem juridik. Mirëpo, të drejtat e tjera sendore, që në disaraste thuhet se burojnë nga e drejta e pronësisë, janë të ndryshme dhe ato duhet në vetë ligjin tëpërcaktohen saktësisht, prandaj parimi i kufizimit të numrit të të drejtave sendore konsiderohet siparim i dytë i të drejtave sendore. Ky parim nënkupton se e drejta (ligji) ka bërë kufizimin e tëdrejtave sendore. Ligji cakton llojin e të drejtave sendore, përkatësisht cakton se cilat janë të drej-tat sendore që veprojnë erga omnes.Titullarët mund të jenë bartës vetëm të atyre të drejtave sendore që i njeh e drejta pozitive. Ligjiështë ai i cili cakton si numrin, ashtu dhe përmbajtjen e tyre.Numri dhe përmbajtja e të drejtave sendore jo vetëm që caktohet në momentin e nxjerrjes sëligjit, por kjo bëhet edhe në mënyrë shumë të saktë. Normat që e rregullojnë këtë janë të karak-terit të detyrueshëm, pra me karakter ius cogens, që do të thotë se palët këto dispozita nuk mundt’i ndryshojnë ndërkohë me vullnetin e tyre. Shkelja e këtyre dispozitave çon në pavlefshmërinë efitimit, ndryshimit apo shuarjes së ndonjë të drejte sendore. Kjo mundëson sigurinë juridike përqytetarët.

Në të drejtën tonë, përveç pronësisë, si të drejta sendore konsiderohen e drejta e servitudës, edrejta e pengut, e drejta e ndërtimit dhe barrat sendore. Ky numërim taksativ do të jetë më i qartëkur të nxirret ligji për të drejtën e pronësisë dhe të drejtat e tjera sendore, siç e kemi rastin eSllovenisë e Kroacisë. Mënyrën taksative të numërimit të të drejtave sendore e gjejmë edhe në lit-

303

E drejta civile

eraturën juridike, në të cilën si të drejta sendore numërohen: 1. E drejta e pronësisë, 2. E drejta eservitudave, 3. E drejta e pengut, 4. E drejta e barrave sendore dhe 5. E drejta e ndërtimit.Në literaturën juridike numërimi taksativ i të drejtave sendore - pronësisë dhe të drejtave të tjerasendore ndryshe quhet edhe parimi i numrit të mbyllur të të drejtave sendore. Caktimi i të drej-tave sendore në mënyrë taksative nuk do të thotë se nuk mund të ketë edhe të drejta të tjerasendore, por kjo duhet të bëhet gjithmonë me ligj. Ligji mund të parashikojë edhe të drejta të tjerasendore. Kjo mundëson që të dihet se cilat dispozita apo rregulla juridike do të vlejnë për fitimin,ndryshimin dhe shuarjen e të drejtave sendore. Të drejtat sendore nuk janë të përcaktuara njëherëe përgjithmonë. Numërimi i sipërpërmendur i të drejtave sendore është një përcaktim tradicional.

3. Parimi i publicitetit

Të drejtat sendore janë të drejta të karakterit absolut. Prandaj, është e nevojshme që të gjithë per-sonat e tretë të dinë se kujt i takon e drejta e caktuar. Pra, personat duhet të dinë se kujt i takon edrejta, p.sh., pronësia, servituda, pengu, etj.Parimi i publicitetit, kur bëhet fjalë për sendet e paluajtshme, manifestohet me aktin e regjistrimittë së drejtës së pronarit a të ndonjë të drejte tjetër sendore në librat publikë. Secili që do mund tëshikojë librat publikë, përkatësisht të marrë verifikime se kush është titullar i asaj paluajtshmërie tëregjistruar në këto libra. Në qoftë se dikush e blen sendin e paluajtshëm pa e vërtetuar të drejtëne pronësisë në bazë të librave publikë, ai nuk mund t’i referohet mosqenies i informuar. Në këtoraste blerësi i heq të gjitha pasojat juridike lidhur me sendin që është objekt i qarkullimit juridik.Parimi i publicitetit, kur bëhet fjalë për të drejtat mbi sendet e luajtshme, manifestohet meushtrimin e pushtetit faktik mbi sendin. Në këtë rast mjet i publicitetit është posedimi i sendit; përshembull, poseduesi për çdo ditë e përdor lapsin e njëjtë dhe ne kemi të drejtë të mendojmë se kylaps është në pronësinë e tij. Parimi i publicitetit realizohet me anë të ushtrimit të posedimit, përshkak se kur kemi të bëjmë me sende të luajtshme, ato nuk kanë të njëjtën rëndësi si edhe sendete paluajtshme. Pasojat juridike, në rast të gabimi, për titullarin e së drejtës së pronësisë nuk janëme vëllim të njëjtë, pra dallojnë pasojat kur objekt i së drejtës së pronësisë janë sendet e luajt-shme, nga pasojat kur objekt i saj janë sendet e paluajtshme. Afati i parashkrimit për sendet e lua-jtshme është shumë më i shkurtër, sesa kur kemi të bëjmë me sende të paluajtshme.Posedimi jo vetëm që në këtë rast shërben për kalimin e pronësisë mbi sendin e luajtshëm, por aiështë njëkohësisht edhe supozim se poseduesi është edhe pronar i sendit.

4. Parimi i specialitetit (specificitetit)

Me parimin e specialitetit nënkuptojmë faktin se të drejtat sendore konstituohen mbi sendet indi-vidualisht të përcaktuara. Pra, e drejta e pronësisë ekziston mbi secilin send veç e veç që posedonpronari. Nëse ka njëqind tavolina, nuk thuhet se është pronar i të gjitha tavolinave, por thuhet seka të drejtën e pronësisë mbi secilën tavolinë. Kjo do të thotë se kalimi i së drejtës mbi tavolinënnga një subjekt në një subjekt tjetër bëhet në mënyrë të individualizuar. Njëqind tavolina, njëqindtë drejta të pronësisë për titullarin.Të drejtat sendore ekzistojnë vetëm mbi sende individualisht të përcaktuara. Objekti i së drejtëssendore është gjithmonë saktësisht i përcaktuar.Parimi i specialitetit nënkupton, përveç sendit individualisht të përcaktuar si objekt, edhe individu-alizimin e përmbajtjes së së drejtës mbi sendin e caktuar. Në literaturë thuhet shprehimisht se“objekt i çdo të drejte subjektive juridiko-sendore gjithmonë është ndonjë send i përcaktuar indi-

304


vidualisht, sendi i pavarur, përkatësisht në qoftë se ligji e lejon, e drejta individuale e përcaktuar ebarazuar me ligjin”.Subjekti ka aq të drejta pronësie sa ka edhe sende, që mund të jenë objekt i së drejtës së pronë-sisë. Kjo vlen edhe për të drejtat e tjera sendore që kanë për objekt sendin, për shembull, e drejtae servitudës.

Burimet e së drejtës sendore

E drejta sendore është degë pozitive e së drejtës që përfshin tërësinë e normave (dispozitave dherregullave) juridike, me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore, përkatësisht marrëdhënietjuridike me karakter juridiko-sendor apo marrëdhëniet midis njerëzve (personave) lidhur mesendet e caktuara. Prandaj lind pyetja se cilat janë ato burime të së drejtës sendore? Burimet e sëdrejtës sendore ndahen në burime në kuptimin material dhe burime në kuptimin formal. Burimnë kuptimin material është ajo forcë që e krijon të drejtën në përgjithësi, pra edhe të drejtënsendore në veçanti. E drejta krijohet nga vullneti i përfaqësuesve të popullit, të cilët realizojnëdemokracinë indirekte brenda një strukture shtetërore me të drejtë të nxjerrjes së ligjeve të veta.Ligji, aktet nënligjore, e drejta zakonore janë burime formale të pranuara botërisht. Kjo vlen edhepër Kosovën. Ndërkaq, praktika gjyqësore dhe doktrina shkencore mbeten një temë e hapur. Kjonuk do të thotë se këto nuk janë burim formal subsidiar i së drejtës sendore. Lëmi i së drejtëssendore është ndër lëmenjtë më pak të rregulluar me ligj, për të mos thënë nuk është i rregulluarfare. Gjykatat i zbatojnë ligjet, por ato janë të pakta dhe në të shumtën e rasteve vendosin në bazëtë rregullave juridike, të cilat janë ish-dispozita të kodeve dhe ligjeve civile që u zbatuan para dhepas Luftës së Dytë Botërore. Mungesa e ligjeve të reja është një pengesë serioze për një zhvillimnormal të marrëdhënieve pronësore dhe marrëdhënieve të tjera me karakter juridiko-sendor.Burimet e së drejtës sendore, si pjesë e së drejtës civile, janë të përbashkëta me atë që ështëmësuar në pjesën e përgjithshme të së drejtës civile.Ligjet civile, me të cilat rregullohen të drejtat civile, në Kosovë nuk janë nxjerrë ende. Ka disaakte ligjore që janë burim ligjor: këtu bëjnë pjesë Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisje tëPërkohshme të Kosovës, Rregullorja 1999/24 për Ligjin në Fuqi në Kosovë dhe Rregullorja nr.2000/59 për Ndryshimin e Ligjit në Fuqi në Kosovë. Kjo Rregullore ka bërë të mundur që tëzbatohen të gjitha ligjet, të cilat ishin në fuqi para 23 marsit 1989, çka do të thotë se lejohet kon-tinuiteti i atyre dispozitave që e kanë rregulluar fushën e së drejtës sendore. Ligji i Aplikueshëm nëKosovë mundëson rregullimin e marrëdhënieve pronësore si me dispozitat e reja, ashtu edhe meato të miratuara në të kaluarën, duke ruajtur kështu një vazhdimësi të rendit juridik. Pra, nukmund të thuhet se ekziston vakuumi i burimeve të së drejtës civile. Me Ligjin e Aplikueshëmhapet mundësia e zbatimit edhe të konventave të ndryshme ndërkombëtare që përmbajnë dispozi-ta, me të cilat rregullohen çështjet pronësore dhe çështje të tjera nga kjo fushë e së drejtës. Ligji iAplikueshëm në Kosovë ka të bëjë me të gjitha dispozitat ekzistuese, po qe se nuk janë të karak-terit diskriminues. Natyrisht, edhe këtu pranohet hierarkia e burimeve të së drejtës, kështu që nërend të parë janë rregulloret e nxjerra nga Përfaqësuesi Special i Kombeve të Bashkuara, Ligji iAplikueshëm në Kosovë i para 23 Marsit 1989 dhe ligjet e tjera të mëvonshme. Kjo tregon seedhe me këtë rast e drejta e shkruar është burimi kryesor i së drejtës civile, përkatësisht i sëdrejtës me të cilën rregullohet e drejta e pronësisë dhe të drejtat e tjera. Në vendin e dytë burim isë drejtës civile, pra edhe i asaj sendore, është e drejta zakonore, natyrisht, në qoftë se nuk ështënë kundërshtim me rendin juridik dhe kur mungojnë dispozitat e shkruara. Janë të pranishmeedhe burimet e tjera, por në një masë shumë më të vogël. Këtu është fjala për praktikën gjyqësore

305

E drejta civile

dhe doktrinën juridike. Edhe shtetet me sistem juridik më të kompletuar në fushën e së drejtës sëpronësisë pranojnë praktikën gjyqësore dhe të drejtën zakonore për burime plotësuese të sëdrejtës.Në çdo sistem juridik janë të pranishme një sërë burimesh formale të së drejtës dhe kjo kushtë-zon parimin hierarkik, sipas të cilit burimi më i lartë është mbi burimin më të ulët, përkatësisht ilarti gjithmonë e përjashton burimin më të ulët. Në këtë drejtim çdokund në botë Kushtetutaështë burimi kryesor, ndërsa të gjitha aktet e tjera i nënshtrohen Kushtetutës. Ligjet ose aktet etjera nënligjore nuk bën assesi të jenë në kundërshtim me Kushtetutën. Pas Kushtetutës, në hier-arkinë e burimeve juridike ndodhen konventat ndërkombëtare. Pastaj vjen ligji, si burim formal isë drejtës, i cili nxirret nga Parlamenti në procedurë të caktuar. Në Kosovë, pas vitit 1999, aktetligjore janë nxjerrë me emërtimin rregullore, ndërsa tani nxirren me emrin ligj, por dekretohen(fuqizohen) përmes rregulloreve, të cilat i nxjerr Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm(PSSP) të OKB-ës në Kosovë.

Sendet - Nocioni

Nocioni mbi sendin është një çështje që në të shumtën e rasteve caktohet me ligj, përkatësisht mekod civil, me rastin e rregullimit të së drejtës së pronësisë. Sendi paraqitet si objekt i së drejtës sëpronësisë dhe të drejtave të tjera sendore. Në Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë, në nenin141 parashikohet: “Send është çdo gjë që mund të përbëjë objekt pronësie ose i së drejtës tjetërreale”. Kodi juridiko-sendor i Sllovenisë bën përkufizimin, duke thënë: “Sendi është objekt trupori pavarur, të cilin njeriu e vë lehtë nën pushtet”. Ndërsa Kodi Civil i Përgjithshëm Austriak thotë:“Çdo gjë që nuk është njeri, ndërsa shërben për nevojat e njerëzve, quhet send në kuptiminjuridik”, dhe ngjashëm me këtë Kodi Civil i Mbretërisë Serbe parasheikon: “Me emrin send, nëkuptimin e ligjit, kuptohet krejt ajo çka nuk është njeri ose nuk është person dhe shërben përnevojat e njeriut”. Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore i Kroacisë, po ashtu, bënpërkufizimin e sendit, duke thënë: “Sende në kuptimin e këtij ligji janë pjesët trupore të natyrësndryshme nga njerëzit, të cilat u shërbejnë njerëzve për t’i përdorur. Merret se janë sende dhekrejt të tjerat që ligji i barazon me ato”.Në literaturën juridike sendi përkufizohet edhe në këtë mënyrë: “Në kuptimin civilo - juridik,send (res), është pjesa materiale e natyrës që gjendet në pushtetin e njeriut dhe mbi të cilin ekzis-ton e drejta e pronësisë ose ndonjë e drejtë tjetër sendore”; ose: “sende në kuptimin juridik mundtë jenë jo vetëm trupat e ngurtë, por edhe lëngjet e gazet, me kusht që ato të vihen nën sundimine njeriut dhe të përdoren prej tij për dobi ekonomike”.Sendi është një pjesë materiale e natyrës që e plotëson kushtin fizik dhe kushtin shoqëror dhe kjonënkupton se “kushti i parë është ai fizik, çka do të thotë se kjo pjesë duhet t’i nënshtrohetpushtetit të njerëzve dhe, së dyti, është kushti shoqëror, që do të thotë se kjo pjesë e natyrësnjëkohësisht duhet të jetë edhe mall, domethënë, të mund të shkëmbehet dhe të dalë në qarkul-lim ekonomik”. Në të drejtën civile send është vetëm ai objekt i cili mund të vihet nën pushtetinfizik të subjektit të së drejtës. Ky send duhet të plotësoj ndonjë nevojë të personave. Nuk kon-siderohen sende, nëse nuk kanë kurrfarë rëndësie shoqërore. Mirëpo lejohet mundësia që me ligjtë konsiderohet send edhe diçka tjetër nga ajo që u përmend. Sendi është objekt trupor i pavarur,i cili mund të zotërohet nga njeriu.

306


Ndarja e sendeve

Në sistemet e ndryshme juridike, ndarja e sendeve bëhet duke u mbështetur në kritere tëndryshme, andaj në legjislacionet e tyre kanë edhe dallime, kur bëhet fjalë për ndarjen a klasi-fikimin e sendeve, që janë objekt i së drejtës së pronësisë.Ndarja e sendeve ka rëndësi të madhe për të drejtën sendore, e cila është degë pozitive e sëdrejtës që rregullon marrëdhëniet e subjekteve (personave) lidhur me sendet. Varësisht nga lloji isendeve, përcaktohet edhe përmbajtja e të drejtave sendore, kompetenca e gjykatave, mënyra efitimit të të drejtave sendore, mbrojtja e të drejtave sendore, shuarja e të drejtave sendore. Sendetjanë objekt i të drejtave sendore dhe pa ekzistimin e sendit nuk ekziston as e drejta, pra nuk ka tëdrejtë pronësie.

Sendet e luajtshme dhe të paluajtshme

Sendet janë objekt i marrëdhënies juridike-sendore. Kjo do të thotë se sendet janë objekt i sëdrejtës sendore. Në literaturën juridike, për rëndësinë e sendit thuhet se “sendi është objekt i tëdrejtave subjektive sendore, ai njëkohësisht është edhe objekt i marrëdhënies juridiko-sendore -marrëdhënia juridiko-sendore është marrëdhënie shoqërore, marrëdhënie juridike e personave lid-hur me sendet e caktuara, si objekt i asaj marrëdhënieje” dhe se “është i pamundur çfarëdopushteti mbi sendin, nëse nuk ka send. Nuk ekzistojnë të drejta sendore pa objekte”.Në sendet e paluajtshme bëjnë pjesë: toka dhe të gjitha sendet e ngulitura, përkatësisht të lidhurapër tokën, si, për shembull, ndërtesa dhe sendet e instaluara në ndërtesë. Qëllimi të qëndrojnëpërherë: gypat e ujit, përçuesit e rrymës. Pasojnë sendet e lidhura organikisht me tokën: drunjtë,pemët, pastaj ekzistojnë edhe sendet të cilat konsiderohen të paluajtshme, edhe pse në fakt janë tëluajtshme; këto ndryshe quhen paluajtshmëria sipas destinimit, kur plotësohen dy kushte të caktu-ara: pronari t’i ketë futur në paluajtshmëri dhe lidhja të jetë e përhershme.Disa legjislacione, si, për shembull, ai i Republikës së Shqipërisë numron taksativisht sendet epaluajtshme dhe thotë: “Janë sende të paluajtshme toka, burimet e rrjedhjet e ujërave, drurët,ndërtesat, ndërtimet e tjera notuese të lidhura me tokën dhe çdo gjë që është e trupëzuar nëmënyrë të qëndrueshme e të vazhdueshme me tokën ose ndërtesën. Të gjitha sendet e tjera, dukepërfshirë edhe çdo energji tjetër natyrore, janë sende të luajtshme”. Ndërsa në Ligjin përPronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore të Republikës së Kroacisë, për sendet e paluajtshmethuhet: “Paluajtshmëritë janë ngastra të sipërfaqes tokësore, së bashku me të gjitha ato që janë tëlidhura me tokën përgjithmonë mbi dhe nën sipërfaqe, nëse me ligj nuk është caktuar ndryshe”.Nocioni i sendit të luajtshëm në të drejtën tonë pozitive nuk është i përcaktuar me ligj, por këtë ebën teoria juridike, sipas së cilës send i luajtshëm konsiderohet ai send që mund të mbartet prejnjë vendi në vendin tjetë,r pa i ndryshuar esencën, ndërsa send i paluajtshëm është ai send i cilinuk mund të mbartet prej një vendi në tjetrin pa e ndryshuar esencën. Kjo nuk ndodh gjithmonëkështu, prandaj kërkohet që legjislacioni civil të përcaktojë vetë shprehimisht se cilat sende kon-siderohen të paluajtshme dhe cilat të luajtshme. Në këtë mënyrë është vepruar në Kodin Civil tëRepublikës së Shqipërisë, i cili parashikon shprehimisht se cilat janë sende te paluajtshme, dukebërë numërimin taksativ të tyre dhe duke i shpallur si sende të luajtshme të gjitha ato sende qënuk numërohen si sende të paluajtshme. Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore iKroacisë, sende të luajtshme i konsideron ato të cilat mund të mbarten prej një vendi në një vendtjetër, por pa iu dëmtuar substanca, ndërsa paluajtshmëritë janë ngastrat e sipërfaqeve tokësore,së bashku me krejt atë që është e lidhur përherë me tokën në sipërfaqe dhe nën të, po qe se me

307

E drejta civile

ligj nuk është përcaktuar ndryshe.Për shkak të rëndësisë që kanë disa sende, duhet të regjistrohen në regjistra të veçantë, prandajedhe konsiderohen si sende të paluajtshme; këtu bëjnë pjesë anijet dhe aeroplanët.Ndarja e sendeve në të luajtshme dhe të paluajtshme është e një rëndësie të veçantë, kur bëhetfjalë për mënyrën e fitimit të tyre. Fitimi mbi sendet e paluajtshme bëhet vetëm pasi të jenëshënuar në librat publikë (të tokave), ndërsa kalimi i tyre bëhet vetëm me regjistrim në librat pub-like, por jo me dorëzim. Po ashtu, varësisht se për cilin send bëhet fjalë, caktohet edhe kompeten-ca gjyqësore. Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë, neni 144, parashikon: “Sendet e paluajtshmedhe të drejtat reale mbi to regjistrohen në regjistrat e pasurive të paluajtshme”.Një rëndësi tjetër ka fakti se të gjitha legjislacionet në botë caktojnë kohën e afatit të parashkrimitfitues apo humbës, varësisht nga lloji i sendit (i luajtshëm apo i paluajtshëm). Njëherësh ekzistondallimi i objektit të së drejtës së pengut. E drejta e pengut, kur ka për objekt sendin e paluajtshëm,në kode civile quhet hipotekë. Ndërkaq, kur është fjala për send të luajtshëm, ajo quhet e drejtëpengu (ose pengu i dorës apo pengu mobiliar). Natyrisht, edhe procedura e shitjes publike dheruajtjes së sendit nuk është e njëjtë kur bëhet fjalë për sendin e laujtshëm apo të paluajtshëm.E drejta e pronësisë mund të fitohet edhe nga jopronari, por kjo mund të bëhet vetëm mbi sendete luajtshme. Kur bëhet fjalë për fitimin me kontratë të së drejtës së pronësisë mbi sendet e palua-jtshme, atëherë kontrata duhet të jetë gjithmonë e formës së shkruar dhe e vërtetuar te organikompetent. Në rast kontesti, vendi i sendit të paluajtshëm e përcakton edhe kompetencën egjykatës, ndërsa kur bëhet trashëgimia e sendeve të paluajtshme, duhet patjetër kjo të bëhet nëseancë gjyqësore. Lloji i sendit e përcakton edhe llojin e së drejtës së pengut, sepse kur lihet pengsendi i luajtshëm, kemi të bëjmë me pengun e dorës, ndërsa kur lihet peng paluajtshmëria, atëherëkemi të bëjmë me hipotekën.Në disa raste sendet, edhe pse janë të luajtshme, ato, për nga destinimi, ligji i përcakton si sendetë luajtshme. Në këto raste sendet e luajtshme kërkohet të jenë pronësi e pronarit të sendit tëpaluajtshëm. Nuk mundet sendet e luajtshme, edhe pse mund të shërbejnë apo të jenë në lidhjeme sendin e luajtshëm, të konsiderohen paluajtshmëri. Sendi i luajtshëm duhet të shërbejë përshfrytëzimin e paluajtshmërisë dhe jo për nevojat personale të pronarit.Një lloj të veçantë të paluajtshmërisë e përbëjnë ato sende që, nga natyra e tyre, janë sende të lua-jtshme dhe as nuk janë të lidhura ekonomikisht me ndonjë paluajtshmëri. Mirëpo, për shkak tërëndësisë së tyre të posaçme, ato i nënshtrohen një regjimi juridik të njëjtë me atë të paluajt-shmërive të vërteta. Këto janë anijet detare dhe aerofluturaket. Sikurse që ekzistojnë paluajtshmëringa destinimi, po ashtu ka edhe sende të luajtshme të destinuara; për shembull, nëse dikush i shettullat e shtëpisë, të cilën e ka ndërmend ta rrënojë, ato nuk shiten si sende të paluajtshme, porshiten si sende të luajtshme të destinuara, prandaj si të tilla i njeh edhe e drejta jonë.

Sendet në qarkullim dhe jashtë qarkullimit

Në çdo sistem juridik ka sende të cilat nuk mund të jenë në qarkullim juridik dhe atëherëkëto nuk trajtohen si sende në kuptimin juridiko-civil. Andaj, lirisht mund të thuhet se për t’u traj-tuar send, ai duhet të jetë objekt i pronësisë, përkatësisht i ndonjë të drejte tjetër sendore. Kjo dotë thotë se një send i tillë është i kalueshëm nga një titullar te tjetri. Akti i kalimit nga një titullar tetjetri kushtëzon ndarjen e sendeve në qarkullim dhe sendeve jashtë qarkullimit. Ndarjen e sendevenë sende në qarkullim dhe jashtë qarkullimit e hasim edhe në të drejtën romake dhe ky dallimekziston edhe në të drejtën sendore bashkëkohore.Në literaturën juridike flitet edhe për aftësinë qarkulluese të sendit dhe thuhet: “Aftësia e sendeve

308


që të paraqiten si objekte të të drejtave subjektive dhe si objekte të punëve juridike quhet aftësiqarkulluese e sendeve”.Sendet të cilat nuk mund të jenë në qarkullimin juridik konsiderohen si të mira të përgjithshmedhe këto nuk mund të jenë objekt i ndonjë të drejte sendore, sepse janë në funksion të plotësimittë nevojave të përbashkëta të të gjithë njerëzve. Në këtë grup të sendeve bëjnë pjesë: ajri i lirë nëatmosferë, deti i hapur, lumenjtë etj. Këto janë në funksion të plotësimit të nevojave të të gjithënjerëzve dhe nuk mund të konstituohet ndonjë e drejtë pronësore a e drejtë tjetër sendore mbikëto të mira materiale të natyrës. Këto të mira materiale të natyrës i administron shteti, përkatë-sisht njësia e pushtetit lokal dhe nuk mund të konstituohet ndonjë e drejtë pronësie mbi to.

Pasuritë publike

Në natyrë ekzistojnë disa të mira materiale, mbi të cilat nuk lejohet konstituimi i të drejtavepronësore.Të mirat materiale të natyrës që janë në funksion të plotësimit të nevojave të të gjithë personavendryshe quhen edhe pasuri publike. Këto përbëjnë grupin më të madh të sendeve jashtë qarkul-limit.Pasuri publike konsiderohen pra ato sende që u shërbejnë nevojave të përgjithshme të të gjithëpersonave dhe këto janë: deti i hapur, lumenjtë e lundrueshëm, rrugët etj.

Sendet në qarkullim të kufizuar

Në sistemin juridik ku ekziston ekonomia e tregut, qarkullimi i sendeve jo vetëm që duhet të jetë ilirë, por kërkohet edhe vënia në qarkullim e sendeve pa kurrfarë kufizimi. Mirëpo, kjo nuk është emundur të bëhet deri në fund dhe përveç që kemi sende jashtë qarkullimit, ekziston edhe njëtërësi e sendeve të cilat mund të vihen në qarkullim, por në mënyrë shumë të kufizuar.Qarkullimi i kufizuar i sendeve mund të jetë nga ligji, kur ai ndalon vënien në qarkullim të lirë tësendit të caktuar. Në legjislacionin slloven parashikohet se objekt “i së drejtës sendore nuk mundtë jetë një send, i cili me ligj është ndaluar të jetë objekt i të drejtave sendore”. Kufizimi mund tëketë për qëllim aspektin shëndetësor, sigurinë e shtetit dhe të qytetarëve. Në këto raste, sendimund të vihet në qarkullim vetëm pasi të sigurohet leja nga organi kompetent. Në qarkullim tëkufizuar sot janë, për shembull, armët, mjetet narkotike, shumica e barnave etj.

Parimi superficies solo cedit

Parimi superficies solo cedit, të cilin e njihte e drejta romake, nënkupton faktin se çdo gjë qëështë e ngulitur në tokë i takon pronarit të tokës. Në të drejtën romake nuk ekzistonte ndarja epronësisë në toka dhe në ndërtesa. Ky parim i së drejtës romake ka gjetur vend edhe në të gjithakodet e shekullit XIX dhe në legjislacionet e mëvonshme.

Sendet e konsumueshme dhe të pakonsumueshme

Në shkencën juridike një ndarje e rëndësishme e sendeve është edhe ndarja në sende të kon-sumueshme dhe të pakonsumueshme, e cila është një ndarje e sendeve e mbështetur kryesisht nëkuptimin juridiko-civil.Sendet e konsumueshme janë të gjitha ato sende të cilat konsumohen ose pësojnë zvogëlim të

309

E drejta civile

dukshëm të vlerës së tyre me një të përdorur. Në literaturën juridike thuhet: “Të konsumueshmejanë ato sende të cilat harxhohen (zhduken) ose që u zvogëlohet dukshëm substanca me një tëpërdorur “. Në anën tjetër, sende të pakonsumueshme janë të gjitha ato sende të cilat nuk harxho-hen me një përdorim. Ato janë të destinuara të përdoren për një kohë më të gjatë.Sende të konsumueshme janë sendet ushqimore etj. Sende të pakonsumuara konsiderohen toka,ndërtesat, që janë edhe sende të paluajtshme, por edhe sendet e tjera të luajtshme, të cilat nukharxhohen me një të përdorur, për shembull veshmbathja.Objekt i huasë mund të jetë vetëm sendi i konsumueshëm, ndërsa i huapërdorjes sendi i pakon-sumueshëm, po ashtu, edhe te servitudat sendore objekt i servitudës mund të jetë vetëm sendi ipakonsumueshëm.Rëndësia e ndarjes në sende të konsumueshme dhe të pakonsumueshme lidhet edhe me rastin ekthimit të sendit. Në rastet kur sendi është i konsumueshëm, nuk mund të kërkohet kthimi i tij,por nësee është i pakonsumueshëm mund të kërkohet kthimi i tij.

Sendet individuale dhe të shquara sipas gjinisë (gjenerike)

Në literaturën juridike dallojmë edhe ndarjen në sende individualisht të përcaktuara apo sende tëshquara sipas gjinisë.Sende të shquara sipas cilësisë, koniderohen ato sende të cilat janë unike në gjininë e tyre, përshembull kali gjok. Sendet e shquara për nga gjinia nuk mund të asgjësohen kurrë, ndërsa atoindividualisht të përcaktuara mund të asgjësohen.

Sendet e zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme

Në shkencën juridike, një ndarje e rëndësishme e sendeve është edhe ndarja në sende të zëvendë-sueshme dhe sende të pazëvendësueshme.Send i zëvendësuara është ai në vend të të cilit mund të vijë sendi tjetër i ngjajshëm, me veti tënjëjta dhe me destinim dhe vlerë të njëjtë (sendet e konsumuara dhe ato gjenerike).Send i zëvendësueshëm konsiderohet ai që mund të zëvendësohet me një send tjetër me cilësi tënjëjta. Në të kundërtën, sendi është i parëndësishëm. Si sende të zëvendësueshme konsiderohensendet e përcaktuara sipas gjinisë dhe ato të konsumuara, por në të shumtën e rasteve edhe sendete caktuara individualisht, për shembull, palltoja me stof të caktuar zëvendësohet me pallton e tënjëjtit stof. Sende të pazëvendësueshme janë, për shembull, fotografia (piktura) e një artisti, kalipër vrapime me cilësi të veçanta. Sendet e pjestëueshme dhe të papjestëueshme

Sendet të cilat mund të pjesëtohen (ndahen) në pjesë të llojit të njëjtë, pa e humbur vlerën e tyre,janë sende të pjesëtueshme. Në këtë rast, për përcaktimin se një send është i pjesëtueshëm ose ipapjesëtueshëm, merret si kriter vlera e sendit, pra aspekti ekonomik dhe jo ai fizik. Pjesët epjesëtuara në mënyrë proporcionale e ruajnë vlerën e sendit që ka ekzistuar para pjesëtimit.Sende të pjesëtueshme quhen ato sende që mund të pjesëtohen në sende të njëllojta, pa e humburcilësinë dhe vlerën e tyre, kurse të papjesëtueshme janë ato sende që nuk mund të ndahen nësende të njëllojta, sepse do ta humbisnin cilësinë dhe vlerën e tyre. Kjo ndarje ka rëndësi tebashkëpronësia dhe detyrimi me shumë debitorë.

310


Sendet e thjeshta dhe sendet e përbëraNë të drejtën sendore send i thjeshtë është ai send që paraqet një tërësi natyrale të një gjinie, p.sh.,një copë stofi, guri, shtylla etj., përkatësisht sendi i thjeshtë është objekti që është i thjeshtë ngavetë sendi, pjesët e të cilit nuk njihen (duken).I përbërë, është sendi i cili përbëhet prej shumë pjesësh të ndryshme, p.sh.,një sako.

Sendet kryesore dhe aksesore

Kodet civile dhe literatura juridike e njohin ndarjen në sende kryesore dhe sende aksesore. Sendkryesor quhet ai që, për nga natyra dhe qëllimi, duket se është me rëndësi më të madheekonomike.Send kryesor konsiderohet ajo pjesë e sendit që përmban në vete karakteristikat e tërë sendit, i cilimundet të jetë objekt i ndonjë të drejte sendore, ndërsa aksesore quhen pjesët përbërëse pa tëcilat sendi kryesor do të pushonte të ishte me të vërtetë ai që ka qenë.Send aksesor është ai send (pjesë e sendit) që është në funksion të sendit kryesor. Sendet aksesorenë këtë rast janë ose aksesorë në kuptimin e ngushtë ose pertinencë e sendit kryesor.Sendet aksesore ndahen në aksesorë, në kuptimin e ngushtë (send i bashkuar fizikisht), dhe nëaksesorë që quhen pertinencë ose përkatësi. Aksesori, në kuptimin e ngushtë, a bashkimi (ndajsht-esa) është ai send aksesor që ka lidhje fizike me sendin kryesor. Në këtë rast sendi aksesor ështëfizikisht i lidhur (i bashkuar) ose i ndajshtuar me sendin kryesor. Si shembull përmendet druri imbështetur për muri, trari në mur. Të gjitha këto sende aksesore mund të bëhen edhe sende tëpavarura.Rëndësia e kësaj ndarjeje qëndron në fitimin e së drejtës së pronësisë mbi sendet; kur kalohet edrejta, sendi aksesor përfshihet nga të njëjtat rrjedhoja sikurse edhe sendi kryesor; kur konstitui-mi i ndonjë të drejte tjetër sendore krijohet për sendin kryesor, kjo vlen edhe për sendin aksesor.Pertinenca është send aksesor i pavarur, i luajtshëm, i përhershëm (çelësi dhe brava), i konstituuarme vullnetin e pronarit, në pajtim me natyrën e sendit.Në legjislacionin modern, disa paluajtshmëri konsiderohen pertinencë e sendit kryesor, p.sh., kon-siderohen pertinencë e pasurisë për veprimtarinë bujqësore: makinat, kafshët, karburantet etj.

Sendet tubë (Universitates rerum)

Në disa raste ekziston mundësia që sendet të paraqiten si tubë sendesh, përkatësisht universitatesrerum. Tubë sendesh kemi atëherë kur përbëhen nga sendet e llojit të njëjtë, përkatësisht sende tëllojeve të ndryshme, por në një vend të caktuar.

Kur bëhet fjalë për tubë sendesh të llojit të njëjtë, si shembull merren librat në bibliotekë etj.Ndërkaq,kur bëhet fjalë për tubë sendesh të llojeve të ndryshme, por të vendosura në një vend, sishembull merren depotë e mallit.

Sendet trupore dhe jotrupore

Ndarja në sendet trupore (res cosporales) dhe sendet jotrupore (res incorporales) ekziston që ngae drejta romake. E drejta pozitive civile e pranon këtë ndarje, për shkak se objekt i së drejtëssendore janë edhe disa të drejta. Në legjislacionet ku nuk konsiderohen sende vetëm pjesë truporetë natyrës, ekziston mundësia e njohjes edhe e sendeve jotrupore. Këtë sot e hasim në legjisla-cionin e Kroacisë, në të cilin, përveç pjesëve trupore të natyrës konsiderohen sende edhe të gjitha

311

E drejta civile

të tjerat që me ligj janë barazuar me to.

Frytet (Fructus)

Në të drejtën sendore, frytet janë gjithashtu send aksesor dhe deri në ndarjen nga sendi kryesorjanë pronësi e pronarit të sendit kryesor. Frytet janë sende që sendi kryesor i jep periodikisht, porqë janë të destinuara për ndarje.Frytet natyrore janë sende të cilat i jep sendi, pa e humbur substancën e vet; ketu bëjnë pjesë: fru-tat e pemëve, bimët, produktet e bagëtive etj.Kur flitet për frytet natyrore mendohet edhe për të ashtuquajturat fryte artificiale, domethënë,për sendet që fitohen me punën e njeriut. Nëse ndonjë send jep të ardhura në para, atëherë kemitë bëjmë me fryte civile, siç janë, për shembull, qiraja mujore, kamata etj.Frytet civile janë rezultat i ndonjë pune juridike dhe zakonisht janë në para, por lejohet mundësiaqë këto të jepen edhe në natyrë.Deri në momentin e ndarjes (vjeljes), frytet janë pjesë përbërëse të sendit frytdhënës dhe, si tëtilla, i takojnë pronarit të sendit.

Sendi i përbërë sipas destinimit ekonomik

Në qarkullimin juridik ndodh që shumë sende të bashkuara, për shkak të destinimit të tyre unik,t’i mësojmë si tërësi.Sendi i përbërë sipas destinimit ekonomik ekziston atëherë kur kemi pjesë të veçanta fizike, tëcilat kanë rëndësi ekonomike vetëm kur janë të bashkuara. Këto sende, edhe pse mund të jenëobjekt i pushtetit fizik, prapëseprapë të ndara nuk kanë rëndësi ekonomike, për shembull, një palëkëpucë, një palë dorëza, një palë çorapa etj.

Paraja dhe letrat me vlerë si send

Në të drejtën sendore, paraja konsiderohet send dhe i ka vetitë e veta të veçanta. Paraja kon-siderohet send i zëvendësueshëm, i kosnumueshëm, i pjesëtueshëm dhe, sipas gjinisë, send ishquar. I shquar për nga gjinia do të thotë se ato përcaktohen për nga numri i njësive që i përm-bajnë bankënotat dhe monetat. Paraja është e zëvendësueshme jo vetëm për llojin e vet, por me tëmund të ndërrohet edhe çdo send tjetër, qoftë i shquar sipas gjinisë apo individualisht.Paraja është mjet jo vetëm i qarkullimit ekonomik, por edhe i atij juridik, sepse ajo është masëvlere e sendeve, pa marrë parasysh llojin e tyre.Paraja si send ka karakter universal, sepse ajo, jo vetëm që zëvendësohet, por shërben edhe përpërcaktimin e vlerës së çdo sendi, pra edhe të atij të individualizuar.

POSEDIMI (POSSESSIO)

1. Noconi

Posedimi, si institut juridik, paraqet një gjendje faktike të mbrojtur nga e drejta pozitive (e zbat-ueshme). Posedimi nuk konsiderohet e drejtë sendore, por vetëm pushtet faktik (ekonomik) mbisendin. Posedimi paraqitet si domosdoshmëri për secilën të drejtë sendore. Mbajtësi (nëdorësi) i

312


sendit, të gjetur apo të vjedhur a të blerë nga jopronari, edhe pse sillet si pronar i sendit, ai ështëvetëm një posedues i thjeshtë, pra, e ka vetëm pushtetin faktik mbi sendin, jo edhe pushtetinjuridik mbi sendin. Pushteti juridik mbi sendin i takon vetëm pronarit të vërtetë. E drejta objek-tive i njeh pronësinë vetëm pronarit e jo çdo mbajtësi (nëdorësi) të sendit. Posedimi ështëpushteti faktik mbi sendin, pa marrë parasysh se ky pushtet ushtrohet në bazë të së drejtës sub-jektive ose pa bazë juridike dhe pavarësisht nga ajo se poseduesi beson se është i autorizuar taushtrojë atë pushtet faktik.Mbajtësi i sendit, i cili nuk e gëzon të drejtën e pronësisë, edhe pse sillet ndaj sendit si pronar dhenga sendi në posedim i nxjerr dobitë ekonomike njësoj sikurse edhe pronari, prapëseprapë ai nukështë pronar, aq më pak kur pronari i vërtet, duke u mbështetur në të drejtën e racionit, mund t’iamarrë në çdo kohë sendin poseduesit jopronar. Në këtë rast bëhet fjalë për posedimin që nukkorrespondon me të drejtën e pronësisë. Posedimi ndodhet në duart e personit i cili nuk ështëpronar dhe kjo e drejtë e pronësisë i takon dikujt tjetër.Posedimi nuk është asgjë tjetër, përveçse pushtet faktik ndaj sendit. Ky përkufizim i posedimitështë i përbashkët pothuajse për të gjitha legjislacionet. Posedimi, edhe pse nuk është marrëdhëniejuridike pronësore, ai është një kategori juridike dhe ka kuptimin e një institucioni juridik. Kjoparaqet marrëdhënien faktike të pranuar nga e drejta si posedim.Posedimi është gjendje faktike e mbrojtur nga e drejta. Posedimi është gjendje faktike që prezu-mon të drejtën, i cili supozim mund të rrëzohet me provimin e së kundërtës.Posedimin e sendit e ka çdo person që ushtron drejtpërdrejt pushtetin faktik të sendit dhe kyquhet posedim i drejtpërdrejt; po ashtu, posedimin e ka edhe personi që e ushtron pushtetin fak-tik mbi sendin nëpërmjet një personi tjetër, të cilit, në bazë të ndonjë pune juridike, ia ka dhënësendin në posedim të drejtëpërdrejtë, për shembull, me kontratë për shfrytëzimin e banesës dhenë këtë rast posedimi konsiderohet posedim i tërthortë.Posedimi i tërthortë a indirekt i sendit dallon nga detencioni. Në rast ekzistimi të detencionit,vullneti për mbajtjen e sendit është për tjetrin dhe jo për vete.Posedimin e sendit e ka edhe personi që zotërimin e sendit e ushtron nëpërmjet personit tjetër, tëcilit, në bazë të usufruktit, kontratës së shfrytëzimit të banesës, qirasë, ruajtjes, huapërdorjes osendonjë veprimi tjetër juridik, ia ka dhënë sendin në posedim të drejtpërdrejt (posedimi itërthortë).Posedimi, edhe pse gëzon mbrojtje juridike, ainuk konsiderohet e drejtë sendore. Duke pasurparasysh se posedimi mundëson shfrytëzimin ekonomik të sendit në posedim dhe se ky pushtetfaktik gëzon mbrojtje nga e drejta, prapëseprapë në të drejtën sendore ky pushtet faktik i mbroj-tur nga e drejta nuk mund të konsiderohet e drejtë sendore. Mbrojtja e posedimit nga gjykatat nuknënkupton mbrojtjen e një të drejte subjektive, por mbrohet pushteti faktik i fundit mbi sendin.Kjo është një domosdoshmëri në çdo sistem juridik, ku ekziston sundimi i së drejtës, i cili nuklejon ndryshimin me dhunë të posedimit; në këtë rast kjo është gjendje ekzistuese faktike mbisendin e caktuar.

2. Rëndësia e posedimit

Rëndësia e posedimit për të drejtën civile, në përgjithësi, dhe për të drejtën sendore, në veçanti,është shumë e madhe. Poseduesi i sendit supozohet të jetë pronar ose titullar i ndonjë të drejtetjetër sendore. Poseduesi i sendit apo i së drejtës, edhe pse ka vetëm pushtetin faktik, ai në njëmënyrë gëzon edhe mbrojtje juridike. Pastaj posedimi, sidomos ai me mirëbesim dhe i ligjshëm,paraqet fakt juridik që ka ndikim në fitimin e së drejtës së pronësisë a të ndonjë të drejte tjetër,

313

E drejta civile

përkatësisht mund të shkaktojë shuarjen e ndonjë të drejte sendore të titullarëve të tjerë.Posedimi kryen funksionin e publicitetit të të drejtave, kur kanë për objekt sende të luajtshme, tëcilat edhe mund të shihen.Poseduesi, edhe në rastet kur nuk është pronar, mund të përgjigjet për dëmin, duke ushtruarpushtetin faktik mbi sendin, përkatësisht ai përgjigjet për sendet e rrezikshme në bazë tëpërgjegjësisë objektive.

3. Kuptimi modern i posedimit

Kuptimi modern i posedimit kërkon vetëm pushtetin faktik mbi sendin dhe në këtë rast nukkërkohet të deklarohet dëshira që sendin ta mbajë si të vetin. Në këtë rast kemi të bëjmë mebotëkuptimin objektiv apo modern të posedimit, sipas të cilit me rëndësi janë sjelljet e poseduesitndaj sendit, në bazë të të cilave personi i tretë me arsye mund të përfundojë se dikush është pose-dues. Sipas këtij botëkuptimi, posedimi i këtij sendi fitohet me vënien e pushtetit faktik mbisendin. Sipas kuptimit modern për posedimin, posedimin e ka çdoherë pronari i sendit dhe nëkëto raste posedimi është posedim pronësor, mirëpo posedimin e ka edhe kreditori pengmarrës aqiramarrësi, të cilët sendin e mbajnë si të huajin dhe, në këtë rast, ekziston posedimi përdoruesjopronësor. Edhe posedimi jopronësor gëzon mbrojtje juridike.Te posedimi përdorues poseduesi, edhe pse e ka në posedim sendin e huaj, ai nga sendi që emban nxjerr disa interese të caktuara, të cilat nuk bëhen sipas kërkesës së pronarit të sendit, andajkëtu faktikisht janë të pranuar dy posedues: poseduesi pronësor, të cilit nuk i kontestohet fareposedimi, dhe poseduesi faktik, i cili sendin e mban për nevojat e veta, edhe pse ai është itjetërkujt. Posedimi pronësor ekziston atëherë kur poseduesi ka edhe pronësinë ose sillet ndajsendit si pronar.Posedim përdorues kemi atëherë kur poseduesi nuk është pronar dhe nuk sillet ndaj sendit sipronar, për më tepër ai mund t’ia pranoj pronësinë pronarit, por ndaj sendit ushtron disa veprime,madje për vete dhe në interesin e vet.Si elemente thelbësore për ekzistimin e posedimit janë zotërimi (corpus possionis) dhe vullneti qësendin ta mbajë për vete (animus possionis).

Objekti i posedimit

Objekt mund të jenë sendet e luajtshme dhe të paluajtshme, individualisht të përcaktuara. Këtubëjnë pjesë edhe frytet e shkëputura. Sendi, për të qenë objekt i posedimit, duhet të dalë nëqarkullimin juridik dhe kjo bëhet me punë juridike.Pasuritë publike nuk mund të jenë në posedim, përderisa, për nga natyra e tyre, janë të përjashtu-ara nga qarkullimi civilo - juridik.

Posedimi i së drejtës

Përveç posedimit të sendeve, ekziston edhe posedimi i të drejtave. Kur dikush nuk e ka pushtetine plotë faktik ndaj sendit, por vetëm pushtetin e atillë që është përmbajtje e ndonjë të drejtesendore tjetër, ai ka posedimin e të drejtave. Te ky lloj i posedimit është e drejta, që do të thotëobjekt mund të jetë një e drejtë servitude, e drejta në barrën reale, e drejta e detyrimit, që ështërezultat i ndonjë pune juridike.Poseduesi i të drejtave është kryerje faktike e përmbajtjes thelbësore të ndonjë të drejte të lidhur

314


me vullnetin që përmbajtja e asaj të drejte të kryhet për vete, (si e drejtë e tij).Posedimi ekziston edhe atëherë kur dikush ka të drejtën e kërkesës.

Krijimi dhe shuarja e posedimit

Në të drejtën sendore, rëndësi të veçantë paraqet momenti i konstituimit të ndonjë të drejtesendore. Posedimi, edhe pse nuk është e drejtë, krijimi i saj lidhet për faktin e caktuar.Posedimi, i cili paraqet pushtetin faktik mbi sendin, lind (krijohet) me konstituimin e pushtetitfaktik ndaj sendit ose së drejtës, që është objekt i posedimit.Posedimi, pra, ekziston nga momenti kur poseduesi, i cili mund të jetë person fizik apo juridik, evë sendin nën pushtetin fizik të drejtpërdrejtë apo të tërthortë të tij. Poseduesi, zakonisht, ështëedhe pronar i sendit, por posedues mund të jetë edhe vjedhësi i sendit, gjetësi i sendit etj., i cilinga sendi që e ka në posedim nxjerr përfitime ekonomike dhe sillet sikurse sendi është i tij.

Fitimi i posedimit

Posedimi mund të fitohet në dy mënyra: origjinere dhe derivative.Fitim origjiner i posedimit do të thotë fitim i posedimit pa vullnetin a kundër vullnetit të posedue-sit të deritanishëm. Në këtë rast, fitimi bëhet pa marrë parasysh paraardhësin. Posedimi mbisendet e luajtshme bëhet me marrjen e tyre, ndërsa në sendet e paluajtshme, me fillimin e shfry-tëzimit të tyre, si, bie fjala, me lëvrimin e tokës bujqësore etj.Fitimi derivativ është një mënyrë tjetër e fitimit të posedimit dhe do të thotë që fitimi i posedimitbëhet me vullnetin e poseduesit paraardhës, çka nënkupton kalimin e posedimit nga një poseduesnë poseduesin tjetër. Fitimi derivativ bëhet, pra, me dorëzimin e sendit dhe dorëzimi i senditnënkupton konstituimin e posedimit.Dorëzimi i sendit nga një posedues në tjetrin mund të jetë i thjeshtë, kur kemi kalimin e thjeshtëtë sendit në posedim, prej dorës në dorë, por ky dorëzim i sendit mund të jetë edhe i karakteritsimbolik, gjë që do të thotë respektim i disa shenjave (veprimeve) me rastin e dorëzimit të sendit.Dorëzimi simbolik ekziston, për shembull, kur jepen çelësat e veturës etj.

Kur bëhet fjalë për dorëzimin e sendit në posedim, janë të njohura edhe rastet e dorëzimit vetëmme deklarimin e vullnetit ( traditio brevi manu), kur mbajtësi i sendit, në bazë të deklarimit tëvullnetit, fiton edhe corpusin + animusin. Bëhet posedues (dorëzimi me dorë të shkurtër).Te constitutum possessorium poseduesi e humb animusin dhe bëhet detentor. Ky rast ekzsitonatëherë kur pronari, i cili njëkohësishtë ishte edhe posedues praktik, e shet shtëpinë e vet, në tëcilen banonte dhe bëhet qiraxhi me kontratë të lidhur me blerësin.Fitmi i posedimit.- Posedimi fitohet me anë të veprimeve juridike, me trashëgim dhe me pushtim.Posedimi është fituar kur poseduesi krijon pushtetin faktik mbi sendin, qoftë duke e themeluarme veprim të njëanshëm (fitimi origjener) ose kur ky është bartur ( është kaluar) (fitimi deriva-tiv).

Bashkëposedimi dhe posedimi i përbashkët

Në të drejtën sendore ekziston institucioni i bashkëpronësisë, prandaj edhe gjendja faktike mundtë paraqitet si bashkëposedim. Posedimi i këtillë është i mundshëm te të gjitha të drejtat që mundtë kenë më shumë titullarë, p.sh., edhe tek e drejta e pronësisë, e servitudës; te bashkëposedimi,

315

E drejta civile

pushteti faktik i poseduesit ushtrohet sipas pjesëve alikuote etj.Përveç bashkëposedimit, ekziston edhe posedimi i përbashkët, kur dy e më shumë persona eushtrojnë pushtetin faktik mbis sendin dhe nuk dihet vëllimi i ushtrimit të pushtetit faktik derisatë ndahet sendi i përbashkët në posedim.Bashkëposedimi ekziston nëse sendin e caktuar,të cilin bashkëposeduesit e përdorin sipas pjesësalikuote, ai që ka 1/3 e pushtetit faktik e përdor sednin 1 herë në krahasim me atë që ka 2/3 epushtetit faktik, i cili e përdor sendin 2 herë më shumë se i pari.Kur bëhet fjalë për pronësinë e përbashkët, nuk pranohet ushtrimi i pushtetit faktik në mënyrë tëpavarur.

Llojet e posedimit

Posedimi ndahet në disa lloje dhe këto janë:1. Posedimi i drejtëpërdrejtë dhe posedimi i tërthortë (indirekt);2. Posedimi i ligjshëm dhe i paligjshëm ;3. Posedimi i vërtetë dhe jo i vërtetë;4. Posedimi me mirëbesim dhe me keqbesim.

Posedimi i drejtpërdrejt ekziston atëherë kur personi i drejtpërdrejt ose përmes të autorizuarit eushtron pushtetin faktik mbi sendin.Posedimi i tërthortë ekziston kur personi pushtetin faktik mbi sendin e ushtron përmes personittjetër, të cilit në bazë të frytëzimit, kontratës mbi pengun, qiranë, shërbimin, i ka dhënë sendin nëposedim të drejtëperdrejtë; për poseduesin e parë ky lloj posedimi është posedim i tërthortë (indi-rekt), ndërsa mbajtësi i sendit në bazë të punës juridike e ka posedimin e drejtpërdrejt, por edheposedimin e nxjerrë, sepse pushteti faktik i tij buron nga pushteti faktik i atij që e ka kaluar atëme anë të punës juridike.Në këto raste personi i tretë është posedues i drejtpërdrejtë, ndersa personi që ka dorëzuarsendin në posedim te tjetri me anë të punës juridike, p.sh. me kontratë të pengut, është vetëmposedues i tërthortë.Te posedimi i tërthortë, kërkohet që sendi të përdoret në bazë të punës juridike dhe ai të kthehette poseduesi në posedim të drejtpërdrejtë, pas kalimit të kohës së parashikuar me punën juridiketë lidhur. Qiramarrësi e kthen sendin te qiradhënësi.Posedimi i ligjshëm është posedim i cili mbështetet mbi një bazë juridike të vlefshme (punëtjuridike, vendimet, okupimi ejt.)Posedimi i paligjshëm është posedim që mbështetet mbi një bazë juridike të pavlefshme.Emërtimi i posedimit në të ligjshëm dhe të paligjshëm varet nga ekzistimi, përkatësisht mosekzis-timi i bazës (titullit) juridik të vlefshëm. Kur posedimi e ka bazën juridike të vlefshme, poseduesika mundësi të bëhet edhe pronar përmes institutit të parashkrimit fitues.Baza juridike duhet të jetë e vlefshme, domethënë të ketë karakter të tillë që të mundësojë edhefitimin e pronësisë. Me ligj parashikohet se posedimi është i ligjshëm , nëse ka bazë juridike tëplotëfuqishme të posedimit.Posedimi i vërtetë është ai që fitohet mbi një bazë të rregullt (në mënyrë të rregullt), me dorëzimtë lejueshëm të sendit në pushtet faktik. Posedimi i vërtetë ose i qetë është ai që nuk është fituarme vi clam ose precaria, domethënë që nuk është fituar me forcë, mashtrim ose me keqpërdorimtë besimit (p.sh. i jepet libri në përdorim, por poseduesi pastaj nuk e kthen).Në rastet kur posedimi bëhet me forcë, mashtrim ose keqpërdorimi të besimit, atëherë ai është

316


posedim jo i vërtetë. Ky lloj posedimi bëhet i vërtetë pas kalimit të kohës, brenda së cilës personinga i cili është marrë sendi nuk ka ndërmarrë veprime për ta mbrojtur të drejtën e vet tëposedimit

Posedimi më mirëbesim dhe me keqëbesim

Posedues me mirëbesim është ai që nuk di ose, sipas rrethanave të arsyeshme, nuk duhet të dijë sesendi që e posedon nuk është i tij. Në bazë të LMTHPJ është përcaktuar se “posedimi është memirëbesim, po qe se mbajtësi (nëdorësi) nuk di ose nuk mund të dijë që sendi që e mban nukështë i tij”.Posedimi është me mirëbesim kur poseduesi nuk ka ditur ose nuk ishte i detyruar të dinte seposedimi i tij është i paligjshëm, ndërsa posedimi është me keqbesim kur poseduesi ka ditur oseduhet ta dinte se posedimi i tij është i paligjshëm, p.sh., kur pushteti faktik krijohet me vjedhje.Posedues me keqbesim është ai që ka ditur se e posedon pa autorizim sendin e huaj ose sipasrrethanave ekzistuese ka mundur të përfundojë se në pushtetin e vet faktik e ka sendin e huaj.Posedues me keqbesim është edhe poseduesi me mirëbesim, pas marrjes së padisë për kthimin esendit, me kusht që poseduesi ta humbas kontestin në gjykatë. Pra mirëbesimi ndërpritet nëmomentin kur poseduesi merr dijeni se posedimi nuk i takon atij.Mbajtësi (nëdorësi) i sendit në posedim gjithmonë supozohet të jetë me mirëbesim, përderisa nukvërtetohet e kundërta. Poseduesi me keqbesim mund të jetë ligjor (me kontratë) dhe i vërtetë,sepse është dorëzuar sendi, por me keqbesim, ngase ka ditur se po blente sendin e vjedhur).

Efektet jurdike të posedimit me mirëbesim

Efektet juridike të posedimit me mirëbesim, lidhur me sendet dhe të drejtat, është çështje e legjis-lacionit.Sendin faktikisht mund ta disponojë poseduesi me mirëbesim dhe ai për këtë nuk i përgjigjetaskujt. Ndërkaq, poseduesi me keqbesim është përgjegjës edhe për posedimin faktik, pra ai përveprimet lidhur me sendin në posedim është përgjegjës para poseduesit, përkatësisht para pronar-it të vërtetë.Poseduesi i sendit, duke ushtruar pushtetin faktik, mund të bëjë disa lloje të shpenzimeve. Këtoshpenzime mund t’i bëjë si poseduesi me mirëbesim, ashtu edhe poseduesi me keqbesim.Shpenzimet rreth sendit mund të jenë: shpenzime te domosdoshme, të dobishme dhe të luksit,pra kemi tri lloje të shpenzimeve.Me këtë rast duhet te jepet përgjigjja për pyetjen se si kthehen ose si njihen shpenzimet e bëra ngaposeduesi gjatë ushtrimit të posedimit.Për këtë ekziston zgjidhja se poseduesit me mirëbesim,sikurse edhe atij me keqbesim, u njihen (u shpërblehen) shpenzimet e domosdoshme, nëse atokanë bërë që sendi të ruhet (p.sh., barnat për mjekimin e kafshës, shpenzimet për ruajtjen eshtëpisë nga rrënimi). Shpenzimet e domosdoshme janë ato që bëhen me qëllim që të ruhet sendinga shkatërrimiShpenzimet e dobishme janë ato shpenzime, të cilat rrisin vlerën e sendit. Poseduesit me mirëbes-im i pranohen shpenzimet sipas kriterit objektiv, por deri në vlerën që ka investuar. Poseduesit mekeqbesim i njihen shpenzimet sipas kriterit subjektiv, që do të thotë çfarë është fitimi për pronar-in.Shpenzimet e luksit janë shpenzime të bëra vetëm për zbukurimin e sendit ose për ta bërë më

317

E drejta civile

komod atë.Këto shpenzime nuk i pranohen asnjërit posedues. Poseduesve u njihet e drejta ius tollendi (edrejta e heqjes). Heqja e sendeve mund të bëhet nese nuk dëmtohet sendi kryesor, p.sh., nukmund të hiqen pllakat nga muret, por mund të hiqet një llambadar nga tavani i ndërtesës, (pose-duesi me keqbesim detyrohet t’i heqë ato, nëse pronari e kërkon këtë).

Efektet juridike lidhur me frytet

Një regjim juridik i veçantë ekziston edhe lidhur me shfrytëzimin e fryteve nga poseduesi.Posedimi kishte pushtet faktik, por për interes ekonomik, andaj shtrohet pyetja se ç’ bëhet me fry-tet të cilat i ka mbledhur ose i ka lënë pa u mbledhur poseduesi.Frytet natyrore dhe ato civile janë produkte që dalin nga sendi frytëdhënës.Frytet natyrore.- Poseduesi me mirëbesim ka të drejtën e fryteve dhe ai i fiton ato me vjelje dhenuk ka përgjegjësi për to, derisa ka ekzistuar posedimi.Poseduesi me keqbesim nuk bëhet pronar i fryteve dhe ai përgjigjet për tërë kohën që ka qenë nëposedim. Ai përgjigjet si për frytet e fituara, ashtu edhe për frytet që nuk i ka vjelë, gjë që ndryshequhet fitim i humbur.Frytet civile.- Poseduesi i ndërgjegjshëm mbanë frytet civile dhe i kthen ato që i ka mbledhur parase të arrijnë, (p.sh., e merr qiranë për një vit përpara).Poseduesi me keqbesim i kthen të gjitha frytet civile si ato të vjela, ashtu edhe ato që i ka lënë pai vjelë.

Mbrojtja e posedimit

Mbrojtja e posedimit është një element dallues i vetë posedimit. Mbrojtje juridike gëzon edhevjedhësi i sendit.Posedimi nuk është e drejtë sendore, megjithatë posedimi gëzon mbrojtje juridike. Posedimi ështënjë gjendje faktike, kurse parim i përgjithshëm juridik që ka rëndësi jo vetëm në të drejtën civile,por edhe në degët e tjera të drejtësisë, është ai që një gjendje ekzistuese faktike të mbrohet.Askush nuk mund ta cenojë pushtetin faktik në mënyrë arbitrare, por vetëm me ndihmën eorganeve kompetente. Poseduesi i sendit ka të drejtën e mbrojtje nga shqetësimet (pengimet) osenga marrja e sendit nga posedimi.Vetëmbrojta mund të përdoret në kushtet kur është përgjithsisht e lejueshme vetëndihma.

Çdokush mund ta zbrapsë me forcë sulmin e drejtpërdrejtë të paligjshëm mbi objektin e posedim-it të vet. Pra poseduesi ka të drejtë për vetëndihmë kundër çdo subjekti të cilit ia ka marrësendin, që e shqetëson në mënyrë të kundërligjshme në ushtrimin e posedimit . Për ta përdorurndihmën, duhet të plotësohen disa kushte dhe këto janë:

1. Rreziku të jetë i drejtpërdrejtë,2. Vetëndihma të jetë e nevojshme dhe3. Veprimi me vetëndihmë t’u përgjigjet rrethanave të rrezikut.

Paditë poseduese ose pasurore kanë ato veçori të përgjithshme të cilat nuk hyjnë në shqyr-timin e çështjeve juridike nëse poseduesi e ka ose jo edhe të drejtën, themelin juridik të posedimit.Këto padi e mbrojnë vetëm pushtetin faktik që e ka poseduesi.Paditë poseduese janë sumare (përmbledhëse), gjë që do të thotë të shkurtëra dhe të shpejta. Kurvendos për çështjet që kanë të bëjnë me posedimin, Gjykata duhet të veprojë urgjentisht. Ajovendos jo me aktgjykim si te konfliktet e tjera civile, por me aktvendim.

318


Për paraqitjen e padive poseduese, për shkak të sumaritetit (shkurtësisë) të procedurës, përkitazime konfliktet poseduese është caktuar një afat i shkurtër. Padia poseduese, qoftë për pengim,qoftë për rikthim, duhet të paraqiten brenda afatit prej 30 ditësh, nga dita kur paditësi ka marrëvesh për marrjen e objektit të posedimit. Ekziston edhe afati më i gjerë prekluziv prej një viti.Nëse paditësi ka marrë vesh për pengim ose marrje pasi ka kaluar një vit, ai nuk mund tëparaqesë padi poseduese. Poseduesi në këto raste paraqet padi për mbrojtje të pronësisë.Mbrohet çdo posedim, qoftë ai i tërthortë, qoftë i drejtpërdrejtë, me mirëbesim ose me keqbes-im, i ligjshëm ose i paligjshëm.Me rastin e vendosjes lidhur me posedimin e kontestuar, gjykata vërteton gjendjen e fundit fak-

tike, pra nuk konstaton pronësinë mbi sendin, sepse ajo mund të bëhet në procedurë tjetër gjyqë-sore.

E DREJTA E PRONËSISË

Nocioni i pronësisë

E drejta e pronësisë paraqet njërinn ndër institutet juridike më të rëndësishme të së drejtës civile,në përgjithësi, përkatësisht institutin juridik më të rëndësishëm të së drejtës sendore, në veçanti.Pronësia trajtohet jo vetëm si e drejtë mbi sendin, por edhe si marrdhënie juridike-pronësore.Pronësian si institut juridik me ndikim në marrëdhëniet e tjera shoqërore, për shkak të rëndësisë,është objekt i rregullimit jo vetëm ligjor, por edhe kushtetues. Me kushtetutë garantohet e drejta epronësisë.E drejta e pronësisë zë vend qendror në të drejtën sendore, andaj kjo lëndë emërtohet ngaautorët edhe si Pronësia.E drejta e pronësisë është e drejtë sendore që përmban autorizime më të gjera me rastin e shfry-tëzimit dhe disponimit të një sendi. Pronësia, për nga përmbajtja e saj, është e drejtë sendore qëtitullarit i garanton pushtetin më të lartë mbi një send. E drejta e pronësisë është e drejtë sendoree cila titullarit të vet (pronarit) i jep autorizimin më të plotë për çdo pushtet juridik privat, që lejonrendi juridik dhe që garanton shteti.Përkufizimi i pronësisë, duke u mbështetur në autorizimet që ka titullari i së drejtës së pronësisë,është përfshirë në shumicën e kodeve dhe ligjeve civile. E drejta e pronësisë është e drejtësendore, e cila bartësit të saj i mundëson posedimin, përdorimin, shfrytëzimin dhe disponimin esendit të caktuar brenda kufijve të caktuar me ligj.Në literaturë si autorizime zakonisht konsiderohen përdorimi, shfrytëzimi dhe disponimi.Pronësia është pushteti faktik dhe juridik mbi sendin; pronësia është e drejta për të gëzuar dhedisponuar lirisht sendet, brenda kufijve të caktuar nga ligji. Kjo do të thotë se “edhe me të drejtëntënde nuk mund të shërbehet në dëm të tjetrit”.Titullarit të pronësisë i takon e drejta e pronësisë edhe mbi pjesët përbërëse të sendit, si dhe frytetnatyrore që i prodhon sendi, përveç kur kjo u është kaluar të tjerëve.E drejta e pronësisë është e pakufizuar, përveç me ligj dhe në interes publik. Ky kufizim e kabazën në aktin më të lartë të një vendi.Në kufizimet e veçanta bën pjesë mundësia e shpronësimit të pronës në pronësi, për interes tëpërgjithshëm. Kjo bëhet me kompensim (shpërblim) sipas çmimit të tregut. Shpronësimi bëhetme ligj.

319

E drejta civile

Kufizimi i pronësisë

Në të kaluarën, pronësia (proprietas) ka qenë e pakufizuar dhe është konsideruar hyjnore. Pronari,e ka pronë jo vetëm tokën, por edhe atë që është mbi dhe nën të. Mirëpo, më vonë bëhen disakufizime të pronësisë. Këto kufizime kanë për qëllim që pronari të ushtrojë autorizimet e veta nëmënyrë të caktuar, duke i respektuar edhe nevojat e të tjerëve, që lindin si rezultat i fqinjësisë.

E DREJTA FQINJËSORE

Nocioni

E drejta fqinjësore është e drejtë e titullarit të paluajtshmërisë që ta përdorë paluajtshërinë e fqinjitpër ushtrimin e plotë të pushtetit të së drejtës së pronësisë së tij. Kjo e drejtë mund të ekzistojëvetëm midis pronarëve të paluajshmërive fqinjeE drejta fqinjësore është rregullator i kufizimit të së drejtës së pronësisë. Mund të thuhet se nësistemin juridik me ekonomi të tregut e drejta fqinjësore konsiderohet si kufizuesja kryesore e sëdrejtës së pronësisë. Titullari i së drejtës së pronësisë nuk mund ta ushtroj të drejtën e tij, duke ekeqpërdorur atë. Prandaj mund të thuhet se e drejta e fqinjit paraqet një kufizim të rëndësishëmtë pronësisë.E drejta fqinjësore shtrihet edhe mbi poseduesin e tokës fqinjësore sipas ndonjë baza juridike tënxjerrë nga pronari.E drejta fqinjësore si institut juridik, në shumicën e rasteve ei rregulluar me kodet, përkatësishtligjet civile, nënkupton autorizime, detyrime dhe ndalesa në ushtrimin e së drejtës së pronësisëmbi paluajtshmëritë fqinje ose paluajtshmëritë e lidhura mes tyre me hapësinë (ose ndodhen nëafërsi të drejtpërdrejtë).Kufizimet që dalin nga e drejta fqinjësore, si rregull, janë të ndërsjella, por mund të jenë edhe tënjëanshme.Të drejtat fqinjësore edhe pse e kanë bazën edhe në vetë ligjin, ato nuk janë të njëjta me servitu-dat sendore ligjore. E drejta fqinjësore ekziston mbi parimin e reciprocitetit (ndërsjellësisë); kjo edrejtë nuk regjistrohet dhe nuk lidhet me afat, ndërsa servituda sendore ligjore është e drejtësendore; ajo regjistrohet në librat e intabulacionit, ekziston në favor të paluajtshmërisë që ështëpasuri dominuese, mund të jetë e përkohshme ose mund të parashkruhet me mosushtrim dhemungon reciprociteti me rastin e ushtrimit të servitudës sendore ligjore.E drejta e pronësisë mund të kufizohet edhe me veprime juridike, domethënë, me vullnetin epronarit. Këtu si kufizim mund të quhet kufizimi për sigurimin e kërkesave.

Imisionet

Imisionet paraqiten, po ashtu, si një kufizues i së drejtës së pronësisë në rastet kur ato duhet tëdurohen si një e keqe e pashmangshme. Në këtë rast bëhet fjalë për imisionet e lejuara (neni 5 iLMTHPJ). Imisionet mund të jenë edhe të palejueshme, p.sh., lëshimi i tymit, gazit, avullit, zhur-mës, ujërat e ndotura etj., në qoftë se këto e pengojnë pronarin e pasurisë fqinjësore.

320


E DREJTA E PRONËSISË ME MË SHUMË SUBJEKTE

I. Bashkëpronësia

Nocioni.- Në të drejtën tonë është e mundur që një send individualisht i përcaktuar të jetë objektedhe i dy e më tepër personave, domethënë, të ketë më shumë subjekte me të drejtë pronësie mbitë njëjtin send. Kjo mund të paraqitet në formën e bashkëpronësisë dhe pronësisë së përbashkët.Bashkëpronësia, si institut juridik, ekziston kur dy ose më shumë persona kanë të drejtë pronësiembi një send, secili sipas pjesëmarrjes së vet. Me Ligjin për Marrëdhëniet Themelore Juridike-Pronësore (neni 13) parashikohet: “Disa persona kanë të drejtën e bashkëpronësisë mbi sendin epapjesëtuar, kur pjesa e secilit prej tyre është caktuar në përpjesëtim me madhësinë (pjesa ideale).Në qoftë se pjesët e bashkëpronësisë nuk janë caktuar, supozohet se janë të barabarta.Bartësit e së drejtës së bashkëpronësisë kanë të drejtën e pronësisë mbi sendin në bazë të pjesësalikuote që e përbëjnë tërësinë e sendit. Pjesa alikuote mund të shprehet me përqindje, p.sh., 10për qind, 15 për qind ose si 1/3 apo 1/7 etj.Kur bëhet fjalë për ushtrimin e së drejtës mbi sendin; çdo bashkëpronar e ushtron të drejtën e vetnë bazë të pjesës së vet ideale.Bashkëpronari mund ta disponojë pjesën e vet pa pëlqimin e bashkëpronarëve të tjerë.Në rast të shitjes së pjesës së bashkëpronarit mbi të cilën ekziston e drejta e pronësisë,bashkëpronarët e tjerë kanë të drejtën e parablerjes, vetëm nëse kjo është caktuar me ligj.

1. Fitimi i bashkëpronësisë

Fitimi i bashkëpronësisë mund të bëhet njësoj sikurse edhe fitimi i pronësisë individuale (nga njësubjekt), pra në bazë të punës juridike (kontratës dhe testamentit).Bashkëpronësia mund të krijohet në bazë të kontratës së shitblerjes, ndërrimit, dhurimit etj. Edhekëtu vlejnë rregullat si te fitimi i pronësisë në bazë të kontratës. Këtu, dy e më tepër veta e blejnënjë send, p.sh., një veturë.Fitimi në bazë të vendimit për ndarjen e pasurisë së përbashkët, (p.sh., gjykata vendos se të dybashkëshortëve u takon nga 1/2 e pasurisë); fitimi në bazë të parashkrimit fitues, (p.sh., një per-son e blen pjesën alikuote duke mos e ditur se personi nga i cili e blen atë pjesë nuk ka qenëbashkëpronar dhe nëse kalon koha e nevojshme); kemi edhe krijimin e bashkëpronësisë papëlqimin e bashkëpronarëve (communio incident), p.sh., me specificatio (përpunimi ose përzierjae sendeve të pronarëve të ndryshëm).

2. Zgjidhja e bashkëpronësisë

Bashkëpronësia është një institucion juridik që i nënshtrohet zgjidhjes, kur këtë e kërkojnëbashkëpronarët. Bashkëpronarët mund të merren vesh që të mos lejohet kërkesa për zgjidhjen ebashkëpronësisë. Kjo marrëveshje nuk ka ndikim te trashëgimtarët e pjesëve të bashkëpronësisë.Kërkesa për zgjidhjen (ndarjen) e bashkëpronësisë nuk parashkruhet. Pra, ajo mund të paraqitetnë çdo kohë. Natyrisht, kërkesa për ndarjen e bashkëpronësisë nuk do të lejohet në kohën kurndarja u sjell dëme të konsiderueshme bashkëpronarëve të tjerë. Kjo zgjat derisa të kalojnërrethanat që shkaktojnë dëm të konsiderueshëm për bashkëpronarët e tjerë.Ndarja e bashkëpronësisë mund të bëhet:

321

E drejta civile

1. Me marrëveshjen e bashkëpronarëve dhe2. Në bazë të vendimit gjyqësor të plotfuqishëm për ndarjen e

bashkëpronësisë.Ndarja e bashkëpronësisë mundëson fitimin e pronësisë individuale në bazë të titullit juridik dhemodus aquirendi. Titull juridik është marrëveshja e bashkëpronarëve për ndarjen e bashkëpronë-sisë ose vendimi i gjykatës.Bashkëpronarët përgjigjen për të metat materiale dhe juridike të pjesës së vet alikuote.

II. Pronësia e përbashkët

Në të drejtën tonë, përveç bashkëpronësisë, ekziston edhe pronësia e përbashkët.Pronësia e përbashkët është e drejta e pronësisë që e kanë dy ose më shumë persona mbi tënjëjtin send, por ashtu që pjesët e tyre nuk janë të përcaktuara, andaj edhe nuk mund t’i dispono-jnë ato për aq sa do të zgjasë gjendja e pronësisë së përbashkët. Pjesët nuk janë të caktuara as nëpjesë ideale, as në pjesë reale dhe kjo e dallon atë nga bashkëpronësia, tek e cila dihen pjesët ide-ale të bashkëpronarëve, të cilët i disponojnë pjesët e veta pavarësisht.Në literaturë pronësia e përbashkët përkufizohet si vijon: “Pronësia e përbashkët është e drejtëpronësore e më shumë personave mbi të njëjtin send, sipas pjesëve që nuk janë të caktuara asrealisht, as idealisht, por janë të caktueshme”.Në të drejtën tonë njihen mjaft raste të pronësisë së përbashkët, por si raste tipike konsiderohen:

1. Pronësia e përbashkët e bashkëshortëve;2. Pronësia e përbashkët e familjeve të mëdha dhe3. Pronësia e përbashkët e bashkëtrashëgimtarëve mbi sendet e masës trashëguese.Pronësia e përbashkët e bashkëshortëve është ajo të cilën bashkëshortët e kanë fituar me punëgjatë bashkësisë martesore. Kjo pronësi krijohet me punën e ndarë ose të përbashkët tëbashkëshortëve gjatë martesës.Edhe pronësia e familjeve të mëdha konsiderohet pronësi e përbashkët dhe u nënshtrohet rreg-ullave të disponimit të pronësisë së përbashkët.Pronësia e përbashkët e bashkëtrashëgimtarëve ekziston nga momenti i vdekjes së trashëgim-lënësit deri në dhënien e aktvendimit të trashëgimisë.Raste të pronësisë së përbashkët, si e drejtë aksesore, kemi te :- Muret dhe shtyllat në sinor (mezhdë);- Druri në sinor;- Shkallët e përbashkëta në ndërtesa;- Ashensori i ndërtesës, tarraca për tharjen e rrobave, oxhaku i ndërtesës etj..

Pronësia etazhe

Pronësia etazhe është e drejtë pronësore mbi banesën, lokalin afarist ose garazhën, si pjesë eveçantë e ndërtesës me të cilën në mënyrë të pandashme janë të lidhura të drejtat e caktuara nëpjesët e përbashkëta të ndërtesës dhe në tokën në të cilën është ndërtuar ndërtesa.Me Ligj (neni 19) parashikohet: “Në rastet dhe në kushtet e caktuara me ligj mund të ekzistojë edrejta e pronësisë mbi banesën dhe lokalin afarist, si pjesë të veçantë të ndërtesës”.Pronësia etazhe e ka prejardhjen nga fjala frenge etage – kat; kjo ndryshe quhet pronësi e katit.Pronësia etazhe fitohet sipas rregullave të përgjithshme që vlejnë për fitimin e së drejtës së pronë-

322


sisë (me ndërtim, me blerje, me ndërrim, me trashëgim etj.)Titullari i pronësisë etazhe është i autorizuar t’i disponojë pjesët e veçanta të ndërtesës, si pronar ivetëm, dhe të ndërmarrë të gjitha veprimet e nevojshme lidhur me sendin e vet (pjesën e vet).Bartësi i së drejtës së pronësisë etazhe gëzon edhe të drejtat mbi pjesët e përbashkëta të ndërtesës(dyert e hyrjes, shkallët, oxhaqet, kulmin, bodrumin, kanalizimin, koridoret, muret, ashensorinetj.). Ndërkaq, mbi tokën në të cilën është ndërtuar ndërtesa, pronarët kanë të drejtën e përdorim-it të përhershëm.Pronësia etazhe mund të ekzistojë si mbi ndërtesat në pronësi private, ashtu edhe mbi ato që janëpronësi shtetërore. Pra, pjesa e veçantë e ndërtesës, e lokalit afarist, mund të jetë pronësi privateose shtetërore.

E drejta e banimit

E drejta e banimit ishte e drejtë e llojit të veçantë dhe ajo fitohej vetëm mbi ndërtesat e banimit tëpronësisë shoqërore. Kjo e drejtë rregullohej me ligj të veçantë dhe për rregullimin saj ka qenëkompetente edhe Kosova.E drejta e banimit është shndërruar në pronësi private ose në pronësi shtetërore. Në Kosovë,transformimi i së drejtës së banimit në pronësi private (a në të drejtë pronësie) nuk ka përfunduar,andaj mund të thuhet se në Kosovë ende ekziston e drejta e banimit, si e drejtë e veçantë.

Fitimi dhe humbja e pronësisë

Pronësia është pushtet juridik. Të fitosh pronësinë do të thotë të kesh faktet juridike të cilat i njehe drejta objektive, si bazë e këtij pushteti juridik të pronësisë. Pronësia mund të fitohet në dymënyra: origjinere dhe derivative. Kjo e fundit ekziston atëherë kur dikush e nxjerrë të drejtën evet të pronësisë nga e drejta e paraardhësit, kurse origjinere atëherë kur pronari të drejtën e vetpronësore nuk e nxjerrë nga e drejta e paraardhësit, por nga faktet e tjera juridike.

Fitimi derivativ i pronësisë

Për fitimin derivativ të pronësisë nevojiten dy momente: baza juridike (iustus titulus) dhe momen-ti tjetër është modus aquirendi.Themelimi juridik.- Fitimi derivativ është një kuptimi më i ngushtë sesa themeli juridik, nëpërgjithësi. Në kuptimin e gjerë, ajo është çdo normë e së drejtës objektive, në bazë të së cilës ngadisa fakte juridike merret ndonjë e drejtë subjektive. Në kuptimin e kalimit të pronësisë, themelijuridik është veprim juridik me të cilin dëshirohet të kalohet pronësia mbi një person tjetër.Prandaj, themeli juridik, në kuptimin e kalimit të pronësisë, mund të jetë veprim i njëanshëmjuridik, siç janë: dhurata, legati, dhe veprimi i dyanshëm - kontrata. Themeli juridik duhet të jetëveprim i plotëfuqishëm juridik. Përveç kësaj, ky veprim duhet të jetë kauzal (shkakësor), d.m.th.,duhet ta ketë për qëllim vetë kalimin e sendit.Mënyra e fitimit.- Në të drejtën romake kjo ka qenë dorëzimi i sendit. Dorëzimi në të drejtëntonë sot është i ruajtur si mënyrë e fitimit vetëm për sendet e luajtshme. Mënyra e fitimit përsendet e paluajtshme është regjistrimi në emër të fituesit i së drejtës pronësore në librat e tokës,kurse në sistemin e tapive dorëzimi i tapisë.Dorëzimi i sendit.- Nuk nënkupton vetëm një sjellje të thjeshtë të fituesit të së drejtës në raporthapësinor me sendin, por me të kuptojmë kalimin e posedimit dhe pushtetit faktik ekonomik

323

E drejta civile

Dorëzimi fizik. - Është forma më e shpeshtë e dorëzimit. Sendet e imta dorëzohen prej dorës nëdorë, por kjo nuk është me rëndësi. Me rëndësi është që fituesi të sillet në atë gjendje që tëmundet edhe faktikisht ta disponojë sendin, p.sh., letrat dhe gazetat futen në sandëqe të caktuara.Shtrohet pyetja se si bëhet dorëzimi i sendit kur bartësi dhe fituesi gjenden në vende tëndryshme? Ky bëhet në atë mënyrë që bartësi juridik e dërgon mallin dhe ai mall dorëzohet kur tëketë arritur dërgesa dhe kur fituesi ta ketë marrë atë, përveç kur palët nuk kanë kontraktuarndryshe. Nëse palët kontraktojnë që dorëzimi të bëhet, p.sh., me dorëzim me postë, atëherë aisend dhe ai moment merret si vend dhe moment i dorëzimit.Dorëzimi fizik e lehtëson veçanërisht dorëzimin simbolik. Ai ekziston atëherë kur nuk dorëzohetsendi në tërësinë e vet fizike, por shenja, simboli ose një pjesë e sendit që emërton tërë sendin,për shembull, çelësat e automjetit.Dorëzimi fiktiv.- Kur sendi fizikisht nuk dorëzohet, por kalohet pushteti ekonomik mbi sendinme marrëveshje të palëve, atëherë kemi dorëzim fiktiv. Quhet fiktiv për arsye se merret sikur tëjetë bërë me marrëveshje. Rastet me dorëzim fiktiv janë:Traditio brevi manu, që ekziston atëherë kur sendi, për nga aspekti hapësinor, tanimë gjendet tefituesi, por ai ndaj sendit ka vetëm pushtet të ngushtë hapësinor, posedim të nxjerrë ose madje eka vetëm në dorëzim.Constitutum possesorium është rast i kundërt nga ai i mësipërm. Ky ekziston atëherë kurpronari i deritanishëm, bartësi e kalon me marrëveshje mbi fituesin pushtetin më të gjerë,pushtetin pronësor, mirëpo sendin edhe më tutje e mban në apretenzion hapësinor, por mepushtet të ngushtë faktik, p.sh., si ruajtës, marrës i huapërdorjes etj.

Kalimi i sendeve pa kalim pronësie

Kalimi i sendeve pa kalim pronësisë ekziston kur shitësi ia dorëzon sendet blerësit, por ai kambajtur pronësinë mbi të deri në pagesën përfundimtare nga ana e blerësit. Në këtë rast blerësinuk është pronar derisa të bëhet pagesa definitive. Ai deri në momentin e pagesës definitive e kavetëm të drejtën e përdorimit të sendit, pra ai ka posedimin e tërthortë të sendit, ndërsa posed-imin e drejtpërdrejtë e ka shitësi.

Themeli më i fortë me rastin e kalimit të pronësisë

Nëse shumë persona kanë titullin (themelin) juridik për fitimin e sendit të njëjtë në pronësi, përshembull, kur dikush sendin e njëjtë ua ka shitur shumë personave. Pronar do të jetë ai të cilit i kadorëzuar sendin, pa marrë parasysh se këtë titull e ka fituar i pari, i mesmi apo i fundit, ndërsapersonat e tjerë kanë të drejtën e dëmshpërblimit (nga fitimi ,nëse ka elemente të përgjegjësisë).Dorëzimi i sendit është fakt juridik, i cili me anë të veprimit juridik ka për pasojë fitimin e pronë-sisë. Nëse dikush ia dorëzon tjetrit sendin vetëm me dorëzim ose nëse ekziston gabimi përkitazime dorëzimin, atëherë ai nuk do të vlejë. Këtu nuk është me rëndësi vetëm fakti fizik i dorëzimit,por edhe dëshira që pushteti ekzistues ndaj sendit të kalojë mbi fituesin e pronësisë. Prandaj,dorëzimi është proces juridik. Në të drejtën tonë nuk është veprim i pavarur juridik; ai krijonveprime të kalimit të pronësisë vetëm nëse është bërë në bazë të titullusit të plotëfuqishëm, nëbazë të veprimit juridik të plotëfuqishëm.

324


Modus aquirendi për fitimin e pronësisë mbi paluajtshmërinë

Pronësia mbi paluajtshmëritë që tjetërsohen me punë juridike fitohet vetëm atëherë kur ato tëjenë regjistruar në librat publikë. Vetëm dorëzimi fizik i paluajtshmërisë nuk është i mjaftueshëmdhe nuk është relevant për kalimin e pronësisë.

Fitimi origjiner i pronësisë

Titujt juridikë për fitimin e së drejtës së pronësisë në mënyrë origjinere

Okupimi (Occupatio)

Okupimi është titull juridik për fitimin e pronësisë në mënyrë origjinere. Okupimi do të thotëmarrja e sendeve të askujt (res nullius) në posedim, më dashje që mbi to të themelohet pronësia.Derisa në të kaluarën, kur kishte sende res nullius okupimi kishte një rol më të madh, sot, meokupim mund të fitohet e drejta e pronësisë mbi sendet res derelictes (sendet e braktisura). Sendetë braktisura mund të jenë vetëm sendet e luajtshme, sepse nëse sendi i paluajtshëm është i brak-tisur, ai kalon në pronësi shoqërore.Me ligj (neni 32) parashikohet: “Mbi sendin e luajtshëm të cilin pronari i tij e ka braktisur, tëdrejtën e pronësisë e fiton personi që këtë send e ka marrë në posedim me qëllim që ta përvetëso-jë (okupimi), po qe se me ligj nuk është caktuar ndryshe. Mbi pasurinë e paluajtshme nuk mund tëfitohet e drejta e pronësisë me okupim”.Në këtë rast mund të përmendim se send i braktisur konsiderohet ai send nga i cili pronari heqdorë vullnetarisht nga mbajtja e mëtejshme e tij në pronësi.Gjetja e thesarit të fshehur

Thesari (Thesarus)

Gjetja e thesarit është titull juridik për fitimin e pronësisë në mënyrë origjinere. Është një titulljuridik i pranuar në të gjitha kodet civile dhe ligjet e tjera që rregullojnë fitimin e pronësisë.Thesar, në kuptimin e ligjit, konsiderohen paratë, ari, argjendi, guri i çmueshëm dhe sendet e kri-juara nga metalet e çmueshme, që janë fshehur dhe kanë qëndruar një kohë aq të gjatë saqëpronari nuk mund t’u dihet.Pra thesari paraqet vlerë të madhe pasurore, të fshehur dhe së cilës nuk i dihet pronari. Thesarjanë edhe sendet e gjetura, të cilat paraqesin vlerë kulturore dhe, si të tilla, i nenshtrohen regjimittë posaçëm juridik, p.sh. sendet për muze, arkiva etj.Kur pronari nuk paraqitet, pronar i sendeve të fshehura që kanë vlerë kulturore bëhet shteti.Kur kemi të bëjmë me gjetje të thesarit, parimisht, ai ndahet në ppërpjesëtim të caktuar ndërmjetgjetësit, pronarit të tokës dhe shtetit.

Uzurpimi (Uzurpatio)

Uzurpimi ka ekzistuar në të kaluarën dhe kjo ndodhte kur dikush në mënyrë arbitrare e uzur-ponte pronësinë shtetërore, me qëllim që ta shndërronte atë në të drejtë pronësie.Uzurpimet, sot, nuk lejohen dhe me uzurpime nuk mund të fitohet e drejta e pronësisë. Fitimi ipronësisë me anë të uzurpimit ka qenë i ligjësuar deri më 28 gusht 1954.

325

E drejta civile

Komasacioni

Komasacioni ndodh kur në sipërfaqe të caktuar (hapësirën e komasacionit), nga parcelatekzistuese të vogla dhe jo të rregullta , formohet një masë e përgjithshme (masa e komasacionit),e cila pastaj në formë të numrit më të vogël, por në parcela më të rregullta, u ndahet pronarëve tënjëjtë. Komasacioni është në këtë rast edhe mënyrë për pushimin e pronësisë, por edhe mënyrëpër fitimin e pronësisë në mënyrë origjinere.

Fitimi i pronësisë në bazë të lejes administrative

E drejta e pronësisë mbi sendet që janë në pronësi shtetërore (shtazët e egra, peshqit), fitohet meanë të lejes administrative.

Fitimi i pronësisë nga jopronari

Parimisht, askush nuk mund të kalojë mbi tjetrin më shumë të drejta sesa ato që i ka vetë. Në ligjparashikohet mundësia e fitimit të pronësisë nga pronari, si përjashtim, sepse shitësi mund tëshesë edhe sende që nuk i ka në pronësi. Në këto raste duhet të plotësohen disa kushte.Personi me mirëbesim fiton të drejtën e pronësisë mbi sendin e luajtshëm të marrë me kompen-sim nga jopronari, i cili, në kuadër të veprimtarisë së vet, vë në qarkullim sende të tilla, dhe të cilitpronari ia ka dorëzuar sendin në posedim në bazë të punës juridike që nuk paraqet bazë përfitimin e pronësisë, si dhe në shitje publike.Fituesi në këto raste duhet të jetë me mirëbesim, sendi të jetë i luajtshëm dhe të jetë paguar vlerae tij.Në këto raste, lejohet mundësia që brenda afatit prej jo më shumë se një vit, ish-pronari tëkërkojë kthimin e sendit në pronësi nga blerësi, nëse sendi ka vlerë të veçantë për pronarin emëhershëm dhe nëse ai paguan çmimin qarkullues të sendit.Fitimi i pronësisë nga jopronari është fitim origjiner i pronësisë në bazë të ligjit. Te fitimi origjin-er, nuk mund të ekzistojë kurrfarë e drejte sendore mbi sendin që është objekt i fitimit të pronë-sisë.

Parashkrimi fitues

Në të drejtën sendore parshkrimi fitues, i cili ndryshe quhet edhe usucapio, është titull juridik përfitimin e së drejtës së pronësisë në mënyrë origjinere.Usucapio është titull i fitimit të pronësisë, duke e mbajtur sendin në posedim për një kohë të cak-tuar. Pra me kalimin e kësaj kohe, poseduesi me mirëbesim bëhet pronar.Poseduesi me mirëbesim dhe i ligjshëm i sendit të luajtshëm, mbi të cilin tjetri ka të drejtën epronësisë, fiton të drejtën e pronësisë mbi atë send me parashkrim fitues, pas kalimit të kohësprej 3 vjetësh.Poseduesi me mirëbesim dhe i ligjshëm i sendit të paluajtshëm, mbi të cilin tjetri ka të drejtën epronësisë, fiton të drejtën e pronësisë mbi atë send me parashkrim fitues, pas kalimit të afatit prej10 vjetësh.Nëse poseduesi nuk është posedues i kualifikuar, por vetëm posedues me mirëbesim, ai e fiton tëdrejtën e pronësisë me parashkrim fitues mbi sendin e luajtshëm pas kalimit të afatit prej 10

326


vjetësh, kurs mbi sendin e paluajtshëm, pas kalimit të afatit (kohës) prej 20 vjetësh.Ecja e afatit të parashkrimit fitues parashikohet me ligj, dhe ai fillon të ecën nga momenti kurmbajtësi hyn në posedim të sendit dhe përfundon me kalimin e ditës së kohës së nevojshme përparashkrim.Në kohën e nevojshme për parashkrim llogaritet edhe koha gjatë së cilës paraardhësit e mbajtësit(nëdorësit) të tanishëm e kanë mbajtur sendin si posedues me mirëbesim dhe të ligjshëm ose siposedues me mirëbesim.Kalimi i kohës për parashkrim edhe mund të ndërpritet.Koha për parashkrim ndërpritet edhe me ngritjen e padisë kundër poseduesit, por vetëm nësepaditësi ka sukses në padi. Në rast ndërprerje, koha e kaluar nuk llogaritet, çka do të thotë sekoha fillon të ecën prej fillimit, pra duhet të pritet nga fillimi kalimi i kohës së nevojshme përfitimin e parshkrimit fitues. Përveç ndërprerjes, kemi edhe ndalimin e kohës së parashkrimitfitues. Mund të marrim anologjikisht ato shkaqe që ekzistojnë për ndaljen e parashkrimit.

Krijimi i sendit të ri

Sendi i ri ekziston kur personi, me material të vet dhe me punën e vet, krijon ndonjë prodhim tëri, kur ai e fiton pronësinë mbi atë prodhim (send) të tij. Frytet e sendit, po ashtu, janë send i ridhe i takojnë pronarit.Me ligj parashikohet se e drejta e pronësisë mbi sendin e ri do t’i takojë pronarit të sendit, ngamateriali i të cilit, në bazë të punës juridike, sendin e ka punuar personi tjetër.Sendi i ri krijohet edhe me anë të përpunimit (specificatio). Këtu kemi të bëjmë me bashkimin esendit të huaj me punën e huaj, kur krijohet sendi i ri.Nëse dikush, nga materiali i huaj dhe me punën e vet, ka përpunuar një send të ri, ky i takon atij,nëse është me mirëbesim dhe nëse vlera e punës është më e madhe se vlera e materialit, mirëpo aiështë i detyruar ta kompensojë vlerën e materialit, por nëse vlerat janë të barabarta, atëherë krijo-het bashkëpronësia.Ligji, pra, shprehimisht e njeh fitimin origjiner të pronësisë në bazë të përpunimit.Nëse personi, i cili me punën e vet dhe me material të huaj, ka krijuar një send të ri, është mekeqbesim, ai nuk mund të bëhet pronar, por në këtë rast pronar bëhet pronari i materialit, ndërsapërpunuesi mund të kërkojë shpërblimin sipas rregullave për begatim pa shkak.Bashkimi i paluajtshmërive mund të bëhet ,duke u bashkuar fizikisht ato. Rasti i parë ekziston kurnjë pjesë e tokës i bashkëngjitet tokës tjetër, si rezultat i veprimit të rrjedhës së lumit.Në të drejtën sendore, ky rast i bashkimit të paluajtshmërive quhet avulsio. Ndërkaq, rasti kurpaluajtshmëria bashkohet gradualisht, pa u hetuar, quhet aluvio ose grumbullim.Pronari i mëhershëm duhet të vazhdojë ushtrimin e pronësisë mbi pjesën e ndarë të tokës,përndryshe, pas kalimit të afatit prej një viti , sipas ligjit, pronar bëhet pronari i tokës s cilës iështë bashkëngjitur pjesa e ndarë.Kur uji gradualisht e grumbullon dheun në bregun e dikujt, atëherë dheu i bartur i takon pronarittë tokës ku është bartur ai.Ndërtimi në tokën e huaj, - Nëse dikush e ndërton në tokë të huaj ndërtesën nga materiali i vetapo anasjelltas, atëherë zbatohet parimi se ndërtimi ndan “fatin” e tokës. Pra, ligji e rregullon nëmënyrë të hollësishme këtë çështje, duke parashikuar situata të ndryshme lidhur me atë se kujt itakon e drejta e pronësisë në rast ndërtimi në tokë të huaj. Kriter merren mirëbesimi, vlera dhenevoja për objektin.Fitimi i pronësisë në ankand.- Blerësi qëi blen një send në ankand publik, nuk nxjerr të drejtën

327

E drejta civile

nga ana e pronarit të mëparshëm, por nga akti i blerjes në ankandin publik, kjo paraqet fitimorigjiner të së drejtës së pronësisë.

Konfiskimi

Konfiskimi do të thotë marrje e sendeve pa kompensim në bazë të dispozitave penale dheadministrative dhe kalimi i tyre nga pronësia private në pronësi shtetërore. Konfiskimi gjithmonëvjen si rezultat i ndonjë vepre penale. Në këtë rast konfiskimi paraqet një mënyrë origjinere tëfitimit të pronësisë shtetërore.

Nacionalizimi

Nacionalizimi, gjithashtu, është kalim i pronës private mbi sendet e caktuara në pronësishtetërore. Nacionalizimi është marrje e pasurisë, zakonisht me kompensim, derisa konfiskimibëhet pa kompensim.

Shpronësimi (Eksproprijimi)

Shpronësimi është kalim i pronës private në atë shtetërore, në interes të përgjithshëm dhe mekompensim.Interesi i përgjithshëm për të cilën mund të bëhet shpronësimi është kuptim mjaft i gjerë. Mirëpo,sipas një dispozite, shpronësimi mund të bëhet veçanërisht për ndërtimin e hekurudhave, aero-porteve, urave, rrugëve, etj.Objekt i shpronësimit janë paluajtshmëritë në pronësi private.Shpronësimi mund të bëhet në dobi të personave që ushtrojnë veprimtari me interes tëpërgjithshëm.

Mbrojtja e pronësisë

E drejta e pronësisë, si e drejtë subjektive e karakterit absolut, gëzon mbrojtje juridike. Mbrojtja epronësisë paraqet njërën nga mbrojtjet më të rëndësishme, për të cilën nuk është i interesuarvetëm individi, titullari i pronësisë, por edhe vetë sistemi juridik (ligjvënës).Ligjvënësi mbrojtjen e pronësisë e garanton me aktet më të larta shtetërore. Mbrojtja e pronësisëështë me rëndësi të veçantë për çdo rend juridik. Shteti mundëson mbrojtjen e së drejtës sëpronësisë nga çdo shkelje.Paditë për mbrojtjen e pronësisë, sipas ndarjes tradicionale, janë tri:- Padia e reivindikimit (Actio reivindicatio);- Padia publiciane (Actio publiciana);- Padia negatore (Actio negatoria - padia për pengim, përkatësisht për shqetësim).

Padia e reivindikimit (Actio Reivindicatio)

Padia e reivindikimit është padi e pronarit joposedues kundër poseduesit jopronar, duke kërkuarnga ky i fundit t’i dorëzojë sendin në posedim ose, siç thuhet në ligj: “Pronari mund të kërkojëme padi nga mbajtësi (nëdorësi), kthimin e sendit të caktuar në mënyrë individuale”. Pronari

328


duhet të provojë se mbi sendin, kthimin e të cilit e kërkon, ka të drejtën e pronësisë dhe se sendigjendet nën zotërimin faktik të të paditurit.Pronari vërteton pronësinë e sendit dhe se sendi ndodhet në pushtet faktik të të paditurit.Me rastin e vendosjes mbi këtë padi, jo vetëm që kthehet sendi, por vërtetohet edhe pronësia, ecila vlen edhe për rastet e mëvonshme. Aktgjykimi që jepet në bazë të padisë së reivindikimitvepron edhe ndaj personave të tretë.Padinë e reivindikimit mund ta paraqesë vetëm pronari i sendit, pronësia e të cilit është zhveshurvetëm nga posedimi i sendit.Pronari (paditësi) në padinë e reivindkimit provon pronësinë e tij, ekzistimin e sendit tek i padi-

turi dhe identitetin e sendit të cilin e kërkon nga i padituri.Nëse pronari e ka fituar të drejtën e pronësisë në mënyrë origjinere, ai duhet të provojë ekzistimine titullit juridik, në bazë të të cilit e ka fituar këtë të drejtë, p.sh., occupatio, parashkrimi fitues etj.,dhe kushtet për plotfuqishmërinë e tij.Te fitimi derivativ, pronari jo vetëm që e provon pronësinë e vet, por edhe pronësinë e paraard-hësit të tij.Mungesa e librave të tokave, tapive a mjeteve të tjera me shkrim e vështirëson provimin e pronë-sisë së paraardhësve në mënyrë vargore. Prandaj e drejta moderne ka filluar të heq dorë nga kylloj i të provuarit të pronësisë, sepse tani mjafton që pronari të provojë pronësinë e tij dhe tëparaardhësit të parë. Në Kosovë më së lehti është të provohet pronësia në bazë të parashkrimitfitues. Mund të revindikohen vetëm sendet individualisht të përcaktuara.Kundër padisë së reivindikimit, i padituri mund të paraqesë kundërshtime.Paditësi ia njeh shpenzimet që ia ka bërë poseduesi (i padituri) lidhur me sendin që është objekt ikontestit të fituar me padinë e reivindikimit.Poseduesit me mirëbesim i takojnë shpenzimet e domosdoshme për ruajtjen e sendit; ai nukmund të kërkojë kompensim për shpenzimet e dobishme në masën e rritjes së vlerës së sendit.Nëse me shpenzimet e luksit është rritur vlera e sendit, ai mund të kërkojë kompensim ose, kurështë e mundur, ka të drejtë të marrë zbukurimet.Poseduesi me keqbesim duhet t’i kthejë të gjitha frytet, të kompensojë vlerën e fryteve të mbled-hura si dhe të atyre të pambledhura, kompensimin për dëmtimin e sendit, por ka të drejtën eshpenzimeve të domosdoshme, kurse për sa u përket shpenzimeve të dobishme, kërkohet që atotë jenë të dobishme personalisht për pronarin; atij nuk i njihen shpenzimet e luksit, por mund t’imarrë sendet nëse nuk dëmtohet sendi.

Padia Publiciane (Actio Publiciana)

Actio publiciana është padi për kthimin e sendit, të cilin e paraqet poseduesi uzukapient imëparshëm kundër poseduesit aktual (të tanishëm).Në këtë padi provohet themeli më i fortë juridik. Paditësi provon se themeli juridik i tij është më ifortë se ai i poseduesit.Me ligj parashikohet që personi i cili ka fituar sendin e caktuar në mënyrë individuale sipas bazësjuridike dhe në mënyrë të ligjshme, por që nuk ka ditur dhe nuk ka mundur të dinte se është bërëpronar i sendit (pronar i supozuar), ka të drejtë të kërkojë kthimin e tij edhe nga mbajtësi mëmirëbesim, tek i cili gjendet sendi pa bazë juridike ose sipas bazës më të dobët juridike.Në qoftë se bazat juridike të këtyre personave kanë të njëjtën fuqi, përparësi ka personi tek i ciligjendet sendi.

329

E drejta civile

I paditur mund të jetë çdo person që e posedon sendin e paditësit që e trajton veten pronar. Ipadituri mund të bëjë prapësim, duke insistuar se është pronar i sendit; ai mund të provojë se e katitullin më të fortë se paditësi ose se ky titull juridik është i njëjtë me atë të paditësit, (atëherë kybëhet pronar, pasi që e posedon sendin).Titulli më i fortë nxirret duke vërtetuar së pari se të dy janë posedues të kualifikuar; titull më tëfortë ka ai që mund të provojë paraardhësin e padyshimtë, ndërsa tjetri provon atë të dyshimtinose fare nuk mund ta provojë atë. Nëse të dy i provojnë paraardhësit, atëherë të drejtën e ka ai qëe ka paguar sendin (ka dhënë kundërvlerën). Nëse titujt janë të njësoj të fuqishëm, atëherëpronësia i takon atij që e ka posedimin në momentin kur vendoset për këtë çështje. (Posedimi isendit).Në fund, mund të thuhet se padia publiciana është një variant që shprehet, ka efekt dhe funksiontë ngjashëm me padinë e reivindikimit, por funksionon pavarësisht nga padia e reivindikimit përmbrojtjen e uzukapientit të prezumuar, i cili në afatin e parashkrimit fitues të prezumuar plotë-sonte të gjitha kushtet (posedimin e kualifikuar me mirëbesim etj.) dhe synonte që me parashkrimfitues të fitojë të drejtën e pronësisë, por ndërkohë zhvishet nga posedimi i sendit dhe tani lypetqë, me rastin e kthimit të tij, të provojë të drejtën e vet më të fuqishme, që ka përparësi ndaj tëgjithë të tjerëve me tituj më të dobët, kështu që paditësit i hapet rruga të bëhet pronar i njëmend.

Padia negatore - Actio Negatoria (Padia për pengimin, përkatësisht për shqetësimin e pronësisë)

Me padi mohuese (negatore) pronari - posedues kërkon mbrojtje nga shqetësimet që nuk kanë tëbëjnë më marrjen e sendit. Edhe kjo padi ka të bëjë me mbrojtje të pronësisë. Te padia mohuesepronari nuk zhvishet nga pushteti faktik mbi sendin e poseduar - ai sendin e ka në posedim.Veprimet e personave kundër të cilëve parashtrohet padia negatore r pretendojnë fitimin e ndonjëtë drejte mbi sendin e tij ose janë të atilla që në mënyrë të paarsyeshme pengojnë ose kufizojnëpronarin në ushtrimin e së drejtës së pronësisë.Sipas ligjit, padia negatore mund të paraqitet “në qoftë se personi i tretë , pa bazë, e trazonpronarin ose pronarin e supozuar në mënyrë tjetër, e jo me marrjen e sendit. Pronari, përkatë-sisht pronari i supozuar mund të kërkojë me padi që ky trazim të pushojë”.Padia negatore e mbron pronarin nga diçka çka është në kontinuitet ose mund te përsëritet, pra,nuk mbrohet për diçka që ka ndodhur, por që ka kaluar. Paditësi e provon pronësinë, ndërsa ipadituri mund ta vërtetojë (provojë) pretendimin e vet për ndonjë të drejtë mbi sendin e pronarit.Pronari provon edhe aktin e pengimit të të paditurit.Padia mohuese nuk mund të përfundojë me sukses në të gjitha rastet, p.sh., në rastin kur pronariështë i detyruar të durojë veprimet e tjetrit, që janë rezultat i përdorimit apo gëzimit të rregullt(imisio).

Humbja e së drejtës së pronësisë

Varësisht nga ajo nëse e drejta e pronësisë pushon (humbet) vetëm për pronarin e deriatëhershëmapo shuhet dhe zhduket nga jeta juridike, të gjitha mënyrat e humbjes së pronësisë ndahen nëhumbje relative dhe absolute.Humbje relative të pronësisë kemi atëherë kur ndodh ndërrimi i pronarëve, ashtu që e drejtapushon vetëm për pronarin e mëparshëm dhe kjo në bazë të vullnetit ose pavarësisht nga vull-neti.

330


Humbja absolute e së drejtës së pronësisë ekziston kur e drejta e pronësisë shuhet dhe zhduketnga jeta juridike, p.sh., kur sendi kalon në pronësi shoqërore ose bëhet res nullius ose shkatërro-het a humbet individualitetin e vet sendi (krijohet send i ri).Kalimi i së drejtës së pronësisë me anë të kontratës ose një pune tjetër juridike si dhe braktisja,paraqesin mënyrë vullnetare të kalimit të pronësisë nga vetë pronari. Nëse e drejta e pronësisëhumbet në bazë të vendimeve të organit kompetent shtetëror ose drejtpërdrejt nga ligji, bëhetfjalë për humbje të së drejtës së pronësisë kundër vullnetit të pronarit të gjertanishëm.

Të drejtat sendore në sendet e huaja

Në të gjitha sistemet juridike domosdo paraqitet nevoja e ekzistimit të të drejtave subjektivesendore mbi sendin e vet dhe mbi sendin e huaj. E drejta mbi sendin e vet është e drejta e pronë-sisë, e cila i bën të mndshme titullarit ta ushtrojë të drejtën e vet në vëllimin më të gjerë të mund-shëm. Ky pushtet i së drejtës mbi sendin e vet është i njohur që nga e drejta romake si ius utendi,fruendi dhe abutendi. Me gjithë faktin se ekziston e drejta mbi sendin e vet, kemi edhe të drejtatsubjektive sendore mbi sendin e huaj. Kjo ekziston atëherë kur titullari shfrytëzon për nevojat eveta ose të sendit të tij sendin e huaj, faktikisht sendin që është në pronësi të dikujt tjetër. Tëdrejtat sendore mbi sendin e huaj paraqesin një grup të të drejtave sendore që janë të kufizuarapër nga vëllimi dhe ky pushtet nuk është i barabartë me atë të pronësisë. Të drejtat sendore mbisendin e huaj jo vetëm që janë vetvetiu të kufizuara, por ato njëkohësisht paraqesin një kufizim tësë drejtës së pronësisë. Titullari i së drejtës së pronësisë jo vetëm që duhet ta ushtrojë të drejtën evet brenda kufijve ligjorë, por duhet t’i respektojë edhe të drejtat e të tjerëve, nëse ata mund tëkenë ndonjë të drejtë mbi sendin e tij.Në të drejtën tonë pozitive, si të drejta sendore mbi sendin e huaj janë: e drejta e servitudës, edrejta e pengut, barrat reale, e drejta e ndërtimit.Të drejtat sendore mbi sendin e huaj bëjnë të mundshmëm përdorimin e sendit të vet sipas des-tinimit dhe ushtrimin e së drejtës së vet në mënyrë më të lehtë ose rritjen e vlerës së sendit të vet,duke përdorur sendin e huaj.

E drejta e servitudave (servitutes)

E drejta e servitudave është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila titullarit të vet i mundësonta shfrytëzojë sendin e tjetrit ose të kërkojë që pronari i sendit të kufizohet në shfrytëzimin e sëdrejtës së vet, në interes të titullarit të së drejtës së servitudës. Parimisht, titullari i së drejtës sëservitudës ka autorizime të përdorë sendin e huaj në një vëllim të caktuar.Në Kosovë, e drejta e servitudave, servitudave sendore, është e rregulluar me Ligjin përMarrëdhëniet Juridike-Pronësore Themelore të vitit 1980.Kosova edhe sot e ka të parregulluar çështjen e së drejtës së servitudave personale. Në Ligj jepetpërkufizimi lidhur me servitudën sendore dhe aty thuhet se “servitudë reale është e drejta epronarit të një pasurie të paluajtshme (prona sunduese) që për nevojat e kësaj pasurie të paluajt-shme të kryejë veprime të caktuara në pasurinë e paluajtshme të pronarit tjetër (prona shërbyese)ose të kërkojë nga pronari i pronës shërbyese që të përmbahet nga kryerja e veprimeve të caktu-ara që, përndryshe, do të kishte drejtë t’i kryente në pasurinë e vet të paluajtshme”.Titullari i së drejtës së servitudës është në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me titullarin e pronësisëmbi sendin shërbyes. E drejta e titullarit të servitudës është e drejtë sendore që paraqet një për-faqësues tipik të së drejtës absolute. Kjo e drejtë, jo vetëm që vepron ndaj pronarit konkret, por

331

E drejta civile

ajo vepron edhe ndaj të gjithë personave të tretë. Titullari i servitudës mund ta padisë, në rast tëpengimit të ushtrimit të së drejtës së vet, si pronarin, ashtu edhe personat e tjerë, të cilët do tapengonin në ndonjë mënyrë në ushtrimin e së drejtës së tij.

Parimet e servitudave

Duke u nisur nga kjo që u tha më lartë, Parimet e së drejtës së servitudave janë:- Parimi sipas të cilit servituda ka të bëjë me sendin e huaj;- Parimi sipas të cilit servituda nuk mund të ekzistojë në të vepruar;- Parimi i restriksionit të servitudës;- Parimi i pacenueshmërisë së servitudave.

1. Servituda është e drejtë sendore mbi një send të huajin

Parimi se, servituda ka të bëjë me sendin e huaj, i përcakton vendin kësaj të drejte sendore nëgrupin e të drejtave sendore mbi sendin e huaj. Shikuar historikisht, gjithmonë është thënë se edrejta e servitudës mund të ekzistojë vetëm mbi sendin e huaj. Ky kuptim lidhur me këtë parimekziston që nga e drejta romake.Me këtë rast, dëshirojmë të theksojmë se ky parim i së drejtës së servitudës po humbet përmbajt-jen e vet, për shkak se tani ekzistojnë kode civile dhe ligje të cilat ekzistimin e servitutdës mbipasuritë e të një njëjtit pronar e shohin si realitet. Shumë kode lejojnë mundësinë e ekzistimit tëservitudës edhe mbi sendin e vet. Ky përjashtim ka gjasa të zbehë përmbajtjen e së drejtës sëservitudës si e drejtë mbi sendin e huaj. Mirëpo, fakti i mundësisë së konstituimit të servitudësedhe mbi sendin e vet, kurrsesi nuk do të mund ta përjashtojë të drejtën e servitudës si domos-doshmëri e ekzistimit të pasurisë shërbyese dhe sunduese të pronarëve të ndryshëm. Nuk është emundur që sot këto përjashtime ekzistuese t’ia humbasin servitudës karakterin e së drejtëssendore mbi sendin e huaj.

2. Servituda nuk mund të jetë në bërje (të ekzistojë në të vepruar)

Me këtë parim nënkuptojmë faktin se pronari i pasurisë shërbyese - pronari i pasurisë i cili është ingarkuar me servitudën, duhet vetëm të durojë që titullari i servitutdave të kryejë veprime të cak-tuara ose duhet të heqë dorë nga kryerja e disa veprimeve, të cilat, përndryshe, do të kishte tëdrejtë t’i bënte, si titullar i së drejtës së pronësisë. Pronari i pasurisë shërbyese kurrsesi nuk duhettë bëjë veprime pozitive në favor të titullarit të servitudave. Si në shumë raste, ashtu edhe këtu,natyrisht, ky parim bën disa përjashtime. Në disa raste, pronari duhet të mirëmbajë sendin qëështë pasuri shërbyese, në mënyrë që servituda të ushtrohet në mënyrë të rregullt. Për shembull,kur muri është objekt i servitudës, ai duhet ta mirëmbajë atë në gjendje të rregullt dhe të përdor-shme që të mos ndodh shkatërrimi i tij dhe të shkaktohet kështu shuarja e së drejtës së servitudëstë mbështetjes së ndërtesës në murin e huaj.

3. Parimi i restriksionit të servitudës (Ushtrimi i servitudëst duhet të bëhet me kujdes)

Parimi i ushtrimit me kujdes të servitudës ose, siç quhet ndryshe, parimi i restrikcionit, do të thotëse titullari i së drejtës së servitudës duhet ta ushtrojë të drejtën e vet në mënyrë që ta ngarkojë a ta

332


dëmtojë sa më pak tokën shërbyese.Ky parim nënkupton atë që me rastin e ushtrimit të së drejtës së servitudës, objekti i pronësisë metë cilin ka të bëjë servituda duhet të kursehet sa më shumë që të jetë e mundur. Këtë parim e për-punojnë edhe ligjet; kështu, në nenin 50 të Ligjit për Marrëdhëniet Themelore Juridiko-Pronësore, parashikohet: “Servituda reale ushtrohet ashtu që sa më pak të ngarkohet prona shër-byese”.Ushtrimi i së drejtës së servitudëst në mënyrë që pasuria shërbyese të dëmtohet sa më pak hap njëmundësi për të drejtën e titullarit të pasurisë shërbyese në ndërrimin e vendit ku shtrohet e drejtae servitudës; për shembull, e drejta e kalimit nga një vend në një vend tjetër brenda tokës shër-byese, ku toka shërbyese dëmtohet më pak, ndërsa për titullarin e së drejtës së servitudës nukparaqet ndonjë vështirësi ushtrimi i së drejtës së tij.Pronari i tokës shërbyese nuk ka të drejtë të ndërmarrë veprime me të cilat do ta vështirësonteushtrimin e së drejtës së servitudës sipas përmbajtjes dhe qëllimit për të cilin është konstituuarajo. Pronari i pasurisë shërbyese nuk mund ta ndryshojë vendin e ushtrimit të së drejtës së servi-tudës, për shembull, të kalimit, po qe se krijon vështirësi për titullarin e pasurisë shërbyese.Ndërrimi i vendit të ushtrimit të servitudës, kur është në interesin e pasurisë shërbyese, pa shkak-tuar vështirësishë për pasurinë dominuese (sunduese), bëhet me marrëveshjen e pronarëve, porkur kjo nuk mund të arrihet, atëherë çështja zgjidhet me vendim të gjykatës.

4. Patjetërsueshmëria e pavarur e servitudave (Servitudat janë vetvetiu të patjetërsueshme)Parimi i patjetërsueshmërisë vetvetiu nënkupton se servitudat nuk mund të tjetërsohen pa tjetër-simin edhe të vetë pasurisë shërbyese, përkatësisht të pasurisë dominuese. Kjo do të thotë seservituda gjithmonë ndan fatin e pasurive dhe jo të pronarëve. Kjo sidomos kur bëhet fjalë përservitudat sendore. Pra, nuk mund të veçohet vetëm e drejta e servitudës që ajo të tjetërsohetvetvetiu. Kjo do të thotë se të drejtat e servitudave janë të drejta sendore të kufizuara, sepse fati ityre në të shumtën e rasteve është i lidhur me fatin e pasurive a personave për të cilët është kri-juar.Servitudat kalohen së bashku me tokën shërbyese ose tokën dominuese. Në qoftë se kalohet tokadominuese, servitudat konsiderohen si pertinencë e tokës sunduese. Ndërkaq, nëse kalohet metokën shërbyese, servituda konsiderohet si barrë e tokës shërbyese.

Llojet e servitudave

Servitudat, edhe pse janë një institucion juridik unik, prapëseprapë brenda tyre ekzistojnë lloje tëndryshme servitudash. Po ashtu, edhe brenda llojeve të servitudave ka nënlloje të tjera.Si kriter i ndarjes së servitudave merret fakti nëse servituda është krijuar në dobi të pronarit tëpërhershëm të një paluajtshmërie apo në dobi të një personi të caktuar. Në qoftë se servitudaështë konstituuar në dobi të pronarit të përhershëm të një paluajtshmërie, ajo quhet servitudësendore (reale) dhe nëse konstituohet në dobi të një personi të catuar, kjo quhet servitudë person-ale.Si servitudat sendore, ashtu edhe servitudat personale janë të shumëllojshme. Te servitudatsendore nuk ekziston parimi i numrimit taksativ, që do të thotë se servitudat sendore janë tëpanumërueshme dhe vazhdimisht krijohen të reja. Këtu kemi ndarjen tradicionale të servitutdavesendore në servituda fushore dhe urbane. Ndërkaq, kur bëhet fjalë për servitudat personale, atjeekziston parimi i numrimit taksativ. Servitudat personale janë tri: uzufructus, usus dhe habitatio.Këto servituda gjithmonë janë të lidhura për një person të caktuar, i cili mund të shërbehet me

333

E drejta civile

një send, duke kufizuar pronësinë e titullarit të sendit.

Servitudat sendore

Servitudat sendore janë ato në bazë të të cilave pronari i përditshëm i një sendi të paluajtshëmduhet të durojë që pronari i përditshëm i një sendi tjetër të paluajtshëm të shfrytëzojë, në një kup-tim, sendin e tij të paluajtshëm ose, në një kuptim, të mos shërbehet në interesin e këtij pronari tëdytë më sendin e vet të paluajtshëm, edhe pse, përndryshe, është i autorizuar ta bëjë këtë. Nëvazhdim do të citojmë përkufizimin ligjor, në të cilin thuhet: “Servituda reale është e drejtë epronarit të një pasurie të paluajtshme (prona sunduese) që për nevojat e kësaj pasurie të paluajt-shëm të kryejë veprime të caktuara në pasurinë e paluajtshme të pronarit tjetër (prona shërbyese)ose të kërkojë nga pronari i pronës shërbyese që të përmbahet nga kryerja e veprimeve të caktu-ara, që përndryshe do të kishte të drejtë t’i kryente në pasurinë e vet të paluajtshme”.Servituda sendore (reale) ka për objekt gjithmonë sendet e paluajtshme dhe, në këtë mënyrë,parimisht, krijon lidhje të përhershme midis dy sendeve të paluajtshme. Prandaj, edhe te servitudasendore marrëdhënia juridike ekziston midis pronarëve të përditshëm të dy sendeve të paluajt-shme. Në këto raste, paluajtshmëria e titullarit të servitudës quhet pasuri (e mirë) dominuese(praedium dominans), ndërsa paluajtshmëria, mbi të cilën ushtrohet servituda, përkatësishtpronësia e të cilit është kufizuar me servitudë quhet pasuri (e mirë) shërbyese (praedium serviens).Paluajtshmëria shërbyese dhe dominuese nuk është e thënë të jenë në fqinjësi.Servitudat, pronarit të paluajtshmërisë dominuese i lejojnë që, në një mënyrë, ta përdorë paluajt-shmërinë shërbyese ose ia ndalojnë pronarit të paluajtshmërisë shërbyese që, në një kuptim, tapërdorë paluajtshmërinë e vet, për shkak të interesit të pronarit të paluajtshmërisë dominuese,edhe pse ai është i autorizuar ta bëjë këtë si pronar.

Llojet e servitudave sendore

Tradicionalisht, servitudat sendore (reale) ndahen në: servituda tokësore (shprehje më e drejtëështë servitudë fushore - iura praediorum rusticorum) dhe servituda shtëpiake (iura praediorumurbanorum).

Servitudat tokësore (fushore)

Servitudat tokësore ekzistojnë gjithmonë midis dy tokave. Sipas disa autorëve, “servituda tokësoreështë një e drejtë sendore në sendin e huaj, e cila krijohet në dobi të pronarit aktual të tokës dom-inante, duke e ngarkuar pronarin aktual të tokës shërbyese, me qëllim të shfrytëzimit sa më tëmirë ekonomik, si dhe të shtimit të vlerës së tokës dominante”.Servitudat tokësore bëjnë pjesë në llojin e servitudave më të vjetra dhe ato i gjejmë në të drejtënzakonore ose në të drejtën e lashtë të shkruar, pra duke përfshirë edhe Ligjin e DymbëdhjetëTabelave.Kur bëhet fjalë për servitudat tokësore, që janë një lloj i servitudave tokësore, duhet të thuhet sër-ish se është e pamundur që të numërohen të gjitha servitudat tokësore, sepse numri i tyre nukështë caktuar në mënyrë taksative (servitutum numerus non est klausus).Si servituda më të shpeshta fushore (tokësore) numërohen: servituda e rrugës, servituda e nxjer-rjes së ujit, servituda e kullotjes së kafshëve në tokën e huaj, servituda e nxjerrjes së rërës, prerjessë drunjve etj.

334


Servituda e rrugës mund të jetë disa llojesh.Servituda e marrjes së ujit nënkupton rastin e marrjes së ujit nga një paluajtshmëri për nevojat epaluajtshmërisë tjetër.Në rastet kur ekziston nevoja për kalim, ndërsa mungon servituda e kalimit, atëherë këtë e bëngjykata dhe në këto raste ky institucion quhet kalim i domosdoshëm. Kalimi i domosdoshëm kri-johet në dobi të një pronari ose poseduesi aktual të një sendi dominant nëpër sendin shërbyes tënjë pronari ose poseduesi tjetër aktual, e me kërkesën e të parit, kur ky nuk ka dalje në rrugënpublike ose kur kjo dalje është e vështirësuar. Në këto raste duhet të plotësohen tri kushte: 1. Tëmos ketë dalje në rrugën publike; 2. Fitimi të jetë më i madh sesa dëmi që do t’i shkaktohetpasurisë shërbyese dhe 3. Gjithmonë duhet të paguhet kompensimi për dëmin e shkaktuar.Servitudat fushore është vështirë të parashikohen, mirëpo kjo nuk e përjashton ligjdhënësin qëkëto lloje të servitudave t’i rregullojë me ligj dhe, në këtë mënyrë, të zvogëlojë keqkuptimet even-tuale me rastin e ushtrimit të këtyre servitudave.

Servitudat shtëpiake (urbane)

Lloji i dytë i servitudave sendore janë servitudat shtëpiake, të cilat, po ashtu, janë të pakufizuarapër nga numri. Për çdo legjislacion numërimi i tyre është i pamundur.Servituda shtëpiak më së shpeshti përkufizohen si vijon: “Servituda shtëpiake është një e drejtësendore mbi sendin e huaj, e cila krijohet në dobi të pronarit ose poseduesit aktual të sendit dom-inant e në ngarkim të pronarit ose të poseduesit aktual të sendit shërbyes, me qëllim të përdorimittë shtëpisë (ndërtesës dhe tokës ndërtimore)” ose: “servituda shtëpiake ose të qytetit janë ato te tëcilat paluajtshmëri sunduese janë ndërtesat ose toka rreth ndërtesave, ndërsa autorizojnë në ndër-marrjen e veprimeve të caktuara në paluajtshmërinë e fqinjit si pasuri shërbyese, çka ai është idetyruar të durojë”.Servituda shtëpiake më të shpeshta konsiderohen: 1. Servituda e mbështetjes së shtëpisë së vet nëtë huajën; 2. E drejta që trarin e vet ta përforcojë në murin e huaj; 3. Dritaren e vet ta hap nëmurin e huaj, qoftë për shkak të dritës, qoftë shkak të shikimit; 4. E drejta e kalimit të tymit apo egazërave nëpër oxhakun e huaj; 5. E drejta e kalimit të ujërave të ndryshme nëpër tokën e huaj; 6.Detyrimi që shtëpinë e vet të mos e ndërtojë më tepër në lartësi etj, sepse është e pamundur tënumërohen të gjitha servitudat.Servitudat shtëpiake, si rezultat i urbanizimit, kanë humbur ose pritet ta humasin rëndësinë qëkishin në të kaluarën, sepse tani, me dispozita pozitive të karakterit juridiko-publik, parashikohenshumë çështje të cilat dikur ishin objekt i servitudave shtëpiake.Servitudat sendore, sipas përmbajtjes, ndahen në servituda pozitive dhe negative.Servitudat pozitive janë të gjitha ato servituda sendore që kanë të bëjnë me të drejtën e pronarit tësendit dominues që ta përdorë në mënyrë të drejtpërdrejtë sendin shërbyes, duke e detyruarpronarin e sendit shërbyes që këtë gjë ta durojë. Ndërkaq servitudat negative janë ato servituda tetë cilat pronarit shërbyes i ndalohet të bëjë ndonjë veprim në sendin e vet që do të mund ta ndër-mirrte në sendin e vet, po të mos ekzistonte servituda.Një ndarje tjetër e servitudave është ajo e servitudave të dukshme dhe servitudave të padukshme.Si servituda të dukshme quhen ato të cilat paraqiten si rezultat i veprimeve të jashtme (të duk-shme), si për shembull, hapja e derës, dritares, shtylla përforcuese etj, kurse servituda të paduk-shme janë ato të cilat nuk shihen nga jashtë, por ekzistojnë në vetvete, për shembull, ndalimi indërtimit mbi një tokë të caktuar.Një ndarje tjetër përfshin servitudat kontinuele (vijuese), te të cilat ushtrimi i servitudës bëhet në

335

E drejta civile

bazë të një veprimi që është ose që mund të jetë vijues, pa pasur nevojë të ndërmerret ndonjëveprim i ri, për shembull, rrjedhja e ujit, ullukët e strehëve etj; servitudat jo vijuese, ndërkaq, janëato te të cilat ushtrimi i kësaj të drejte kërkohet të bëhet vetëm në bazë të ndërmarrjes së ndonjëveprimi konkret, për shembull, shkuarja për të marrë ujë.

Objekti i servitudave sendore

Servitudat sendore kanë për objekt sendin. Sendi është gjithmonë i paluajtshëm. Kjo paluajt-shmëri, që është shërbyese, mund të jetë në pronësi të çdokujt. E drejta e servitudës sendore kon-stituohet në favor të paluajtshmërisë, me qëllim që sendi i paluajtshëm, për të cilin është konstitu-uar servituda, të shfrytëzohet në mënyrë të plotë,ose në mënyrë më komode.

Subjektet e servitudave sendore

Subjektet e servitudave sendore përcaktohen në bazë të asaj se kush është i autorizuar i së drejtëssë servitudës sendor. I autorizuar gjithmonë është pronari i paluajtshmërisë dominuese. Kur palu-ajtshmëria dominuese është objekt i më shumë subjekteve, atëherë të aurorizuar janë të gjithëbashkëpronarët, përkatësisht pronarët e përbashkët. Mbasi dihet se pronar i paluajtshmërivemund të jenë personat fizikë, personat juridikë dhe shteti, atëherë titullarë të së drejtës së servitu-dave ose të autorizuar për ushtrimin e së drejtës së servitudës konsiderohen të gjitha subjektet epërmendura.

Vëllimi i servitudave sendore

Vëllimin e servitudave sendore e përcaktojnë dispozitat ligjore, në shumicën e rasteve rregullatjuridike, por në mungesë të rregullave juridike, zbatohen zakonet lokale.Vëllimi i servitudav përcaktohet në momentin e konstituimit të saj, andaj kjo më së miri mund tëbëhet me kontratë të themelimit të servitudës.Për ekzistimin e servitudave është e nevojshme të ekzistojë një dobi ose të paktën një komoditet,një mundësi e shfrytëzimit komod të pasurisë dominuese. Në të drejtën moderne, pronari ipasurisë shërbyese mund të kërkojë shuarjen e servitudave, nëse nga ekzistimi i tyre pasuriadominuese (dominanti). nuk ka më kurrfarë dobieMe rastin e caktimit të autorizimeve të titullarit të servitudave, pronari i pasurisë dominuese duhettë mbajë llogari mbi parimin se në kuadrin e vëllimit të servitudave të kursehet sa më tepërpasuria shërbyese. Nëse kërkohet mirëmbajtja, pronari i pasurisë dominuese duhet ta bëjë këtë.Pronarit të pasurisë shërbyese nuk i lejohet fare të vështirësojë me veprimet e tij ushtrimin eservitudave. Ai mund të bëjë transferimin e vendit të ushtrimit të servitudave, ashtu siç i përgjigjetmë së miri, me kusht që të mos e vështirësojë ushtrimin e servitudave (të trensferojë rrugën, kul-lotat).

Fitimi i servitudave sendore

Në ligj shprehimisht thuhet: “Servituda reale vendoset me veprimin juridik, vendimin e organitshtetëror dhe me anë të parashkrimit fitues”. Kjo do të thotë se servituda mund të fitohet,përkatësisht të konstituohet mbi tri baza juridike: me veprim juridik, që në të shumtën e rasteve

336


janë kontratat; me testament; me vendim të gjykatës, përkatësisht organit shtetëror, domethënëme aktgjykim të gjykatës, që shërben si titull juridik për fitimin e së drejtës së servitudës dhe nëbazë të këtij vendimi, e drejtat e servitudës regjistrohet në librat publikë; parashkrimi fitues, qëdo të thotë se e drejta e servitudës fitohet me kalimin e kohës, duke ushtruar vazhdimisht atë.Servitudat sendore mund të krijohen edhe për një kohë të caktuar.Fitimi mund të jetë në mënyrë derivative, (në bazë të punës juridike ose vendimit gjyqësor) ose nëmënyrë origjinere: (me parashkrim fitues). Për fitimin derivativ është e nevojshme të ekzistojëbaza juridike (iustus titulus), e cila më së shpeshti është kontrata dhe mënyra e fitimit (modusaquirendi), d.m.th., regjistrimi në librat publikë. Servituda nuk fitohet vetëm me kontratë, sepsekontrata duhet të jetë e përpiluar me shkrim dhe e vërtetuar.Servitua mund të krijohet edhe në bazë të vendimit gjyqësor me rastin e ndarjes së tokave, kurme aktgjykim përcaktohet themelimi i saj në një një pjesë të tokë. Fitimi i servitudës në bazë tëvendimit të organit shtetëror ka një kuptim më të gjerë. Kjo do të thotë se, përveç vendimit tëgjykatës, titull juridik për fitimin e servitudës mund të jetë edhe vendimi i ndonjë organi tjetërshtetëror, p.sh., organit administrativ.Servituda sendore (reale) fitohet me anë të parashkrimit fitues, kur pronari i pronës sunduese karealizuar faktikisht servitudën gjatë kohës prej 20 vjetësh, kurse pronari i tokës shërbyese këtë nuke ka kundërshtuar.

Humbja e servitudave sendore

Të drejtat sendore, pra edhe e drejta e servitudës, siç janë fituar, ashtu edhe mund të shuhen.Me ligj shprehimisht parashikohen rastet kur shuhet e drejta e servitudave sendore.Servituda sendore (real) pushon, në qoftë se pronari i pronës shërbyese kundërshton ushtrimin esaj, kurse pronari i pronës sunduese tri vjet rresht nuk e ka ushtruar të drejtën e vet.Pronari i pronës shërbyese mund të kërkojë që të pushojë e drejta e servitudës real, kur ajo bëhete panevojshme për shfrytëzimin e pronës sunduese ose kur nuk ekziston arsyeja për të cilën ajoështë vendosur.Servituda reale pushon po qe se nuk ushtrohet gjatë kohës së nevojshme për fitimin e saj me anëtë parashkrimit fitues, kur i njëjti person bëhet pronar edhe i pronës sunduese, edhe i pronësshërbyese ose me shkatërrimin e pronës shërbyese, përkatësisht pronës sunduese”. Nga kjo që upërmend këtu del se me ligj janë rregulluar vetëm disa raste tipike të shuarjes së servitudavesendor.Kushtet që zakonisht çojnë në shuarje të të drejtës të servitudave janë përafërsisht këto:1. Servituda shuhet me heqjen dorë të titullarit të tokës dominuese;2. Servituda reale - sendore shuhet me shkatërrimin e tokës dominuese ose tokës shërbyese;3. Servituda shuhet nëse i njëjti person fiton të drejtën e pronësisë edhe mbi tokën dominuese,

edhe mbi tokën shërbyese;4. Nëse servituda ka qenë e kontraktuar për kohë të caktuar ajo shuhet me kalimin e kohës;5. Servituda shuhet nëse përgjithmonë bie fitimi (interesi) për tokën dominuese.

Mbrojtja e servitudave

Servitudat, si të drejta sendore, gëzojnë mbrojtje juridike, andaj edhe legjislacioni pozitiv ështëkujdesur që në këtë drejtim të parashikojë mënyrën e mbrojtjes së servitudave. Me ligj parashiko-het: “Në qoftë se pronari i pronës sunduese pa bazë ndalohet ose pengohet në ushtrimin e servi-

337

E drejta civile

tudës reale, ai mund të kërkojë me padi që ky ndalim ose pengim të pushojë”.Për mbrojtjen e së drejtës së servitudave ekziston padia e quajtur padi konfesore (actio confeso-ria). Këtë padi ka të drejtë ta ngrejë personi i cili ka të drejtën e servitudës ndaj çdo personi tëtretë si dhe ndaj pronarit të paluajtshmërisë shërbyese.Paditësi duhet të provojë vetëm fitimin e servitudës. Bazë (arsye) për paraqitjen e padisë konfe-sore mund të jetë ekzistimi i së drejtës së servitudës dhe kontestimi apo pengimi i saj.Fitmi i servitudës mbi sende të luajtshme provohet me dorëzimin e sendit ose me parashkrimfitues, kurse mbi sendet e paluajtshme me regjistrim në librat e tokave dhe me parashkriminfitues. Për mbrojtjen e servitudave kompetente është gjykata komunale.

Servitudat personale

Servitudat personale janë e drejtë sendore, e cila titullarit të vet i mundëson të shërbehet mesendin e huaj, duke e kufizuar pronësinë e tij. Servituda personale është i lidhur për një person tëcaktuar titullar. Prandaj, servituda personale, në fund të fundit, është i lidhur për kohëzgjatjen ejetës së titullarit dhe kjo bën që të dallohet nga servitudat sendore. Me vdekjen e titullarit tëservitudës personale, servituda ndërpritet dhe nuk kalon mbi trashëgimtarët. Titullar i servitudëspersonale mund të jetë personi fizik dhe personi juridik.Servituda personale dallon nga ajo sendore, sepse servituda sendore ekziston derisa të ekzistojenevoja e sendit (pasurisë) dominues për shfrytëzimin e sendit (pasurisë) shërbyes, ndërsa servitudapersonale është e kufizuar në kohë dhe zgjat aq sa zgjat edhe jeta e titullarit të servitudës person-ale.Për servitudën personale, në teori jepet edhe ky përkufizim: “Servitudat personale janë të drejtasendore në sendin e huaj, që e autorizojnë në mënyrë individuale personin e caktuar që në mënyrëtë caktuar të shërbehet me atë send”.Servitudat personale nuk mund të kalohen mbi persona të tjerë si e drejtë servitudës, çka do tëthotë se servitudat personale nuk trashëgohen.Servitudat personale janë të karakterit më fleksibil, për shkak se ato mund të konstituohen edhenë pjesën alikuote të titullarit të së drejtës së pronësisë, çka nuk është rasti te servitudat sendore.Servitudat personale janë të numëruara në mënyrë taksative dhe ato sot janë vetëm tri: uzufrukti(usufructus), përdorja (usus) dhe servituda e banimit (habitatio). Këtë ndarje, që njihet nga e drej-ta romake, e kanë mbështetur të gjitha kodet civile dhe legjislacioni bashkëkohor.Servitudat personale për titullarë kanë personat fizikë, por mund të jenë edhe personat juridikë.Objekt i së drejtës së servitudave personale, parimisht, janë sendet e paluajtshme, por ekzistonmundësia, si përjashtim, të jetë edhe sendi i luajtshëm (te servituda personale uzufrukti).

Uzufrukti (Frutgëzimi - Usufructus)

Frutgëzimi është një e drejtë sendore mbi sendin e huaj, në bazë të së cilës titullari ka të drejtënpersonale të përdorë sendin e tjetrit dhe të gëzojë frytet e tij më së shumti në të gjallë të vet, dukemos e cenuar substancën dhe destinimin ekonomik të tij. E drejta e frutgëzimit ose uzufruktiështë e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila të autorizuarit i njeh të drejtën personale që nëçdo mënyrë (aspekt) të shërbehet me sendin e huaj në pajtim me destinimin dhe duke e ruajturesencën e tij. Të gjitha përkufizimet në një mënyrë janë përshkrim i përkufizimit të Paulianit,sipas të cilit, “Usus fructus est ius alienis rebus utenti fruendi salva rerum substantia”.Uzufrukti, si servitudë personale, është një e drejtë sendore që i mundëson titullarit shfrytëzimin

338


më të gjerë të një sendi, pa ia ndryshuar esencën sendit që është objekt i uzufruktit. Titullari i sëdrejtës së uzufruktit mund ta përdorë sendin, mund t’i nxjerrë frytet e tij, por nuk mund tadisponojë esencën e sendit as juridikisht, as faktikisht. Ai faktikisht duhet ta ruajë esencën esendit, pra nuk mund ta ndryshojë as përbërjen e tij fizike, as destinimin e tij ekonomik. Sot, nuknjihen uzufruktet ligjore, por kjo çështje do të rregullohet me ligjet e reja të Kosovës.Pronësia mbi sendin mbetet gjithmonë te pronari.Objekti i uzufruktit.- Objekt mund të jetë paluajtshmëria dhe sendet e luajtshme. Sendet mund tëjenë vetëm të përcaktuara individualisht dhe të pakonsumuara.

Të drejtat dhe detyrimet e gëzuesit të fryteve dhe të pronarit

Te servituda e uzufruktit, të gjitha dobitë dhe frytet që i sjell sendi gjatë ushtrimit të uzufruktit, ipërkasin gëzuesit të fryteve (të mbajë, të përdorë dhe të mbledh frytet). Kjo tregon se titullari iuzufruktit është i përjashtuar nga e drejta e disponimit të sendit. E drejta e pronësisë mbi frytetfitohet me vjeljen e tyre, domethënë në momentin e ndarjes së sendit nga objekti i uzufruktit. Nëqoftë se sendi krijon të ardhura të jashtëzakonshme, ato, në parim, i takojnë pronarit të sendit.Titullari i së drejtës së uzufruktit për prodhimin e fryteve që janë objekt i së drejtës së tij, i heqvetë shpenzimet e prodhimit.Në rastet kur sendi shkatërrohet rastësisht, për shembull nga fuqia madhore ose për shkak tëvjetërsisë, nuk ekziston detyrimi i përtrirtjes së sendit, por kjo nuk e liron pronarin e sendit që tëmos kryejë as ndreqjet e jashtëzakonshme lidhur me sendin.Sendi kthehet në gjendjen në të cilën është marrë, duke nënkuptuar amortizimin normal të sendit,në të gjitha rastet kur ndodh shuarja e uzufruktit. Me rastin e kthimit, frytet e pavjelura i takojnëpronarit të sendit.Titullari i së drejtës së uzufruktit, që nënkupton servitudën personale me autoriziume më të gjera,mund t’i kalojë objektet e uzufruktit me veprime juridike mbi ndonjë person tjetër. Në këtë rastkalohet ushtrimi i përmbajtjes së të drejtës së uzufruktit, për shembull, jepet me qira toka bujqë-sore.

Krijimi i uzufruktit

E drejta e uzufruktit, si servitudë personal krijohet, përkatësisht themelohet me ligj, me veprimjuridik (kontratë, testament), si dhe me anë të parashkrimit fitues.Nuk është kontestuese se, në të shumtën e rasteve, parashikohet që uzufrukti të krijohet mepunën juridike (me kontratë ose testament – me ndarje të masës trashëgimore ndërmjet pasard-hësve në të gjallë të trashëgimlënësit). Në këto raste, trashëgimlënësi mbi një pasuri të caktuarkonstituon të drejtën e uzufruktit për persona të caktuar ose për veten e tij.Me rastin e krijimit të servitudës personale - uzufruktit, si dhe te të gjitha të drejtat e tjera sendorepër fitimin e kësaj të drejte, kërkohet ekzistimi i titullit juridik dhe modus aquirendi. Titull juridikështë kontrata ose testamenti, ndërsa modus aquirendi është regjistrimi i kësaj të drejte në libratpublikë.Uzufrukti mbi një send të paluajtshëm duhet të regjistrohet në regjistrat e pasurive të paluajtshme.Uzufrukti, si e drejtë e servitudës personale mund të konstituohet edhe për më shumë persona,pra kur të drejtën e uzufruktit mbi një send të huaj e kanë më shumë persona.

339

E drejta civile

Shuarja e uzufruktit

Uzufrukti, si servitudë personale, siç fitohet, ashtu edhe mund të shuhet. Uzufrukti, si servitudëpersonale mund të shuhet njësoj siç shuhen edhe servitudat sendore. Natyrisht, këto dallojnë edhepër nga kohëzgjatja, sepse kjo servitudë zgjat më së shumti sa zgjat jeta e titullarit. Në Kodin Civiltë Republikës së Shqipërisë, uzufrukti mbaron:- me vdekjen e uzufruktit ose me mbarimin e personit juridik uzufruktitar,- me mbarimin e afatit të caktuar në aktin e krijimit,- me bashkimin e cilësive të pronarit e të uzufruktit në një person të vetëm,- me shkatërrimin tërësisht ose me humbjen e sendit të dhënë në uzufrukt.- me mospërdorimin e usufruktit radhazi për 20 vjet”.

E drejta e përdorimit (Usus)

E drejta e përdorimit është e drejtë sendore e një personi, përkatësisht servitudë personale, sipassë cilës personi ka të drejtë ta përdorë sendin e huaj për plotësimin e nevojave të veta dhe përnevojat e familjarëve të tij në vëllim të caktuar, duke e ruajtur substancën e sendit.Në literaturë thuhet se e drejta e përdorimit është servitudë personale me autorizimin e përdorue-sit që, për nevojat e veta, të shërbehet me sendin e dikujt, sipas destinimit dhe duke ruajtur sub-stancën e tij.

Kur dihet se e drejta e përdorimit, si edhe servitudat tjera personale, nuk është e rregulluarme ligj të veçantë, por këto çështje mbështeten në rregulla juridike, edhe këstu do të vihen nëdukje përkufizimet ligjore të disa të drejtave. Në legjislacionin e Republikës së Shqipërisë, përdori-mi përkufizohet: “Personi që ka një të drejtë thjesht përdorimi mbi një send ,e përdor atë dhegëzon frutet e tij në masën që ka nevojë për vete e për familjen e tij”.E drejta e përdorimit është e vëllimit më të ngushtë se e drejta e uzufruktit dhe kërkohet t’u për-shtatet nevojave të titullarit në momentin e themelimit të saj. Nëse sendi jep fryte, ai ato nukmund t’i marrë, sepse sendin vetëm mund ta përdorë. Prandaj themi se dallimi ndërmjet uzufruk-tit dhe së drejtës së përdorimit ka të bëjë vetëm me pikëpamjen kuantitative, që do të thotë se tit-ullari i së drejtës së përdorimit sendin e përdor vetëm për nevojat e veta dhe të anëtarëve të famil-jes së tij dhe nuk mund të sillet me sendin, siç kishte të drejtë uzufruktari, i cili sendin mund tajepte edhe me qira, përkatësisht ta kalonte te të tjerët ushtrimin e përmbajtjes së të drejtës sëuzufruktit.Tek e drejta e përdorimit, detyrimet e pronarit të sendit janë më të mëdha, që do të thotë se ai iheq si shpenzimet e rregullta, ashtu edhe ato të jashtëzakonshme. Lidhur me servitudën personaletë së drejtës e përdorimit vlejnë të gjitha ato rregulla të përbashkëta, që vlejnë edhe për të drejtëne uzufruktit; përjashtim bëjnë ato që kundërshtohen nga përmbajtja e së drejtës së përdorimit.

E drejta e banimit (Habitatio)

E drejta e banimit është një lloj i veçantë i servitudës personale. Edhe kjo servitudë ekzistonvetëm mbi sendin e huaj. E drejta e banimit përkufizohet si servitudë personale me autoriziminpër t’u shërbyer me ndërtesën ose pjesën e ndërtesës së huaj për banim, duke ruajtur substancën esendit.Pra, e drejta e banimit është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, i cili shfrytëzohet vetëm për

340


nevojat e banimit të vetë titullarit, por edhe të anëtarëve të familjes së tij. E drejta e banimit ështënjë e drejtë që ndërtesa e huaj, banesa ose një pjesë e veçantë e ndërtesës ose e banesës të shfrytë-zohet për jetesë, për nevojat e bartësit të kësaj të drejteje dhe të anëtarëve të familjes së tij, si dhetë personave të tjerë të cilët ai i mban (ushqen). Ky është përkufizim ligjor.Shpenzimet lidhur me mbajtjen e banesës bien mbi pronarin.Servituda e banimit e autorizon titullarin e vet të përdorë lokalet e huaja për banim, për nevojat eveta personale, përkatësisht për nevojat e familjes, pa cenuar esencën e vetë sendit shërbyes.Duke përfunduar lidhur me këtë servitudë, mund të konstatojmë se të gjitha rregullat që janë tëpërbashkëta për servitudat personale kanë të bëjnë edhe me këtë servitudë.

Zgjatja e servitudave personale

Servitudat personale zgjasin derisa titullari është gjallë, por mund të zgjasin edhe më pak, nëseështë kontraktuar ashtu.

Mbrojtja e servitudave

Mbrojtja e servitudave personale, sikurse edhe mbrojtja e të drejtave tjera sendore, paraqet njëçështje me rëndësi në të drejtën sendore. Kjo mbrojtje garantohet me ligj. Titullari ka të drejtë qënë çdo kohë të gëzojë mbrojtje juridike. E drejta e padisë ekziston me veprim erga omnes, që dotë thotë se mund të paditet jo vetëm pronari i sendit, por edhe çdo person i tretë që e pengonushtrimin e së drejtës së servitudës ose e mohon ekzistimin e së drejtës së servitudës personale.Servitudat personale mbrohen me padi konfesore (actio confessoria). I paditur mund të jetë jovetëm pronari i sendit shërbyes, por edhe çdo person tjetër që pengon realizimin e servitudave.Bazë e padisë mund të jetë ekzistimi i së drejtës së servitudat dhe kontestimi apo pengimi i saj.

E DREJTA E PENGUT

Nocioni i pengut

E drejta e pengut është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, në bazë të së cilës kreditori mund tërealizojë (paguan) kërkesat e veta nga vlera e sendit të lënë peng, (nëse debitori nuk e plotësondetyrimin e arritur) para debitorëve të tjerë, pa marrë parasysh se në duart e kujt ndodhet sendi ilënë peng; ose: “Pengu është e drejtë sendore, në bazë të së cilës titullari i tij - pengmarrësi akreditori i pengut mund të kërkojë pagesën e kërkesave të tija nga sendet, nëse ata nuk paguhenbrenda afatit të caktuar”.

Neni 63, paragrafi 1 i LMTHJP-së parashikon: “Me qëllim që të sigurohet një kërkesë e cak-tuar, sendi i paluajtshëm mund të ngarkohet më të drejtën e pengut në dobi të kreditorit (hipote-ka), i cili është i autorizuar në mënyrën e parashikuar me ligj që të kërkojë arkëtimin e kërkesës sëvet nga vlera e kësaj pasurie të paluajtshme para kreditorëve, të cilët mbi të nuk kanë hipotekë, sidhe para kreditorëve të cilët hipotekën mbi të e kanë fituar pas tij, pa marrë parasysh ndërrimin epronarit të pasurisë së paluajtshme të ngarkuar”. Ligji e rregullon të drejtën e pengut me nenet 61- 69. Mirëpo, me këtë Ligj rregullohet vetëm e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme, ndërsa edrejta e pengut mbi sendet e luajtshme është rregulluar me Ligjin e Marrëdhënieve të Detyrimevetë vitit 1978.E drejta e pengut është e drejtë aksesore, sepse si e drejtë kryesore është e drejta e kërkesës. Me

341

E drejta civile

peng vetëm sigurohet kërkesa e kreditorit. Sigurimi real i kërkesës e forcon kreditorin për realiz-imin e së drejtës së kërkesës së vet, sepse që në të drejtën romake thuhej: “Plus cautionis in re est,quam in persona” (Sendi ofron siguri më të madhe sesa njeriu).

LLOJET E SË DREJTËS SË PENGUT

Tradicionalisht, e drejta e pengut ndahet në pengun e dorës, përkatësisht në të drejtën e pengutmbi sendet e luajtshme dhe mbi hipotekën, përkatësisht e drejta e pengut mbi sendet e paluajt-shme. Në ndarjen e së drejtës së pengut në peng të dorës (pignus) dhe në hipotekë, si kriter mer-ret lloji i sendit, përkatësisht objekti që lihet peng, andaj nëse objekti i pengut është send i luajt-shëm, gjithmonë bëhet fjalë për pengun e dorës. Ndërsa në rastet kur objekti i pengut është sendii paluajtshëm, kemi të bëjmë me hipotekën, si e drejtë e pengut. Ky koncept i pengut në të drejtënbashkëkohore ka pësuar ndryshime. Tani ekziston edhe hipoteka mobilare, që nënkupton tëdrejtën e pengut, që e ka për objekt sendin e luajtshëm, por e drejta e pengmarrësit mbi sendin eluajtshëm regjistrohet në librat publikë njësoj sikur të bëhet fjalë për sende të paluajtshme.Në këto raste, autorët ndarjen e së drejtës së pengut në peng të dorës dhe në hipotekë e mbësht-esin në faktin e dorëzimit të sendit. Në këtë rast, i rëndësishëm është fakti se a i dorëzohet sendipengmarrësit apo sendi mbetet te debitori. Pra, me rëndësi është posedimi i sendit dhe jo lloji isendit që është objekt i posedimit.Duke u mbështetur në këtë koncept del se pengu i dorës ekziston gjithmonë kur dorëzohet sendii lënë peng në posedim të pengmarrësit. Në rastin kur sendi mbetet në posedim të debitorit,përkatësisht në posedim të pengdhënësit, ndërsa kreditori sigurohet me regjistrimin e së drejtës sëpengut në librat publikë, është fjala për hipotekën. Kjo vlen edhe kur bëhet fjalë për sendet e lua-jtshme.Ndarja e pengut, që mbështetet në llojin e sendeve, e humb rëndësinë të cilën e kishte në të kalu-arën. Në të drejtën bashkëkohore paraqiten raste të reja të pengut, si për shembull, lënia peng emakinave apo mjeteve të punës, mallit në depo, prodhimit bujqësor, kafshëve, të cilat, edhe psejanë sende të luajtshme, ato nuk dorëzohen te pengmarrësi, por vetëm regjistrohet e drejta mbi to.Kjo në disa raste quhet pengu pa posedim ose hipotekë.

NDARJA E SË DREJTËS SË PENGUT SIPAS THEMELIMIT

Lidhur me të drejtën e pengut, kemi edhe një ndarje tjetër, e cila mbështetet në mënyrën e theme-limit, përkatësisht krijimit të së drejtës së pengut.Duke u mbështetur në këtë kriter, dallojmë:

1. Të drejtën e pengut të kontraktuar, (në bazë të veprimit juridik),2. Pengun ligjor dhe 3. Pengun gjyqësor.

E drejta e pengut të kontraktuar

Në të drejtën tonë, e drejta e pengut të kontraktuar bën pjesë në formën më themelore dhe më tëshpeshtë të së drejtës së pengut.E drejta e pengut të kontraktuar është forma më themelore dhemë e shpeshtë e së drejtës së pengut. Kjo e drejtë krijohet në bazë të kontratës.Në këtë rast, kontrata është titull juridik për krijimin e së drejtës së pengut, ndërsa dorëzimi isendit është modus aquirendi ose mënyrë e fitimit të së drejtës së pengut. Ndërkaq, kur bëhet

342


fjalë për hipotekën, sendi nuk dorëzohet, por bëhet regjistrimi i së drejtës në librat publikë dhekjo paraqet modus aquirend-in. Tek e drejta e pengut, sendi duhet të dorëzohet, përkatësisht tëregjistrohet në librat publikë. Nëse hipoteka nuk është e regjistruar, ajo nuk trajtohet si hipotekë.Kontrata është e karakterit detyrimor, ndërsa e drejta që krijohet në bazë të kësaj kontrate është ekarakterit sendor dhe, si e tillë, vepron ndaj të gjithëve.Në rastet kur mungojnë dispozitat pozitive për lidhjen e kontratës së pengut - hipotekës, mund tëshërbehemi me dispozitat të cilat rregullojnë lidhjen e kontratave në përgjithësi, natyrisht, kur nukjanë në kundërshtim me natyrën e kontratës së pengut.

Pengu ligjor

Në literaturën juridike, edhe pse thuhet pengu ligjor, faktikisht mendohet për të drejtën e pengutligjor, për shkak se lënda e së drejtës së pengut quhet peng. Objekti i së drejtës së pengut zakon-isht janë sendet e paluajtshme, sendet e luajtshme e në disa raste edhe e drejta me karakterpasuror.E drejta e pengut ligjor themelohet, “ex lege, në bazë të vetë ligjit ose, më saktë, ajo lind nëmomentin kur përmbushen (plotësohen) faktet e parashikuara me vetë dispozitat”.Tek e drejta e pengut ligjor nuk është i nevojshëm deklarimi i vullnetit të palëve kontraktuese.Këtë autorët e mbështesin me faktin se “e drejta e pengut ligjor varet nga përmbushja e fakteve tëparashikuara me ligje, gjë që nënkupton se për krijimin e këtij pengu nuk është i nevojshëm pëlqi-mi i debitorit”.Një lloj të pengut ligjor e kemi në rastin e vendosjes në hotel, kur të gjitha sendet e luajtshme, tëcilat i ka personi i vendosur, deri në përmbushjen e detyrimit ndaj hotelit, konsiderohen, në bazëtë ligjit, peng. Malli i cili transportohet është objekt pengu ligjor për kërkesën e transportuesit.

Pengu gjyqësor

E drejta e pengut mund të themelohet edhe me vendim të organit shtetëror, përkatësisht organitgjyqësor. Në këto raste, vendimi i gjykatës paraqet titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut.Konstitutimi i së drejtës së pengut me vendim gjyqësor, si rregull, bëhet në kundërshtim me vull-netin e debitorit. Këtë lloj pengu ndryshe e quajnë edhe peng të dhunshëm.Themelimi i pengut me vendim gjyqësor zbatohet vetëm në rastet kur ekziston procedura përm-baruese, domethënë kur zhvillohet procedurë për përmbushjen e detyrimit nga mjetet e debitorit.E drejta e pengut gjyqësor mundëson realizimin e kërkesës, e cila ka hyrë në procedurën gjyqësorenë fazën e përmbarimit.

PARIMET E SË DREJTËS SË PENGUT

Në kuadër të së drejtës së pengut, si institucion i së drejtës sendore, ekzistojnë disa parime (karak-teristika), që janë bazë për konstituimin, jetësimin dhe shuarjen e së drejtës së pengut. Parimet esë drejtës së pengut duhetnshikuar vetëm si të kumuluara (bashkuara ose përmbledhura) dhe atonuk mund ta realizojnë funksionin e vet në mënyrë të pavarur.

Si parime të së drejtës së pengut do të merren në shqyrtim:Parimi i aksesoritetit të së drejtës së pengut;Parimi i oficialitetit të së drejtës së pengut;Parimi i specialitetit;

343

E drejta civile

Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut dheParimi i prioritetit.

1. Parimi i aksesoritetit të së drejtës së pengut

E drejta e pengut, si e drejtë sendore mbi sendin e huaj dhe që siguron kërkesën e kreditorit nëraport me debitorin, vetvetiu nënkupton faktin se kjo e drejtë është pasojë e ekzistimit të një mar-rëdhënieje juridike - civile me karakter detyrimor. Nuk mund të lindë e drejta e pengut, në qoftëse kësaj nuk i paraprin ekzistimi i marrëdhënies detyrimore midis debitorit dhe kreditorit. Në këtërast, pengu, si objekt i së drejtës së pengut, paraqet një mjet për sigurimin e kërkesës së kreditorit.Detyrimet debitori mund t’i përmbushë edhe pa ekzistimin e së drejtës së pengut. Në këto rastekemi raportin juridiko - civil midis palëve kontraktuese a palëve në marrëdhënie detyrimore, simarrëdhënie kryesore, përkatësisht kërkesën e kreditorit, si e drejtë kryesore, ndërsa e drejta epengut, që lind për të siguruar kërkesën e kreditorit, është e drejtë e karakterit aksesor.E drejta e pengut është një e drejtë e varur nga e drejta kryesore, që në këtë rast është e drejta ekërkesës. Kjo e siguron kërkesën. Nëse kërkesa është e anulueshme, atëherë edhe pengu nukmund të qëndrojë. Në të gjitha rastet kur baza e kërkesës ose vetë kërkesa është e pavlefshmedebitori ka të drejtë të kërkojë kthimin e sendit të lënë peng, përkatësisht shlyerjen e regjistrimit tësë drejtës së pengut, e cila ekziston mbi sendin e tij në favor të kreditorit pengmarrës. Kjonënkupton shuarjen e së drejtës së pengut pothuajse ex lege, sepse, kur mungon vullneti i kredi-torit pengmarrës në kthimin ose në shlyerjen e së drejtës së pengut, atëherë këtë e bën gjykata,duke u respektuar disa kushte të përcaktuara me ligj.Aksesoriteti i së drejtës së pengut zbatohet sidomos në rastin e trashëgimisë së kërkesës a të vetëkalimit të së drejtës së kërkesës, me ç’rast kalimi i kërkesës nga një subjekt te një subjekt tjetër,nuk shuan të drejtën e pengut, por ajo vazhdon të mbetet për sigurimin e kërkesës, pa marrëparasysh kush është kreditori në këtë rast.Përjashtim bëjnë rastet e parashkrimit, kur pengmarrësi ka të drejtë të realizoj edhe kërkesën eparashkruar nga vlera e sendit të lënë peng.E drejta e pengut e siguron kërkesën, prandaj edhe mund të thuhet se kërkesa juridiko - detyri-more është e drejtë kryesore, ndërsa e drejta e pengut është e drejtë subjektive aksesore dhe evarur nga e drejta kryesore.E drejta e kërkesës, përkatësisht pretendimi i kreditorit duhet të jetë gjithnjë i vlefshëm për t’ujetësuar edhe vetë e drejta e pengut.Juridikisht, e drejta e pengut të regjistruar, në rend të parë e hipotekës, nuk shuhet me vetë faktine përmbushjes së kërkesës. Por, kërkohet të bëhet shlyerja nga librat publikë, ndërsa e drejta epengut do të ekzistoj edhe në rastin kur kërkesa është përmbushur në tërësi.Me rastin e kalimit të kërkesës së siguruar me peng, e drejta e pengut e ndan fatin e kërkesës.2. Parimi i oficialitetit

Me parimin e oficialitetit nënkuptojmë faktin se realizimi i së drejtës së pengut apo përmbushja esë drejtës së kërkesës nga sendi i lënë peng bëhet gjithmonë në rrugë zyrtare; në këtë rast mendo-het për rrugën gjyqësore. Mirëpo, edhe pse pengmarrësi mund të përmbushë kërkesën e vetë ngasendi i lënë peng vetëm përmes rrugës gjyqësore, sot ekziston mundësia e përmbushjes sëkërkesës nga sendi i lën peng edhe në rrugën jashtëgjyqësore. Në të drejtën bashkëkohoreparashikohet mundësia e përmbushjes së kërkesës nga sendi i lënë peng, i cili shitet nga një agjen-ci e profesionalizuar, nga organi i noterisë, bile ka raste kur lejohet edhe shitja e lirë e sendit nga

344


vetë kreditori.Është e ditur se në të kaluarën, për realizimin e kërkesës së vet nga vlera e sendit që e ka mbajturpeng, kreditori duhej t’i drejtohej gjykatës që ajo ta shesë sendin në ankand publik dhe nga çmimii sendit të shitur të përmbushë kërkesën e vet, me ç’rast zbatohet parimi i prioritetit të realizimittë kërkesave. Në parim, ndalohet fitimi i pronësisë nga ana e kreditorit mbi sendin e lënë peng.Mirëpo, sot, në kushte të caktuara, sendi i lënë peng mund të kalojë në pronësi të kreditorit peng-marrës. Në të drejtën civile bashkëkohore, kur bëhet fjalë për të drejtën e pengut, vërehet njëanagazhim ligjor në drejtim të mbrojtjes së kreditorëve të siguruar me të drejtën e pengut, gjë qëzakonisht, e vështirëson pozitën e debitorit të ngarkuar me peng. Kjo bëhet me qëllim që tëthjeshtësohet sa më shumë çështja e shndërrimit të pengut në vlerë pasurore dhe në këtë mënyrëtë përmbushen kërkesat e kreditorëve si domosdoshmëri e zhvillimit të papenguar të ekonomisësë tregut.Shitja e lirë nuk duhet që të shkojë në dëm të interesave të debitorit. Duhet të ruhet ekuivalenca ekëmbimit të vlerave pasurore.

3. Parimi i specialitetit

Kur është folur për parimet e së drejtës sendore është thënë se e drejta sendore konstituohet mbisendin individualisht të përcaktuar. Pra, që të jetë objekt i së drejtës sendore, sendi duhet të jetë iveçuar nga të tjerët.Edhe në kuadër të së drejtës së pengut ekziston parimi i specialitetit, çka do të thotë se e drejta epengut ekziston, përkatësisht fitohet vetëm në sendin e caktuar, i cili mund të jetë i pengdhënësitapo personit të tretë dhe e drejta e pengut ekziston vetëm për kërkesën e caktuar. Pra, ky parimnënkupton se me të drejtën e pengut mund të sigurohet vetëm kërkesa e caktuar e një kreditori (ejo një numër i pacaktuar ose shumë e pacaktuar) dhe e drejta e pengut mund të ekzistojë vetëmmbi sendet e caktuara ose mbi shumë sende të individualizuara. Thuhet se “është e palejuarhipoteka gjenerale”.Në këtë drejtim thuhet se “individuaalizimi i sendit pengor dhe individualizimi i pretendimitështë një rregull e parimit të specialitetit.Autorë të ndryshëm shkruajnë se “sendi i lënë peng duhet të jetë in species, përkatësisht se nukmund të ekzistohjë e drejta e pengut të përgjithshëm, e cila do të shtrihet mbi pasurinë epërgjithshme të debitorit pengor”.Legjislacioni i ri për pengun, siç është rasti me Rregulloren 2001/5 për Pengun mbi Sendet eLuajtshme, parashikon të ashtuquajturin peng joposedues ose peng të regjistruar dhe krijon bazënqë objekt i së drejtës së pengut të jetë e tërë pasuria e debitorit pengdhënës. Krijohet baza juridikeqë tërësia e sendeve të luajtshme të jenë objekt i së drejtës së pengut. Risitë që sjell Rregullorjakanë të bëjnë edhe me sendet që duhen krijuar në të ardhmen, p.sh., prodhimi i ardhshëm ose tëkorrat nga bujqësia.Peng mund të lihet edhe pjesa bashkëpronësore. Me Rregulloren për Pengun mbi Sendet eLuajtshme kërkohet shprehimisht: “përcaktimi i përgjithshëm ose specifik i detyrimit të siguruar”,si dhe “përshkrimi specifik ose i përgjithshëm, i mjaftueshëm për të përcaktuar në mënyrë tëarsyeshme kolateralin, që mund të përfshijë pasurin që do të fitohet nga pengdhënësi pas datës sëmarrëveshjes së pengut”.Legjislacioni i ri për të drejtat e pengut ofron zgjidhje që mundësojnë një qasje më fleksibël përsigurimin e kërkesave dhe realizimin e së drejtës së pengut. Objekt i pengut kanë mundur të jenëmë shumë sende të caktuara, siç është rasti te pengu i përbashkët.

345

E drejta civile

4. Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut

E drejta e pengut është e papjestëueshme, sepse ajo siguron kërkesën (pretendimin) nëtërësi.Parimi i papjesëtueshmërisë është edhe objekt i legjislacionit, nga se “pasuria e paluajtshme krijo-het për sigurimin e pretendimit të kreditorit, si të tërë, deri në shlyerjen e tij të plotë, pa marrëparasysh pjesëtimin e mëvonshm të sendit të paluajtshëm pengor”.Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut nënkupton faktin se e drejta e pengut, për nga natyra e vetështë e papjesëtueshme. I tërë sendi i lënë peng siguron kërkesën gjersa nuk përmbushet në tërësi.Pra, pengu siguron tërë kërkesën, kurse sendi i tërë i lënë peng siguron kërkesën.Nuk mund të lirohet një pjesë e sendit nga pengu, edhe pse vlera e sendit është më e madhe sekërkesa e siguruar.Kjo mund të lejohet vetëm në rastet kur ekziston marrëveshja ndërmjet kreditorit pengmarrësdhe debitorit pengdhënës. Në teorinë juridike ky parim është mjaft aktual dhe përkufizohet:“Papjesëtueshmëria e së drejtës së pengut ka të bëjë me sigurimin e kërkesës së tërësishme mepengun si tërësi, duke i përfshirë të gjitha pertinencat e tij”.Parimi i papjesëtueshmërisë nuk është i varur nga lloji i së drejtës së pengut, por kjo është e lidhurme përmbushjen në tërësi të kërkesës së kreditorit pengmarrës.Me Ligjin për Hipotekat të Kosovës nr. 2002/4 ,parashikohet: “Hipoteka e ngastrës do të zbato-het në të gjithë ngastrën e tokës”. Edhe në këtë rast i tërë sendi lihet peng dhe hipoteka shtrihetnë gjithë ngastrën e tokës. Kjo përfshin edhe ndërtesat që ekzistojnë në ngastrën tokësore, kur ekanë të njëjtin pronar, sepse thuhet: “Të gjitha ndërtesat ose strukturat e ngritura në ngastrën etokës do t’i nënshtrohen tani çdo hipoteke mbi të po qe se kanë të njëjtin pronar apo shfry-tëzues”.Nga parimi i papjesëtueshmërisë së të drejtës së pengut del se, nëse ndahet sendi i lënë peng(hipotekë), atëherë e drejta e pengut (hipoteka) ekziston mbi secilën pjesë të sendit të ndarë. Nërast se sendi bëhet objekt bashkëpronësie, atëherë e drejta e pengut ekziston në të gjitha pjesëtalikuote të bashkëpronësisë dhe të gjithë janë të detyruar të përmbushin detyrimin në mënyrëindividuale dhe solidare.

5. Parimi i prioritetit

E drejta e pengut ekziston mbi sendin e e caktuar. Një send i caktuar mund të jetë objekt i mëshumë të drejtave të pengut. Sendi bëhet peng për kërkesa të subjekteve të ndryshme, që në këtërast janë kreditorët pengmarrës. Kjo paraqet një kumulim (bashkim) të të drejtave të pengut.Kumulimi i të drejtave të pengut mund të lindë në të njëjtën kohë ose në kohë të ndryshme. Nëkëto raste duhet të parashikohet mundësia e radhës së përmbushjes së kërkesave të siguruara mepeng.Parimi i prioritetit ose i përparësisë kohore, ndihmon në përcaktimin e së drejtës së përparësisëme rastin e përmbushjes së kërkesave të ndryshme nga sendi i lënë peng. Zgjidhja e përmbushjessë kërkesave të siguruara me sendin e njëjtë - për kreditorë të ndryshëm, bëhet duke u mbështeturnë parimin e prioritetit të së drejtës së pengut.Në të drejtën tonë, radhët e prioritetit përcaktohen në bazë të ligjit dhe marrëveshjes së palëve, qëkanë peng objektin e njëjtë për sigurimin e kërkesave të tyre. Prioriteti fitohet nga koha e fitimit tësë drejtës së pengut, sipas parimit: i pari për nga koha, i pari për nga e drejta. Këtë parim e

346


parashikon edhe Ligji për Hipotekat i Kosovës nr. 2002/4, në nenin 4.5, ku thuhet: “Nëse pasuriae patundshme është kolateral i disa hipotekave, të drejtat e pengmarrësve do të përcaktohen sipasmomentit të regjistrimit të tyre, përveç nëse nuk parashikohet ndryshe me ligj”.Me ligj mund të caktohet radha e përparësisë edhe ndryshe nga ajo që është paraparë.Parimi i prioritetit i mundëson kreditorit pengmarrës që kërkesën e vet ta realizojë në tërësi ngasendi i shitur, para kreditorëve të tjerë. Nëse të drejtat e pengut janë themeluar njëkohësisht mbinjë objekt të njëjtë, ata janë të radhës së parë që të gjithë. Andaj edhe kërkesat e veta i përm-bushin në mënyrë proporcionale.E drejta e pengut e radhës së parë e autorizon kreditorin pengmarrës që i pari të përmbushëkërkesën e vet dhe kreditorët e tjerë pengmarrës do të përmbushin kërkesat e veta në bazë të rad-hës së përparësisë nga vlera e mbetur, pasi që të jetë përmbushur kërkesa e kreditorit pengmarrëstë radhës së parë. Radha e përparësisë nënkupton se kreditori i radhës së fundit duhet ta presëradhën e vet për përmbushjen e kërkesës së vet të siguruar me sendin që është objekt i më shumëtë drejtave të pengut, nga vlera e sendit të shitur, nëse nuk është konsumuar vlera nga kreditorët etjerë që kishin të drejtën e përparësisë para tij. E drejta e përmbushjes së kërkesës nuk shuhet,nëse nuk ka mbetur vlerë (para) nga sendi i shitur.

NDARJA E SË DREJTËS SË PENGUT NË BAZË TË OBJEKTIT

Sipas objektit të së drejtës së pengut, ekzistojnë dy lloje të së drejtës së pengut: e drejta e penguttë dorës dhe e drejta e pengut të hipotekës.E drejta e pengut të dorës (pignusi) ekziston gjithmonë kur objekt i së drejtës së pengut ështësendi i luajtshëm. Ndërkaq, konstituimi i së drejtës së pengut mbi sendin e paluajtshëm gjithmonëe nënkupton hipotekën. Objekt i së drejtës së pengut mund të jetë edhe e drejta me karakterpasuror.Në të drejtën bashkëkohore ky kriter i ndarjes së së drejtës së pengut në peng të dorës dhe nëhipotekë, në bazë të sendit të luajtshëm, përkatësisht sendit të paluajtshëm, është duke u tejkaluar.Si objekt i së drejtës së pengut paraqiten edhe tërësia e sendeve të luajtshme, të cilat nuk dorëzo-hen te pengmarrësi, por vetëm bëhet regjistrimi i tyre, që ndryshe quhet edhe pengu i regjistruar.Kjo e ndryshon kuptimin klasik të së drejtës së pengut të dorës, sepse konstituimi i pengut tëdorës mund të bëhet vetëm me dorëzimin e sendit të luajtshëm te pengmarrësi ose te personitjetër i autorizuar. Nuk mund të mohohet ekzistimi i së drejtës së pengut mbi të drejtat, si lloj iveçantë i së drejtës së pengut. Ndërkaq, zbatimi i regjistrave në shumë vende, pra edhe nëKosovë, për regjistrimin e sendeve të luajtshme të lëna peng, bën të mundur që për sendet e lua-jtshme të vlejnë rregullat e hipotekës, përkatësisht bëhet fjalë për të ashtuquajturën hipotekëmobiliare (hipotekë mbi sendet e luajtshme). Lidhur me këtë lloj të pengut thuhet se “hipoteka nësendet e luajtshme (e drejta e pengut të regjistruar) është e drejtë pengu në sendet e luajtshme, ecila themelohet pa dorëzimin e pengut në posedim të kreditorit pengmarrës dhe tek e cila kredi-torit pengmarrës nuk i takon e drejta të posedojë pengun (sendin)”. E drejta regjistrohet në regjis-trat publikë dhe është përjashtim i konstituimit së drejtës së hipotekës mbi sendet e luajtshme.Kjo bëhet kur themelohet pengu me kontratë.Këto rrethana ndikojnë që të ekzistojë një fleksibilitet lidhur me kriterin e së drejtës së pengut.Mirëpo, kjo ndarje tradicionale mbetet edhe për të ardhmen, derisa të krijohen kushte për njëndarje të re, në mbështetje të një kriteri krejtësisht të ri. Në Kosovë, e drejta e pengut mbi të drej-tat është trajtuar në kuadër të rregullimit juridik të pengut mbi sendet e luajtshme, përkatësisht meRregulloren nr. 2001/5 për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme.

347

E drejta civile

E DREJTA E PENGUT MBI SENDET E LUAJTSHME

Pengu i dorës (Pignusi)

E drejta e pengut mbi sendet e luajtshme është lloji më i vjetër i së drejtës së pengut, i cili ka luaj-tur një rol shumë të rëndësishëm për sigurimin e kërkesave të kreditorëve. Me ekzistimin e penguttë dorës, kërkesat e debitorëve janë bërë të realizueshme në mënyrë më të lehtë dhe më tëthjeshtë. Shikuar historikisht, e drejta e pengut të dorës përbën një zëvendësim të drejtpërdrejtë tëinstitucionit të pactum fiducia, që ekzistonte në marrëdhëniet juridiko - civile. Me kalimin e kohës,përsosen mjetet për sigurimin e kërkesave të kreditorëve dhe, në këtë mënyrë, më vonë paraqitetedhe e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme, e cila në literaturë njihet me emrin hipoteka.Pengu i dorës dhe hipoteka, si lloje të së drejtës së pengut, e realizojnë funksionin e vet nëmënyrë të pavarur.E drejta e pengut të dorës sot konsiderohet në mënyrë të pakontestueshme si e drejtë sendoredhe është objekt trajtimi në ligjet që kanë të bëjnë me çështjet pronësore ose rregullohet me ligjetë veçanta.Në Kosovë, është përmendur disa herë, si ligj i aplikueshëm zbatohet Rregullorja nr. 2001/5 përPengun mbi Pasurinë e Luajtshme.E drejta e pengut të dorës emërtohet duke u mbështetur në sendin e luajtshëm, si objekt i saj, icili send dorëzohet te pengmarrësi. Kriteri i përcaktimit të llojit të pengut në bazë të luajt-shmërisë ose paluajtshmërisë së sendit, nuk është shumë i qëlluar. Lidhur me këtë, edhe në liter-aturë kontestohet kriteri i luajtshmërisë apo i paluajtshmërisë për përcaktimin e llojit të pengut.Për këtë, Vedrish shkruan: “Kriteri i luajtshmërisë, përkatësisht paluajtshmërisë, nuk është i vetmikriter i mundshëm për dallimin e pignusit dhe hipotekës. Historikisht, nuk është as i arsyeshëm.Ka sisteme juridike, të cilave u është bashkuar edhe Ligji ynë për Pronësinë, me të cilat dallimimidis pignusit dhe hipotekës ka të bëjë me atë se a e ka apo nuk e ka kreditori pengor posedimine pengut. Nëse pengu ndodhet në posedim të kreditorit, bëhet fjalë për pignusin. Në tëkundërtën, nëse kreditori nuk e ka posedimin e pengut, bëhet fjalë për hipotekën. Kjo nuk e për-jashton konstatimin se mbi paluajtshmëritë është e mundur vetëm hipoteka, si formë e së drejtëssë pengut.

Fitimi i së drejtës së pengut të dorës

E drejta e pengut të dorës në të drejtën tonë fitohet: (1) në bazë të punës juridike (kontratës, tes-tamentit), që ndryshe quhet edhe e drejta e pengut vullnetar mbi sendet e luajtshme; (2) në bazëtë vendimit gjyqësor dhe (3) në bazë të ligjit (pengu ligjor). Kjo nuk e përjashton mundësinë e dal-limeve ekzistuese me rastin e themelimit të së drejtës së pengut të dorës në rrethana të caktuara.Vendimi gjyqësor, si bazë për krijimin e së drejtës së pengut të dorës, mund të jetë pa vullnetin epengdhënësit, por ekziston mundësia që, me marrëveshje të palës në procedurën përmbaruse, tëlidhet marrëveshja për themelimin e pengut, e cila njëkohësisht është edhe titull përmbarues përpërmbushjen e kërkesës së siguruar me këtë lloj pengu.Subjekti që lë peng sendin e luajtshëm, kërkohet të ketë pushtetin juridik mbi atë send. Kjo dotë thotë se duhet të ketë të drejtën e disponimit të sendit. Pra, duhet të ketë pushtetin e plotëjuridik mbi sendin, të drejtën e pronësisë.

348


Objekti i pengut të dorës

E drejta e pengut të dorës (pingusi), për t’u konstituuar, natyrisht, duhet ta ketë objektin e saj.Objekti i së drejtës së pengut të dorës mund të jetë çdo send i luajtshëm që ndodhet në qarkullimjuridik, duke përfshirë edhe pjesën e bashkëpronësisë.Sendi duhet të jetë individualisht i përcaktuar dhe i pakonsumueshëm. Nëse objekti i sendit do tëishte send i konsumueshëm, atëherë te pengmarrësin kalon e drejta e pronësisë dhe ai, me rastin ekthimit të sendit, e kthen sasinë e njëjtë.Objekti i së drejtës së pengut të dorës mund të jetë edhe e drejta që ka vlerë pasurore. Në liter-aturë thuhet: “Objekt i së drejtës së pengut mund të jenë ato të drejta nga të cilat mund të përm-bushet kërkesa e kreditorit. Ato duhet të jenë të drejtat të bartshme, të drejta që kanë vlerë nëpara dhe të drejta që nuk janë të lidhura për personalitetin e debitorit pengdhënës. Të drejta tëtilla janë: e drejta e autorit dhe e zbulimit, të drejtat e tjera nga pronësia industriale etj.”Pengu i dorës ka të bëjë edhe me pertinencat dhe bashkimet e sendeve të luajtshme, nëse palëtnuk janë marrë vesh ndryshe. Për shembull, pengu mbi fotografinë ka të bëjë edhe me kornizën.

Për fitimin e së drejtës së pengut të dorës, përveç titullit juridik, kërkohet edhe dorëzimi isendit te pengmarrësi. Kur nuk dorëzohet sendi, nuk kemi të bëjmë me peng të dorës.

Titujt për fitimin e së drejtës së pengut të dorës

Pengu i dorës fitohet në bazë të punës juridike, vendimit gjyqësor dhe ligjit.E drejta e pengut të dorës, kur ka për titull ndonjë punë juridike, ndryshe quhet edhe fitimi i sëdrejtës së pengut të dorës vullnetare.Puna juridike në këtë rast do të ishte, si rregull, kontrata mbi pengun e dorës, e cila lidhet ndërm-jet pengmarrësit dhe pengdhënësit. Kontrata duhet t’i plotësojë të gjitha kushtet e parashikuarame ligj. Përveç kontratës së pengut, si titull juridik paraqitet edhe testamenti.

Vendimi gjyqësor, si titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut të dorës

E drejta e pengut të dorës, nëse mbështetet në vendimin gjyqësor, emërtohet si peng gjyqësor. Kylloj i pengut themelohet në bazë të vendimit të gjykatës, me të cilin sigurohet kërkesa e kreditorit.Gjykata këtë lloj të vendimit mund ta japë vetëm në procedurën përmbaruese, pra në bazë të dis-pozitave të Ligjit për Përmbarimin e Kërkesave Pasurore (të shprehura në para).Vendimi i gjykatës është gjithmonë titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut të dorës dhekërkohet që të gjitha sendet që janë objekt i këtij lloj pengu të dorës duhet të regjistrohen nëregjistrin sekuestrues të cilin e mban gjykata.Sendet e luajtshme, të cilat janë objekt i pengut gjyqësor, mbeten në posedim të debitoritpengdhënës. Në këtë rast nuk përjashtohet mundësia që këto sende të kalojnë për ruajtje nëgjykatë apo te një person i tretë. Vendimi i gjykatës për themelimin e pengut të dorës ndodh si nërastin kur zhvillohet procedura për sigurimin e kërkesës, si masë paraprake, ashtu edhe në proce-durën për përmbarimin mbi sendet e luajtshme për përmbushjen e një detyrimi në para.

Ligji si titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut të dorës

Në kuadër të së drejtës së pengut, në disa raste, por jo të shpeshta, edhe ligji paraqitet si titull

349

E drejta civile

juridik (bazë juridike) për themelimin e së drejtës së pengut të dorës. Këtu është fjala për rastetkur, me plotësimin e kushteve të caktuara, ligji konsideron se në atë rast ekziston e drejta e penguttë dorës. Kushtet për këtë lloj të pengut parashikohen me ligj dhe në këto raste për konstituimin esë drejtës së pengut nuk kërkohet pëlqimi i palëve kontraktuese.Pengu ligjor zbatohet po qe se janë plotësuar disa prej kritereve që lindin të drejtën e pengut tëdorës, siç janë: ekzistimi i kërkesës së caktuar, sendi që lihet peng duhet të jetë në pronësi të deb-itorit dhe duhet të jetë në posedim të kreditorit.

Të drejtat dhe detyrimet e pengmarrësit

Me kontratën e pengut lindin të drejta dhe detyrime të ndërsjella si për pengmarrësin, ashtu edhepër pengdhënësin. Të drejtat e detyrimet për pengmarrësin dhe pengdhënësin lindin edhe merastin e krijimit të së drejtës së pengut në bazë të vendimit gjyqësor, përkatësisht në bazë të ligjit.Marrëdhënia juridike - sendore që konstituon krijimin, ndryshimin a shuarjen e së drejtës sëpengut të dorës, natyrisht, nënkupton një tërësi të drejtash dhe detyrimesh që dalin nga kjo mar-rëdhënie juridiko - specifike. Të drejtat dhe detyrimet ekzistojnë si për kreditorin pengmarrës,ashtu edhe për debitorin pengmarrës. Të drejtat e palëve në këtë marrëdhënie juridiko - sendorekanë veprim të fuqishëm juridik dhe, si të tilla, ato përmbahen në dispozitat të cilat e rregullojnëinstitucionin juridik të së drejtës së pengut. Në marrëdhënien juridiko – sendore, në të cilën kon-stituohet e drejta e pengut, si subjekte paraqiten kreditori pengmarrës, debitori pengdhënës, poredhe personi i tretë, i cili e lë sendin e vet peng për të siguruar kërkesën e debitorit. Realizmi i sëdrejtës së pengut nënkupton edhe kalimin e një kohe të caktuar.Të drejtat dhe detyrimet në këtë marrëdhënie juridiko - sendore janë të kushtëzuara si për ngapërmbajtja e së drejtë së pengut, ashtu edhe për nga ecja e kohës deri në përmbushjen e kërkesësapo deri në realizimin e së drejtës së pengut.

Të drejtat e kreditorit pengmarrës

Kreditori pengmarrës gëzon disa të drejta, që dalin nga vetë natyra juridike e së drejtës së pengut.Këto të drejta e kanë bazën në dispozitat ligjore ose në dispozitat kontraktore. Të drejtat e kredi-torit pengmarrës, edhe pse janë të ngjashme, nuk janë të njëjta kur është fjala për kreditorin peng-marrës mbi sendin e luajtshëm dhe kreditorin pengmarrës të sendit të paluajtshëm. Në këtë rastdo të bëhet fjalë për kreditorin pengmarrës të sendeve të luajtshme.Të drejtat e kreditorit pengmarrës te pengu i dorës mund të numërohen si vijon:- Pengmarrësi ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e detyrimit nga vlera e sendit të lënë peng, që

paraqet të drejtën kryesore të kreditorit pengmarrës;- Posedimi i sendit të lënë peng;- E drejta e përparësisë në realizimin e kërkesës;- Përdorimi dhe mbledhja e fryteve nga sendi i lënë peng, në qoftë se palët janë marrë vesh;- E drejta për ndërrimin e sendit të lënë peng;- E drejta e kalimit të së drejtës së pengut;- E drejta e mbrojtjes - paraqitjes së padisë (vindicatio pignoris) për kthimin e sendit pengor në

posedim të kreditorit dhe- E drejta e shitjes së dhunshme të sendit.

E drejta e pengmarrësit kreditor për realizimin e kërkesës së vet nga vlera e sendit të lënë peng,

350


është e drejtë kryesore, sepse nuk do të lind as e drejta e pengut po të mos ekzistonte kjo e drejtëe pengmarrësit kreditor. E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit të lënë peng nuk mundtë ekzistojë e pavarur nga të drejtat e tjera të kreditorit pengmarrës, kur bëhet fjalë për pengun edorës. Kreditori pengmarrës këtë të drejtë të tij mund ta reazliojë vetëm në rastin kur debitoripengdhënës nuk e përmbush kërkesën e kreditorit në mënyrë të rregullt. Çdo përmbushje e rreg-ullt e detyrimit ndaj kreditorit e bën të parealizueshme këtë kërkesë të kreditorit.Kreditori pengmarrës këtë të drejtë të veten mund ta realizoj vetëm duke respektuar parimin eoficialitetit dhe parimin e prioritetit, si parime që zbatohen drejtpërdrejt për realizimin e kërkesëssë kreditorit pengmarrës përmes vlerës së sendit të lënë peng. Sendi i lënë peng shitet nëankandin publik, të cilin e organizon gjykata në bazë të kërkesës së kreditorit pengmarrës, pasi tëjetë njoftuar debitori, përkatësisht pengdhënësi. Përjashtimisht, ekziston mundësia që në disa rasteedhe vetë kreditori pengmarrës ta shesë sendin e lënë peng, kur ekziston çmimi i paraparë dhekur ekziston marrëveshje me debitorin dhe për këtë pajtohet edhe gjykata. Shitjen e sendit mundta bëjë edhe ndonjë organ tjetër i autorizuar për këtë qëllim. Sidomos kur e drejta e pengut kon-stituohet me kontratë.Pengmarrësi ka të drejtë ta paguajë borxhin e vet nga vlera e arritur me rastin e shitjes së sendit,para të gjithë kreditorëve të tjerë. Mënyra e realizimit të kërkesave mbështetet në parimin e priortempore potior iure.- Posedimi i sendit të lënë peng nga ana e kreditorit pengmarrës është e drejtë me rëndësi të

veçantë për kreditorin, sepse posedimi i garanton atij siguri juridike dhe i lehtëson realizimin ekërkesës të siguruar me peng, në qoftë se ai nuk përmbushet në afatin e caktuar. Posedimi isendit të lënë peng, kur bëhet fjalë për pengun e dorës, konstituohet me dorëzimin e sendit tekreditori pengmarrës ose te personi tjetër që e ruan sendin për përmbushjen e kërkesës sëkreditorit pengmarrës.

Sendi që është objekt i pengut të dorës mund të dorëzohet edhe te personi i tretë, kur është fjalapër lënien e shumëfishtë peng të sendit. Në këto raste posedimi kalon nga pengmarrësi i parë teposeduesit e ardhshëm (i dyti, i treti etj.), pasi të përmbushet kërkesa e kreditorit të parë pengmar-rës.

- Të drejtën e përparësisë në realizimin e kërkesës e ka kreditori pengmarrës. Këtë ia mundësonparimi i përparësisë në realizimin e kërkesave të siguruara me peng. Kreditori pengmarrës egëzon këtë të drejtë, po qe se e ka të drejtën e pengut të radhës së parë ose në mbështetje tëndonjë baze tjetër (me ligj ose me marrëveshje).

- Përdorimi dhe mbledhja e fryteve nga sendi i lënë peng, në qoftë se palët janë marrë vesh, ështëe drejtë e kreditorit dhe, në këto raste, kreditori pengmarrës e përdor sendin dhe i mbledh fry-tet, të cilat i jep sendi i lënë peng. Vlera e fryteve llogaritet në shumën e kërkesës që duhet tëpërmbushet.

Tek e drejta e pengut është rregull që pengmarrësi është i detyruar që të mos e përdorë sendin elënë peng. Nëse përdoret pa pëlqimin e pengdhënësit, ky ka të drejtë të kërkojë t’i merret sendi ilënë peng dhe t’i dorëzohet për ruajtje gjykatës ose personit të tretë, kurse shpenzimet i heq peng-marrësi.Pengdhënësi dhe pengmarrësi mund të parashikojnë me kontratë të drejtën e përdorimit të sendittë lënë peng. Mundësia e përdorimit të sendit mund të parashikohet në momentin e lidhjes sëkontratës ose më vonë. Kontrata me të cilën palët merren vesh që pengmarrësi ta përdorë sendinquhet antihrezë (antichresis).

351

E drejta civile

- Të drejtën për ndërrimin e sendit të lënë peng e ka kreditori pengmarrës në rastet kur sendi ilënë peng e humb vlerën e vet, që e ka pasur në momentin e themelimit të së drejtës së pengut. Edrejta e ndërrimit të sendit, që është objekt i pengut, ekziston sidomos kur sendi ka të meta mate-riale ose juridike dhe me këtë rast kërkon që t’i jepet një send tjetër adekuat si objekt i së drejtëssë pengut. Debitori pengdhënës përgjigjet për të metat e sendit, por vetëm për ato që kanë ekzis-tuar që në momentin e dorëzimit peng të sendit. Në këto raste do të bëhet zëvendësimi i sendit,që është objekt i pengut të dorës.

- Të drejtën e kalimit të së drejtës së pengut e ka kreditori pengmarrës dhe kjo do të thotë se ai tëdrejtën e vet të pengut, me të cilën e ka të siguruar kërkesën e vet, mund ta kalojë te persona tëtjerë, pa pëlqimin e debitorit. Sa herë që kalohet e drejta e kërkesës së kreditorit, aq herë kalohetedhe e drejta e pengut për kërkesën e kaluar. Kur e drejta e kërkesës së siguruar me peng kalohette personi i tretë, atëherë ndodh themelimi i së drejtës së nënpengut.

- Të drejtën e mbrojtjes - paraqitjes së padisë (vindicatio pignoris) për kthimin e sendit pengor nëposedim të kreditorit pengmarrës, ky e ka kur sendi i del nga posedimi kundër vullnetit të tij.Kreditori pengmarrës ka të drejtë t’i paraqitet gjykatës me padi për kthimin e sendit të luajtshëmnë posedim me qëllim të ruajtjes së sendit - objekt i së drejtës së pengut. Kreditori pengmarrës kamundësi të kërkojë mbrojtje juridike edhe në rastet kur shqetësohet posedimi i tij mbi sendin qëështë objekt i së drejtës së pengut.

- Kreditori pengmarrës ka të drejtën e shitjes së dhunshme të sendit. Në raste të caktuara ai ka tëdrejtë që sendin e lënë peng ta shesë, nëse sendi fillon të shkatërrohet ose humb nga vlera e vetpër shkaqet që nuk përbëjnë kusht për zëvendësimin e tij. Në këto raste çmimi i shitjes duhet tëruhet deri në kohën e përmbushjes së kërkesës nga sendi i lënë peng.

Detyrimet e pengmarrësit

Për kreditorin pengmarrës të pengut të dorës si detyrime kryesore janë:- Ruajtja e sendit të lënë peng;- Mospërdorimi i sendit dhe - Kthimi i sendit të lënë peng.

- Ruajtja e sendit të lënë peng është një prej detyrave kryesore të kreditorit pengmarrës. Ai ka përdetyrim që sendin e marrë peng ta ruaj; me një kujdes të veçantë. Kreditori pengmarrës, me rastine ruajtjes së sendit, duhet të ketë kujdesin e një niveli më të lartë në krahasim me ruajtjen esendeve të veta. Debitori pengdhënës mund të kërkojë nga gjykata t’i merret sendi dhe t’i dorë-zohet një personi tjetër për ruajtje, në rast se kreditori pengmarrës nuk kujdeset për ruajtjen esendit të lënë peng.

- Mospërdorimi i sendit të lënë peng është, po ashtu, detyrë e kreditorit pengmarrës. Kjo ështërregull në marrëdhëniet e së drejtës së pengut. Ruajtja e sendit mund të bëhet në nivel të duhurvetëm nëse nuk përdoret. Çdo përdorim ndikon në zhvleftësimin e sendit të lënë peng. Kjo rreg-ull zbatohet vetëm në rastet kur palët nuk janë marrë vesh shprehimisht që kreditori ta përdorësendin e lënë peng, sepse kjo është e lejueshme me dispozitat e së drejtës së pengut.

352


- Kthimi i sendit të lënë peng është njëra ndër detyrat pothuajse kryesore për kreditorin peng-marrës, sepse kjo përbën rregull në të drejtën e pengut. Sendi lihet peng vetëm për sigurimin ekërkesës. Qëllimi i debitorit pengdhënës është që sendin e lënë peng, pas kalimit të kohës së cak-tuar dhe pas përmbushjes së detyrimit në rrugë të rregullt, ta kthej sendin e luajtshëm në posed-imin e vet dhe në këtë mënyrë të ushtrojë plotësisht të drejtën e pronësisë.Pagimi i përmbushjes së detyrimit është bazë e mjaftueshme për shuarjen e së drejtës së kërkesës,e cila është siguruar me peng dhe në këto raste pushon edhe vetë e drejta e pengut, prandaj sendii lënë peng duhet të kthehet menjëherë te debitori pengdhënës. E drejta e pengut, si e drejtëaksesore, e siguron vetëm kërkesën e kreditorit.

TË DREJTAT DHE DETYRIMET E PENGDHËNËSIT

Pengdhënësi - të drejtat dhe detyrimet e tij

Nga kontrata e pengut lindin të drejta dhe detyrime të ndërsjella si për pengmarrësin, ashtu edhepër pengdhënësin. Të drejtat dhe detyrimet për pengmarrësin dhe pengdhënësin lindin edhe merastin e krijimit të së drejtës së pengut në bazë të vendimit gjyqësor, përkatësisht në bazë të ligjit.Marrëdhënia juridike - sendore që konstituon krijimin, ndryshimin a shuarjen e së drejtës sëpengut të dorës, natyrisht, nënkupton një tërësi të drejtash dhe detyrimesh që dalin nga kjo mar-rëdhënie juridike specifike. Të drejtat dhe detyrimet ekzistojnë si për kreditorin pengmarrës, ashtuedhe për debitorin pengmarrës. Të drejtat e palëve në këtë marrëdhënie juridiko - sendore kanëveprim të fuqishëm juridik dhe, si të tilla, ato përmbahen në dispozitat që rregullojnë institucioninjuridik të së drejtës së pengut. Në marrëdhënien juridiko – sendore, në të cilën konstituohet edrejta e pengut, si subjekte paraqiten kreditori pengmarrës, debitori pengdhënës, por edhe personii tretë, i cili e lë sendin e vet peng për të siguruar kërkesën e debitorit. Realizmi i së drejtës sëpengut nënkupton edhe kalimin e një kohe të caktuar. Ndër të drejtat kryesore për debitorinpengdhënës, është dorëzimi i sendit që është objekt i së drejtës së pengut. Sendi i luajtshëm idorëzohet në posedim kreditorit pengmarrës ose një personi tjetër të autorizuar për ruajtjen esendit të lënë peng për sigurimin e kërkesës së kreditorit pengmarrës.Pra, mund të themi se të drejtat dhe detyrimet në këtë marrëdhënie juridiko - sendore janë tëkushtëzuara si nga përmbajtja e së drejtës së pengut, ashtu edhe nga ecja e kohës deri në përm-bushjen e kërkesës a deri në realizimin e së drejtës së pengut.Pengdhënësi ka të drejtë t’ua lërë peng për sigurimin e kërkesave të njëjtin send më shumë per-sonave - kreditorëve të ndryshëm. Në këtë rast, kreditorët të drejtat e tyre i realizojnë sipas radhëssë përparësisë. Pengmarrësi, i cili e ka konstituuar të drejtën e vet më vonë, mund ta realizojë tëdrejtën e vet vetëm pasi t’i realizojnë të drejtat e tyre personat që janë në radhën e përparësisëpara tij. Sendi i lënë peng mund të jetë në dorëmbajtje (nëdorësi) të njërit prej kreditorëve ose tepersoni i tretë i cili e dorëmban sendin për të gjithë. Sendi dorëzohet në dorëmbajtje nga i pari teki dyti kreditor sipas radhës së përmbushjes së kërkesës së siguruar me peng.

353

E drejta civile

Nga marrëdhënia juridiko – sendore, nga e cila lindin të drejta dhe detyrime në bazë të përmbajt-jes së të drejtës së pengut, del se ajo që është e drejtë për pengmarrësin është detyrim përpengdhënësin, kurse ajo që është detyrim për pengdhënësin është e drejtë për pengmarrësin. Nëkëtë rast gjithmonë kemi të bëjmë me të drejta dhe detyrime ndërmjet kreditorit dhe debitorit, tëcilat janë në gjendje korelacioni, që do të thotë se çdo herë ajo që është e drejtë për kreditorinpengmarrës paraqet detyrim për debitorin pengdhënës dhe anasjelltas, ajo që është e drejtë dhedetyrim për kreditorin pengmarrës është e drejtë për debitorin pengdhënës.

Të drejtat dhe detyrimet e marrëdhënies juridike – sendore, si rezultat i konstituimit të sëdrejtës së pengut, u trajtuarn te të drejtat dhe detyrimet e kreditorit pengmarrës, prandaj nuk kaarsye të elaborohen edhe një hjerë këtu.

Subjektet e së drejtës së pengut të dorës

Në të drejtën sendore subjektet janë supozim i çdo marrëdhënieje juridiko - sendore, pra nukmund të merret me mend ekzistimi i një marrëdhënieje juridiko - sendore pa subjekt. Në marrëd-hënien juridiko - sendore, në të cilën konstituohet e drejta e pengut, subjekte janë gjithmonë kred-itori pengmarrës dhe debitori pengdhënës. Mirëpo, pengdhënës mund të jetë jo vetëm debitori,por edhe çdo person i tretë që e lë sendin e vet peng për sigurimin e kërkesës së kreditorit peng-marrës. Fakti i lënies së sendit peng për sigurimin e kërkesës nuk i humb të drejtën pengdhënësit,i cili është pronar, ta disponojë sendin e vet. Ta disponojë sendin e vet që i është lënë peng do tëthotë se ai mund ta shesë atë, ta dhurojë, të konstituojë ndonjë të drejtë tjetër sendore mbi të,duke përfshirë edhe të drejtën e lënies peng përsëri të tij për sigurimin e ndonjë kërkese të re.Kalimi i së drejtës së pronësisë a vënia e të drejtave të tjera sendore mbi sendin e lënë peng ngaana e debitorit, nuk i zvogëlon të drejtat e pengmarrësit. Fituesi i ri i së drejtës së pronësisë mbisendin që është objekt i së drejtës së pengut e ka fituar të drejtën e pronësisë, por të ngarkuar mepeng, për shkak se ky send i lënë peng nuk mund të kalohet pa kalimin e së drejtës së pengut.Kreditori pengmarrës është subjekti për të cilin konstituohet e drejta e pengut dhe i cili ka tëdrejtë ta realizojë kërkesën e vet nga vlera e sendit të lënë peng. Kreditori pengmarrës në këtëmarrëdhënie juridike ka një rol të rëndësishëm, sepse ai ndodhet në pozitën e kreditorit nga mar-rëdhënia juridiko-detyrimore dhe kreditorit pengmarrës nga marrëdhënia e së drejtës së pengut.Ai është bartës i së drejtës së pengut. E drejta e tij vepron ndaj të gjithë personave të tjerë, kaveprim erga omnes, që do të thotë se vepron si ndaj debitorit nga marrëdhënia e detyrimit, ashtuedhe ndaj pengdhënësit, si dhe personave të tretë. Në të drejtën e pengut, subjekte janë të gjithëpersonat fizikë dhe juridikë, të brendshëm dhe të jashtëm, prandaj thuhet se “ato janë personatqë janë bartës të së drejtës së pronësisë, personat fizikë dhe personat juridikë”. Në këtë marrëd-hënie juridike debitori është personi që ka për obligim të përmbushë detyrimin e kreditorit ngamasa e vetë pasurore, përkatësisht debitorit pengdhënës, i cili ka lënë sendin e vet për sigurimin ekërkesës së kreditorit pengmarrës. Mirëpo, nuk është e thënë që gjithmonë debitori pengdhënës tëjetë ai person që është debitor edhe nga marrëdhënia e detyrimit, sepse në raste të caktuaraparaqitet edhe personi i tretë i cili e lë sendin e vet peng për sigurimin e kërkesës së kreditoritndaj debitorit nga marrëdhënia e detyrimit. Në këto raste, detyrimi është i debitorit, por nëse nukpërmbushet në mënyrë të rregullt, atëherë kreditori pengmarrës kërkesën e vet do ta përmbushëatë nga sendi i lënë peng, i cili është në pronësi të personit të tretë. Personi i tretë mbetet nëraport juridiko - detyrimor me ish-debitorin e raportit juridiko - detyrimor, që është bazë përparaqitjen e së drejtës së pengut, si e drejtë aksesore.

354


Shuarja e së drejtës së pengut mbi sendet e luajtshme

E drejta e pengut, si çdo e drejtë tjetër sendore, edhe shuhet. Me të drejtë thuhet se “ato lindin,qëndrojnë, por edhe shuhen”. Shuarja e së drejtës së pengut ndodh kur të jenë plotësuar kushtete parashikuara me ligj, përkatësisht me titull juridik për konstituimin e së drejtës së pengut.Lindjen e së drejtës së pengut e kushtëzojnë arsye të caktuara, shmangia e të cilave, po ashtu,çon në shuarjen e saj.

Me Rregulloren 2001/5 për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme, po ashtu janë, parashikuarkushtet e shuarjes (mbarimit) të së drejtës së pengut. Kjo parashikohet në neni 17.4, në të cilinthuhet se pengu përfundon kur:

- pengdhënësi dhe pengmarrësi bien dakord për këtë;- detyrimi i siguruar është përmbushur ose ka pushuar së ekzistuari;- kolaterali (duke përfshirë çdo të ardhur të pagueshme nga polica e sigurimit) pushon së ekzis-

tuari;- kolaterali ndryshohet ose kombinohet me një send ose të drejtë tjetër në mënyrë të tillë që ai

pushon së ekzistuari në formë të identifikueshme ose të ndarë;- kolaterali bëhet pjesë e një sendi ose e një të drejte tjetër në mënyrë të tillë që pasuria e lënë

peng dhe sendi ose e drejta tjetër bëhen të transferueshme si një zë i vetëm;- kolaterali bëhet pronë e pengmarrësit;- në rastin e një pengu posedimor, përfundon posedimi i kolateralit nga pengmarrësi;- detyrimi i siguruar me peng transferohet, por transferimi nuk shtrihet mbi pengun;- një palë e tretë fiton titull mbi kolateralin sipas neneve 13.2 ose 14 të kësaj Rregulloreje ose- një palë e tretë fiton titull mbi kolateralin pas riposedimit të tij, (ose rikthimit vullnetar) dhe

tjetërsimit nga pengmarrësi sipas nenit 20 të kësaj Rregulloreje.Ndërkaq në legjislacionin kroat numërohen këto kushte: shkatërrimi i sendit, heqja dorë nga anae kreditorit, kalimi i kohës dhe paraqitja e kushtit të shkëputjes, ndërprerja e kërkesës së siguruar.Në legjislacionin e Maqedonisë numërohen këto kushte: humbja e posedimit të sendit të lënëpeng, kryerja e detyrimeve nga ana e debitorit pengdhënës (shuarja e kërkesës), heqja dorë ngamjeti për sigurimin, bashkimin e kreditorit pengmarrës dhe debitorit pengdhënës në një person,shkatërrimi i objektit të pengut, shitja e sendit të lënë peng për realizimin e së drejtës së pengut,heqja e njëanshme dorë nga kontrata mbi pengun në kushtet e parashikuara me ligjin (që rregul-lon të drejtën e pengut të dorës) dhe ligje të tjera, zgjidhja me marrëveshje e kontratës mbi pen-gun, përtrirtja dhe kalimi i kohës së caktuar.- Kur shuhet e drejta e kërkesës së siguruar me peng, gjithmonë ndodh edhe shuarja e së drejtëssë pengut. Me shuarjen e kërkesës, nuk ekziston mundësia e vazhdimit të qëndrimit të së drejtëssë pengut. Këtë e kushtëzon natyra juridike e së drejtës së pengut, që ndër të tjera është e drejtëaksesore. Pra, nuk është me rëndësi se për cilat shkaqe shuhet e drejta e kërkesës; me rëndësiështë që ajo më nuk ekziston. Përmbushja e kërkesës mund të bëhet në mënyrë të rregullt ngapengdhënësi ose konsiderohet se është shuar nga ndonjë shkak tjetër i parashikuar me ligj.Dispozitat ligjore parashohin se me shuarjen e kërkesës, kreditori pengdhënës duhet t’ia kthejësendin debitorit pengdhënës, i cili shërbente si objekt pengu deri në momentin e përmbushjes sëkërkesës (pretendimit). Përmbushja e kërkesës nuk është e vetmja mënyrë që çon në shuarje tëkërkesës; ka edhe shkaqe të tjera që çojnë në shuarje të saj.- Me shkatërrimin e sendit të lënë peng, po ashtu, ndodh shuarja e së drejtës së pengut.Shkatërrimi i sendit të lënë peng në të gjitha legjislacionet parashikohet si kusht për shuarjen e së

355

E drejta civile

drejtës së pengut. Në qoftë se sendi i shkatërruar përtrihet, atëherë vazhdon ekzistimi i së drejtëssë pengut. Në qoftë se sendi ka qenë i siguruar, atëherë vlera pasurore shërben si mjet për sig-urimin e kërkesës, përkatësisht kërkesa do të përmbushet nga kjo vlerë pasurore.

- Kur pengmarrësi heq dorë nga e drejta e pengut, kjo përbën një mënyrë të pavarur të shuarjessë së drejtës së pengut, sepse e drejta e pengut, si edhe të gjitha të drejtave të tjera subjektive,mund të shuhet me heqje dorë nga ushtrimi i saj. Në këtë rast, kreditori heq dorë vullnetarishtnga e drejta e pengut, edhe pse pretendimi i tij nuk është shuar, përkatësisht ekziston edhe mëtutje. Shuarja e së drejtës së pengut nuk nënkupton edhe shuarjen e së drejtës së kërkesës.Akti i heqjes dorë nga e drejta e pengut, kur bëhet fjalë për sende të luajtshme shprehet përmes

kthimit të sendit te debitori pengmarrës, me arsyetimin se heq dorë nga e drejta e pengut. Heqjadorë mund të manifestohet edhe në ndonjë formë tjetër, e cila është karakteristike për vendin ecaktuar, domethënë kjo ndodh në bazë të zakoneve lokale.

- Me kalimin e kohës, (nëse ka qenë e caktuar), po ashtu, shuhet e drejta e pengut. Kjo ndodh nërastet kur e drejta e pengut është konstituuar për një kohë të caktuar dhe, me kalimin e kësajkohe, mund të çojë në shuarje të së drejtës së pengut.

- Me konsolidim (kur pengmarrësi bëhet pronar i sendit të lënë peng) ndodh shuarja e së drejtëssë pengut. Në këto raste kreditori pengmarrës bëhet pronar i sendit mbi të cilin të drejtën epronësisë e kishte debitori pengdhënës. Me rastin e konsolidimit, pengmarrësi dhe pengdhënësibëhen një person i njëjtë. Dhe në këtë mënyrë sendi i vetë kreditorit pengdhënës nuk lejohet tëjetë objekt i së drejtës së pengut kur vetë kreditori është edhe titullar i së drejtës së pronësisë mbisendin, edhe titullar i së drejtës së pengut. E drejta e pengut mund të qëndrojë vetëm si e drejtësendore mbi sendin e huaj, por kurrsesi mbi sendin e vet. Prandaj, kjo vetvetiu përbën bazë përshuarjen e së drejtës së pengut.

- Me konfuzion, (kur kërkesa dhe borxhi bashkohen në një person), shkaktohet shuarja e sëdrejtës së pengut. Këhtu, në këtë marrëdhënie juridike - detyrimore debitori pengdhënës bëhetedhe kreditor pengmarrës në kërkesën të cilën e ka të siguruar me peng. Konfuzioni është i cilë-sisë së kreditorit dhe debitorit në një person.

- Me shitjen publike të sendit të lënë peng, pason shuarja e së drejtës së pengut. E drejta e pengutka për qëllim realizimin e së drejtës së kërkesës nga vlera e sendit të lënë peng, i cili shitet. Shitjaka karakteri publik dhe, zakonisht, ky është ankandi, të cilin e organizon organi kompetent (gjyka-ta, agjencia e autorizuar).

Në literaturë thuhet se “e rëndësishme është të dihet e të theksohet se shitja e sendit pen-gor me rrugë gjyqësore shpie në shuarjen e së drejtës së pengut për të gjithë, si për kreditorin eparë, ashtu edhe për të tjerët, që sipas radhës vijnë pas”.

- Me marrëveshjen e palëve mund të shuhet e drejta e pengut. Gjithmonë kur palët merren vesh,mund ndodh shuarja e së drejtës së pengut. Palët mund të merren vesh për këtë vetëm në rastetkur ekziston pengu vullnetar.

- Me humbje të posedimit, po ashtu, shuhet e drejta e pengut. Pengu i dorës mund të konstituo-het vetëm me dorëzimin e sendit te kreditori pengmarrës ose te personi tjetër i cili e mban sendin

356


për kreditorin pengmarrës. Humbje të posedimit, si shkak për shuarjen e së drejtës së pengut,kemi atëherë kur kreditori në asnjë mënyrë nuk mund të llogaritë për sendin e lënë peng. Kjo dotë thotë se nuk çon në shuarje të së drejtës së pengut çdo humbje e posedimit.

Mbrojtja e së drejtës së pengut

E drejta e pengut, si e drejtë sendore, gëzon mbrojtje juridike. Kreditori pengmarrës ka të drejtëtë paraqesë padi për mbrojtjen e së drejtës së vet si ndaj debitorit pengdhënës, ashtu edhe ndajpersonave të tretë të cilët mund t’ia pengojnë të drejtën e pengut. Kreditori pengmarrës mund tëpengohet, sidomos me rastin e realizimit të së drejtës së pengut nga vlera e sendit të lënë peng.Në literaturë thuhet se padia për mbrojtjen e së drejtës së pengut të dorës është padi pengore(actio pigneratitia).Padia pengore, si padi me të cilën mbrohet një e drejtë sendore - e drejta e pengut, nukparashkruhet, ngaqë e drejta e përmbushjes së kërkesës është e mundur, edhe pas parashkrimit tësaj. Kreditori pengmarrës shitjen e sendit të lënë peng mund ta kërkojë edhe pas parashkrimit tëkërkesës së tij. Ai, sendin që është objekt i pengut e ka në posedim. E drejta e kreditorit pengmar-rës jo vetëm që ka të bëjë me debitorin pengdhënës personal, por ajo ka të bëjë edhe mepengdhënësin i cili e jep sendin për sigurimin e përmbushjes së detyrimit të debitorit.Kreditori pengmarrës mund të zhvishet nga posedimi i sendit nga ndonjë person i tretë dhe nëkëtë rast ai ka të drejtën e racionit dhe të drejtën të kërkojë kthimin e sendit në posedim, pamarrë parasysh se te kush ndodhet ai. Padia me të cilën kërkohet kthimi i sendit në posedimquhet vindicatio pignoris. Në literaturë për padinë pignusore thuhet se: “është një padi e tillë metë cilën kreditori pengmarrës ka të drejtë të mbrojë të drejtën e tij të pengut, si të drejtë sendorembi sendin e huaj pengor nga çdo i tretë dhe të kërkoj nga debitori pengdhënës pronar (debitoripersonal ose debitori sendor) që të durojë realizimin e pretendimit të tij nga vlera e sendit pengorme shitjen e tij”.Kreditori pengmarrës ka të drejtë të paraqesë edhe padi të tjera, të cilat janë të njohura për mbro-jtjen e të drejtave sendore, bie fjala, padinë për pengim posedimi.

Kaucioni

Objekti i së drejtës së pengut duhet të jetë sendi individualisht i përcaktuar, i cili mund të jetë nëqarkullimin juridik dhe i pakonsumueshëm. Në qoftë se lihet peng një send i konsumueshëm,atëherë kjo nuk mund të jetë e drejtë pengu në kuptimin juridik, por ky lloj pengu quhet peng jo irregullt. Në këto raste sendi që është i konsumueshëm kalon në pronësi të të ashtuquajturit peng-marrës. Kjo mundësi ekziston në rastet kur lihen të hollat si objekt për sigurimin e ndonjë pre-tendimi.Në këto raste e drejta e pengut quhet kaucion. Kjo është e njëjtë si te pengu i dorës, me dalliminse te pengu objekt është sendi, kurse te kaucioni të hollat ose letrat me vlerë. Personi që ka marrëkaucion mund ta ndal për vete vetëm vlerën e kërkesës së vet. Në këtë rast, detyrimi i debitoritduhet të ndodhë në të ardhmen. Pra, në momentin e lidhjes së marrëveshjes ende nuk është sak-tësuar detyrimi (pretendimi), gjë që do të thotë se nuk dihet cila është kërkesa në rastin konkret.

E drejta e pengut mbi të drejtat

Objekt i së drejtës së pengut, përveç sendit, mund të jetë edhe e drejta. Edhe e drejta e pengut

357

E drejta civile

mbi të drejtat lind në bazë të veprimit juridik, vendimit gjyqësor dhe ligjit. Pra, baza juridike përfitimin e së drejtës së pengut mbi të drejtat janë të ngjashme me ato për fitimin e së drejtës sëpengut mbi sendet e luajtshme.E drejta e pengut mbi të drejtat ekziston kur pengdhënësi, në vend të sendit, lë peng ndonjë tëdrejtë kërkese të veten që e ka ndaj një personi të tretë ose ndonjë të drejtë tjetër. E drejta duhettë jetë e karakterit pasuror, pra e drejtë e cila shprehet në para, si, për shembull, e drejta e autorit,për të qenë ajo e pavarur dhe e kalueshme. Si të drejta që mund të jenë objekt i së drejtës sëpengut quhen: e drejta e kërkesës, e drejta e autorit, të drejtat nga pronësia industriale, e drejta epengut etj., por nuk mund të jenë objekt i së drejtës së pengut mbi të drejtat: servitudat personale,sendore, të drejtat statusore etj.Kur objekt i së drejtës së pengut është e drejta, konsiderohet se kemi të bëjmë me të drejtën epengut që ka për objekt sende të luajtshme.Kërkesat duhet të jenë të tjetërsueshme, përkatësisht të kalueshme. Edhe tek e drejta e pengutmbi të drejtat duhet të ekzistojë kontrata e pengut, e cila është titull juridik për fitimin e sëdrejtës së pengut. Me këtë kontratë pengdhënësi detyrohet që mbi pengmarrësin të kalojë ndonjëkërkesë të veten, të cilën pengmarrësi mund ta realizojë nëse pengdhënësi nuk e paguan borxhin evet. Tek e drejta e pengut mbi të drejtat, zakonisht, ekzistojnë tre persona: pengmarrësi (kredi-tori), pengdhënësi, (që është borxhli ndaj pengmarrësit dhe njëherësh kreditor i kërkesës së lënëpeng).

E DREJTA E PENGUT MBI SENDET E PALUAJTSHME (HIPOTEKA)

Në të drejtën sendore, përveç së drejtës së pengut mbi sendet e luajtshme dhe mbi të drejtat,ekziston edhe e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme, që njihet me emërtimin hipoteka. Nëçdo rast kur objekt i së drejtës së pengut është paluajtshmëria, kjo quhet hipotekë. Në teorinëjuridike hipoteka është e drejtë sendore, e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e drejtë sendore mbisendin e huaj të paluajtshëm.Hipoteka është e drejtë pengu mbi sendet e paluajtshme te të cilat lënia peng bëhet me regjistrim-in e së drejtës së kreditorit në librat publikë (librat e tokave apo intabulacionit - librat të cilat imban gjykata për këtë qëllim), ndërsa paluajtshmëria e ngarkuar me hipotekë, edhe pas lënies sëpaluajtshmërisë peng, mbetet në posedim të debitorit.E drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme (hipoteka) fitohet me regjistrim në librat publikë dhekjo mjafton për t’u siguruar kërkesa e kreditorit.Në çdo sistem juridik, ku ekziston ekonomia e tregut, një vend shumë të rëdësishëm ka edhehipoteka, e cila mundëson sigurimin e kërkesave të kreditorëve. Hipoteka, si instititut juridik,mundëson një zhvillim normal të ekonomisë, duke krijuar kushte për investime të sigurta. Tëgjithë kreditorët e siguruar me hipotekë ndihen më të sigurtë, sepse u krijohet baza për përm-bushjen e kërkesave të veta nga debitorët e tyre. Hipoteka si për kreditorët kudo në botë, ashtuedhe te ne është një ndër mjetet juridike më të rendësishme për sigurimin e kredisë, përkatësishtkreditorëve u ofron siguri se do t’i kthejnë mjetet e veta, në qoftë se debitori vjen në gjendje qënga pasuria tjeter e vet nuk mund ta kthejë borxhin në afatin e caktuar, përkatësisht në mënyrë tërregullt.Hipoteka, krahas pengut të dorës (pignusit), në teorinë juridike dhe në të drejtën njihet si e drejtësendore mbi sendin e huaj me emrin e drejta e pengut.Hipoteka - e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme paraqet një institucion juridik të rregulluarme dispozita pozitive, përkatësisht rregulla juridike.

358


Në çdo sistem juridik, ku njihet e drejta e pronësisë, titullarët e të drejtave kanë dy lloje të drej-tash: të drejtën mbi sendin e vet (pronësia) dhe të drejtat mbi sendin e huaj (hipoteka, servitudatetj.). Pra, edhe hipoteka është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, për të cilën vlejnë dispozitat arregullat që janë të përbashkëta për të gjitha të drejtat sendore mbi sendin e huaj.Me këtë rast do të paraqesim disa përkufizime lidhur me të drejtën e pengut, në përgjithësi, dhehipotekën, në veçanti.E drejta e pengut është e drejtë sendore (reale) mbi sendin e huaj, në bazë të cilës kreditori peng-marrës mundet të realizojë (paguan) kërkesat e veta nga vlera e sendit të lënë peng, (nëse debitorinuk e plotëson detyrimin e arritur) para kreditorëve të tjerë, pa marrë parasysh se në duart e kujtndodhet sendi i lënë peng.Me rastin e përkufizimit të hipotekës shumë gjëra janë të njëjta, për shkak se e drejta e hipotekësështë e drejtë sendore mbi sendin e huaj, kur objekt është sendi i paluajtshëm, sendi i lënë pengmbetet në posedim të pengdhënësit, siguron kërkesën e kreditorit, në rast se debitori nuk e përm-bush detyrimin e vet në afatin e caktuar dhe, për fitimin e kësaj të drejte, përveçse kërkohet bazajuridike, duhet të bëhet edhe regjistrimi i kësaj të drejte në librat publikë.E drejta e zbatueshme në Kosovë e parashikon institutin e hipotekës në Ligjin për Hipotekat nr.2002/4, i cili rregullon vetëm hipoteka e kontraktuar dhe në nenin 63, paragrafi 1 të Ligjit përMarrëdhëniet Themelore Pronësore -Juridike, në të cilin thuhet: “Me qëllim që të sigurohetkërkesa e caktuar, sendi i paluajtshëm mund të ngarkohet më të drejtën e pengut në dobi të kredi-torit (hipoteka), i cili është i autorizuar në mënyrën e parashikuar me ligj që të kërkojë arkëtimin ekërkesës së vet nga vlera e kësaj pasurie të paluajtshme para kreditorëve, të cilët mbi të nuk kanëhipotekë, si dhe para kreditorëve të cilët hipotekën mbi të e kanë fituar pas tij, pa marrë parasyshndërrimin e pronarit të pasurisë së paluajtshme të ngarkuar”. Ligji rregullon të drejtën e pengutme nenet 61 - 69. Ky Ligj ka pasur për qëllim të rregullojë vetëm bazat e së drejtës së pengut mbisendet e paluajtshme (hipotekën). Në Kosovë, përveç ligjeve të përmendura, ligj i zbatueshëmështë edhe Rregullorja e UNMIK-ut për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme, nr. 2001/5, datë 7shkurt 2001, dhe dispozitat e tjera që gjenden në Ligjin për Marrëdhëniet e Detyrimeve, në Ligjine Procedurës së Përmbarimit etj.Hipoteka është e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm - e drejtë e kreditorit, i cili ështëi autorizuar që në mënyrën e parashikuar me ligj të kërkojë përmbushjen e kërkesës së vet ngavlera e paluajtshmërisë së lënë peng para kreditorëve të tjerë, të cilët hipotekën mbi sendin enjëjtë të paluajtshëm e kanë fituar pas tij, pa marrë parasysh ndryshimin eventual të pronarit tëpaluajtshmërisë të ngarkuar me hipotekë.Kreditori nga marrëdhënia e detyrimit, kërkesën e vet mund ta realizojë edhe pa ekzistimin e sëdrejtës së hipotekës, mirëpo kur nuk ekziston hipoteka, kreditori është më pak i sigurt se do tërealizohet kërkesa e tij. Në rastet kur mungon hipoteka, edhe sikur të shitet në tërësi pasuria edebitorit, ekziston rreziku se nuk do të mund të realizohet në tërësi kërkesa e kreditorit. Mirëpo,sikur kreditori të ketë të drejtën e pengut mbi ndonjë send të debitorit, ai do të ketë mundësi qënga sendi i lënë peng të realizojë kërkesën e vet para të gjithë kreditorëve të tjerë, pa marrëparasyshë se kreditorët tjerë do të mbesin pa i realizuar kërkesat e veta ndaj debitorit.Sendi i paluajtshëm mund të lihet hipotekë pa marrë parasyshë se a bëhet fjalë për tokën apondërtesën.Në rregullimin më të ri juridik të hipotekës ndryshon qendrimi në lidhje me objektin e hipotekës.Në kohën më të re njihet edhe një lloj pengu i ri, që është pengu i regjistruar, tek i cili nuk kërko-het dorëzimi i sendit, edhe pse objekt është sendi i luajtshëm, por kërkohet regjistrimi në regjistrinpublik. Ky regjistrim i së drejtës mbi sendet e luajtshme është i ngjashëm me të drejtën e

359

E drejta civile

hipotekës, andaj disa autorë pengun e regjistruar e quajnë hipotekë mobiliare. Edhe për këtë llojpengu për shumë çështje zbatohen dispozitat që e rregullojnë hipotekën. Mendojmë se e drejta ehipotekës nuk duhet të rregullohet në mënyrë parciale, por ajo duhet të rregullohet me Ligjin përPronësinë dhe të drejtat e tjera sendore ose me Kod Civil apo ndoshta me një Ligj të plotë për tëDrejtën e Pengut mbi sendet e paluajtshme, i cili do të përfshinte të gjitha mënyrat e fitimit tëhipotekës. Kjo do të ndihmonte për të bërë një dallim të qartë të këtij instituti juridik si në aspek-tin teorik, ashtu dhe në atë praktik. Rregullorja e miratuar për të Drejtën e Pengut (nr. 2001/5)dhe Ligji për Hipotekat (nr. 2002/4) nuk janë aq koncizë sa kërkohet për rregullimin e së drejtëssë pengut, si e drejtë sendore.Sendi i paluajtshëm mund të lihet hipotekë për kërkesën e kreditorit, i cili nga kjo e drejtë është iautorizuar që, në kushtet dhe mënyrën e parashikuar me ligj ose me një akt tjetër juridik, të kërko-jë dhe të realizojë përmbushjen e kërkesës së vet nga vlera e sendit të lënë peng dhe përmbushjene kërkesës ta bëjë para kreditorëve të tjerë, të cilët nuk e kanë të drejtën e hipotekës mbi atë send,si edhe para kreditorëve të tjerë, të cilët të drejtën e hipotekës mbi sendin që është objekt ihipotekës e kanë fituar pas tij, pa marrë parasyshë ndërrimin e pronarit të sendit të paluajtshëm tëlënë hipotekë.E drejta e hipotekës shtrihet në tërë sendin e paluajtshëm të lënë peng, duke përfshirë edhe frytetqë i përmban ai derisa ato nuk ndahen nga sendi që është objekt i hipotekës, si dhe mbi pjesët etjera përbërëse dhe aksesorët e sendit të ngarkuar me hipotekë.E drejta e hipotekës, si e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm, dallohet nga të drejtat etjera sendore. E drejta e pronësisë dhe të drejtat e tjera sendore mbi sendin e huaj, e autorizojnëtitullarin që ta shfrytëzojë dhe ta përdorë sendin në mënyrë të tërë, (e drejta e pronësisë si e drejtësendore mbi sendin e vet), të pjesshme, (uzufrukti si servitut personal në sendin e huaj) dhe vetëpërdorimin (te servitudat sendore). Objekti i së drejtës së hipotekës mbetet gjithmonë në posed-imin e pronarit. Për kreditorin mjafton konstituimi i së drejtës së hipotekës, e cila bëhet meveprim juridik, me vendim të organit shtetëror ose në bazë të ligjit dhe me regjistrimin e saj nëlibrat publikë.Në të kaluarën kodet kanë njohur mundësinë e lënies së paluajtshmërisë peng dhe kalimin e saj tepengmarrësi. Kreditori e ka marrë paluajtshmërinë e debitorit në dorëmbajtje, për të siguruarkërkesën. Në këto raste, kreditori e përdor paluajtshmërinë e lënë peng, gjë që do të thotë se ai imerr edhe frytet që i jep sendi dhe këto llogariten në shumën e detyrimit, përkatësisht në shumëne kërkesës së kreditorit. Në këtë mënyrë zvogëlohet masa e detyrimit të debitorit. Këtë mundësi tëlënies peng të paluajtshmërisë me kalimin e saj në posedimin e kreditorit, e ka njohur edhe e drej-ta zakonore shqiptare.Në të drejtën bashkëkohore kemi rastin që, për sigurimin e kërkesës, paluajtshmëria kalon nëpronësi të kreditorit, me kusht që e drejta e pronësisë mbi sendin e lënë peng të shlyhet ngaregjistrat publikë në momentin e përmbushjes së kërkesës, e cila është siguruar në këtë mënyrë.Kjo ndryshe quhet pronësia fiduciare, të cilën e njohin disa legjislacione. Në këtë mënyrë, e drejtae kërkesës përforcohet në një shkallë më të lartë, por dobësohet pozita e debitorit, i cili e lësendin peng dhe duhet ta kthej përsëri pronësinë e vet.Në legjislacion nuk është i ndaluar dorëzimi i sendit në posedim te pengmarrësi edhe në rastin ehipotekës, andaj, në qoftë se palët merren vesh, pengmarrësi mund ta përdorë paluajtshmërinë elënë peng.Hipoteka, si e drejtë sendore, ekziston mbi sendin e huaj dhe kjo e bën të jetë me karakteraksesor - të dorës së dytë, sepse kërkesa e kreditorit është e drejtë kryesore, ndërsa tek e drejta epronësisë ius utendi, fruendi dhe abutendi janë të drejta të pavarura. Prandaj themi se hipoteka,

360


edhe pse është e drejtë sendore, ajo prapëseprapë dallohet nga të drejtat e tjera sendore.

Objekti i hipotekës

Objekt i hipotekës është sendi i paluajtshëm. Sendi i paluajtshëm mund të jetë objekt i hipotekësvetëm nëse ndodhet në qarkullim juridik, pra mund të jetë objekt i ndonjë të drejte sendore dhemund të shndërrohet në vlerë pasurore. Paluajtshmëria, për t’u bërë objekt i së drejtës sëhipotekës, jo vetëm që duhet të jetë në qarkullimin juridik, por ajo duhet të jetë e individualizuar.Në këto raste duhet të plotësohen kushtet, të cilat i nënshtrohen parimit të specificitetit të të drej-tave sendore. Sendi i ardhshëm nuk mund të jetë objekt i hipotekës. Në ligj thuhet se hipoteka katë bëjë me tërë sendin, me frytet e tij, derisa nuk janë të ndara, si dhe me pjesët e tjera përbërësedhe aksesore të tij.Në disa raste mund të ndodhë që një hipotekë të ketë të bëjë edhe me më shumë paluajtshmëri.Kjo quhet hipotekë e përbashkët. Në këto raste, e drejta e hipotekës është e regjistruar mbi tëgjitha paluajtshmëritë veç e veç, por duke i paraqitur si një send të përbashkët. Kur regjistrohe,t edrejta evidencohet se është hipotekë e përbashkët.Objekt i hipotekës mund të jetë edhe pjesa ideale mbi sendin e paluajtshëm. Në këto raste hipote-ka shtrihet mbi tërë sipërfaqen e sendit. Sendet përbërëse ose pertinencat, po ashtu, janë objekt ihipotekës, derisa qëndrojnë të lidhura me sendin e paluajtshëm.Objekti i hipotekës është i lidhur për kërkesën deri në përmbushjen e saj. Përjashtimisht, nëkushtet e parashikuara me ligj, mund të ndodhë edhe zëvendësimi i objektit të hipotekës.

Ndarja e hipotekës (pengut mbi sendet e paluajtshme) sipas themelimit

Për nga mënyra e themelimit, hipoteka mund të jetë:- Hipoteka e kontraktuar (në bazë të punës juridike);- Hipoteka ligjore dhe - Hipoteka gjyqësore.

Hipoteka e kontraktuar

E drejta e pengut, kur bëhet në bazë të kontratës (me veprim juridik), ka karakter vullnetar dheekzistojnë shumë ngjashmëri ndërmjet rastit të pengut të dorës dhe hipotekës.Hipoteka e kontraktuar është ai lloj i hipotekës, e cila krijohet me kontratën e hipotekës lidhurmes kreditorit pengmarrës (hipotekues) dhe debitorit pengdhënës (ose pronarit të sendit, i cili e lësendin peng për detyrimin e debitorit), në formën me shkrim, sipas së cilës debitori (ose ndonjë itretë) detyrohet të lejojë që kreditori hipotekues të regjistrojë të drejtën e vet të pengut(hipotekën) në librat publikë, si ngarkesë (barrë) mbi sendin e caktuar, ndërsa kreditori obligohett’i mundësojë debitorit shlyrejen e hipotekës nga libri publik.Për fitimin e së drejtës së hipotekës nuk mjafton vetëm ius tus titulus, por gjithmonë kërkohetedhe modus aquirendi - regjistrimi në librat publikë.Paluajtshmërinë mund ta lërë hipotekë vetëm pronari; nëse mbi paluajtshmërinë ka më shumëpronarë (bashkëpronarët), të gjithë ata duhet të vendosin për lënien hipotekë të sendit. Pjesa ide-ale e paluajtshmërisë mbi paluajtshmërinë e caktuar bëhet hipotekë vetëm me pëlqimin ebashkëpronarit.Kontrata e hipotekës bëhet në formën me shkrim, në mënyrën e cila kërkohet për titullin juridik

361

E drejta civile

për regjistrimin e së drejtës mbi paluajtshmëritë në librat publikë. Kontrata e hipotekës nukmund të lidhet dhe as të trajtohet si e plotfuqishme, në qoftë se i mungon titulli juridik që ka kri-juar kërkesën e kreditorit, e cila sigurohet me hipotekë. Në këtë rast, si kontratë për lindjen e mar-rëdhënies detyrimore midis kreditorit dhe debitorit, që kushtëzon lindjen e detyrimit, i cili duhettë sigurohet me hipotekë, mund të jetë kontrata për dhënien e kredisë, kontrata e huasë, kontratapër qiranë afatgjatë etj. Në disa raste, kontrata me të cilën krijohet detyrimi, mund të përmbajëedhe vetë marrëveshjen për konstituimin e hipotekës për sigurimin e kredisë nga kontrata krye-sore. Në këto raste, marrëveshja për hipotekën, si pjesë e kontratës, konsiderohet si klauzulë ekontratës, e cila krijon bazë për lindjen e kërkesës së kreditorit.Hipoteka mund të themelohet edhe me ndonjë veprim tjetër juridik, kur konsiderohet hipotekëvullnetare, si, bie fjala, kur titull juridik është ndonjë testament në formë të legatit. Në këto raste,nëse qëllimi është të themelohet hipoteka, atëherë ky titull juridik është i njëjtë me kontratën, sititull juridik, dhe çdo gjë që vlen për hipotekën e kontraktuar, natyrisht, do të vlejë edhe përhipotekën vullnetare në bazë të ndonjë veprimi tjetër juridik.Kontrata për hipotekën, përveç që duhet të përmbajë subjektet, kauzën (qëllimin), që nënkuptonsigurimin e kërkesës me hipotekë, duhet shprehimisht të përmbajë edhe detyrimin e debitorit qët’i mundësojë kreditorit regjistrimin e së drejtës së tij në librat publikë.

Hipoteka ligjore

Hipoteka ligjore ekziston gjithmonë kur ajo themelohet drejtpërsëdrejti nga ligji. Në këto rastevetë ligji paraqitet si titull juridik për fitimin e së drejtës së hipotekës. Hipoteka ligjore themelohetnë momentin kur paraqiten kushtet e parashikuara me ligj. Konsiderohet hipotekë ligjore, sepseajo nuk është as hipotekë e kontraktuar, as hipotekë gjyqësore. Kjo ka të bëjë në të gjitha rastetkur vetë ligji shprehimisht parashikon krijimin (themelimin) e hipotekës ligjore.E gjithë ajo që është thënë me rastin e trajtimit të pengut ligjor, në parim, vlen edhe për theme-limin e hipotekës ligjore.

Hipoteka gjyqësore

Hipoteka gjyqësore ekziston atëherë kur themelohet me vendim të gjykatës. Në raste të caktuara,duke u mbështetur në Ligjin e Përmbarimit të Kërkesave, gjykata e përmbarimit mund ta caktojëhipotekën dhe kjo është hipotekë e dhunshme për sigurimin e kërkesës, e cila duhet të përm-bushet në procedurën e përmbarimit.Në të drejtën pozitive ekziston mundësia që hipoteka gjyqësore të jetë vullnetare, edhe pse ajobëhet në gjykatën e përmbarimit. Në këto raste marrëveshja për hipotekën mund të bëhet edhepara gjykatës, në formë procesverbali gjyqësor. Me këtë marrëveshje të bërë para gjykatës nëformë procesverbali, palët e marrëdhënies detyrimore merren vesh për të lënë peng (hipotekë)paluajtshmërinë dhe për të siguruar kështu kërkesën e caktuar në procedurën e sigurimit tëkërkesës në para.Themelimi i hipotekave, si rregull, bëhet gjithmonë me anë të kontratës për hipotekën, kursethemelimi i saj në bazë të vendimit gjyqësor, përkatësisht ligjit, ndodh më rallë.

362


Parimet e së drejtës së pengut (hipotekës)mbi sendet e paluajtshme

Në kuadër të së drejtës së pengut (hipotekës) mbi sendet e paluajtshme, janë të njohura parimet,të cilat janë të përbashkëta edhe për të drejtën e pengut mbi sendet e luajtshme.Parimet janë:

Parimi i aksesoritetit të së drejtës së pengut;Parimi i oficialitetit të së drejtës së pengut;Parimi i specialitetitParimi i papjesëtueshmërisë së pengut dheParimi i prioritetit.

Parimi i aksesoritetit

Hipoteka është e drejtë sendore me karakter aksesor, sepse krijimi, zgjatja dhe shuarja e saj varetnga ekzistimi i kërkesës, e cila sigurohet me hipotekë. Kjo e drejtë sendore varet nga ekzistimi ivetë marrëdhënies detyrimore, kur ekziston detyrimi i caktuar i debitorit ndaj kreditorit.Kërkesa që e ka bazën në marrëdhënien e detyrimit mes kreditorit dhe debitorit është e drejtësubjektive kryesore, ndërsa hipoteka është e drejtë subjektive aksesore dhe e varur. Kërkesa ështësupozim i ekzistimit të vetë hipotekës. Pa kërkesë nuk ka hipotekë. Kur kërkesa është epavleshme, debitori ka të drejtë që të kërkojë edhe shlyerjen e hipotekës nga librat publikë.Ndërkaq, nëse ndodh shuarja e hipotekës para se të përmbushet kërkesa, nuk shuhet edhe kërkesae kreditorit, por ajo mbetet detyrim i debitorit ndaj kreditorit. Kalimi i hipotekës mund të bëhetvetëm me kalimin edhe te vetë kërkesës. Aksesoriteti i hipotekës humbet në rastin kur kërkesaparashkruhet, por ekzistimi i hipotekës e bën të mundur edhe (......) të kërkesës së parashkruar.Hipoteka ekziston edhe pas përmbushjes së detyrimit (borxhit), derisa nuk bëhet shlyerja ehipotekës nga librat publikë.Hipoteka është e drejtë e varur nga e drejta kryesore dhe në këtë rast kjo është e drejta ekërkesës. Hipoteka e siguron kërkesën e kreditorit.Nëse kërkesa është e anulueshme, atëherë edhehipoteka nuk mund të qëndrojë. Përjashtim bë rasti i parashkrimit, kur pengmarrësi ka të drejtëtë realizojë edhe kërkesën e parashkruar nga vlera e sendit të lënë në hipotekë. Parimi iaksesoritetit është i përbashkët për të drejtën e pengut në përgjithësi.

Parimi i oficialitetit

Pengmarrësi mundet të përmbushë kërkesën e vet nga sendi i lënë peng vetëm përmes rrugësgjyqësore. Që ta realizojë kërkesën e vet nga vlera e sendit të lënë në hipotekë, kreditori duhet t’idrejtohet gjykatës që ajo ta shesë sendin në ankand publik. Në litreaturën e re juridike kërkohet tëbëhet thjeshtësimi i procedurës për përmbushjen e këresës nga sendi i lënë në hipotekë.Andaj nëdisa legjislacione lejohet që shitja publike e sendit të mos jetë vetëm kompetencë e gjykatës, poredhe e ndonjë organi tjetër, siç është noteria, por shkohet edhe më larg që edhe vetë kreditor tëmund ta shesë sendin dhe nga çmimi i shitjes ta përmbushë kërkesën e vet.Ndalohet fitimi i pronësisë nga ana e kreditorit mbi sendin e lënë peng, por në të drejtën mod-erne lejohet fitimi i pronësisë mbi sendin e lënë peng. Ka raste kur lejohet shitja e lirë, nëse ështënë interes të debitorit.

363

E drejta civile

Parimi i specialitetit

Ky parim nënkupton: 1. Se me hipotekë mund të sigurohet vetëm kërkesa e caktuar e kreditorit(e jo një numër i pacaktuar ose një shumë e pacaktuar) dhe 2.Hipoteka mund të ekzistojë vetëmmbi sendet individualisht të përcaktuara. Sot, edhe te ky parim njeh disa përjashtime.Objekt i hipotekës mund të jenë një a më shumë sende individualisht të përcaktuara. Pra, hipote-ka nuk mund të krijohet në mënyrë të përgjithësuar mbi të gjithë pasurinë e debitorit.Sendi i paluajtëshëm, i përcaktuar individualisht, i cili mund të shëndrohet në vlerë monetare,

mund të jetë objekt i hipotekës. Kjo vlen edhe për pjesët ideale të paluajtëshmërisë.

Parimi i papjesëtueshmërisë së hipotekës

Parimi i papjesëtueshmërisë së hipotekës nënkupton që hipoteka, për nga natyra e vet, është epapjesëtueshme. Ky parim do të thotë se tërë sendi i lënë peng siguron kërkesën, gjersa ajo nukpërmbushet në tërësi. Pra, hipoteka siguron tërë kërkesën, kurse sendi i tërë i lënë në hipotekësiguron kërkesën.Lidhur me parimin e papjesëtueshmërisë së hipotekës ekziston edhe dispozita ligjore, në të cilënthuhet: “Pasuria e paluajtshme e lënë peng në tërësi siguron kërkesën e kreditorit deri në shlyerjene plotë të kësaj kërkese, pa marrë parasysh pjesëtimin e mëvonshëm të pasurisë së paluajtshme(pandashmëria e hipotekës)”.Nuk mund të lirohet një pjesë e sendit nga hipoteka, edhe pse vlera e sendit është më e madhe sekërkesa e siguruar. Edhe ky parim në të drejtën moderne ka pësuar ndryshime dhe lejon mundës-inë që, në bazë të marrëveshjës së palëve kontaktuese, të lirohet një pjesë e sendit të lënëhipotekë, në qoftëse ndërkohë është përmbushur një pjesë e kërkesës së kreditorit.Nuk ekziston mundësia të kalohet hipoteka mbi një send tjetër të paluajtëshëm të pengdhënësit.Nëse ndodh ndërrimi i objektit të hipotekës, kjo do të thotë se është shuar e drejta e hipotekësmbi sendin e mëparshëm dhe është krijuar një hipotekë e re mbi objektin e hipotekës, për të sigu-ruar kërkesën e njëjtë të kreditorit.Në të drejtën tonë mund të ekzistojë kalimi i hipotekës mbi një send tjetër vetëm në rastin kurkemi përtritjen e sendit të shkatërruar, i cili ka qenë objekt hipoteke.Qarkullueshmëria e hipotekës nënkupton faktin se hipoteka mund të kalohet, por vetëm bashkëme kalimin edhe të kërkesës; hipoteka trashëgohet, por së bashku me kërkesën. Pra hipoteka nukmund të qëndrojë në mënyrë të pavarur nga kërkesa.Hipoteka mund të lihet hipotekë për kreditorin tjetër dhe kjo në të drejtën tonë quhet mbi-hipotekë. Për këtë veprim juridik nuk kërkohet pëlqimi i debitorit. Natyrisht, në këto raste lindindisa të drejta për debitorin.Hipoteka është e drejtë pengu mbi sendet e paluajtshme te të cilat lënia peng bëhet me regjistrim-in e së drejtës së kreditorit në librat publikë (librat e intabulacionit), ndërsa paluajtshmëria engarkuar me hipoteka mbetet në posedim të debitorit. Te hipoteka, kreditori e fiton të dejtën epengut me regjistrim në librat publikë dhe kjo mjafton për t’u siguruar kërkesa. Hipoteka ështënjë mënyrë e rregullt e lënies peng të paluajtshmërive.Me Ligjin për Hipotekat të Kosovës nr. 2002/4 parashikohet se “hipoteka e ngastrës do të zbato-het në të gjithë ngastrën e tokës”. Edhe në këtë rast i tërë sendi lihet peng dhe hipoteka shtrihetnë gjithë ngastrën e tokës. Kjo përfshin edhe ndërtesat që ekzistojnë në ngastrën tokësore kur ekanë të njëjtin pronar, sepse thuhet se “të gjitha ndërtesat ose strukturat e ngritura në ngastrën etokës do t’i nënshtrohen tani çdo hipoteke në të, po qe se kanë të njëjtin pronar apo shfrytëzues”.

364


Parimi i prioritetit

Parimi i prioritetit është njëri ndër parimet e së drejtës së pengut mbi sendet e paluajtshme, që dotë thotë se titullari i kësaj të drejte sendore ka të drejtë të realizojë kërkesën e vet para kreditorëvetë tjerë, të cilët e kanë konstituuar të drejtën e hipotekës pas tij ose nuk kanë fare të drejtëhipoteke.E drejta e hipotekës ekziston mbi një paluajtshmëri të caktuar. Një paluajtshmëri e caktuar njëko-hësisht mund të jetë objekt i më shumë të drejtave të hipotekës. Sendi i paluajtshëm lihet pengpër kërkesa të subjekteve të ndryshme, që në këtë rast janë kreditorët pengmarrës. Në këtë rastbëhet fjalë për bashkimin e të drejtave të hipotekës. Bashkimi i të drejtave të hipotekës mund tëlind në të njëjtën kohë ose në kohë të ndryshme. Në këto raste duhet të parashikohet mundësia eradhës së përmbushjes së kërkesave të siguruara me hipotekë.Parimi i prioritetit ose i përparësisë kohore ndihmon në përcaktimin e së drejtës së përparësisë merastin e përmbushjes së kërkesave të ndryshme nga sendi i lënë peng. Zgjidhja e përmbushjes sëkërkesave të siguruara me sendin e njëjtë - për kreditorë të ndryshëm, bëhet duke u mbështeturnë parimin e prioritetit të së drejtës së hipotekës.Në të drejtën tonë, radhët e prioritetit përcaktohen në bazë të ligjit dhe marrëveshjes së palëve qëkanë objektin e njëjtë peng për sigurimin e kërkesave të tyre. Prioriteti fitohet nga koha e fitimit tësë drejtës pengut, sipas parimit: i pari për nga koha, i pari për nga e drejta. Këtë parim eparashikon edhe Ligji për Hipotekat i Kosovës nr. 2002/4, në nenin 4.5, në të cilin thuhet: “Nësepasuria e patundshme është kolateral i disa hipotekave, të drejtat e pengmarrësve do të përcakto-hen sipas momentit të regjistrimit të tyre, përveç nëse nuk parashikohet ndryshe me ligj”.Me ligj mund të caktohet radha e përparësisë edhe ndryshe nga ajo që parashikohe zakonisht.Parimi i prioritetit i mundëson kreditorit pengmarrës që kërkesën e vet ta realizojë në tërësi ngasendi i shitur, para kreditorëve të tjerë. Nëse të drejtat e hipotekave janë themeluar njëkohësishtmbi një objekt të njëjtë, kreditorët janë të radhës së parë të gjithë. Andaj edhe kërkesat e tyre tësiguruara me hipotekë përmbushen në mënyrë proporcionale. Mënyra proporcionale e përmbush-jes së kërkesave nënkupton që vlera e fituar nga shitja e sendit të lënë peng të ndahet nga tëgjithë kreditorët në përpjestim të njëjtë me vlerën e kërkesave të tyre, gjë që do të thotë se secilimerr përqindjen e njëjtë në lartësinë e kërkesës së tij.E drejta e pengut e radhës së parë e autorizon kreditorin hipotekues që i pari të përmbushëkërkesën e vet dhe kreditorët e tjerë hipotekues do të përmbushin kërkesat e veta në bazë të rad-hës së përparësisë nga vlera e mbetur, pasi që të jetë përmbushur kërkesa e kreditorit hipotekuestë radhës së parë. Radhë e përparësisë quhet ajo kur kreditori i radhës së fundit duhet ta presëradhën e vet për përmbushjen e kërkesës së vet të siguruar me sendin që është objekt i më shumëtë drejtave të hipotekave, nga vlera e sendit të shitur, nëse nuk është konsumuar vlera nga kredi-torët e tjerë që kishin të drejtën e përparësisë para tij. E drejta e përmbushjes së kërkesës nukshuhet edhe po të mos ketë mbetur vlerë pasurore (para) nga sendi i shitur. Kreditori hipotekuesnë këtë rast barazohet me kreditorët që nuk kanë fare të drejtën e hipotekës dhe ai mund t’i drej-tohet gjykatës për përmbushjen e kërkesës së vet nga masa pasurore e debitorit.

Fitimi i hipotekës

E drejta e hipotekës, si e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm, fitohet në mënyrë tënjëjtë si edhe të drejtat e tjera sendore mbi sendet e paluajtshme. Për fitimin e hipotekës kërkohet

365

E drejta civile

titulli juridik (veprimi juridik) dhe mënyra e fitimit (modus aquirendi). Në këtë rast, titull juridikështë kontrata, përkatësisht një veprim juridik tjetër i vlefshëm për të qenë titull për themelimin esë drejtës së hipotekës. Përveç kontratës, titull juridik për fitimin e hipotekës në mënyrë vullnetaremund të jetë edhe dispozita e legut, prandaj thuhet: “mund të jetë edhe çdo punë tjetër juridike edrejtuar kah qëllimi i njëjtë, për shembull dispozita mbi legun dhe ngjashëm me qëllimin e njëjtë,dhe e drejta e pengut mbi paluajtshmërinë që do të ishte themeluar në këtë bazë juridike do tëishte hipotekë vullnetare, por jo kontraktuese”.Kontrata, është titull juridik (bazë juridike). Titulli juridik duhet të jetë gjithmonë i vlefshëm për tëkrijuar të drejtën e hipotekës. Nëse titulli juridik nuk është i vlefshëm juridikisht, atëherë nukmund të lindë as vetë e drejta e hipotekës.Regjistrimi paraqet mënyrën e fitimit të hipotekës (modus aquirendi). Regjistrimi bëhet në libratpublikë ose në librat të cilat i mban gjykata, por kohët e fundit lejohet edhe mundësia qëregjistrimi të bëhet edhe pranë agjencive të specializuara për regjistrimin dhe realizimin e sëdrejtës së hipotekës.Për t’u krijuar hipoteka, duhet të ekzistojë pronësia mbi sendin, që nuk është e thënë ky të jetëgjithmonë debitori, dhe pëlqimi i pronarit për lejimin e themelimit të hipotekës mbi sendin e tij.Hipoteka, si e drejtë sendore, ka efekt juridik, por gjithmonë kur të plotësohen kushtet e caktuarame ligj; për këtë në literaturë, si kushte të domosdoshme, numërohen: regjistrimi i hipotekës nëlibrat e tokave, i bërë në bazë të punës juridike të vlefshme, që është kontrata e hipotekës dhepronari i sendit që ka aftësi ta ngarkoj sendin me hipotekë.

Hipoteka e përbashkët

Sigurimi i kërkesës së kreditorit hipotekues ka për objekt një paluajtshmëri të caktuar, e cila metërësinë e vet e siguron kërkesën e kreditorit, në qoftë se debitori nuk e përmbush kërkesën ekreditorit brenda afatit të caktuar. Mirëpo, për sigurimin e një kërkese të kreditorit hipotekuesmund të themelohet hipoteka mbi disa sende të paluajtshme dhe kjo quhet hipotekë e përbashkëtose hipotekë simultane.Kërkesa përmbushet në mënyrë të përpjesëtueshme nga vlera e të gjitha paluajtshmërive. Kjo dotë thotë se kërkesa e kreditorit hipotekues përmbushet, duke i shitur të gjitha sendet e paluajt-shme, që janë objekt i hipotekës, nga vlera e të cilave përmbushet kërkesa e debitorit hipotekuestë radhës së parë. Kjo mënyrë e përmbushjes së kërkesës bëhet me qëllim që të mos keqësohetpozita e kreditorëve të tjerë hipotekues. Kreditori hipotekues, në rastet kur ekziston hipoteka epërbashkët, ka të drejtë të zgjedhë se a do ta përmbushë sendin nga të gjitha sendet e lëna pengapo nga njëri prej sendeve të paluajtshme të lëna hipotekë. Kreditori hipotekues, në këto raste,vetë vendos, përkatësisht përcaktohet se cili send i lënë peng ose cilat sende a të gjitha sendet elëna peng do të jenë objekt i shitjes për përmbushjen e kërkesës së tij. Kur objekt i hipotekës janëtërësi sendesh që paraqiten si një send për fitimin e së drejtës, kërkohet që të regjistrohet e drejtae hipotekës për secilin send, duke e regjistruar edhe faktin se paluajtshmëria është objekt ihipotekës së përbashkët.

Të drejtat e kreditorit hipotekues

Kreditori hipotekues, si titullar i së drejtës së hipotekës, ka disa autorizime, përkatësisht të drejtaqë dalin nga vetë përmbajtja e së drejtës së hipotekës, si e drejtë subjektive absolute. Të drejtat mëtë rëndësishme të kreditorit hipotekues janë:

366


- E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit hipotekues;- E drejta e përparësisë në realizimin (arkëtimin) e kërkesës;- E drejta që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit hipotekues;- E drejta e kalimit të hipotekës;- E drejta e mbrojtjes së së drejtës së hipotekës;- Kreditori ka të drejtë të kundërshtojë veprimet e debitorit pengëdhënës

.me të cilat zvogëlohet vlera e sendit të lënë peng dhe kështu rreziko hetpërmbushja e kërkesës së kreditorit.

- E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit hipotekues. Kjo e drejtë do të thotë që kredi-tori hipotekues ka si autorizim kryesor realizimin e së drejtës së vet hipotekuese, pra kërkesa e tije siguruar me hipotekë të përmbushet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë hipotekë. Kreditorihipotekues, me rastin e realizimit të kërkesës së vet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë peng,duhet ta respektojë parimin e oficialitetit të së drejtës së pengut. Kjo do të thotë se ai duhet tëkërkojë shitjen publike të sendit hipotekues me anë të gjykatës. Kur bëhet fjalë për përmbushjen esë drejtës së kërkesës nga paluajtshmëria e lënë peng, atëherë kërkesa që sendi të shitet në ankandpublik dhe të organizuar nga gjykata është shumë më e fuqishme sesa në raste kur objekti ipengut është sendi i luajtshëm.E drejta e kreditorit që ta përmbushë kërkesën e vet të siguruar me hipotekë mund të realizohetnë bazë të kërkesës së vet drejtuar gjykatës, por edhe në rastet kur të tjerët kërkojnë përmbushjene kërkesave të tyre dhe, në këtë mënyrë, nga shitja e sendit të lënë peng ,edhe ky mund të përm-bushë kërkesën e vet.

- E drejta e përparësisë në realizimin (arkëtimin) e kërkesës. Me rastin e përmbushjes së kërkesëssë kreditorit hipotekues kërkohet edhe përcaktimi i përparësisë a i radhës për realizimin e kërke-save të siguruara me hipotekë. Në të drejtën është rregull që kërkesat e siguruara me hipotekë tërealizohen gjithmonë para kërkesave të cilat nuk janë të siguruara me hipotekë. Mirëpo, në rastetkur më shumë hipotekues i kanë të siguruara kërkesat e veta me sendin e paluajtshëm, i cili ështëobjekt i disa të drejtave hipotekuese, kërkohet të dihet radha e përparësisë në përmbushjen ekërkesave të siguruara me hipotekë.Radha e përparësisë në realizimin e kërkesave të siguruara ka një rëndësi të madhe, për shkak sekreditorët hipotekues janë të detyruar të durojnë përmbushjen e kërkesës së kreditorit hipotekuestë radhës së parë dhe pastaj t’i përmbushin kërkesat e veta dhe ato sipas radhës së përparësisë qëkanë. Në këto raste ekziston mundësia që të mbetet pa u përmbushur kërkesa e vet nga vlera esendit të lënë peng. Radha e përparësisë, edhe pse është e përcaktuar me ligj, legjislacioni e rezer-von të drejtën duke i dhënë përparësi përmbushjes së ndonjë kërkese tjetër dhe kjo ekziston nëlegjislacion. Në këto raste, nuk varet e drejta e përparësisë nga momenti i themelimit të së drejtëssë hipotekës, por nga vetë norma me të cilën ligji përcakton radhën e përmbushjes së kërkesave tëcaktuara. Radha e përparësisë mund të ndryshojë edhe me marrëveshjen e palëve kontraktuese.

- E drejta që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit hipotekues. - E drejta e kreditorithipotekues që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit të lënë peng nënkupton faktin se kredi-tori ka të drejtë të kërkojë nga debitori, përkatësisht pronari i sendit të lënë peng, që të mos ezvogëlojë vlerën e sendit i cili është objekt i hipotekës. Në ligj parashikohet: “Në qoftë se debitorihipotekues zvogëlon vlerën e pasurisë së paluajtshme të ngarkuar me hipotekë ose në mënyrëtjetër keqëson gjendjen e saj, kreditori hipotekues mund të kërkojë që gjykata të urdhërojë deb-

367

E drejta civile

itorin hipotekues që të përmbahet nga veprimet e kvtilla, e po qe se ai këtë nuk e bën, mund tëkërkojë arkëtimin e dhunshëm të kërkesës së siguruar me hipotekë edhe para se të arrijë afati ikërkesës”.Në këto raste, kreditori hipotekues ka të drejtë të kërkojë nga gjykata që debitori hipotekues tëpërmbahet nga veprimet me të cilat zvogëlohet vlera e sendit, dhe, në këtë mënyrë, t’i bëhet epamundur kreditorit përmbushja e kërkesës nga sendi i lënë peng. Kreditori hipotekues ka interesqë ta pengojë debitorin hipotekues në veprimet me të cilat ndikon në zvogëlimin e vlerës së palu-ajtshmërisë që është objekt i hipotekës. Në rastet kur debitori hipotekues nuk përfill kërkesën ekreditorit hipotekues dhe vazhdon me ndërmarrjen e veprimeve të cilat dukshëm e zvogëlojnëvlerën e sendit, atëherë kreditori hipotekues ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e kërkesës së vetnga vlera e sendit të lënë peng edhe para afatit, domethënë, para se të kaloj koha brenda së cilësdebitori është i detyruar ta përmbushë detyrimin e vet. Kreditori hipotekues në këtë rast i drejto-het me kërkesë gjykatës, e cila është e autorizuar të bëjë shitjen publike të sendit të lënë peng, tëcilit i zvogëlohet vlera nga veprimet e debitorit.

- E drejta e kalimit të hipotekës. - Kreditori hipotekues, po ashtu, ka të drejtë që ta kalojë tëdrejtën e hipotekës mbi një subjekt tjetër. Në dispozitë shprehimisht parashikohet që “hipotekamund të bartet në tjetrin vetëm bashkë me bartjen e kërkesës që me këtë hipotekë është siguru-ar”. Kreditori hipotekues mund të vendosë hipotekën mbi hipotekën ekzistuese në dobi të per-sonit të tretë dhe pa pëlqimin e debitorit hipotekues (mbihipoteka). Në këtë rast, personi i tretëfiton të drejtën e pengut mbi kërkesën e kreditorit hipotekues dhe mbi hipotekën që e sigoron atëkërkesë.Në rastet kur kalohet vetëm kërkesa e jo edhe hipoteka, kjo duhet të parashikohet shprehimisht.Në ligj parashikohet: “Hipoteka mund të bartet në tjetrin vetëm bashkë me bartjen e kërkesës qëme këtë hipotekë është siguruar”.

- E drejta e mbrojtjes së së drejtës së hipotekës. - Titullari i së drejtës së hipotekës gëzon mbrojt-jen e së drejtës së vet, sikurse edhe çdo titullar tjetër i së drejtës sendore. Kjo do të thotë se, nërast se i mohohet e drejta e pengut ose i cenohet ndonjë e drejtë tjetër lidhur me të drejtën epengut, ai ka të drejtë t’i drejtohet gjykatës me padi për mbrojtjen e së drejtës së hipotekës. Kjoështë njësoj sikurse edhe te rasti i mbrojtjes së së drejtës së pengut të dorës, përkatësisht i mbro-jtjes së së drejtës së pengut, në përgjithësi. Ajo që është thënë për mbrojtjen e së drejtës sëpengut, në përgjithësi, vlen edhe për mbrojtjen e së drejtës së hipotekës, në veçanti.

- Kreditori ka të drejtë të kundërshtojë veprimet e debitorit pengëdhënës, me të cilat zvogëlohetvlera e sendit të lënë peng. Ky zvogëlim i vlerës së sendit rrezikon përmbushjen e kërkesës sëkreditorit nga sendi i lënë hipotekë. Në këto raste, ligji e autorizon kreditorin hipotekues që tëndërmarrë veprime të caktuara, me të cilat i mbron interesat e veta. Kreditori hipotekues ka tëdrejtë të kërkojë prej gjykatës që të ndërpriten veprimet e debitorit hipotekues, me të cilatzvogëlohet e vlera e sendit të lënë hipotekë.Ligji parashikon: “Në qoftë se debitori hipotekues zvogëlon vlerën e pasurisë së paluajtshme tëngarkuar me hipotekë ose në mënyrë tjetër keqëson gjendjen e saj, kreditori hipotekues mund tëkërkojë që gjykata të urdhëroj debitorin hipotekues që të përmbahet nga veprimet e këtilla, e poqe se ai këtë nuk e bën, mund të kërkojë arkëtimin e dhunshëm të kërkesës së siguruar mehipotekë edhe para se të arrijë afati i kërkesës”.Nëse prejardhja e zvogëlon vlerën e paluajtshmërisë, duke e dëmtuar atë, ose me veprimet e veta i

368


sjell në një mënyrë tjetër në rrezik interesat e kreditorit hipotekues, ky ka të drejtë që, përmesgjykatës, të kërkojë që pengdhënësi të mos veprojë më kështu ose, nëse kjo nuk ndihmon, tëkërkojë administrimin e dhunshëm – sekuestrimin e paluajtshmërisë.

Të drejtat e pronarit të sendit të lënë hipotekë

Sendi i paluajtshëm i cili është objekt i hipotekës mund të jetë në pronësi të debitorit, por mundtë jetë edhe në pronësi të personit të tretë, i cili e lë sendin e paluajtshëm peng për përmbushjen ekërkesës së kreditorit, në qoftë se debitori nuk e përmbush detyrimin e vet në mënyrë të rregullt.Për kreditorin hipotekues nuk është me rëndësi të veçantë se cili person është pronar i sendit, porme rëndësi është që ai të mund ta regjistrojë të drejtën e vet, hipotekën, në librat publikë. E drejtae regjistrimit nuk mund të bëhet pa pëlqimin e pronarit të sendit. Andaj, pa marrë parasysh sekush është pronar i sendit, del se ekziston deklarimi i vullnetit dhe dhënia e pëlqimit që nga sendii paluajtshëm i lënë hipotekë të përmbushet kërkesa e kreditorit hipotekues.Pronari i sendit të paluajtshëm ka të drejta të caktuara mbi sendin që e ka në pronësi, por tëngarkuar me hipotekë. Dhe këto të drejta zakonisht janë:

- Përdorimi i sendit dhe mbledhja e fryteve dhe- E drejta e disponimit të sendit të lënë hipotekë.

- Përdorimi i sendit dhe mbledhja e fryteve. - është e drejtë e pronarit të sendit të lënë hipotekë.Kjo e drejtë nënkupton faktin se pronari ka të drejtë ta përdorë endin e vet në mënyrë të rregullt.Kjo e drejtë e përdorimit të tij është e lidhur për kohën në të cilën duhet të realizohet kërkesa ekreditorit hipotekues. Në momentin kur kërkesa e kreditorit duhet të përmbushet nga vlera epaluajtshmërisë së lënë peng, humb edhe e drejta e përdorimit të sendit nga pronari. E drejta epërdorimit humbet në momentin kur sendi sekuestrohet, përkatësisht shitet në ankandin publik.-E drejta e disponimit me sendin e lënë hipotekë.- Pronari i sendit të lënë hipotekë jo vetëm që

ka të drejtën e përdorimit të sendit, por atij i lejohet edhe disponimi i lirë i sendit të vet tëngarkuar me hipotekë. E drejta e disponimit realizohet nga ana e pronarit të sendit (debitorit apersonit të tretë) në mënyrë të plotë. Pronari i sendit ka të drejtë që sendin e ngarkuar mehipotekë ta shesë, ta dhurojë, ta ngarkojë me hipotekë të re, ta japë me qira etj. Në rastet kursendi shitet, pronari i ri (blerësi) e fiton të drejtën e pronësisë mbi sendin e ngarkuar me hipotekë,mirëpo ai nuk mund ta përjashtojë ekzistimin e hipotekës. Në këto raste, sendi i paluajtshëm ingarkuar me hipotekë në çdo kohë siguron kërkesën e kreditorit hipotekues. Kjo do të thotë sepër kreditorin hipotekues nuk është me rëndësi kush është pronar, por me rëndësi është ekzistimii sendit të paluajtshëm, i cili siguron kërkesën e kreditorit hipotekues. Pronari i ri e ka fituar tëdrejtën e pronësisë mbi sendin, por këtë lloj pronësie e ka të ngarkuar me barrën e hipotekës.Pronari i ri nuk mund ta ndalojë marrjen e sendit për përmbushjen e kërkesës së kreditorithipotekues dhe atë sipas radhëve të përparësisë, nëse ka më shumë kreditorë hipotekues.

Shuarja e hipotekës

Hipoteka si e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila e autorizon titullarin që nga paluajtshmëriae lënë peng të përmbushë kërkesën e vet me shitjen e sendit në rrugë gjyqësore, mundet edhe të

369

E drejta civile

shuhet. Shuarja mund të jetë jo vetëm pas përmbushjes së kërkesës që është rregull, por edhepara përmbushjes së kërkesës së kreditorit hipotekues, si, për shembull:- kur debitori hipotekues paguan kërkesën e siguruar me hipotekë;- kur kreditori hipotekues heq dorë nga hipoteka me deklaratë me shkrim të dhënë para organit

shtetëror kompetent që mban librin publikë, në të cilin është regjistruar hipoteka;- kur pasuria e paluajtshme e ngarkuar me hipotekë ka kaluar në pronësi shoqërore;- kur i njëjti person është bërë bartës i së drejtës së pronësisë dhe bartës i hipotekës mbi të

njëjtën pasuri të paluajtshme dhekur shkatërrohet pasuria e paluajtshme e ngarkuar me hipotekë, po qe se nuk përtërihet.Me këtë rast ofrojmë edhe zgjidhjen e Ligjit për Hipotekat nr. 2002/4 i Kosovës, i cili lidhur meshuarjen e hipotekës me regjistrim, në nenin 8 parashikon: “Hipoteka shuhet pas regjistrimit tëlirimit të saj nga pengmarrësi në pajtim me këtë ligj”. Ky ligj nuk i numëron në mënyrë taksativerastet që çojnë në shuarje të hipotekës. Këtu flitet vetëm për regjistrimin e lirimit të hipotekës, sikusht për shuarjen e saj. Duke folur për kërkesën në bazë të së cilës bëhet regjistrimi i lirimit, ligjipërmend përmbushjen e detyrimit, si bazë për paraqitjen e kërkesës për shlyerjen e së drejtës sëhipotekës nga librat (regjistrat) publikë.Sipas kësaj pjese, shuarja e kërkesës me parashkrim nuk shkakton edhe shuarjen e hipotekës. Edrejta e hipotekës ekziston edhe në rastin e parashkrimit të kërkesës së kreditorit hipotekues. Nëkëto raste debitori hipotekues nuk ka të drejtë të kërkojë shuarjen apo shlyerjen e regjistrimit tëhipotekës nga librat publikë. E drejta e kërkesës, e cila në fakt është padia në kuptimin material,po qe se parashkruhet, ajo nuk mund të realizohet përmes rrugës gjyqësore. Kjo do të thotë senuk mund të përdoret dhuna juridike (detyrimi nga gjykata) për realizimin e kërkesës. Mirëpo, kurbëhet fjala për kërkesat e siguruara me hipotekë, ekziston edhe përjashtimi. Në këto raste, nëqoftë se hipoteka është e regjistruar, debitori hipotekues nuk ka të drejtë të kërkojë shlyerjen ehipotekës nga librat publikë, pa e përmbushur kërkesën e kreditorit. Në këto raste, kreditori ështëi autorizuar ta realizojë edhe kërkesën e parashkruar me shitjen e sendit të lënë peng dhe nga kjovlerë pasurore ta përmbushë kërkesën e vet. Edhe në këto raste shitja bëhet në rrugë gjyqësore,përkatësisht në një rrugë tjetër të parashikuar me ligj.

E drejta e mbajtjes (Ius retentionis)

E drejta e retencionit është e drejtë e kreditorit që, për kërkesën e vet të arritur, të mbajë sendin edebitorit që i është gjetur në duar dhe, pasi ta njofojë me kohë debitorin për qëllimin e vet, të bëjëarkëtimin nga vlera e sendit që mban.

Dy autorizime:- të drejtën e mbajtjes dhe- të drejtën e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit.

Dallimi midis pengut dhe vetë nocionit qëndron në atë se sendi bëhet peng me qëllim dhe medëshirën e debitorit që të paguhet kërkesa. Te retencioni nuk ekziston pëlqimi dhe kjo e drejtë kri-johet pasi të arrijë kërkesa.E drejta e retencionit ka të bëjë me sendet e luajtshme dhe të paluajtshme.Nuk ekziston e drejta e mbajtjes, nëse posedimi mbi sendin krijohet në mënyrë të paluajtshme:

- kur sendi del nga debitori pa vullnetin e tij;- kur i është dhënë sendi kreditorit për ruajtje;

370


- kur i është dhënë sendi për huapërdorje.Sendi mund të mbahet derisa të plotësohet detyrimi.Debitori mnd ta kthejë sendin e vet, nëse garantohet se do të paguhet kërkesa:

- kur sendi i nevojitet shumë,- kur e ka vlerën shumë më të madhe se kërkesa.

E drejta e parablerjes

E drejta e parablerjes e autorizon një person, (personin që e ka të drejtën e parablerjes), që tëkërkojë nga pronari, kur ai vendos ta shesë sendin, t’ia ofrojë atë para të gjithë blerësve të tjerëdhe nëse pronari nuk vepron kështu, por ia shet sendin personit të tretë. E drejta e parablerjes eautorizon parablerësin të kërkojë që sendi t’i dorëzohet me çmim dhe në kushtet sipas të cilaveështë lidhur kontrata e shitblerjes.Kjo e drejtë ka dy pjesë:

- Parablerjen dhe- Kthimin e sendit për ta blerë.

E drejta e parablerjes mund të jetë ligjore dhe e kontraktuar; ajo mund të themelohet edhe metestament.E drejta e parablerjes ligjore ekziston në të gjitha rastet kur këtë ligji e parashikon shprehimisht,p.sh., e drejta e parablerjes së pjesëve të bashkëpronësisë.E drejta e parablerjes kontraktuese.- Me pajtimin e vullnetit të palëve mund të parashikohet edrejta e parablerjes.Dallimi.- E drejta ligjore vepron ndaj të gjithëve, si ndaj blerësit me keqëbesim, ashtu edhe ndajatij me mirëbesim.E drejta e parablerjes ligjore.- Nuk mund të kalohet as me veprime juridike. Zgjatja e saj është epacaktuar. E drejta e parablerjes së kontraktuar mund të zgjasë më së shumti pesë vjet.Të drejtat e parablerjes ligjore askush nuk mund t’i përjashtojë me kontratë.

Regjistrat e tokave

Evidencimi i paluajtshmërive dhe i të drejtave mbi to është e kushtëzuar nga niveli i zhvillimitekonomik dhe shkalla e qytetërimit të një shoqërie të organizuar. Mbajtja e regjistrave tokësorëështë rezultat i një përpjekjeje shumëvjeçare dhe i kalimit nëpër faza të ndryshme të zhvillimit tëqytetërimit.Regjistrat tokësorë janë libra publikë, në të cilat regjistrohen sendet e paluajtshme dhe të drejtatqë kanë të bëjnë me ato paluajtshmëri. Evidenca e të drejtave mbi paluajtshmëritë ka rëndësi tëveçantë për vetë qytetarët, por edhe për shtetin.Mbajtja e shënimeve mbi paluajtshmëritë në çdo rend juridik ka për qëllim që personave të cilëtinteresohen për to, t’u mundësohet të kenë dijeni të saktë mbi pozitën, shtrirjen e paluajtshmërisë,llojin dhe kualitetin e tokës, ndërtesën e cila gjindet mbi atë tokë, si dhe mbi të drejtat që ekzisto-jnë mbi atë paluajtshmëri.Kur u fol për fitimin e së drejtës së pronësisë mbi sendet, u tha se për t’u fituar e drejta e pronë-sisë mbi sendet e paluajtshme, përveç kontratës së shitblerjes a ndonjë titulli tjetër juridik,kërkoet që kjo e drejtë edhe të regjistrohet në librat e tokës. Këtu nuk mjafton vetëm posedimi,

371

E drejta civile

përkatësisht mbajtja e sendit pa e regjistruar të drejtën mbi sendin e paluajtshëm.Zgjidhjet e ndryshme që kanë shtetet, me gjithë dallimet ekzistuese, mund të përmblidhen në trisisteme të regjistrave të tokave:

- Sistemi australian (Torensit);- Sistemi francez dhe- Sistemi austriako - gjerman i librave të tokave.

Sistemi australian. - Sipas këtij sistemi, personi i interesuar i siguron të gjitha provat në bazë të tëcilave pastaj i lejohet regjistrimi nga organi kompetent.Dokumenti përmban supozimin e parrëzueshëm se personi i shënuar në të është pronar i asajpaluajtshmërie dhe se mbi atë paluajtshmëri nuk ekzistojnë bazëa të tjera, pos atyre të shënuara(regjistruara).Regjistrimi ka karakter konstituiv, pra e drejta fitohet në momentin e regjistrimit.Në rast gabimi, nuk mundet të kthehet sendi i paluajtshëm mbi të cilin është fituar e drejta epronësisë; ai ka të drejtën e shpërblimit të dëmit.Sistemi francez. - Këtu kemi përmbledhjen e kontratave të vërtetuara dhe të dokumenteve të tjerambi kalimin e paluajtshmërisë. Këto kontrata tani veprojnë edhe ndaj personave të tjerë (person-ave të tretë).Në bazë të këtij sistemi, e drejta e pronësisë kalohet me kontratë dhe kalimi i kryer vetëm pub-likohet.Ky sistem ndryshe quhet edhe sistem transkripcionesh e inskripcionesh (përmbledhje kontratashdhe dokumentesh të vërtetuara mbi kalimin e paluajtshmërive).Sistemi austriako – gjerman.- Ky sistem ka për bazë matjen e përgjithshme - matjen kadastrale,para së gjithash, matjen gjeografike të tokës.

Kadastri i tokave

Librat e rregullimit modern të tokave kanë për bazë kadastrin e tokave.Detyra e kadastrit është evidenca mbi tokën e cila përmban të dhëna mbi pozitën, formën dhesipërfaqen e parcelave tokësore, mbi mënyrën e shfrytëzimit (kulturën), prodhimin dhe shfrytëz-imin. Të dhënat kadastrale shërbejnë si bazë për rregullimin e librave të tokave.Kadastrat i mbajnë organet administrative të kuvendeve komunale.Kadastri ka rëndësi faktike për evidencën e paluajtshmërive, ndërsa libri i tokës ka karakter të evi-dencës juridike.Në Kosovë ka ekzistuar evidenca kadastrale, por nuk kanë ekzistuar librat e tokave. Në vend tëlibrave të tokave, ka ekzistuar sistemi i tapive.

Sistemi i tapive

Sistemi i tapive është mënyrë e veçantë e regjistrimit të paluajtshmërive dhe të drejtave mbi këtopaluajtshmëri.Sistemi i tapive për evidencimin e të drejtave mbi paluajtshmëritë është trashëgimi e sistemitotoman. Në shekullin XIX, Turqia u detyrua të bëjë reforma ne legjislacion dhe bëri revidimin edefterëve duke nxjerrë: Ligjin e Ramazanit (Ligji i tokave) në vitin 1858; Ligjin për Dokumentet eTapisë (1860), Ligjin për Tapitë e Tokave Vakëfe etj. Në kohën e Turqisë bëhet regjistrimi i tokaveme emrin defteri atik; regjistrimi është reviduar dhe është plotësuar çdo tri vjet, dhe kjo ka ndod-hur regullisht.

372


Sistemi i tapive, edhe pse është i mbështetur në ligjet e Perandorisë Osmane, më saktësisht nëLigjin për Tapitë të vitit 1858 dhe më vonë në Ligjin për Dhënien e Tapisë të vitit 1931.Sistemi i tapive nuk duhet të ekzistojë në të ardhmen. Ky sistem duhet të zëvendësohet me regjis-trat tokësore (publike), përkatësisht me regjistrat për regjistrimin e paluajtshmërive dhe të të drej-tave mbi këto paluajtshmëri. Kjo duhet të bëhet për shkak se Kosova duhet të ketë një sistem tëlibrave të tokave, përkatësisht të regjistrave publikë, kompatibilë me shtetet e tjera të Evropës dhetë rajonit. Sistemi i tapive është i mangët, sepse këtu regjistrohet vetëm e drejta e pronësisë.

Tapia

Në sistemin e tapive, regjistrimi i së drejtës së pronësisë mbi paluajtshmëritë bëhet duke i lëshuarindividit (subjekteve) dokumentin me emrin tapi.Tapia është dokument publik me karakter relativ, sepse krijon supozimin e rrëzueshëm se personii shënuar në tapi është pronar i paluajtshmërisë. Tapia është dokument publik për të drejtën epronësisë mbi një paluajtshmëri, të cilën e lëshon organi kompetent komunal, ndërsa e vërtetongjykata komunale e vendit ku ndodhet paluajtshmëria.Procedura për nxjerrjen e tapisë dhe vërtetimin e saj ka qenë mjaft e vështirë. Në kohën ePerandorisë Osmane, tapitë janë lëshuar në Stamboll dhe procedura jo vetëm që ka qenë evështirë, por ajo ka qenë edhe e shtrenjtë. Kjo ka bërë që një numër i konsiderueshëm të moskenë tapi si provë për të drejtën e pronësisë. Ligji për Dhënien e tapive, i vitit 1931, kaparashikuar kushte të veçanta për lëshimin e tapisë, duke kërkuar që të dhënat mbi paluajt-shmërinë të bëhen në bazë të matjes kadastrale, përkatësisht duke dalë në vendin e ngjarjes dhekjo ka kushtuar. Për popullsinë e varfër kjo ka qenë procedurë e shtrenjtë. Në lëshimin e tapisënjë rol të rëndësishëm e kanë edhe fqinjët, të cilët duhet të pajtohen, përkatësisht të mos kundër-shtojnë. Këtë e bëjnë me nënshkrimet e tyre. Në rast dyshimi, kërkuesi i tapisë udhëzohet që tëdrejtën e vet ta vërtetojë në procedurë gjyqësore.Tapia ka karakter relativ, d.m.th., supozimin e rrëzueshëm se e drejta e pronësisë i takon personittë shënuar në tapi, nëse nuk vërtetohet ndryshe. Tapia, me kalimin e kohës, merr forcë absolutedhe, pas kësaj kohe, nuk lejohet vërtetimi i saktësisë së tapisë. Ky afat është 10 (dhjetë) vite, që dotë thotë se poseduesit të tapisë, pas kalimit të afatit 10 vjeçar, nuk mund t’i kontestohet e drejta.Tapia e nxjerrë një herë, ka veprim konstitutiv. Me të drejtë thuhet se dhënia e tapisë ështëmënyra ligjore e kalimit të së drejtës mbi paluajtshmërinë dhe e drejta kalon në momentin edhënies së saj.

Sistemi i tapive sot nuk është i vlefshëm as në Kosovë.

Librat e intabulacionit

Në librat e intabulacionit shënohen të drejtat tjera, me përjashtim të pronësisë. Regjistrohethipoteka dhe ka karakter konstitutiv, regjistrohet e drejta e servitudave. Librat e intabulacionit imbajnë gjykatat komunale (themelore).

Ligji i aplikueshëm për regjistrimin e të drejtave mbi paluajtshmëritë në Kosovë

Në Kosovë për regjistrimin e të drejtave sendore mbi paluajtshmëritë është në fuqi Ligji nr.

373

E drejta civile

2002/05 për Themelimin e një Regjistri për të Drejtat mbi Pronën e Paluajtshme dhe Ligji përNdryshimet dhe Plotësimet në Ligjin nr. 2002/5 mbi Themelimin e një Regjistri për të Drejtatmbi Pronën e paluajtshme.Ligji aktual sjell risi në legjislacionin e marrëdhënieve pronësore. Me këtë ligj bëhet i mundurregjistrimi i të drejtave sendore mbi paluajtshmëritë. Ky ligj i ri njëkohësisht e braktis, përkatësishte zëvendëson sistemin tradicional të tapive, sepse ky sistem ishte në fuqi në Kosovë. Në tëardhmen nuk do të ekzistojë sistemi i tapive dhe as librat e intabulacionit.Legjislacioni kosovar, për herë të parë në historinë e vet ,pasurohet me një akt juridik, me të cilinregjistrohen të drejtat sendore mbi paluajtshmëritë. Tërësia e dispozitave të përmbledhura nëLigjin nr. 2002/5 për Themelimin e Regjistrit të të Drejtave të Pronës së Paluajtshme dhe Ligjinnr. 2003/13 mbi Ndryshimet dhe Plotësimet e Ligjit nr. 2002/5 mbi Themelimin e Regjistrit tëDrejtave në Pronën e Paluajtshme, të nxjerra nga Kuvendi i Kosovës, jo vetëm që do të krijojë njësiguri juridike për regjistrimin e të drejtave mbi pronën e paluajtshme, por, në të njëjtën kohë, dotë ndihmojnë edhe në qarkullimin e të drejtave sendore në mënyrë efikase.Ligji i ri do të mundësojë realizimin e parimit të publicitetit të të drejtave sendore, pra jo vetëm tësë drejtës së pronësisë, por edhe të të drejtave të tjera. Regjistri i cili do të themelohet në bazë tëkëtij Ligji ka karakter publik.Të drejtat të cilat do të regjistrohen janë: pronësia, servituda, pengu (hipoteka), barrat sendore(reale) dhe e drejta e ndërtimit.

C. E DREJTA TRASHËGIMORE

Të kuptuarit e së drejtës trashëgimore, njësoj sikur edhe i shumë degëve të tjera të së drejtës,mund të bëhet nga vështrimi i kësaj dege përmes prizmit objektiv dhe subjektiv.Në kuptimin objektiv, të drejtën trashëgimore mund ta përkufizojmë si rregullim juridik i kalimittë pasurisë nga trashëgimlënësi mbi trashëgimtarët.Kuptimi subjektiv i së drejtës trashëgimore qëndron në autorizimin e një personi që të trashëgojëpasurinë e një personi tjetër, pas vdekjes së tij.

Nocionet themelore të së drejtës trashëgimoreNocionet themelore, mbi të cilat ngrihen dhe shpjegohen marrëdhëniet trashëgimore, janë:trashëgimi i pasurisë trashëgimore, pasuria trashëgimore (hereditas), trashëgimtari (heres),trashëgimlënësi (decuius) dhe baza juridike e trashëgimit (iustus titulus).Trashëgimi i pasurisë është e drejtë subjektive e trashëgimit.Pasuria trashëgimore është pasuria që trashëgohet në rastin e vdekjes së një personi.Trashëgimtari është personi tek i cili kalon pasuria trashëgimore.Trashëgimlënësi është personi për shkak të vdekjes së të cilit bëhet trashëgimi, përkatësisht pavdekjen e të cilit nuk do të bëhej trashëgimi.Baza juridike e trashëgimit është një fakt juridik a një grumbull faktesh që i bëjnë të mundur njëpersoni të caktuar për të fituar autorizimin për trashëgim.

Kushtet themelore për trashëgim

Për të qenë i mundur realizimi i trashëgimit, kërkohet të plotësohen disa kushte themelore, pa të

374


cilat trashëgimi do të ishte i pamundur. Këto kushte themelore janë:- vdekja e trashëgimlënësit;- ekzistimi i trashëgimtarit dhe- baza e referimit ndaj trashëgimit.

Disa autorë përmendin edhe ekzistimin e pasurisë trashëgimore, si njërin prej kushteve themelorepër trashëgimi.

Vdekja e trashëgimlënësitPa vdekjen e personit të caktuar nuk mund të ketë trashëgim.Vdekja duhet të jetë faktike, përkatësisht të pushojnë të gjitha funksionet jetësore të njeriut. Ligjipër Trashëgimin i Kosovoë (LTK) i vitit 1974 e njeh vetëm vdekjen natyrore, ndërsa nuk i njehvdekjen klinike dhe vdekjen civile.Vdekja dokumentohet me certifikatën nga amza e të vdekurve (aktvdekje). Dokumentimi mund tëbëhet edhe përmes formave të tjera, siç është raporti i gjykatës.Çdo person i vdekur fizikisht paraqitet si trashëgimlënës.

Ekzistimi i trashëgimtarit

Mundësia e realizimit të trashëgimit është e varur edhe nga ekzistimi i trashëgimtarit.Si trashëgimtarë mund të jenë personat fizikë dhe juridikë, përkatësisht çdo person fizik që ështësubjekt i së drejtës, si dhe prsoni juridik, por vetëm në bazë të testamentit.

Për të qenë trashëgimtar, personi fizik duhe të pasjetojë.

Baza e referimit ndaj trashëgimit

Që të fitohet e drejta për të trashëguar një masë të caktuar të pasurisë në rastin e vdekjes së njëpersoni, ekzistojnë dy baza esenciale juridike, mbi të cilat mund të fitohet ajo: ligji dhe testamenti.Por, një bazë tjetër juridike e referimit ndaj trashëgimit, e njohur nga disa sisteme juridike,veçanërisht në të kaluarën, është edhe kontrata.Sidoqoftë, Ligji për Trashëgimin i Kosovës (LTK) i vitit 1974 i njeh si baza të referimit ndajtrashëgimit vetëm: ligjin dhe testamentin.Ndonëse për një person ekziston mundësia që të trashëgojë përmes cilësdo nga këto dy bazajuridike të referimit ndaj trashëgimit, megjithatë, shpesh është theksuar përparësia e testamentit nëraport me ligjin. Kjo për faktin se trashëgimi në bazë të ligjit konsiderohet vetëm në rastet: a) kurnuk ka testament; b) kur testamenti është i pavlefshëm; c) po qe se me testament nuk është caktu-ar trashëgimtari universal, por vetëm ai singular dhe ç) kur personi i caktuar me testament përtrashëgim nuk është i gjallë, ka hequr dorë nga trashëgimi, është i paaftë dhe/ose është i padenjëpër trashëgim.

Pasuria trashëgimore

Pasuria trashëgimore përbëhet nga pasuria bruto dhe pasuria neto.Pasuria bruto përbëhet prej: aktivit, që përfshin një tërësi të drejtash sendore (pronësia, pengu,hipoteka, servituda, etj.) dhe të drejtat kërkesore nga kontrata të ndryshme; pasivit, i cili përbëhetprej detyrimeve nga kontratat e ndryshme, shpenzimet e varrimit, shpenzimet e regjistrimit dhevlerësimit të pasurisë.

375

E drejta civile

Pasuria neto, ndërkaq, fitohet kur bëhet spastrimi i llogaritjeve ndërmjet pasivit dhe aktivit dhepasuria që mbetet nga kjo përbën pasurinë neto trashëgimore.

Paaftësia dhe padenjësia për trashëgim

Paaftësia për trashëgim është një mënyrë e përgjithshme e marrjes së cilësisë së trashëgimtarit.Ndërkaq, padenjësia për trashëgim është mënyrë individuale e marrjes së cilësisë së trashëgimtarit.Rrethanat që e shkaktojnë paaftësinë për trashëgim janë objektive dhe nuk lidhen me fajin,përderisa te padenjësia për trashëgim janë subjektive, lidhen me fajin.Paaftësinë për trashëgim nuk mund ta falë trashëgimlënësi, kurse padenjësinë për trashëgim mundta falë trashëgimlënësi.

Sistemet e renditjes së të afërmve në rendet ligjore të trashëgimit

Sisteme të vendeve të ndryshme marrin në konsideratë fakte të shumta dhe të llojllojshme përpërcaktimin e rendit ligjor të trashëgimit, duke përfshirë gjininë, martesën, bashkësinë jashtë-martesore, jetën e përbashkët me trashëgimlënësin, llojin e sendeve që kanë të bëjnë me pasurinëtrashëgimore, ushqimin e trashëgimlënësit, seksin e trashëgimlënësit, radhën e lindjes etj., oseduke kombinuar midis tyre ndonjërin prej këtyre fakteve. Sidoqoftë, martesës dhe gjinisë u ështëdhënë një rol i posaçëm në këtë rast.Kështu, katër sisteme të renditjes së të afërmve në rendet ligjore të trashëgimit janë kualifikuar nëkëtë mënyrë:

- sistemi i bashkësisë së gjakut;- sistemi i shkallës së gjinisë;- sistemi i afërsisë së gjinisë dhesistemi parentelar.

Sistemi i bashkësisë së gjakut merr për bazë sasinë e gjakut të përbashkët të të afërmit në raportme trashëgimlënësin (fëmijët 50 për qind, nipërit dhe mbesat 25 për qind, stërnipërit e stërmbesat12,5 për qind, etj.).Sistemi i shkallës së gjinisë merr si bazë për përcaktimin e renditjes së të afërmve në rendetligjore, distancën e shkallës së gjinisë me trashëgimlënësin. Sipas këtij sistemi, kushëriri më i afërte përjashton nga trashëgimi kushëririn më të largët.Sistemi i afërsisë së gjinisë e konsideron si bazë për renditjen e të afërmve në rendet ligjore,afërsinë ndërmjet trashëgimtarit dhe trashëgimlënësit. Me këtë rast shikohet nëse trashëgimtariështë i paslindur, i paralindur apo kushëri anësor.Ndërsa sistemi parentelar merr për bazë të paralindurin e përbashkët (kryeprindin). Sipas këtij sis-temi, kushërinjtë që rrjedhin nga një kryeprind i përbashkët e përbëjnë parantelen apo brezin ecaktuar. Ndërmjet këtyre brezave vlen parimi i ekskluzivitetit. Thënë më thjesht, në bazë të këtijsistemi bëhet grumbullimi i të afërmve nëpër breza dhe brezi më i afërt e përjashton brezin më tëlargët.

376


Literatura:

Aliu, A.: Burimet e së drejtës civile në Kosovë. Prishtinë, 1999.Galgano, F.: E Drejta Private. Tiranë, 1999.Gams, A: Bazat e së Drejtes Reale. Prishtinë, 1978.Statovci, E.: Marrëdhëniet pronësoro-juridike në sendet e paluajtshme në KSA të Kosovës.Prishtinë, 1977.Statovci, E.: Mbrojtja e Pronësisë: studim komparativ. Prishtinë, 1980.Statovci, E.: Pronësia, origjina dhe zhvillimi (studim komparativ). Prishtinë, 1983Statovci, E.: E drejta e servitudave. Prishtinë, 1985.Shehu, A.: Pronësia. Tiranë, 2000.Gavella, N., Josipovic T., Gliha I., Belaj V., Stipkovic Z.: Stvarno pravo. Zagreb, 1998.

Kodet dhe ligjetKodi Civil i Francës i vitit 1804.Kodi Civil Gjerman i vitit 1900.Kodi Civil i Austrisë i vitit 1811.Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë i vitit 1994.Ligji mbi marëdhëniet pronësore - juridike i vitit 1980.Ligji nr. 2002/5 për Themelimin e Regjistrit të të Drejtave të Pronës së Paluajtshme Ligjin nr. 2003/13 mbi Ndryshimet dhe Plotësimet e Ligjit nr. 2002/5 mbi Themelimin eRegjistrit të Drejtave në Pronën e paluajtshme Rregullorja nr. 2000/5 mbi Pengun në sendet e luajtshmeLigji për hipotekën

377

E drejta civile

Documents

50740448 5-abdulla-aliu