4. Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa - Rozdział II

„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem

Rozdział II Założenia procesu prognozowania upadłości przedsiębiorstwa

1. Proces przewidywania zagrożenia upadłości przedsiębiorstwa i jego istota

Proces jest przebiegiem następujących po sobie i powiązanych

przyczynowo określonych zmian, stanowiących stadia, fazy lub etapy1.

Na proces przewidywania zagrożenia upadłością składają się następujące

fazy:

– zebranie możliwie dużej ilości danych charakteryzujących

przedsiębiorstwa, które ogłosiły upadłość, jak i przedsiębiorstwa o

dobrej kondycji finansowej,

– wybór metody ilościowej umożliwiającej oszacowanie modelu,

– oszacowanie możliwie dużego zestawu miar,

– wybór miar charakteryzujących się najlepszymi możliwościami

prognostycznymi,

– oszacowanie parametrów wagowych modelu,

– weryfikacja poprawności generowanych przez model prognoz oraz

określenie średniego błędu prognozy,

– dalsze etapy jak w wąskim ujęciu.

Istotą procesu jest natomiast zidentyfikowanie bądź też wyeliminowanie

występowania zagrożenia upadłości przedsiębiorstwa, w założonym horyzoncie

czasowym prognozy (w okresie t+τ), poprzez odpowiednie rozpoznanie i

zinterpretowanie obecnej (w okresie t) kondycji finansowej badanej jednostki.

Przewidywanie zagrożenia upadłością (w skrócie prognozowanie

bankructwa) jest uwarunkowane występowaniem zjawisk stanowiących podstawę

możliwości przeprowadzenia takiego procesu.

Pierwszym z tych zjawisk jest występowanie, w okresie bezpośrednio

poprzedzającym upadek przedsiębiorstwa, takich samych symptomów

pogarszania się sytuacji finansowej. Należy stwierdzić, iż bez względu na

przyczyny sprawiające, że firmy stają się niewypłacalnymi, a co za tym idzie

bankrutują, w czasie przed ogłoszeniem upadłości ich sytuacja finansowa jest

1 Komputerowy słownik języka polskiego. Warszawa: PWN. 1996

21


podobna, tj. charakteryzuje się zbliżonymi wartościami zmiennych opisujących2. O

możliwości prognozowania upadku firmy decydują zatem nie przyczyny

wywołujące upadek, a symptomy upadku wywoływane przez te przyczyny.

Symptomy są bowiem zewnętrznym przejawem, czy też końcowym rezultatem

szeregu negatywnych zjawisk i procesów zachodzących w samym

przedsiębiorstwie, jak i konsekwencją wielu negatywnych czynników zewnętrznych

oddziałujących na kondycję firmy, które to ogólnie nazywamy przyczynami

bankructwa.

Wykorzystanie symptomów jako elementów będących podstawą

przewidywania zagrożenia upadłością jest ponadto konieczne ze względu na

trudność z jednoznacznym wskazaniem, co było przyczyną bankructwa, czy też

raczej czynnikiem pierwotnym (bądź też zespołem czynników pierwotnych)

wywołującym bankructwo, co pochodną czynnika pierwotnego, a co z kolei

pochodną pochodnej czynnika pierwotnego itd. Należy bowiem zauważyć, iż jedno

negatywne zdarzenie (wystąpienie określonego czynnika), które w konsekwencji

staje się pierwotną przyczyną bankructwa, może wywołać zdarzenia wtórne

doprowadzające w efekcie do niewypłacalności i nadmiernego zadłużenia, czyli

bezpośrednich przyczyn (podstaw) ogłoszenia upadłości3. Taki efekt nazywany

jest często efektem domina. Niewątpliwie bowiem każdemu przypadkowi

bankructwa towarzyszy lawina przyczyn, tzn.: wystąpienie jednego zdarzenia, czy

też czynnika pierwotnego, oraz następujący po tym łańcuch dalszych zdarzeń w

tak czułym na wszelkie zmiany systemie jakim jest przedsiębiorstwo może w

konsekwencji doprowadzić do wystąpienia okoliczności stanowiących podstawę

ogłoszenia upadłości4. Co więcej, zdarzeniem pierwotnym, rozpoczynającym

lawinę wypadków doprowadzających do bankructwa, jest przeważnie pewien

zespół czynników, których dopiero jednoczesne wystąpienie (osiągnięcie masy

krytycznej) wywołuje cały łańcuch zdarzeń5.

Trudności takich pozbywamy się wykorzystując do wnioskowania o

zagrożeniu upadłości „obraz” firmy tworzony przez cechy opisujące poszczególne

2 O przyczynach i symptomach bankructw czytaj Rozdział 2, pkt.4. 3 O podstawach ogłoszenia upadłości czytaj Rozdział 1, pkt. 2. 4 Łańcuch przyczyn definiowany jest w literaturze również jako „kolia” przyczyn, gdyż pod pierwszym ogniwem (przyczyną pierwotną) znajduje się najczęściej kilka innych, a pod nimi rozgałęzia się znowu wiele przyczyn (przyczyn wtórnych) z każdego pojedynczego ogniwa: na podstawie M. Herring: Przyczyny niewypłacalności przedsiębiorstw niemieckich i ich znaczenie dla banków. Uniwersytet Szczeciński. 1996 (praca doktorska) s. 46. 5 W tym przypadku Riniklin i Keiser mówią o występowaniu wielu „kolii” przyczyn, które łącznie doprowadzają do załamania się przedsiębiorstwa: M. Herring: op. cit. s. 46.

22


sfery działalności przedsiębiorstwa. Obraz ten, w sposób bezpośredni, tworzyć

mogą poszczególne, nominalne wartości sprawozdań finansowych, udział firmy w

rynku, stopień postrzegania wizerunku firmy itp.; lub też, w sposób pośredni,

odpowiednie miary (zwykle stosunkowe) określające sytuację finansową firmy,

przy czym najbardziej syntetycznymi, a co za tym idzie, obiektywnymi miarami są

wskaźniki finansowe6. W przypadku firm o dobrej sytuacji finansowej, również ich

obraz nie będzie budzić zastrzeżeń, natomiast firmy znajdujące się w kłopotach

finansowych będą charakteryzowały się cechami, które merytorycznie uznane

zostaną za niepożądane. Właśnie owe cechy, wpływające na całościowy,

niekorzystny obraz jednostki należy nazywać symptomami pogarszającej się

sytuacji finansowej, bądź też po zaobserwowaniu związku między obrazem firmy a

następującym po tym upadkiem, symptomami bankructwa.

Mając na uwadze trudności ze wskazaniem przyczyn bankructwa jako

elementów umożliwiających wnioskowanie o zagrożeniu upadłością, należy

podkreślić iż to właśnie zidentyfikowanie symptomów pozwala na

przeprowadzenie procesu prognozowania upadłości. Jest to tym bardziej istotne

zważywszy na możliwość wystąpienia różnych pierwotnych przyczyn oraz różnych

łańcuchów czynników i zdarzeń, które w efekcie doprowadzają do wystąpienia

prawnych podstaw upadłości. Należy bowiem podkreślić, iż bezpośrednio przed

ogłoszeniem upadłości (za okres ten uważa się czas od 1 roku do 3 lat przed

ogłoszeniem wyroku sądu kończącym działalności firmy) symptomy złej sytuacji

finansowej są bez względu na przyczyny, które je wywołały, takie same. Staje się

to zatem podstawą do uniwersalnego stosowania procesu przewidywania

zagrożenia upadłością. Graficzną ilustracją powyższych rozważań jest rysunek 2.

6 O zastosowaniu wskaźników finansowych do przewidywania zagrożenia bankructwem czytaj Rozdział 2, pkt 5.

23


Rysunek 2

Przykładowy łańcuch przyczyn bankructwa, a możliwości identyfikacji zagrożeń.

Zdarzenie (przyczyna)pierwotna

Zdarzenia (przyczyny)wtórne

Brakmożliwościidentyfikacjizagrożeniaupadłością

Możliwośćidentyfikacjizagrożeniaupadłością

Symptomypogorszenia sytuacji

finansowej firmy

Ogłoszenie upadkufirmy

Źródło: opracowanie własne

W kwestii przyczyn oraz symptomów upadku firm należy zwrócić uwagę na

jeszcze jeden aspekt. Otóż w wielu przypadkach główna przyczyna upadku firmy

stanowić będzie jednocześnie precyzyjny symptom wskazujący na zagrożenie

bankructwem, który to w swojej stosunkowej postaci przybierze postać

określonego wskaźnika finansowego (np. nadmierne zadłużenie, które w modelu

prognostycznym przybierze formę wskaźnika zadłużenia ogólnego, jest

jednocześnie główną przyczyną upadku). Jednakże w wielu innych przypadkach

główna przyczyna bankructwa, aczkolwiek bardzo łatwa do uchwycenia, nie

stanowi symptomu, na podstawie którego w przypadkach następnych będzie

można trafnie wyrokować o występującym zagrożeniu (np. niski poziom

zarządzania). Należy bowiem stwierdzić, iż głównymi cechami symptomów

zagrożenia upadłością stosowanych w omawianych modelach w postaci

wskaźników finansowych są ich obiektywizm, wiarygodność źródła informacji

będącego podstawą identyfikacji symptomu oraz możliwość przedstawienia w

syntetycznej i skwantyfikowanej postaci. Niewątpliwie bowiem, ocena wskaźnika

finansowego wskazanego jako obraz pewnego symptomu jest ułatwiona ze

względu na posiadanie merytorycznych informacji co do znaczenia jego

24


określonych wartości, a co za tym idzie jest ona obiektywna. Poza tym podstawą

do oszacowania wartości takiej miary są dokumenty księgowe (sprawozdania

finansowe), które zgodnie z prawem winny przedstawiać w sposób rzetelny i jasny

sytuację majątkową i finansową, wynik finansowy oraz rentowność jednostki7.

Drugim zjawiskiem umożliwiającym przeprowadzanie procesu

przewidywania zagrożenia upadłością jest występowanie istotnych różnic w

kondycji finansowej przedsiębiorstw będących na krawędzi bankructwa i

przedsiębiorstw o dobrej sytuacji finansowej. Występowanie tego zjawiska jest

podstawą dokonywania dychotomicznego podziału firm ze względu na ich

standing finansowy, pod kątem możliwości bankructwa, a w konsekwencji –

również podstawą całego procesu rozpoznawania zagrożenia upadłością.

Logicznym jest bowiem, iż wraz ze zbliżaniem się momentu, w którym

przedsiębiorstwo staje się trwale niewypłacalnym i w konsekwencji upada, jego

sytuacja finansowa pogarsza się, a siła symptomów wskazujących na możliwość

bankructwa rośnie. Dzięki temu również, najprostszym do rozpoznania zagrożenia

jest moment bezpośrednio poprzedzający upadek (np. w okresie 1 roku),

natomiast wraz z oddalaniem się na osi czasu od przewidywanego dnia

ogłoszenia bankructwa rozpoznanie zagrożenia jest coraz trudniejsze. Wymiernym

przejawem tej zależności jest odsetek błędów generowanych przez model w

procesie rozpoznawania zagrożenia upadłością, co z kolei jest zgodne z ogólną

teorią prognoz8. Ilustracją graficzną omawianych wyżej związków jest rysunek 3.

7 Art. 4.1. ustawy z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. Nr 121, poz. 591) 8 A. Zeliaś: Teoria prognoz. Warszawa: PWE. 1997. s.26.

25


Rysunek 3

Związek pomiędzy czasem, możliwością identyfikacji zagrożenia oraz sytuacją finansową firmy

Bankructwofirmy

Czas (w latach) przed ogłoszeniem upadłości

Syt

uacj

afin

anso

wa

firm

y

bardzodobra

przeciętna

bardzozła

brak

brak

mały

duży

bardzo duży

firma o dobrej sytuacji finansowej

firma o pogarszającej się sytuacjifinansowej

123456dobra

zła

Możliw

ość identyfikacjizagrożenia bankructw

em


Ze względu na istotę zagadnienia i możliwość ograniczenia kosztów

bankructwa, najistotniejszymi są prognozy identyfikujące zagrożenie upadłością z

jak największym wyprzedzeniem w czasie, dzięki czemu możliwe jest

przeciwdziałanie i uniknięcie drastycznego pogorszenia kondycji finansowej.

Najbardziej pożądanym jest zatem model, który umożliwia zidentyfikowanie

istniejącego zagrożenia na podstawie jeszcze bardzo słabych symptomów, które

nie mogą zostać uchwycone drogą standardowych metod wskaźnikowej analizy

finansowej. Taką zaletę posiadają właśnie modele stosowane do prognozowania

bankructwa, których cechą jest wykorzystywanie jedynie symptomów

posiadających istotny potencjał informacyjny pod względem identyfikacji

zagrożenia bankructwem oraz ich odpowiednie wzmocnienie, tak aby informacja

generowana przez model określała zagrożenie, bądź brak zagrożenia upadkiem.

Dzięki budowie modelu9 opartej na wykorzystaniu danych (sprawozdań

finansowych) dotyczących przedsiębiorstw – bankrutów z lat poprzedzających ich

upadłość oraz na podstawie analogicznych danych dotyczących przedsiębiorstw o

prawidłowej sytuacji finansowej, metodami statystycznymi wyodrębniane są te

czynniki, które najdokładniej wskazują zły stan finansowy spółki oraz szacowane

są wartości wag odpowiadające wybranym zmiennym, przez co nawet bardzo

słabe lecz istotne symptomy stanowią ważne źródło informacji. W konsekwencji

9 O ilościowych kwestiach związanych z budową modeli prognozujących zagrożenie bankructwem czytaj Rozdział 4.

26


możliwe jest określenie głównych cech (wskaźników finansowych i ich wartości)

charakteryzujących firmy na rok, dwa, a nawet trzy lata przed ich upadłością, co

przy dodatkowym ich wzmocnieniu pozwala na trafne wskazanie lub też

wyeliminowanie zagrożenia bankructwem.

Należy również zwrócić uwagę na problemy związane z horyzontem czasu

przewidywania zagrożenia upadłością oraz możliwością stosowania w tym celu

danych historycznych10. W pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie:

czy model prognozujący bankructwo jest uniwersalny, co do horyzontu czasowego

generowanych prognoz, czy też jego zastosowanie ogranicza się do horyzontu

czasowego nie większego niż ilość lat pomiędzy datą sporządzenia sprawozdań

finansowych stanowiących bazę do oszacowania parametrów modelu i momentem

ogłoszenia upadłości? Należy bowiem pamiętać, iż od tego jakie dane zostaną

wykorzystane zależy jakość otrzymywanych prognoz. Bazując na wcześniejszych

rozważaniach można stwierdzić, że modelem pozwalającym na otrzymanie

najtrafniejszych prognoz jest model oparty na danych jak najmniej oddalonych w

czasie11 od momentu upadku, gdyż wtedy występowanie oraz siła oddziaływania

symptomów jest największa12. Taki model umożliwia jednak najtrafniejsze

rozpoznawanie zagrożenia z jednorocznym wyprzedzeniem, natomiast wskazanie

zagrożenia z wyprzedzeniem przekraczającym rok związane jest z wzrastającym

odsetkiem popełnianych błędów13. Poza tym, zważywszy na możliwość

zapobiegania bankructwom, największą wartość posiadają modele generujące

sygnały ostrzegawcze o dużym horyzoncie czasowym prognozy. Przyczyną tego

zjawiska są, jak się wydaje, zmiany charakteru (rodzaju) symptomów bankructwa

w czasie, tak pod względem siły występowania, jak i ich rodzaju. Oznaki

zagrożenia upadkiem na trzy lata przed bankructwem mogą być zupełnie inne niż

na rok przed bankructwem14. W tym okresie jedne symptomy ewoluują i zmieniają

się w symptomy o innym charakterze, charakter innych symptomów może

natomiast pozostawać bez zmian, przy znacznych jednak zmianach siły ich

10 Za dane historyczne należy rozumieć, w tym ujęciu, dane których wiek jest większy niż ilość lat pomiędzy datą sporządzenia sprawozdań finansowych stanowiących bazę do oszacowania parametrów modelu i momentem ogłoszenia upadłości. 11 W praktyce minimalny okres nie przekracza 1 roku. 12 Porównaj rysunek 3. 13 Klasyczny już model E. Altmana z 1968 roku charakteryzowały następujące odsetki błędów: 1 rok przed upadkiem 5%, 2 lata przed upadkiem 28%, 3 lata przed upadkiem 52 %. 14 Literatura przedmiotu (Por. J. Argenti: Corporate Collapse. McGraw-Hill. 1976.) stwierdza, iż już na 5 lat przed upadłością dostrzegalne są pierwsze symptomy pogarszania się kondycji finansowej. Jednakże w dynamicznie zmieniającej się współczesnej gospodarce horyzont taki należy uznać za zbyt długi. Efektywnie wykorzystywane modele (np. model E. Altmana) generują racjonalne prognozy (o możliwym do przyjęcia odsetku błędów) o horyzoncie nie większym niż trzy lata.

27


oddziaływania. W ten sposób dochodzimy do wniosku, iż dla rozpoznania

zagrożenia z różnym wyprzedzeniem w czasie (dla różnych horyzontów prognozy)

winny być stosowane modele bazujące na zmiennych zawierających różny

potencjał informacyjny, odpowiadający jednak danemu horyzontowi prognozy.

Dzięki temu modele, których zmienne dostosowane są do symptomów

charakterystycznych dla firm będących dwa lub trzy lata przed upadkiem,

dostarczają prognoz o największym stopniu trafności. Takie podejście jest jednak

mocno utrudnione głównie ze względu na ograniczone możliwości pozyskiwania

odpowiedniej ilości materiału statystycznego (sprawozdań finansowych firm z lat

poprzedzających ich upadłość). Konsekwencją tego jest budowa modeli

opierających się na danych pochodzących z różnych okresów przed ogłoszeniem

upadłości. Rozwiązanie to, jest, jak się wydaje, rozsądnym kompromisem

pomiędzy dążeniem do maksymalizacji trafności prognoz, a działaniem w

warunkach ograniczonego dostępu do niezbędnych informacji

Równie ważną kwestią związaną z wykorzystywaniem modeli

prognozujących zagrożenie upadłością jest określenie wpływu czasu na

efektywność modeli. Zmiany otoczenia gospodarczego w długim okresie

wywierają wpływ na przyczyny i symptomy upadłości. Zjawisko to uniemożliwia

opracowanie uniwersalnych modeli zachowujących swoją przydatność w każdym

czasie. Koniecznym jest zatem dokonywanie aktualizacji modeli (zmiennych i

odpowiadających im wag) przy wykorzystaniu aktualnych, nowych danych

liczbowych. Aktualizacje takie są wskazane jedynie co pewien określony, acz długi

okres (nie mniejszy niż 5 lat), gdyż znaczące zmiany uwarunkowań

gospodarczych posiadających istotny wpływ na sytuację finansową firm zachodzą

również w długim okresie. Inną możliwością jest zbudowanie modelu na podstawie

danych historycznych obejmujących szeroki przedział lat (np. 10 – 15 lat). Takie

podejście jest możliwe, jeżeli przyjmiemy, iż czynniki wywołujące upadłość nie

zmieniają się w czasie lub też, że zmieniają się w bardzo długim okresie a zmiany

te nie oddziałują w istotny sposób na postać modeli prognozujących możliwość

bankructwa. Model skonstruowany w oparciu o powyższe założenia posiadał

będzie niewątpliwie charakter uniwersalny jeżeli chodzi o możliwość jego

zastosowania w czasie, natomiast wadą jego może być ograniczenie zdolności do

generowania trafnych sygnałów przy zastosowaniu danych aktualnych jedynie w

28


pewnym okresie. Aktualizacja modeli w okresach pięcioletnich jest jednak

kosztowna, co związane jest z wydatkami ponoszonymi w trakcie zbierania

danych ilościowych. Modele budowane na podstawie danych historycznych o

szerokim przedziale czasowym są zatem tańsze w konstrukcji. Mówiąc jednak o

kosztach budowy modeli należy zwrócić szczególną uwagę na ich efektywność

oraz przewidywane zastosowanie, od którego niewątpliwie winien być uzależniony

sposób ich konstrukcji.

2. Rola związków przyczynowych a wnioskowanie o zagrożeniu bankructwem

Prognozowanie bankructwa przedsiębiorstwa wynika z powszechności

występowania związków przyczynowo – skutkowych w ekonomii15. Niewątpliwie

bowiem właściwe jest pytanie: dlaczego przedsiębiorstwo upadło (dlaczego Yt)?

Odpowiedź: dlatego, że wystąpił szereg negatywnych zjawisk i procesów w

funkcjonowaniu wewnętrznym lub otoczeniu firmy, które to zjawiska nazywamy

ogólnie przyczynami bankructwa (dlatego, że Xt–τ). W tym miejscu koniecznym jest

przyjęcie założenia, całkowicie zresztą zgodnego z rzeczywistością, że

bezpośrednie przyczyny upadłości przedsiębiorstw są zbliżone dla całej populacji

firm bankrutujących. Dzięki temu możliwe jest wnioskowanie o przyszłym

funkcjonowaniu firmy, w której działalności zaobserwowano symptomy znane z

wcześniejszych obserwacji przedsiębiorstw upadających16. Występowanie

wspólnych oraz stałych dla rozpatrywanej grupy spółek przyczyn bankructwa

stanowi prawidłowość, której rozpoznanie oraz skwatyfikowanie i przedstawienie w

postaci odpowiedniego modelu pozwala na prawidłową identyfikację zmiennej

objaśnianej, a którą to zmienną jest w tym przypadku jakościowa zmienna

dwuwartościowa (zero – jedynkowa) wskazująca w jednym przypadku na

zagrożenie bankructwem, w drugim natomiast eliminująca taką możliwość.

Właściwym będzie zacytowanie w tym momencie fragmentu wstępu do

pośmiertnego artykułu Tomasza Bayesa17 opublikowanego w 1763 r. w

Królewskim Towarzystwie Nauk w Londynie: „Każdy rozumny człowiek zda sobie 15 Por. J Hozer: Celowość działań jako ważny element zakłócający w badaniach ekonometrycznych dla danych w postaci szeregów czasowych. Przegląd Statystyczny. Zeszyt 1–2 1996 s.77. 16 Szczegółowo o przyczynach upadłości przedsiębiorstw w punktach następnych. 17 Thomas Bayes, urodzony w 1702 roku w Londynie, teolog i matematyk był jednym z pierwszych, którzy opierając się na matematyce stworzyli metody pozwalające wnioskować o prawdopodobieństwie zajścia pewnych zdarzeń na podstawie rozkładów występowania

29


sprawę, że problem, o którym mowa, nie jest tylko osobliwą spekulacją myślową,

lecz że jego rozwiązanie jest konieczne do stworzenia pewnych podstaw dla

każdego naszego rozumowania, dotyczącego faktów przeszłych i tego, czego

należy się spodziewać w przyszłości. Zdrowy rozsądek wystarczy, by przekonać

nas, że na podstawie obserwacji tego, co w poprzednich przypadkach było

konsekwencją pewnej przyczyny, czy też pewnego działania, można osądzić, co

prawdopodobnie będzie konsekwencją tej samej przyczyny w innym momencie i

że na im większej liczbie doświadczeń opiera się nasza kalkulacja, tym więcej

mamy powodów by uważać ją za przesądzoną”18. W tym przypadku problemem

rozpatrywanym jest oczywiście upadek przedsiębiorstwa. Powyższy fragment

będący słowem wstępnym do pracy stanowiącej podstawy dzisiejszego rachunku

prawdopodobieństwa wskazuje jednoznacznie na znaczenie możliwości

wnioskowania o zdarzeniach przyszłych na podstawie określonych przesłanek

zaobserwowanych w przeszłości. Wykorzystanie zarysowanych wyżej analogii

stanowi zatem podstawę do dalszych rozważań nad prognozowaniem bankructwa

przedsiębiorstw przy wykorzystaniu metod ilościowych.

2.1. Proces przewidywania zagrożenia upadłości przedsiębiorstwa w świetle teorii prognoz ekonometrycznych

Przewidywanie przyszłych faktów i zdarzeń oparte na uzasadnionych

przesłankach jest w ogólnym rozumieniu określane mianem prognozy19. Prognoza

jest wynikiem procesu wnioskowania w przyszłość (procesu predykcji)20, czyli

naukowo uzasadnionym wyobrażeniem przyszłości21, a co za tym idzie takim

przewidywaniem, w procesie formułowania którego korzysta się z wiedzy o

prawidłowościach lub tendencjach zaobserwowanych w przeszłości, a ściślej

biorąc takie, w którym za punkt wyjścia przyjmuje się oszacowania otrzymane na

podstawie odpowiednich modeli ekonometrycznych opisujących te

prawidłowości22.

tychże zjawisk w przeszłości. Jego główną, opublikowaną w 1963 roku pracą jest: „Essay Towards Solving a Problem in the Doctrine of Chances”, która to stała się podstawą metody statystycznej nazywaną dziś estymacją bayesowską. 18 Cytat za: P.G.Moore: Ryzyko w podejmowaniu decyzji. PWE. Warszawa 1975, s. 387. 19 Słownik Języka Polskiego. red. M. Szymczak. PWN. Warszawa 1996. tom 2. s. 889. 20 Z. Pawłowski: Prognozy ekonometryczne. PWN. Warszawa 1973. s 15. 21 T. Grabiński, S. Wydmus, A. Zeliaś: Metody prognozowania rozwoju społeczno – gospodarczego. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Kraków 1993. s. 11. 22 A. Zeliaś: Teoria prognozy. PWE. Warszawa. s. 16.

30


W świetle powyższych definicji, przewidywanie zagrożenia upadłości

przedsiębiorstwa, stanowiące proces wnioskowania o możliwości wystąpienia

sytuacji finansowej firmy wywołującej bankructwo może być nazywane ogólnie

prognozowaniem. Proces ten wykazuje bowiem cechy wymienione w powyższych

definicjach: dotyczy wnioskowania w przyszłość, pozwala na sformułowanie

prognozy będącej wynikiem wnioskowania, oparty jest na metodach naukowych23.

Otwartym pozostaje jednak pytanie, czy proces przewidywania upadłości

przedsiębiorstwa może być nazywany prognozowaniem w świetle teorii prognoz

ekonometrycznych?

Przed rozwiązaniem postawionego problemu koniecznym jest określenie

istoty prognoz generowanych w omawianym procesie. Wynik predykcji – prognoza

otrzymywana jest dzięki wykorzystywaniu odpowiedniego modelu analizującego

sytuację finansową firmy. Będąca wynikiem tej analizy diagnoza (wyrażająca się w

zaklasyfikowaniu badanej spółki do odpowiedniej grupy, zazwyczaj jednej z dwóch

różnych pod względem ryzyka) stwierdza jedynie zagrożenie, bądź brak

zagrożenia bankructwem. Dopiero konsekwencją określonej diagnozy (np.

negatywnej dla przedsiębiorstwa) jest prognoza dotycząca możliwości

bankructwa. Prognoza ta jest jednak jedynie wnioskowaniem prognosty opartym

na zaobserwowaniu w przeszłości występowania pewnego związku przyczynowo-

skutkowego tj. przyczyna – zła sytuacja finansowa przedsiębiorstw w okresie t

(zidentyfikowana dzięki wykorzystaniu posiadanego modelu) pociąga za sobą

skutek – bankructwo w okresie t+τ.

Wynika z tego, że w procesie przewidywania zagrożenia upadłości

przedsiębiorstwa podstawą budowy prognozy jest poprawnie przeprowadzona

diagnoza rzeczywistości, czyli stwierdzenie rzeczywistego stanu prognozowanych

zjawisk, istniejących współzależności i sprzężeń zwrotnych między nimi,

określenie kierunków oddziaływania aktywnych czynników wewnętrznych i

zewnętrznych, oraz stwierdzenie istniejących ograniczeń i rezerw24. Jak stwierdza

J. Hozer: „Analiza i diagnoza poprzedzają prognozę i jej służą. … Analizujemy i

23 E.I. Altman podaje listę blisko 60 prac naukowych dotyczących prognozowania bankructwa z 20 państw, opublikowanych w ciągu ostatnich 30 lat. Listę tą można rozszerzyć o prawie 50 publikacji, z ostatnich 10 lat, znanych autorowi, które bezpośrednio dotyczą omawianego zagadnienia. 24 Por. T. Grabiński. op.cit. s. 12.

31


diagnozujemy, aby poznać rzeczywistość. Poznajemy ją, aby prognozować. Tak

jak diagnoza jest sądem ex post, tak prognoza jest sądem ex ante.”25

Bezpośrednie postawienie prognozy na podstawie diagnozy sytuacji

obecnej jest zatem związane z koniecznością poprawnego rozpoznania oraz

zaklasyfikowania badanej spółki, przy czym właśnie klasyfikacja ma w tym

przypadku charakter diagnozy. Metody, przy wykorzystywaniu których budowane

są modele umożliwiające wysuwanie wyżej opisanych wniosków są zatem

metodami rozpoznawania (w tym przypadku rozpoznawania obrazu sytuacji

finansowej firmy wskazującego na zagrożenie upadłością), a co za tym idzie ich

istotą jest klasyfikacja obiektu (przedsiębiorstwa) do odpowiedniej grupy (firm

zagrożonych, bądź nie zagrożonych bankructwem), nie zaś opis kształtowania się

zmiennej objaśnianej, jak jest w przypadku klasycznego modelu

ekonometrycznego26.

Prognozowanie możliwości bankructwa przedsiębiorstwa ma charakter

predykcji zmiennych zero - jedynkowych. Fakt ten związany jest z koniecznością

zastosowania takich metod analizy, w których rolę zmiennej prognozowanej

odgrywa również zmienna jakościowa. W tym przypadku ogólna postać modelu

ekonometrycznego:

Y = f(X1, X2, … Xn, U) ,

gdzie Xi oznacza zmienne objaśniające, natomiast U oznacza składnik losowy, nie

generuje prawidłowych prognoz, gdyż prawa strona powyższego równania może

dać wynik większy od 1 lub mniejszy od 0, podczas gdy zmienna Y nie wykracza z

definicji poza te granice27. Taki proces prognozowania znacznie odbiega od

klasycznej predykcji ekonometrycznej, czego konsekwencją jest brak

bezpośredniej możności wykorzystywania klasycznych modeli ekonometrycznych

do rozwiązywania problemów klasyfikowania obiektów, w tym również do

zagadnienia prognozowania upadku przedsiębiorstw. co nie oznacza jednak, że

samo zagadnienie nie jest w swej istocie zagadnieniem ekonometrycznym28.

25 J.Hozer: Mikroekonometria. Analizy. Diagnozy. Prognozy. PWE. Warszawa 1993. s. 164. 26 O teorii rozpoznawania obrazów szeroko piszą: K. Jajuga [Statystyczna teoria rozpoznawania obrazów. Warszawa: PWN 1990], B.B. Rozin [Teoria rozpoznawania obrazów w badania ekonomicznych. Warszawa: PWN: 1979], E.Altman, R.B. Avery, R.A. Eisenbeis, J.F. Sinkey [Application of Calssyfication Tachniques in Businiess, Banking and Finance. Greenwitch: JAI Press. 1981.], M. Bongard [Pattern Recognition. New York: Sprtan Books. 1980]. 27 Problem rozpoznawania stanu zagrożenia bankructwem jest bowiem klasycznym przypadkiem rozpoznawania 2 – klasowego, przy czym przez 0 oznaczamy pierwszą z klas (przedsiębiorstwa niezagrożone upadłością), natomiast przez 1 oznaczamy drugą klasę (przedsiębiorstwa zagrożone upadłością).

32


2.2. Podstawowe założenia teorii predykcji a prognozowanie bankructw

Ciekawych wniosków dostarcza analiza zgodności procesu prognozowania

upadłości przedsiębiorstwa z podstawowymi założeniami teorii predykcji29:

1. Znajomość modelu ekonometrycznego kształtowania się zmiennej

prognozowanej.

Znajomość modelu oznacza wiedzę o jego postaci analitycznej. Nie jest jednak

możliwe stwierdzenie a priori postaci analitycznej modelu określającego

zagrożenie upadłością. Założenie jakiejkolwiek postaci analitycznej ma jedynie

charakter przybliżenia ułatwiającego oszacowanie parametrów strukturalnych

modelu. W większości metod stosowanych w rozpoznawaniu obiektów sama

postać analityczna modelu nie określa rzeczywistej zależności pomiędzy

zmiennymi objaśniającymi i zmienną objaśnianą. Postać modelu wynika raczej

z przyjętych założeń statystycznych umożliwiających oszacowanie wag

odpowiadających poszczególnym jego zmiennym.

2. Stabilność prawidłowości ekonomicznej w czasie

Prawidłowość ekonomiczna obrazowana w modelu prognozującym zagrożenie

upadłością przez odpowiednie wartości specjalnie dobranego zestawu

wskaźników finansowych jest stabilna w krótkim, bądź średnim okresie. Dzięki

temu wartość diagnostyczna posiadanego modelu w horyzoncie prognozy

liczonym od momentu oszacowania wartości parametrów strukturalnych

modelu (postulat aktualności modelu), który to horyzont zawiera się najczęściej

w przedziale nie przekraczającym 3 lat, jest zwykle stała. Okazuje się

mianowicie, że pomimo ogólnej tendencji do zmian, szereg prawidłowości

ekonomicznych wykazuje zadziwiającą stabilność lub skłonność tylko do

powolnych i regularnych posunięć. Jeżeli pominiemy zdarzające się przecież

tylko sporadycznie momenty przełomowe lub inne wyjątkowe zdarzenia, to

okazuje się, że wiele typów prawidłowości wykazuje właśnie ową stabilność lub

prawie – stabilność30.

28 T. Grabiński, S. Wydmus, A. Zeliaś. op.cit. s. 164. 29 Z. Pawłowski. op.cit. s. 39-41. 30 Z. Pawłowski: Prognozy ekonometryczne. PWN. Warszawa 1973. s 15.

33


3. Stabilność rozkładu składnika losowego modelu

Wpływ składnika losowego obrazującego oddziaływanie czynników nie ujętych

w modelu charakteryzuje się stabilnym rozkładem. Błędy, które występują, a

odzwierciedlają nie ujęcie w modelu pełnego spektrum czynników

wywołujących badane zdarzenie, mają charakter czysto losowy. Budowa

modeli umożliwiających rozpoznawanie zagrożenia bankructwem oparta jest

na dążeniu do maksymalizacji trafności generowanych prognoz. Jednak ze

względu na niedoskonałość niektórych ze stosowanych w tym celu metod oraz

na skutek przyjęcia uproszczeń wyrażających się w uwzględnieniu w modelu

tylko najbardziej charakterystycznych dla tego zjawiska czynników, precyzja

otrzymywanych wyników może być ograniczona.

4. Znajomość wartości zmiennych objaśniających modelu w okresie

prognozowanym.

Spełnienie tego warunku, w przypadku prognozowania upadku

przedsiębiorstw, nie jest możliwe. W chwili przeprowadzania analizy nie są

znane wartości zmiennych endogenicznych (Xt+ τ) w okresie którego prognoza

dotyczy. Co więcej, nie jest możliwa ich ekstrapolacja w okresie

prognozowanym. Wnioskowanie w tych metodach oparte jest bowiem na

znajomości zmiennych w momencie poprzedzającym okres prognozowany.

Jest to powód, dla którego wnioskowanie o przyszłych zdarzeniach jest oparte

na informacjach obecnych, co można wyrazić:

Yt+τ = f(X1t, X2t, … Xnt, Ut) ,

5. Dopuszczalność ekstrapolacji modelu poza zaobserwowany w próbie obszar ω

zmienności zmiennych objaśniających.

Ekstrapolacja modeli wykorzystywanych do przewidywania zagrożenia

upadłością przedsiębiorstwa jest mocno ograniczona tak pod względem

zastosowania ich w czasie jak i w przestrzeni. Szczególne zachowywanie

postulatu aktualności modelu jest uwarunkowane zmianami w czasie powiązań

między zmienną objaśnianą oraz zmiennymi objaśniającymi, a także w sile

oddziaływania poszczególnych zmiennych objaśniających na zmienną

prognozowaną31. Równie istotne jest wykorzystywanie stworzonego modelu

jedynie na obszarze, w którym został on stworzony, przy czym podstawową

31 Stabilność ta występuje jedynie w horyzoncie prognozy nie przekraczającym zwykle 3 lat.

34


jednostką geograficzną jest w tym przypadku państwo. Wykorzystywanie

modeli stworzonych w innych krajach skutkuje zwykle wysokim błędem

prognozy, co uniemożliwia ich praktyczne wykorzystanie. Podyktowane jest to

zróżnicowaniem uwarunkowań gospodarczych wpływających na różnorodność

oraz siłę czynników oddziaływujących na występowanie zdarzenia badanego –

upadku przedsiębiorstwa, które to czynniki znajdują swoje odbicie w

zmiennych oraz parametrach strukturalnych modelu.

Na podstawie powyższej analizy należy stwierdzić, iż trzy z pięciu

podstawowych założeń teorii predykcji ekonometrycznej nie są spełnione przez

modele służące wnioskowaniu o możliwości upadku firm. Potwierdza to pogląd, iż

nie jest możliwe zastosowanie klasycznych modeli ekonometrycznych do

prognozowania bankructwa. Wyżej omówione postulaty teorii predykcji mają

bowiem charakter warunków koniecznych, a ich niespełnienie przekreśla

możliwość racjonalnej budowy prognoz32. Jest zatem prawdą, że należy mówić

raczej o przewidywaniu zagrożenia bankructwem, niż o prognozowaniu

bankructwa sensu stricto33.

3. Istota przyczyn i symptomów upadłości przedsiębiorstwa

O możliwości przewidywania zagrożenia bankructwem decyduje

występowanie symptomów upadłości, przy czym symptomy te są rezultatem

oddziaływania na przedsiębiorstwo szeregu negatywnych czynników i zjawisk,

nazywanych ogólnie przyczynami upadłości. Powstaje zatem pytanie, co sprawia,

że firmy upadają, a zatem jaki jest charakter czynników sprawczych zdarzenia,

którym jest bankructwo? W tym przypadku można również zapytać „co rządzi

powstawaniem zdarzeń gospodarczych”, takich jak bankructwo34?

Przyczyny upadłości przedsiębiorstw klasyfikuje się pod wieloma

względami, przy czym najczęstszym podziałem jest rozróżnienie biorące za

podstawę miejsce występowania przyczyn, dzielące je zgodnie z przyjętym

32 Z. Pawłowski. op.cit. s. 38. 33 Jedynie w potocznym rozumieniu prognozowanie bankructwa może być utożsamiane z przewidywaniem możliwości bankructwa. 34J. Hozer: Czas i przestrzeń w modelowaniu ekonometrycznym, czyli tempus, locus, homo, casus et fortuna regit actum.Ekometria. Szczecin. Stowarzyszenie Pomoc i Rozwój. 1997. s. 9-38.

35


kryterium na przyczyny endo – i egzogeniczne35. Inne ujęcia tego zagadnienia

wyodrębniają podział36:

– według cech charakterystycznych na jawne i ukryte,

– biorący za podstawę częstotliwość występowania przyczyn na regularne

i nieregularne,

– z punktu widzenia stopnia rozpoznawalności na słabe i silne,

– z punktu widzenia liczby występujących przyczyn: pojedyncze i mnogie,

przy czym ostatnie dzieli się ponadto na występujące niezależnie od

siebie lub następujące po sobie,

– w zależności od tego czy przyczyny dotyczą całego przedsiębiorstwa,

czy tylko poszczególnych zakładów, względnie wydziałów, wyróżnia się

przyczyny całkowite i częściowe.

Przedstawione wyżej podziały, aczkolwiek całkowicie słuszne i prawidłowe

stanowią jednak pewne uproszczenie, gdyż skupiając uwagę badacza na cechach

przyczyn ograniczają postrzeganie ich istoty. Dla sedna problemu przewidywania

zagrożenia bankructwem ważne jest bowiem nie to do jakiej grupy należy dana

przyczyna bankructwa, lecz jaki jest jej rzeczywisty charakter oraz co wpłynęło na

wystąpienie zjawiska, które w efekcie doprowadziło do upadku spółki?

3.1. Czynniki sprawcze upadku przedsiębiorstwa

Na występowanie zdarzeń gospodarczych w głównej mierze oddziałują

takie czynniki jak czas, miejsce, człowiek, zdarzenie oraz traf (przypadek)37.

Upadek firmy, jako zdarzenie gospodarcze spotykane w każdej gospodarce,

podlega, jak należy sądzić, tym samym prawom i zjawiskom. Koniecznym jest

zatem wskazanie związku wymienionych elementów z bankructwem firmy, a także

określenie charakteru ich oddziaływania na badane zjawisko.

Czas

Rolę czasu jako czynnika sprawczego bankructw należy rozpatrywać

dwojako. Po pierwsze, przez czas należy rozumieć długość okresu działalności

35 Por. np.: D. Hadasik: op. cit. s. 36 36 F. Fleege-Althof: Die notleidende Unternehmung. Stuttgart 1930. str. 84, za M. Herring: Przyczyny … . op. cit. s. 43. 37 J. Hozer: Czas i przestrzeń... .op. cit. s. 9

36


przedsiębiorstwa. Wiek przedsiębiorstwa nie jest bowiem bez znaczenia dla

zagrożenia upadłością. Tak rozważania teoretyczne38 jak i badania empiryczne39

wskazują, iż najbardziej zagrożonymi bankructwem są przedsiębiorstwa młode (o

krótkim okresie funkcjonowania na rynku), których wiek nie przekracza 5 lat. U

podstaw tego zjawiska leżą, jak się wydaje, tak czynniki o charakterze

ekonomicznym, jak i psychologicznym.

Bez wątpienia pierwsze lata działalności każdej firmy są najtrudniejsze, co

jest związane przede wszystkim z koniecznością zbudowania odpowiedniego

portfela zamówień, zdobyciem rynku, wypromowaniem nazwy firmy, itp. W okresie

od 3 do 5 lat po rozpoczęciu działalności przez spółkę, wyczerpaniu ulegają

kapitały własne, które pozwalały na pokrywanie kosztów w pierwszych latach

funkcjonowania. Jeżeli zatem zabiegi zarządu nie doprowadzą do wypracowania

stałego strumienia przychodów pokrywających koszty bieżącej działalności firmy,

to dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest zagrożone. Sytuację tę pogłębia

częste wykorzystywanie kapitałów obcych, zabezpieczonych bądź to

prognozowaną dochodowością, bądź też posiadanym majątkiem rzeczowym,

które to kapitały w pierwszych latach funkcjonowania podlegają karencji.

Wymagalność spłat rat kapitałowych po okresie karencji znacznie obniża płynność

finansową, co w wyżej wspomnianym przypadku wystąpienia trudności z

generowaniem nadwyżek finansowych może być przyczyną niewypłacalności40.

Psychologiczny wymiar trudności firm w pierwszych latach działalności

skupia się głównie na stosunku kierownictwa41 do prowadzonej działalności

gospodarczej. Częstym błędem jest niedostrzeganie zagrożeń spowodowane

ogromnym zaangażowaniem, entuzjastycznymi poglądami o przyszłej

efektywności firmy, przekonaniem o trafności wybranego przedmiotu działalności,

czy też niezłomną wiarą w osiągnięcie sukcesu rynkowego. Takie zachowanie

można za L. Bednarskim42 nazwać zaślepieniem, przy czym należy zgodzić się z

wymienionym autorem, że dalszymi etapami tego stanu, będącymi następstwem

pierwszego elementu są w przypadku firm upadających bezczynność, błędy w 38 Por. J. Argenti. op. cit. s. 150 39 Por. E. Altman: Corporate financial distress and bankruptcy. New York: 1986. Wiley. s. 46. 40 W opracowaniu pt. „Analiza żywotności małych firm w woj. szczecińskim” przeprowadzonym przez zespół ekonometryków Uniwersytetu Szczecińskiego pod kierunkiem J. Hozera wykazano, iż w 1993 roku jedynie 19,9% firm upadające to przedsiębiorstwa działające dłużej niż 24 miesiące. 41 Przez kierownictwo należy rozumieć osoby mające decydujący wpływ na podejmowanie decyzji w firmie, kierownictwem może być zatem zarząd, pion dyrektorski, czy pion kierowniczy sensu stricto

37


działaniu, kryzys i w konsekwencji upadek43. Pytaniem otwartym jest natomiast

kwestia długości występowania każdego z tych stanów. Zdaniem autora czas

występowania każdego z powyższych etapów jest różny i uzależniony od

właściwych przedsiębiorstwom ich cech wewnętrznych (jak np.: poziom

zarządzania, efektywność, rentowność). Związek między momentem upadku a

wynikami ekonomicznymi i uwarunkowaniami psychologicznymi zarządzania

spółką znajduje swoje odzwierciedlenie także w tzw. trajektoriach bankructw

zdefiniowanych przez J. Argentiego44. Można bowiem stwierdzić, iż w zależności

od długości występowania, a także momentu pojawienia się każdego z

wymienionych etapów zmienia się sytuacja finansowa przedsiębiorstwa. Graficzną

ilustracją tej zależności jest rysunek 4.

42 L. Bednarski, Symptomy i ocena zagrożeń sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Świnoujście: 1998. Rachunkowość Menedżerska. Zarządzanie Jednostkami Gospodarczymi – Materiały na Konferencję Naukową. s. 425. 43 Por. K. Michaluk: Identyfikacja sygnałów zagrożenia bankructwem. Szczecin: 1999. Materiały Konferencyjne IV Zachodniopomorskie Forum Finanse. s. 163. 44J. Argenti. op. cit. s. 149.

38


Rysunek 4

Trajektorie upadku przedsiębiorstw a etapy upadku

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Argenti: Corporate … . op. cit. s. 150., oraz L. Bednarski: Symptomy… . op. cit. s. 425.

Nie można ponadto zgodzić się z E.K. Laitinen, iż dynamika zmian w

przedsiębiorstwie wpływa na obraz firmy (spółki bankruta) otrzymywany po

analizie sprawozdań finansowych45. Zdaniem autora pomimo różnic w

kształtowaniu się kondycji finansowej przedsiębiorstw w czasie, w okresie

poprzedzającym upadłość, ich sytuacja finansowa jest bardzo zbliżona. Oznacza

to, iż długość występowania etapów upadku firm (rysunek 4) jest zróżnicowana,

jednakże w okresie od trzech lat do jednego roku przed bankructwem analiza

zaśl

epie

nie

bezc

zynn

ość

błęd

y w

działa

niu

kryz

ys

upad

ek

upadłość

zła

dobra

bardzodobra

przeciętna

Lata działalności

Syt

uacj

a fir

my

upadłość

zła

dobra

bardzodobra

przeciętna

Lata działalności

Syt

uacj

a fir

my

upadłość

zła

dobra

bardzodobra

przeciętna

Lata działalności

Syt

uacj

a fir

my

Trajektoria I

Trajektoria III

Trajektoria II

45 E. K. Laitinen: Financial Ratios and Different Failure Processes. Journal of Business Banking and Accounting. 18(5). 1991. s. 650.

39


sprawozdań finansowych przy wykorzystaniu wskaźników dostarcza wspólnych

dla wszystkich przedsiębiorstw wniosków46.

Rysunek 5

Trajektoria działalności przedsiębiorstwa niezagrożonego upadkiem

upadłość

zła

dobra

bardzodobra

przeciętna

Lata działalności

Sytu

acja

firm

y

1 2 3 4 5 6

Źródło: J. Argenti. op. cit. s. 150.

Potwierdzeniem powyższych rozważań, dotyczących wpływu wieku spółek

na możliwość ich bankructwa, są rozkłady częstotliwości upadku firm w zależności

od ich wieku (rysunek 6 i 7). Na podstawie badań E. Altmana przeprowadzonych

w oparciu o dane z lat 1980 oraz 1990 należy stwierdzić, iż około 50% wszystkich

bankructw zachodzi w przedsiębiorstwach mających nie więcej niż pięć lat,

natomiast 74% (w 1990 roku) oraz 82% (w 1980) w firmach nie starszych niż

dziesięć lat. Podobnych wniosków dostarcza analiza struktury upadków firm w

Niemczech w latach 1989 i 199247. W tym przypadku 39,9% w 1989 roku oraz

33,8% w 1992 roku to bankructwa firm nie mających więcej niż 5 lat. W przedziale

do 10 lat znajduje się natomiast 69,9% (1989 rok) i odpowiednio 67,2%. Wyniki te

potwierdzają postawioną na wstępie tezę mówiącą, iż największym ryzykiem

charakteryzują się przedsiębiorstwa młode.

Zmiany ilościowe w rozkładzie częstości upadków firm pod względem ich

wieku (rysunek 6) stanowią wprowadzenie do drugiego ujęcia czasu jako czynnika

sprawczego bankructw przedsiębiorstw. Zmiany te pozwalają na postawienie

pytania dlaczego w roku 1980 25,8% firm upadało do trzeciego roku działalności,

natomiast w 1990 już 31,8%? Odpowiedzi na postawione pytanie należy szukać w

46 O problemach doboru wskaźników finansowych: Rozdział 2 pkt. 5. 47 Dane dotyczą „starych” krajów związkowych

40


zmieniających się w czasie uwarunkowaniach gospodarczych. Można bowiem

stwierdzić, iż wraz z upływem lat przeobrażeniom podlega również sytuacja

gospodarcza, która to bądź wspiera rozwój młodych firm, bądź też go ogranicza.

Jak zauważono wyżej, zmienność uwarunkowań gospodarczych stanowi o

zagrożeniu bankructwem, co przekłada się na zdanie mówiące, iż to właśnie

zachodzące w czasie przeobrażenia otoczenia gospodarczego spółek (przyszłych

bankrutów) sprawiają, że ich wyniki finansowe nie zgadzają się z wynikami

zakładanymi, a co za tym idzie, wypracowane wyniki finansowe nie pozwalają na

sprostanie zaciągniętym zobowiązaniom. Innymi słowy, położenie firmy w czasie

wraz z odpowiadającymi temu wymiarowi charakterystycznymi uwarunkowaniami

gospodarczymi, obok położenia firmy w przestrzeni, warunkuje wielkość

zagrożenia upadłością.

Rysunek 6

Częstotliwość upadku firm w USA w latach 1980, 1990 w zależności od wieku

przedsiębiorstwa.

Czę

stot

liwość

upad

ku fi

rm w

USA

w

zależn

ości

od

wie

ku

25 ,9%

0 ,0 %

5 ,0 %

1 0 ,0 %

1 5 ,0 %

2 0 ,0 %

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 p o n a d1 0

1 9 8 0

1 9 9 0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Altman: Corporate financial… .op.

cit. s. 18.

41


Rysunek 7

Częstotliwość upadku firm w Niemczech w latach 1980, 1990 w zależności od

wieku przedsiębiorstwa.

Czę

stot

liwoś

ć up

adku

firm

w

Nie

mcz

ech

w z

ależ

nośc

i od

wie

ku

0 ,0 %

5 ,0 %

1 0 ,0 %

1 5 ,0 %

2 0 ,0 %

2 5 ,0 %

3 0 ,0 %

3 5 ,0 %

4 0 ,0 %

4 5 ,0 %

0 -4 5 - 1 0 1 1 - 2 0 2 1 -5 0 p o w . 5 0

1 9 8 9

1 9 9 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M Herring: Przyczyny niewypłacalności przedsiębiorstw niemieckich i ich znaczenie dla banków. Uniwersytet Szczeciński. 1996 (praca doktorska) s. 37.

Miejsce

Drugim ogólnym czynnikiem wpływającym na zagrożenie bankructwem jest

miejsce, rozumiane, w tym przypadku, jako położenie terytorialne podmiotów

gospodarczych. Niewątpliwie bowiem zróżnicowanie geograficzne warunków

gospodarczych panujących w różnych krajach sprawia, iż prowadzenie firm o

niemal identycznym, bądź bardzo zbliżonym profilu struktury wewnętrznej (branża,

przedmiot działalności, wielkość firmy, struktura kapitałów, wyposażenie, wielkość

zatrudnienia, itp.) związane jest z występowaniem różnych czynników

zewnętrznych wpływających na kondycję finansową przedsiębiorstw. Bliźniacze

spółki umiejscowione w różnych krajach mogą zatem charakteryzować się

diametralnie różną kondycją finansową, co w konsekwencji może sprawić, iż jedna

spółka upadnie, natomiast druga będzie charakteryzowała się dobrymi wynikami.

Tak miejsce, jak i czas stanowią czynniki wyznaczające rodzaj, charakter

oraz siłę oddziaływania zewnętrznych zjawisk gospodarczych wpływających na

działalność przedsiębiorstw. Można zatem stwierdzić, iż kondycja firm jest

wypadkową miejsca i czasu w jakim przyszło im prowadzić działalność

42


gospodarczą. Ilustracją powyższego twierdzenia jest kostka wymiarów położenia

przedsiębiorstwa (rysunek 8).

Rysunek 8

Kostka czasu, miejsca i kondycji przedsiębiorstwa

Czas (lata)Miejsce (położeniegeograficzno –polityczne)

Kondycjaekonomiczna

upadłość

zła

przeciętna

dobra

bardzodobra

AB

CD

199X1

199X2

199X4

199X3


W zależności od umiejscowienia przedsiębiorstwa na powierzchni tworzonej

przez czas i miejsce różnią się uwarunkowania wpływające na kondycję

gospodarczą przedsiębiorstw. Analiza trajektorii J. Argentiego odbywa się przy

wykorzystaniu zmiennych wartości parametrów jedynego wymiaru, którym jest

czas, dla stałych jednostek drugiego wymiaru – miejsca. Analiza dwóch

bliźniaczych spółek, w ujęciu statycznym, odbywa się przy założeniu stałości

czasu i przyjęciu różnych jednostek terytorialnych drugiego wymiaru – miejsca, co

może być również dokonane w ujęciu dynamicznym poprzez włączenie czasu jako

kolejnego parametru badawczego. Możliwości przeprowadzania analiz w oparciu o

tylko dwa podstawowe wymiary jest zatem niezmiernie wiele.

Podsumowując tę część rozważań, należy podkreślić, iż aczkolwiek oba

przedstawione wyżej wymiary w dużym stopniu oddziaływają na ekonomiczne

efekty działalności firm, to jednak nie są one czynnikami bezwzględnie

determinującymi ich istnienie. O tym czy firma skutecznie prowadzi działalność

znajdując się w danym jej położeniu i czasie decyduje bowiem umiejętne

kierowanie jej interesami.

43


Człowiek

Wpływ człowieka, jak kolejnego czynnika sprawczego zdarzeń

gospodarczych, na występowanie bankructw ma dwojaki charakter: oddziaływania

niezamierzonego (niecelowego) oraz oddziaływania zamierzonego (celowego).

W literaturze przedmiotu zauważalna jest zgodność co do tego, iż główną

przyczyną bankructw jest niekompetencja lub też błędy w zarządzaniu kierujących

przedsiębiorstwem. Potwierdza to J. Argenti stwierdzając, iż panuje pełna, a nawet

uniwersalna zgoda, co do tego, że główną przyczyną upadków firm jest złe

zarządzanie48. E. Altman pisze, że najpoważniejszą przyczyną upadków

poszczególnych firm jest niekompetencja w zarządzaniu49. Na gruncie literatury

polskiej podobne zdanie wyraża D. Hadasik stwierdzając, że u źródeł upadłości

tkwią przede wszystkim czynniki o charakterze jakościowym, związane z szeroko

rozumianym zarządzaniem przedsiębiorstwem50 oraz J. Czekaj i Z. Dresler, którzy

wyrażają następującą opinię: „Najważniejszym jednak czynnikiem, który decyduje

o tym, czy przedsiębiorstwo osiąga sukces w warunkach gospodarki rynkowej, czy

też jego działalność kończy się upadłością, są umiejętności kadry kierowniczej,

zarówno w zakresie ogólnych problemów zarządzania, jak i umiejętności i

doświadczenia w kierowaniu działalnością gospodarczą w danej specyficznej

dziedzinie tej działalności. Zdolność kierownictwa przedsiębiorstwa do

przewidywania trendów rozwoju … oraz umiejętność podejmowania odpowiednich

działań dostosowawczych jest podstawowym czynnikiem decydującym o sukcesie

bądź niepowodzeniu danego przedsiębiorstwa51”.

Wydaje się również, iż o ile negatywny wpływ czynników egzogenicznych

pogarszających sytuację finansową jest możliwy do zredukowania właśnie

poprzez sprawne zarządzanie, tak wpływ działań kierownictwa (a więc wpływ

człowieka) na działalność firmy jest trudny do usunięcia, szczególnie, iż dotyka on

zwykle najwyższych sfer zarządzania przedsiębiorstwem. Błędy popełniane w

działalności operacyjnej spółki nie mają bowiem takiego znaczenia jak błędy w

zarządzaniu koncepcyjnym i strategicznym, które to oddziaływują na kondycję

ekonomiczną firmy w długim okresie. Co więcej, trudności spółek kierowanych

przez zarząd o niskich kwalifikacjach pogłębiają się nie tylko przez popełniane 48J. Argenti: Corporate Collapse. Berkshire: 1976. McGrraw-Hill. s. 123. 49 E. Altman: Corporate Bankruptcy Prediction. New York: 1993. Wiley. s. 17. 50 D. Hadasik: Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania. Poznań: Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu nr 153 1998.s. 40.

44


błędy i podejmowanie chybionych decyzji, lecz również poprzez niedostrzeganie

kłopotów już występujących i nie wdrażanie działań zapobiegawczych. Skoro

zatem zarządzanie ma tak poważne znaczenie dla kondycji finansowej spółek,

koniecznym wydaje się przedstawienie najczęściej wymienianych w literaturze

błędów popełnianych przez zarządzających.

Wśród najczęściej popełnianych błędów w zarządzaniu przedsiębiorstwem

w literaturze wymienia następujące52:

– zarządzanie jednoosobowe, – uporczywe trzymanie się raz powziętych decyzji, – wąskie zainteresowanie zarządzaniem przez członków zarządu, – niedopasowanie składu zarządów, – słabość zarządzania finansami, – częste występowanie przejawów teorii przedstawicielstwa, – występowanie syndromu lat tłustych – jednowariantowe zarządzanie – brak kontaktu między podwładnymi i kierownikami.

Zarządzanie jednoosobowe To pojęcie używane jest do określenia sytuacji, w której prezes, czy też w

przypadku dużych organizacji dyrektor określonego departamentu, bardziej

dominuje nad swoimi pracownikami niż nimi kieruje, który podejmuje decyzje w

sposób autokratyczny nie tolerując dyskusji ani rad osób pracujących dla dobra

firmy. Należy podkreślić, iż o ile w przypadku niewielkich spółek taki system

zarządzania, przy dostatecznie dużym doświadczeniu i wiedzy sprawującego

władzę w firmie, może nie wywoływać negatywnych skutków, to po przekroczeniu

określonej wielkości firm jest on zdecydowanie niewłaściwy. Nie jest bowiem

możliwe ogarnięcie przez jedną osobę ogromu piętrzących się w każdym

przedsiębiorstwie problemów oraz prawidłowe ich rozwiązywanie. Skutkiem tego

typu zarządzania są zaniedbania i błędne decyzje, co nieuchronnie prowadzi do

pogarszania kondycji przedsiębiorstwa.

51 J. Czekaj, Z. Dresler: Podstawy zarządzania finansami firm. Warszawa: 1997. PWN. s. 199. 52 Na podstawie: J. Argenti: Corporate…. op. cit. s. 122, oraz M. Klesyk: Lenistwo szarych komórek. Businessman Magazin nr 6 1999 s. 83.

45


Uporczywe trzymanie się raz powziętych decyzji

Ten rodzaj błędów w zarządzaniu jest często związany z omówionym powyżej.

Znane są przypadki w których raz powzięte decyzje są utrzymywane bez względu

na konsekwencje. Dotyczy to zwykle decyzji związanych z inwestowaniem

ogromnych sum w działalność, która miała przynosić, a nie przynosi zysków. W

takich przypadkach, choć zamiast zysków otrzymywane są straty, pompowanie

kapitałów trwa w oczekiwaniu na zmianę koniunktury. Dalsze inwestowanie

pomimo strat jest często łatwiejsze niż przyznanie się do chybionych decyzji.

Problem ten występuje szczególnie w przedsiębiorstwach dokonujących fuzji z

innymi firmami często wymagającymi dokapitalizowania. W najgorszych

przypadkach zakupione firmy przynoszą straty bez względu na wielkość środków

w nie zainwestowanych, a decyzje dotyczące wpompowywania ogromnych sum

są dalej utrzymywane.

Wąskie zainteresowanie zarządzaniem przez członków zarządu

Występowanie tego błędu jest częste w dużych spółkach o licznym zarządzie i

rozbudowanej strukturze organizacyjnej. Często występującym problemem jest w

takim przypadku brak zainteresowania poszczególnych osób (wiceprezesów,

dyrektorów) w ogólnej sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Skupienie

odpowiedzialności na wąskich działach specjalizacji (produkcja, marketing,

finanse, itp.) sprawia, iż nie występuje efekt synergii zarządzania

przedsiębiorstwem, co oznacza, że choć każdy z zarządzających stara się jak

najefektywniej wypełniać swoje obowiązki, to suma ich działań nie wywołuje

ogólnego polepszania kondycji firmy.

Niedopasowanie składu zarządów

Powyższy problem jest często występującą bolączką dużych firm produkcyjnych,

w których zarząd oparty jest o osoby, zwykle z wykształceniem technicznym,

reprezentujące wysoki poziom specjalizacji ale w zakresie głównej działalności

przedsiębiorstwa. Sprawia to, iż w zarządzie brak jest ekonomistów

odpowiedzialnych za marketing czy finanse, a podejmowane decyzje o

charakterze strategicznym nie są konsultowane w gronie interdyscyplinarnym. Tak

jak w poprzednich przypadkach konsekwencją są decyzje nie przynoszące

zamierzonych rezultatów.

46


Częste występowanie przejawów teorii przedstawicielstwa

Teoria przedstawicielstwa mówi, iż w spółkach prawa handlowego, w których

występuje rozdział własności od zarządzania, w przypadku występowania

trudności finansowych zarząd będzie kierował się w pierwszej kolejności własnymi

interesami mającymi na celu utrzymanie często lukratywnych posad. W

następstwie powyższego działania zarządów będą ukierunkowane nie na

dostarczeniu akcjonariuszom lub udziałowcom maksymalnych korzyści, a co za

tym idzie na maksymalizacji wartości przedsiębiorstwa, lecz na jak najdłuższym

utrzymaniu istnienia firmy. Choć te dwa cele wydają się być zbieżnymi to jednak w

efekcie takie działania kierownictwa przynoszą szkody akcjonariuszom, np.

wysprzedawanie środków trwałych firmy w celu uzyskania kapitałów na pokrycie

bieżących wydatków pomniejsza majątek przedsiębiorstwa, co zmniejsza

potencjał wytwórczy spółki i jego wartość, lub też zaciąganie zobowiązań na

finansowanie działalności operacyjnej pod zastaw posiadanego majątku

pomniejsza ewentualną wartość likwidacyjną przedsiębiorstwa, co redukuje

również wartość dywidendy likwidacyjnej.

Występowanie syndromu lat tłustych

Występowanie syndromu lat tłustych jest bezpośrednio związanie z

podejmowaniem decyzji dotyczących przyszłości na podstawie zdarzeń

zaistniałych w przeszłości. Jeżeli poprzednie lata upłynęły pod znakiem wzrostu

gospodarczego i rosnących obrotów, to menedżment jest przekonany o

utrzymaniu się tego trendu. W takim przeświadczeniu podejmowane są decyzje

strategiczne, których podstawą jest założenie ekstrapolacji rosnącego trendu

dochodów spółki. Jak stwierdza R. Simons: „W dobrych czasach łatwo jest

zapomnieć o ryzyku. … Sukces przynosi zyski, wzrost i bezgraniczny optymizm.

Ma on jednak zdolność oślepiania zarządu przed wieloma niebezpieczeństwami

zagrażającymi w tym samym czasie firmie.53” Oparcie działalności na

optymistycznych założeniach i prognozach może prowadzić do zaciągania

zobowiązań pod przyszłą dochodowość spółki, co w przypadku obniżenia się

koniunktury stanowi przyczynę występowania trudności płatniczych. Inną

konsekwencją oparcia działalności na spodziewanym wzroście dochodów jest

53 R. Simons: How risky is your Company?. Harvard Business Review. nr 6-7. 1999. s. 85.

47


zazwyczaj ograniczenie liczby wprowadzanych innowacji oraz niski poziom

„wyczulenia” na potrzeby rynku oraz działania konkurencji. Takie postępowanie,

motywowane chęcią utrzymywania produkcji w warunkach, które dotychczas

przynosiły pożądane efekty, sprawia, iż reakcja na zmiany otoczenia

gospodarczego, w tym w szczególności na potrzeby klientów i działania

konkurencji, jest opóźniona. W wyniku takiego działania, dochody spółki maleją a

ogólna kondycja ekonomiczna ulega obniżeniu.

Jednowariantowe zarządzanie

Większość firm działa w oparciu o jedną strategię nie wyznaczającą wariantów

działań, które winny być wdrożone w przypadku zmian uwarunkowań rynkowych.

Decyzje są zatem podejmowane w oparciu o wiedzę i doświadczenie kierowników,

co nie oznacza jednak, że decyzje te są w każdym wypadku optymalne.

Występowanie wielu scenariuszy działań niewątpliwie utrudnia proces decyzyjny

gdyż każdorazowo wymaga wyboru najlepszego posunięcia. Zalety wielu

wariantów działań uwidaczniają się dopiero w przypadku wystąpienia sytuacji

odbiegającej od prognozowanej. Posiadanie strategii działania na wypadek zmian

w otoczeniu gospodarczym oznacza możliwość podjęcia szybkiej i trafnej decyzji

w oparciu o jeden z przygotowanych wcześniej scenariuszy. Dzięki takiemu

postępowaniu ograniczeniu ulegają ewentualne straty, natomiast spółka ma jasno

określone działania, co pozwala jej na przekroczenie tzw. krawędzi chaosu54 i

pozostanie poza strefą chaotycznych decyzji i zmian towarzyszących poważnym

zmianom.

Brak kontaktu między podwładnymi i zarządzającymi

Niedomogi w przekazywaniu istotnych informacji pomiędzy podwładnymi i

kierownikami są poważnym błędem zarządzających. To właśnie na najniższych

szczeblach struktury organizacyjnej firmy w pierwszej kolejności uwidaczniają się

problemy doprowadzające w efekcie do niewypłacalności. Niedrożność kanałów

przekazywania informacji pomiędzy podwładnymi i kierownikami uniemożliwia

zatem wprowadzenie szybkich posunięć ograniczających skutki występowania

czynników pogarszających kondycję firmy. Równie poważnym błędem jest brak

kontaktów i przesyłania informacji w odwrotnym kierunku, tj. od zarządu

54 E.D. Beinhocker: Strategy at the edge of chaos. Mc Kinsey Quarterly nr 1 1997. s.24.

48


przedsiębiorstwa do niższych szczebli działalności operacyjnej. Wolne tempo

przekazywania informacji i decyzji wywołuje rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami

zarządu a rzeczywistymi działaniami firmy. Konsekwencją powyższego jest

ograniczenie efektywności spółki oraz nieosiąganie zaplanowanych dochodów.

Wpływ człowieka na doprowadzenie firmy do upadłości może mieć również

charakter działań zamierzonych. W takim przypadku należy mówić raczej o

celowym doprowadzaniu do bankructwa w celu osiągnięcia korzyści niż o

popełnianiu błędów. Należy podkreślić, iż aczkolwiek zdarzenia tego typu mają

miejsce, to nie mogą one stanowić przedmiotu badań nad możliwością

przewidywania zagrożenia upadłości. Bezpośrednie, negatywne oddziaływanie na

sytuację finansową firmy, celowa niegospodarność, czy też zamierzone

niepłacenie długów w poważny sposób zniekształcają obraz firmy, co sprawia, iż

na podstawie takich obserwacji nie jest możliwe wysuwanie ogólnych wniosków,

co do sytuacji firm zagrożonych bankructwem. W niniejszej pracy, z powodu braku

informacji dotyczących wystąpienia celowych działań doprowadzających do

bankructwa przyjęto, że takie zdarzenia nie miały miejsca, a co za tym idzie,

uważa się, że zebrane dane nie są obciążone błędami wynikającymi z wystąpienia

działań zamierzonych.

Zdarzenie

Przez zdarzenie będące czynnikiem sprawczym bankructwa spółki należy

rozumieć tak wystąpienie innego zdarzenia tego samego typu, czyli w

rozpatrywanym zagadnieniu upadku innego przedsiębiorstwa, jak również

wszelkie inne zdarzenia gospodarcze zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstwa.

Wpływ bankructw innych spółek na obniżanie się kondycji rozpatrywanego

przedsiębiorstwa ma miejsce tylko w przypadku występowania powiązań

gospodarczych między takimi podmiotami. Oddziaływanie upadku spółki będącej

w kontaktach gospodarczych z innymi podmiotami może mieć różny charakter.

Po pierwsze na skutek ogłoszenia upadłości kontrahenta, badana spółka

może stracić źródło dostaw, co przy zapotrzebowaniu na unikatowe dobra i

uzależnieniu działalności od poszczególnego dostawcy surowców wywołuje

trudności w dostawach oraz stwarza możliwość zatrzymania produkcji.

49


Po drugie upadek kontrahenta będącego głównym odbiorcą produkcji spółki

rozpatrywanej może wywołać trudności ze zbytem. W tym przypadku firma może

nie uzyskać dochodów pozwalających na zapłacenie zobowiązań, co może

doprowadzić do utraty płynności finansowej, a w długim okresie do

niewypłacalności.

Po trzecie występuje możliwość upadku firmy będącej dłużnikiem spółki

rozpatrywanej, na którym to dłużniku ciąży obowiązek zapłacenia należności o

nominale znaczącym dla zachowania płynności finansowej przez spółkę –

wierzyciela. Nieuregulowanie przez bankrutujące przedsiębiorstwo długu o dużej

wartości w stosunku do przeciętnych przychodów wierzyciela sprawia, iż jego

zdolność płatnicza oraz możliwość odtworzenia cyklu produkcyjnego ulegają

znacznemu obniżeniu.

Należy podkreślić, iż upadek spółki wywołany innym zdarzeniem tego typu

może wystąpić jedynie w przypadku bardzo mocnych powiązań gospodarczych w

relacjach firma – dostawca surowców lub firma – odbiorca produkcji. Takie

sytuacje, aczkolwiek występują rzadko, stanowią jednak zagrożenie szczególnie

dla przedsiębiorstw małych i średnich nie posiadających zdolności do pokrycia

ewentualnych strat z dopłat do kapitałów własnych lub też nie posiadających

zdolności do wygenerowania dochodów z innych źródeł na pokrycie strat.

Mówiąc natomiast o pozostałych zdarzeniach wywołujących bankructwo

należy stwierdzić, iż mają one charakter endo– lub egzogeniczny55.

Traf

Ostatnim z czynników sprawczych zdarzeń gospodarczych jest traf, czyli

wszelkie zdarzenia losowe mające negatywny wpływ na funkcjonowanie spółki.

Zdarzenia losowe należy w tym przypadku utożsamiać tak z negatywnym

wpływem sił natury jak gradobicia, powodzie, pożary, trzęsienia ziemi, itp., jak

również ze zniszczeniami i kradzieżami oraz zdarzeniami losowymi (wypadkami,

śmiercią) dotykającymi zarządu lub, w przypadku małych przedsiębiorstw,

właścicieli kierujących firmami. Wpływ wszelkich zdarzeń losowych na sytuację

firmy, mających charakter klęsk żywiołowych, czy też kradzieży i zniszczenia

mienia, przejawia się zwykle w zniszczeniu środków produkcji, co uniemożliwia

55 Przyczyny endo i egzogeniczne bankructw zostały szeroko opisane w rozdziale 2 pkt. 4.2.

50


dalszą działalność w zakładanym wymiarze. Następstwem zniszczeń majątku

spółki może być zredukowanie dochodów do wymiarów nie pozwalających na

spłacanie zobowiązań i w konsekwencji utrata zdolności płatniczej.

Większości z powyższych zdarzeń nie sposób przewidzieć lub im zapobiec.

Jednakże w przypadku trafu mającego charakter klęsk żywiołowych lub kradzieży,

w pogorszeniu się kondycji finansowej doprowadzającej do bankructwa należy

doszukiwać się również pośredniej winy zarządu, który winien był zabezpieczyć

interesy przedsiębiorstwa poprzez ubezpieczenie majątku spółki. Można zatem

powiedzieć, iż aczkolwiek w przypadku wystąpienia zdarzeń losowych takich jak

klęski żywiołowe nie jest możliwe ich przewidzenie lub ograniczenie ich skutków,

to jednak występują możliwości pozwalające na zredukowanie ewentualnych strat,

co może umożliwić nawet w przypadku bardzo trudnych zdarzeń losowych dalsze

funkcjonowanie firmy.

3.2. Przyczyny endo i egzogeniczne

Jednym z najczęściej występujących podziałów pozwalających na

enumeratywne wskazanie jednorodnych pod względem przyjętego kryterium

przyczyn upadku firm jest ich rozróżnienie ze względu na miejsce powstania.

Wyróżnia się tu głównie rozróżnienie na przyczyny endogeniczne i

egzogeniczne56.

Przyczyny endogeniczne

Ciekawą próbę zdefiniowania endogenicznych przyczyn bankructwa

podejmują J. Czekaj i Z. Dresler, którzy stwierdzają: „Najogólniej rzecz ujmując

ekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstwa tkwią w nieefektywnym

wykorzystaniu zasobów jakie to przedsiębiorstwo wykorzystuje w prowadzonej

działalności gospodarczej. Konsekwencją tej nieefektywności jest niezdolność

przedsiębiorstwa do pokrywania przychodami z tytułu prowadzonej działalności

gospodarczej kosztów ponoszonych w związku z tą działalnością, włączając w to

koszty kapitału.” Należy zgodzić się z wyżej cytowanymi autorami, iż to właśnie

56 Por. D. Hadasik: Prognozowanie… . op. cit. s. 36

51


nieefektywne wykorzystanie, a więc nieumiejętne zarządzanie majątkiem firmy jest

czynnikiem doprowadzającym do upadłości57.

Rozszerzeniem powyższej ogólnej próby określenia charakteru przyczyn

endogenicznych jest przedstawienie omawianego problemu dokonane przez A.

Jamiołkowskiego58 oraz R. Piserę59, którzy jako przyczyny upadłości wymieniają:

– oparcie funkcjonowania przedsiębiorstwa na jednym produkcie, kierunku

działania, bądź segmencie rynku,

– nieumiejętny dobór kontrahentów,

– zawieranie transakcji z niesprawdzonymi firmami,

– nieumiejętne zarządzanie funduszami przedsiębiorstwa,

– nadmierną konsumpcję kosztem inwestowania i tworzenia funduszy

rezerwowych,

– nadmierne, niedostosowane do możliwości tempo rozwoju.

Również w przypadku wyżej wymienionych przyczyn bankructwa mocno

zauważalny jest wpływ zarządzania, jako czynnika niewątpliwie endogenicznego,

którego niedomogi funkcjonowania negatywnie oddziałują na szereg sfer

działalności przedsiębiorstwa. Syntetyczne przedstawienie najważniejszych

przyczyn bankructwa przedstawia tabela 460.

57 Por. rozdział 2, pkt. 4.2. w części dotyczącej błędów w zarządzaniu popełnianych przez kierownictwo. 58 A. Jamiołkowski: Oczami sądu. Firma. Nr 13. 1992. 59 R. Pisera: Wzrsot plajt,bankructw i upadłości. Prawo i Finanse w Biznesie. Nr 2. 1995. 60 W. Reske, A. Brandenburg, H – J. Mortsiefer: 1978 s. 57 – 177: za M. Herrimg: Przyczyny… . op. cit. s. 51.

52


Tabela 4

Sfera przyczyn wewnątrzzakładowych

Zarządzanie przedsiębiorstwem

– brak wiedzy o kierowaniu – brak doświadczeń praktycznych – niewystarczający poziom kwalifikacji zarządu – zbyt duża skłonność do ponoszenia ryzyka – niewystarczający stan informacji

Finansowanie

– braki kapitałów własnych – błędne metody finansowania – zbyt wysokie obciążenie odsetkami – niewystarczająca zdolność kredytowa – chybione inwestycje

Rachunkowość

– błędy w kalkulacji – nie wystawianie rachunków – zbyt późne wystawianie rachunków – manipulacja bilansem – zaniedbania w zakresie księgowości,

Wydajność przedsiębiorstwa

– zbyt szybkie zwiększanie mocy produkcyjnych – niepełne wykorzystanie mocy produkcyjnych – zbyt wysokie koszty produkcji – błędna struktura asortymentowa – przestarzałe techniki produkcji

Struktura przedsiębiorstwa

– problemy pomiędzy wspólnikami – problemy związane z formą prawną – problemy związane z uzależnieniem

działalności zakładu od innych podmiotów gospodarczych

– problemy rozwoju – problemy lokalizacyjne

Administracja (kadry)

– zbyt duże obciążenie kosztami osobowymi – niewykwalifikowany personel – zbyt duże koszty administracji – nadmierna fluktuacja kadry – personel zbyt zaawansowany wiekowo

Zbyt

– błędna ocena potrzeb rynku – słaba działalność akwizytorska – błędne określenie ceny – błędna struktura odbiorców – błędna polityka towarowa


Przyczyny egzogeniczne

Udział przedsiębiorstw składających wnioski upadłościowe61 w ogólnej

liczbie funkcjonujących w danej gospodarce przedsiębiorstw jest

odzwierciedleniem panującej w niej koniunktury, barometrem świadczącym o jej

zdrowiu oraz o polityce rządu i instytucji finansowych (w szczególności banków) w

stosunku do przedsiębiorstw62. Jeżeli zatem odsetek upadających spółek

61 Przez przedsiębiorstwa składające wnioski upadłościowe należy rozumieć firmy, których zarządy zdecydowały się złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w celu ograniczenia dalszych strat wyrządzanych wierzycielom (Prawo upadłościowe art. 4 § 2), jak również firmy, w stosunku do których wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony przez wierzycieli (Prawo upadłościowe art. 4 § 1). 62 Por. D. Hadasik: Prognozowanie… . op. cit. s. 36

53


świadczy o tendencjach panujących w otoczeniu firm, to należy dokonać

rozróżnienia czynników zewnętrznych warunkujących istnienie przedsiębiorstw.

Wśród egzogenicznych przyczyn bankructw wymienia się następujące:

– sytuację ogólnoekonomiczną kraju,

– politykę fiskalną, pieniężną i kursową władz centralnych,

– występowanie procesów inflacyjnych,

– przepisy prawne regulujące działalność gospodarczą,

– cykle gospodarcze.

Tabela 5

Sfera przyczyn egzogenicznych

Odbiorcy – spadek popytu – niewypłacalność odbiorców – wzrastająca ilość reklamacji

Dostawcy

– zaostrzenie warunków dostaw – zaostrzenie warunków płatności – ograniczenie dostaw – zerwanie umów – niewypłacalność dostawców

Konkurenci – rujnujące współzawodnictwo – wzrost konkurencji zagranicznej – wprowadzenie udoskonalonych produktów

Instytucje finansujące

– opóźnienia w udzielaniu kredytów – limitowanie kredytów – nadmierne zabezpieczenia – prowadzenie polityki wysokiego

oprocentowania Źródło: opracowanie własne

Jako przyczyny bankructw uznawane są czasami również zmiany

zachodzące w środowisku socjokulturowym oraz środowisku ekologicznym,

jednakże wydaje się, iż powiązanie przypadków bankructw firm z wymienionymi

czynnikami jest mocno problematyczne ze względu na występowanie odległych i

bardzo złożonych związków przyczynowo – skutkowych. Poza tym, oddziaływanie

niniejszych elementów może mieć raczej charakter zwiększający ryzyko upadku

niż stanowiący bezpośrednie zagrożenie dla funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Przyczynami egzogenicznymi są również wszelkie negatywne zjawiska

zachodzące na styku firma – odbiorcy, firma – dostawca, firma – konkurenci, firma

– instytucje finansujące. Szczegółowe przedstawienie wymienionych przyczyn

prezentuje tabela 5.

54


4. Symptomy bankructw

Przechodząc do omówienia symptomów bankructw warto na wstępie

zacytować pogląd E. Altmana, który stwierdza: „Tak jak chora osoba

charakteryzuje się symptomami, które umożliwiają jej lekarzowi zdiagnozowanie

danej choroby, tak przedsiębiorstwo w bardzo podobny sposób ukazuje symptomy

upadku jeszcze przed swym ostatecznym bankructwem. Jednym ze źródeł

naukowego określenia nadchodzących problemów jest przebadanie źródeł

potencjalnych niebezpieczeństw”63. O ile źródła potencjalnych niebezpieczeństw

zostały przedstawione w pkt. 4.2 niniejszego rozdziału, o tyle w tym miejscu

szczegółowej analizie zostaną poddane symptomy wskazujące na zagrożenie

upadkiem firmy.

Stwierdzenie realnego zagrożenia bankructwem możliwe jest w zasadzie

wyłącznie poprzez analizę danych zawartych w sprawozdaniach finansowych

przedsiębiorstw.

W tym świetle należy zweryfikować pogląd, który symptomy zagrożenia

sytuacji finansowej przedsiębiorstwa dzieli ogólnie na zewnętrzne i wewnętrzne

oraz finansowe i pozafinansowe.64 Symptomy zewnętrzne dotyczą otoczenia w

którym przedsiębiorstwo funkcjonuje i dzielą się z kolei na zagraniczne, krajowe,

regionalne i branżowe. Warto również wskazać, iż wiele z wymienianych przez

przykładów symptomów zewnętrznych (np. zakłócenia na rynkach

międzynarodowych przejawiające się w zmianach cen paliw i zbóż, zmian stóp

procentowych ogłaszanych przez bank centralny, zmiany kursów walut, zmiany

cen, zmiany uwarunkowań popytowo - podażowych, prognozy zmian koniunktury)

nie musi koniecznie stanowić symptomu zagrożenia sytuacji finansowej

przedsiębiorstwa, rozumianego jak symptom wskazujący na rosnące zagrożenie

bankructwem. Można bowiem powiedzieć, że są to sygnały wskazujące na

możliwość pojawienia się takich trudności.

Należy stwierdzić, iż wymienione wyżej symptomy zewnętrzne, aczkolwiek

mogą, to jednak nie muszą, określać zagrożenia upadłością wszystkich firm. Co

więcej, możliwość określenia zagrożenia bankructwem poprzez zidentyfikowanie

w otoczeniu spółki powyższych elementów, jest związane z koniecznością 63 E. Altman: The Prediction of Corporate Bankruptcy. A Discriminant Analysis. New York&London: Gerland Publishisng. 1988 s. 4. 64 L. Bednarski, Symptomy… . op. cit. s. 424.

55


dokonania analizy sytuacji finansowej samego przedsiębiorstwa. Wystąpienie w

otoczeniu spółki przybliżonych powyżej czynników nie jest bowiem uniwersalnym

symptomem bankructwa wszystkich przedsiębiorstw. Zaistnienie, zewnętrznych

symptomów zagrożenia sytuacji finansowej firmy ma bowiem charakter

uzupełniający w stosunku do wnioskowania o zagrożeniu bankructwem na

podstawie kondycji finansowej samego przedsiębiorstwa. O powyższych

elementach nie można zatem mówić jako o symptomach złej kondycji finansowej,

a raczej jako o sygnałach wskazujących na podwyższony poziom ryzyka

gospodarczego, co może ale nie musi oddziaływać na dalsze funkcjonowanie

firmy.

Można również powiedzieć, że wymienione zewnętrzne sygnały

zwiększonego ryzyka upadłością mają możliwość bezpośredniego, negatywnego

oddziaływania na spółki, a przez to mogą stać się czynnikami pogarszającymi ich

kondycję finansową, co może sprawić, iż bezpośrednio za ich przyczyną dojdzie

do upadku przedsiębiorstwa. W takich okolicznościach zewnętrznych sygnały

zagrożenia sytuacji finansowej firmy staną się zewnętrznymi przyczynami

upadłości.

Inaczej przedstawia się zagadnienie wnioskowania o zagrożeniu sytuacji

finansowej przy wykorzystaniu informacji pochodzących z samych

przedsiębiorstw, co w szczególności dotyczy informacji zawartych w

sprawozdaniach finansowych. Sygnały te nazywane są symptomami

finansowymi65:

– znaczące zmniejszanie się kwoty zysku brutto (a także netto) lub powstanie

straty netto,

– spadająca płynność finansowa i związane z tym pogłębianie braku pokrycia

finansowego (wypłacalności) – często związane ze wzrostem trudno -

ściągalnych należności,

– widoczne powiększenie się zapotrzebowania na kredyty i pożyczki (zwykle

krótkoterminowe) oraz zakłócenia w ich spłacie,

– pozyskiwanie środków na finansowanie bieżącej działalności poprzez dyskonto

faktur i weksli oraz niekiedy wyprzedaż składników majątku trwałego po niższej

cenie,

65 Ibidem, s. 425.

56


– wzrost stanu produkcji nie zakończonej oraz zapasów wyrobów trudno

zbywalnych, występowanie przeterminowanych zapasów materiałowych i

wadliwa ich struktura,

– rosnące zamrożenie środków w inwestycjach nie zakończonych w terminie,

– malejący relatywnie udział przedsiębiorstwa w ogólnej sprzedaży na rynku,

– utrata najważniejszych odbiorców i rzetelnych finansowo klientów lub

korzystnych źródeł dostaw,

– brak przyszłościowych, realnych planów rozwoju przedsiębiorstwa,

– częste zmiany na stanowiskach kierowniczych w przedsiębiorstwie,

– niski poziom technologiczny produkcji.

Wystąpienie powyższych zjawisk w przedsiębiorstwie stanowi obiektywny i

w odróżnieniu od sygnałów zewnętrznych, jednoznaczny symptom wskazujący na

pogorszenie kondycji finansowej. Przedsiębiorstwo, w którym uwidaczniają się

powyższe zjawiska, można nazwać zagrożonym upadłością, przy czym wniosek

taki może zostać wzmocniony pojawieniem się negatywnie oddziaływujących

czynników zewnętrznych.

Końcową kwestią jest określenie charakteru wyżej wymienionych sygnałów

wewnętrznych zagrożenia bankructwem66. Należy wykazać, czy takie zjawiska jak

utrata płynności finansowej, długotrwała niewypłacalność czy też poziom

zobowiązań przekraczający wartością majątek przedsiębiorstwa, są przyczynami

doprowadzającymi do upadku, czy też tylko symptomami wskazującymi na

poważne trudności finansowe, czy też może, ze względu na swoją specyfikę są

one równocześnie przyczynami i symptomami upadłości. Utrata płynności, a także

inne finansowe sygnały wskazujące na słabość firmy, nazywane są często

wstępem do bankructwa, przy czym zaznacza się również, iż zachowanie

zdolności do terminowego regulowania zobowiązań decyduje o trwaniu firmy67.

Z prawnego punktu widzenia powyższe czynniki są podstawami ogłoszenia

upadłości, a więc można o nich powiedzieć, że stanowią bezpośrednią przyczynę

bankructwa spółki. Z punktu widzenia finansów jest podobnie: spółka, która nie

płaci swoich długów staje się niewiarygodną w oczach kontrahentów, co

uniemożliwia jej prowadzenie bieżącej działalności (niemożność dokonywania

66 Kwestia ta została poruszona w rozdziale 2, pkt. 4.2. 67 A. Szewczuk, E. Rogowska: Monitoring kredytowy jako instrument redukowania ryzyka bankowego w świetle zróżnicowanej płynności finansowej podmiotów gospodarczych. Szczecin-Międzyzdroje 1998. Materiały konferencyjne: Finanse i Bankowość – dźwignie wzrostu gospodarczego. s. 254.

57


zakupów przy wykorzystaniu kredytu kupieckiego, brak dostępu do zobowiązań

zaciąganych na pokrycie strat), gdyż pozbawiona dostępu do kapitałów obcych,

tak krótko, jak i długoterminowych, nie posiada zwykle środków pozwalających jej

na generowanie przychodów.

Powyższe podejście pozwala powiedzieć, że brak płynności oraz

niewypłacalność są przyczynami upadłości. Rozpatrując jednak te elementy jako

ogniwa łańcucha przyczynowo - skutkowego można stwierdzić, że są one

wynikiem szeregu przyczyn pierwotnych (jak błędy w zarządzaniu czy negatywne

oddziaływanie otoczenia gospodarczego), których wystąpienie w przedsiębiorstwie

doprowadziło do braku środków na pokrycie wymagalnych zobowiązań. W tym

ujęciu zatem niewypłacalność oraz brak płynności to symptomy bankructwa, gdyż

będąc końcowym efektem występowania przyczyn ukrytych, których to

identyfikacja nie była wcześniej możliwa lub była utrudniona, a które pogarszają

standing firmy, uwidaczniają istniejące zagrożenia.

5. Rola wskaźników finansowych w przewidywaniu zagrożenia upadłością przedsiębiorstwa

Analiza sytuacji finansowej przedsiębiorstwa za pomocą jakościowej analizy

poszczególnych pozycji sprawozdań finansowych nie daje pełnego obrazu

kondycji przedsiębiorstwa, dlatego też tak w teorii jak i w praktyce największe

znaczenie przypisuje się analizie wskaźnikowej68. Istotą wskaźników finansowych

jest bowiem możliwość syntetycznego scharakteryzowania różnych aspektów

ekonomicznych działalności przedsiębiorstw69. Analiza wskaźnikowa umożliwia

ocenę minionej, teraźniejszej oraz antycypowanie przyszłej działalności jednostki

gospodarczej. Służy ona identyfikacji obszarów firmy niewłaściwie zarządzanych i

potencjalnie niebezpiecznych. Pozwala na ocenę pozycji finansowej

przedsiębiorstwa w krótkim czasie i stwierdzenie czy jego kondycja finansowa

umożliwia ekspansję w długim okresie70. Można zatem stwierdzić, iż wskaźniki

finansowe stanowią drogowskaz oceny danych finansowych i operacyjnych71.

68 Por. R. Jagiełło: Zarządzanie portfelem kredytowym banku. Praca doktorska. Fundacja Edukacji i Badań Naukowych. 1999. s. 46; Rozważania na temat znaczenia określenia „wskaźniki finansowe”, a także genezy powstania wskaźników przedstawia również: D. Zarzecki: Wykorzystanie wskaźników finansowych w ocenie przedsiębiorstwa. Szczecin: Interbook. 1997 s. 7-8. 69 E. Sierpińska, T. Jachna: Ocena przedsiębiorstw według standardów światowych. Warszawa: PWN. 1997. s. 78. 70 Pr. zb. pod red. L. Bednarskiego i T. Waśniewskiego:Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Tom I. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce. 1996. s. 316. 71 Ibidem. s. 316.

58


Trafność ocen dokonywana przez modele wielowymiarowe (wykorzystujące

odpowiednio dobrane i wzmocnione bądź osłabione wskaźniki opisujące różne

zakresy działalności spółek) jest podyktowana syntetycznym ujęciem szeregu miar

finansowych. Oceny audytorów oparte są natomiast na subiektywnej interpretacji

jednostkowych, często sprzecznych sygnałów otrzymywanych z analizy

sprawozdań finansowych. Można zatem stwierdzić, iż w modelach stosowanych

do przewidywania zagrożenia upadłością wskaźniki finansowe są przetwarzane

poprzez wybrane metody ilościowe w celu otrzymania syntetycznego obrazu

sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, a zatem stanowią podstawowy element

niezbędny do dalszego wnioskowania.

5.1. Problemy doboru wskaźników finansowych do modeli prognozujących bankructwo

Dobór wskaźników finansowych do modeli prognozujących bankructwo jest

zagadnieniem złożonym. W procesie konstrukcji modelu należy odpowiedzieć na

następujące pytania:

– według jakiej metody przeprowadzić dobór wskaźników?

– ile wskaźników ująć w konstruowanym modelu?

– jakie wskaźniki zastosować?

Odpowiedni dobór wskaźników ma pierwszorzędne znaczenie dla

poprawności generowanych przez tworzony model prognoz. Jest bowiem

oczywiste, iż nie wszystkie wskaźniki posiadają odpowiednio duży potencjał

informacyjny, jak również nie wszystkie wskaźniki przedstawiają informacje istotne

dla określenia sytuacji finansowej firmy. Dlatego też koniecznym jest dokonanie

selekcji wskaźników, tak aby kondycja ekonomiczna była przedstawiana w sposób

jednoznaczny i obiektywny. Z drugiej jednak strony, w celu osiągnięcia

maksymalnej jakości prognoz, a więc minimalnego odsetka błędów, winno

stosować się te wskaźniki finansowe na podstawie których, otrzymywane będą

najtrafniejsze prognozy, co w przypadku zagadnienia rozpoznawania obiektów, a

więc również w przypadku przewidywania zagrożenia upadłością, oznacza

wykorzystanie parametrów najdokładniej dyskryminujących posiadaną zbiorowość

firm pod kątem możliwości bankructwa. Należy zatem stwierdzić, iż wybór

wskaźników do modelu rozpoznającego zagrożenie bankructwem winien być

59


wypadkową potencjału informacyjnego poszczególnych wskaźników oraz ich

możliwości do dokonywania dychotomicznego podziału przedsiębiorstw ze

względu na możliwość upadku72.

Metody doboru wskaźników

Wśród metod doboru wskaźników finansowych do modeli określających

zagrożenie bankructwem można wyróżnić następujące:

– metodę ekspertów,

– metodę historyczną,

– metodę trendów,

– metody doboru statystycznego.

Pierwsza z wymienionych wyżej metod – metoda ekspertów – jest

klasyczną metodą pozwalającą na wybór kilku elementów spełniających założone

z góry wymagania. Jej istota opiera się na wyborze dokonywanym przez tzw.

ekspertów, czyli osoby, które na podstawie posiadanej wiedzy oraz doświadczenia

w pewnym zakresie podejmują odpowiednie decyzje, przy czym ostateczny wybór

dokonywany jest na podstawie największej liczby zgodnych decyzji.

Przedstawiona metoda, aczkolwiek oparta na wiedzy specjalistów, nie jest jednak

doskonałą. Może się bowiem okazać, iż wytypowane wskaźniki finansowe nie

będą w dostatecznie trafny sposób pozwalały na odseparowanie przedsiębiorstw

zagrożonych od niezagrożonych bankructwem, co w konsekwencji sprawi iż

odsetek popełnianych przez zbudowany model błędów będzie większy niż w

przypadku zastosowania innego zestawu wskaźników. Zaletą metody ekspertów

jest natomiast ujęcie w modelu prognozującym bankructwo wskaźników, które są

powszechnie uznane za najlepiej określające standing finansowy przedsiębiorstwa

oraz, co jest konsekwencją powyższego, nie zawierają w sobie informacji o

znaczeniu marginalnym – nieistotnym z punktu widzenia identyfikacji zagrożenia

bankructwem.

Metoda historyczna doboru wskaźników finansowych do modeli

diagnozujących sytuację finansową firm oparta jest na wykorzystaniu wskaźników

stosowanych we wcześniejszych badaniach. Możliwe jest zatem wytypowanie

72 Rozważania na temat wykorzystania wskaźników finansowych w prognozowaniu bankructw przedstawia: K. Michaluk: Zastosowanie wskaźników finansowych do oceny zagrożenia bankructwem. Uniwersytet Szczeciński. Zeszyty Naukowe Nr 263. Problemy zarządzania, finansów i marketingu nr 2. Szczecin. 2000. s. 49-60.

60


grupy wskaźników w oparciu o częstotliwość ich zastosowania w innych analizach

dotyczących tego samego tematu. Nie oznacza to jednak, że wytypowany zestaw

zmiennych, aczkolwiek sprawdzony i wypróbowany w innych badaniach, będzie

optymalny pod względem dobroci otrzymywanych wyników, w danym miejscu i

czasie. Charakter poszczególnych wskaźników finansowych określających

zagrożenie upadłością nie musi być bowiem uniwersalny. Różnorodność

uwarunkowań gospodarczych sprawia, iż te czynniki (wskaźniki finansowe), które

poprawnie wskazują na zagrożenie bankructwem w danym miejscu i czasie, nie

koniecznie są poprawnymi predyktorami bankructwa w innym miejscu i w innym

czasie. Powstaje zatem pytanie w jakim stopniu uwarunkowania gospodarcze

decydują o zdolności wskaźników finansowych do przedstawiania sytuacji

finansowej firmy pod kątem możliwości bankructwa. Kwestia ta, aczkolwiek

niezmiernie istotna, nie została dotychczas przeanalizowana w literaturze.

Zdaniem autora, zważywszy na bardzo zbliżone, bądź takie same przyczyny

bankructw będące podstawą ogłaszania upadłości na świecie, można stwierdzić,

iż wskaźniki finansowe wypróbowane przez innych badaczy mogą z powodzeniem

być wykorzystywane w nowotworzonych modelach. Istotne różnice występować

będą natomiast w wartościach wag odpowiadających poszczególnym zmiennym

modeli. Zmiany wag stojących przy zawartych w modelach wskaźnikach wyrażać

będą właśnie specyficzne, zmieniające się uwarunkowania gospodarcze, przy

czym zmiany te wynikają ze statystycznych procedur zmierzających do otrzymania

modeli o maksymalnej dokładności dyskryminacji posiadanych zbiorowości pod

kątem przyjętego kryterium. Reasumując można stwierdzić, iż metoda historyczna

jest wskazaną i poprawną metodą doboru wskaźników finansowych do modeli

określających zagrożenie bankructwem. Przegląd wskaźników finansowych

wykorzystywanych w najbardziej znanych badaniach dotyczących tego tematu

przedstawia tabela 6.

Kolejną metodą doboru wskaźników finansowych stosowanych do

określania zagrożenia bankructwem jest analiza kształtowania się wartości

poszczególnych zmiennych w czasie. Metoda ta została opracowana w 1967 roku

przez W. Beavera73, który badając zachowania się przedsiębiorstw amerykańskich

przed ogłoszeniem ich upadłości wykazał, iż średnie wartości wskaźników

73 W. H. Beaver, Financial Ratios… .op. cit. s. 71-111.

61


finansowych dla spółek notowanych na giełdzie, które ogłosiły upadłość, w

porównaniu do średnich wartości tychże wskaźników oszacowanych dla

pozostałych spółek giełdowych, różnią się coraz bardziej wraz ze zbliżaniem się

momentu ogłoszenia upadłości. Omawiana metoda posłużyła E. I. Altmanowi do

wyboru wskaźników do modelu Z – score, który jest obecnie najbardziej znanym

modelem stosowanym do prognozowania bankructwa firm. Kształtowanie wartości

wybranych wskaźników dla badanej przez W. H. Beavera grupy przedsiębiorstw

prezentują poniższe wykresy.

Rysunek 9

Kształtowanie się przeciętnych wartości wybranych wskaźników finansowych w

przedsiębiorstwach zagrożonych bankructwem i w przedsiębiorstwach o dobrej

kondycji finansowej

1,5

2

2,5

3

3,5

1 2 3 4 51

1,4

1,8

2,2

1 2 3 4 5

Wskaźnik bieżącej płynności Przychody ze sprzedaży / Aktywa ogółem

Lata poprzedzające bankructwo Lata poprzedzające bankructwo

62


-0,25

0

0,25

0,5

1 2 3 4 5-0,25

-0,15

-0,05

0,05

0,15

1 2 3 4 5

Cash flow / Zadłużenie ogółem Przychód netto / Aktywaół

Lata poprzedzające bankructwo Lata poprzedzające bankructwo

0,3

0,45

0,6

0,75

0,9

1 2 3 4 5

Zadłużenie ogółem / Aktywa ogółem

Lata poprzedzające bankructwo

0

0,12

0,24

0,36

0,48

1 2 3 4 5

Majątek oborotowy/ Aktywa ogółem

Lata poprzedzające bankructwo

Przedsiębiorstwa o dobrej kondycji finansowej Przedsiębiorstwa zagrożone bankructwem

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Rees, Financial Analysis. Prentice Hall, Hertfordshire 1990, s. 407.

63


Analizując kształtowanie się poszczególnych wskaźników pod względem

ich przydatności do określenia zagrożenia bankructwem należy stwierdzić, iż do

modelu diagnozującego sytuację finansową firm należy wybrać te, których

wartości różnią się najbardziej w latach poprzedzających ogłoszenie upadłości.

Przy założeniu, że w modelu nie są zawarte wskaźniki, których trendy kształtują

się podobnie, możliwym jest dokładne odseparowanie przyszłych bankrutów od

przedsiębiorstw nie zagrożonych upadłością74.

Ostatnią szeroką grupę metod umożliwiających wytypowanie wskaźników

do modelu określającego zagrożenie bankructwem tworzą metody statystyczne,

jednakże ze względu na zastosowanie szeregu metod ilościowych

wykorzystywanych w tym celu, ich szczegółowe omówienie znajduje się w

rozdziale 4. Należy jednak stwierdzić, że jedna metoda doboru zmiennych może

określić różne optymalne zestawy wskaźników dla modeli zbudowanych przy

wykorzystaniu różnych metod ilościowych, jak również różne metody doboru

zmiennych mogą podać różne zestawy wskaźników dla jednego modelu.

Występowanie takich zjawisk, opisane przez M. Van Wazel, K. Sere, T. Laitinen i

B. Back sprawia, iż koniecznym jest prawidłowe, merytoryczne dobranie

pierwotnego zestawu wskaźników finansowych podlegającego dalszemu

rozpatrywaniu z wykorzystaniem metod ilościowych75 oraz przeprowadzenie

szeregu wielokryterialnych badań w celu stworzenia modelu o najlepszych

właściwościach prognostycznych . W tym miejscu koniecznym jest ponadto

powiązanie problematyki statystycznych metod doboru zmiennych do modeli

klasyfikujących z zagadnieniem liczby wskaźników zawartych w modelu.

Liczba wskaźników w modelu

Zagadnienie określenia liczby wskaźników jest ściśle związane ze

statystycznymi metodami doboru wskaźników do modeli przyporządkowujących

obserwacje do odpowiadających im klas76. Analizując problem liczby wskaźników

finansowych w modelu prognozującym bankructwo należy stwierdzić, że nie jest

możliwe a priori zdefiniowanie właściwej ilości wskaźników odpowiedniej dla 74 Przedstawione wykresy kształtowania się wartości wybranych przez W. Beavera wskaźników mają jedynie charakter przykładowy. Wykryte przez tego autora zależności dotyczą Stanów Zjednoczonych pod koniec lat 60. naszego stulecia, a zatem nie mogą być wykorzystywane do wnioskowania o możliwości bankructwa przedsiębiorstw w Polsce w bieżących czasach. 75 Por. M. Van Wazel, K. Sere, T. Laitinen i B. Back: Choosing Bankruptcy Predictors Using Discriminant Analysis, Logit Analysis and Genetic Algorithms.

64


każdego modelu. Może się bowiem wydawać, że uwzględnienie w badaniu

wszystkich możliwych do oszacowania zmiennych diagnostycznych (wskaźników

finansowych) pozwoli na zbudowanie najefektywniejszej reguły klasyfikacyjnej.

Tak jednak nie jest. Jak stwierdza J. Kolonko77: „Spotykamy się tu z sytuacją

analogiczną do znanej z klasycznej ekonometrii. Budując ekonometryczny model

opisujący kształtowanie się pewnej zmiennej, powiedzmy Y, możemy przez

zwiększenie liczby zmiennych objaśniających doprowadzić do całkowitego

wyjaśnienia zaobserwowanych w próbie zmian Y. Wcale to jednak nie oznacza, że

skonstruowano model pozwalający całkowicie wyjaśnić kształtowanie się zmiennej

endogenicznej w ramach zbiorowości generalnej, z której pobrano obserwacje”.

Zrezygnowanie z niektórych zmiennych nie musi ponadto oznaczać pogorszenia

jakości klasyfikacji. Konieczność redukcji liczby wskaźników podkreśla również E.

Mączyńska, która stwierdza78: „Nadmiar wskaźników oraz uszczegółowienie

analizy utrudniają syntetyczną ocenę i wnioskowanie dla potrzeb podejmowania

decyzji. W takich warunkach pojawia się „syndrom lasu i drzew”: tak jak z gąszcza

drzew nie widać lasu, tak z „gąszcza” wskaźników przeważnie nie wyłania się

wyraźny obraz kondycji przedsiębiorstwa”. Innymi czynnikami wpływającymi na

ograniczenie liczby cech diagnostycznych w modelach prognozujących

bankructwo są: dążenie do uproszczenia rozwiązania problemu, konieczność

ograniczania kosztów związanych ze zbieraniem danych, zmniejszenie

pracochłonności i czasochłonności badań, wreszcie ograniczony dostęp do

danych uniemożliwiający obliczenie niektórych wskaźników.

Konkludując należy stwierdzić, iż ilość wskaźników zawartych w modelu

winna spełniać przede wszystkim postulat maksymalnej dokładności klasyfikacji

obiektów, przy czym tak zbyt mała jak i zbyt duża liczba zmiennych w modelu nie

jest wskazana ze względu na pozastatystyczne przesłanki doboru zmiennych79, a

same wskaźniki winny być wybierane spośród wcześniej dobranej, poprawnej

merytorycznie grupy wskaźników.

76 Porównaj rozdział 3 pkt 3.4.1 (metody statystyczne) oraz rozdział 4 (przegląd ilościowych metod doboru zmiennych do modeli rozpoznających). 77 J. Kolonko, Analiza dyskryminacyjna i jej zastosowania w ekonomii, PWN, Warszawa 1980, s. 136. 78 E. Mączyńska, Ocena kondycji przedsiębiorstwa. Życie Gospodarcze 1994, nr 38, s. 42. 79 Analizując badania dotyczące możliwości prognozowania bankructwa firm, należy stwierdzić, iż przeciętna liczba wskaźników w modelu zawiera się w przedziale od 4 do 5.

65


Wartość diagnostyczna wskaźników

Stosowanie jedynie metody trendów lub metod statystycznych doboru

zmiennych, w przypadku posiadania dużej liczby wskaźników, może doprowadzić

do wytypowania grupy wskaźników, których wartość informacyjna, z punktu

widzenia nauki finansów, ma znaczenie drugorzędne. Aczkolwiek wskaźniki te

będą z największą dokładnością umożliwiały podział próby badawczej na grupy

firm zagrożonych oraz niezagrożonych upadłością, jednak charakter zawartych w

nich informacji będzie miał znaczenie marginalne. Powstaje zatem pytanie: czy

należy kierować się jedynie przesłankami obiektywnymi (statystycznymi), które

mogą prowadzić do niemal idealnej dyskryminacji badanych populacji, czy też

powinno się także uwzględniać przesłanki pozastatystyczne takie jak wiedza,

doświadczenie czy intuicja badacza?

Na podstawie znanego autorowi światowego dorobku piśmiennictwa

naukowego dotyczącego prognozowania upadku przedsiębiorstw należy

stwierdzić, że w większości przeprowadzonych badań wybór wskaźników

finansowych dokonywany jest przy zastosowaniu zróżnicowanych metod.

Najczęściej wykorzystywanymi są wskaźniki, których efektywność została

wykazana w innych badaniach i będące jednocześnie powszechnie uznanymi

syntetycznymi miernikami określającymi sytuację ekonomiczną przedsiębiorstw. W

modelach tych ujmuje się zwykle wskaźniki obrazujące różne zakresy działalności

firmy, takie jak: rentowność, płynność, zadłużenie, sprawność wykorzystania

majątku. W pierwszej kolejności dokonuje się zatem wstępnej selekcji za pomocą

metod nieilościowych, natomiast dokładny wybór zestawu najefektywniejszych

wskaźników przeprowadzany jest przy zastosowaniu metod statystycznych.

5.2. Przegląd wskaźników finansowych wykorzystywanych w badaniach dotyczących prognozowania upadłości

Jak stwierdzono wcześniej, przydatność wskaźników finansowych wynika z

ich zdolności do określenia klasy ryzyka przedsiębiorstwa, w tym również ryzyka

bankructwa80. W większości badań przeprowadzonych na ten temat oszacowanie

wskaźników finansowych stanowiło podstawę dalszego procesu badawczego.

Zespół wykorzystywanych wskaźników ograniczany był zwykle do miar uznanych

66


przez W. Beavera81 oraz E. Altmana82 za posiadające największy potencjał

informacyjny pozwalający na określenie zagrożenia upadłością, modyfikowanych

czasem nowymi wskaźnikami ważnymi dla poszczególnych naukowców83. Takie

postępowanie, było podyktowane niechęcią badaczy do stosowania „nowych lub

też egzotycznych” wskaźników84, a głównym kryterium wyboru była, jak stwierdził

J. Ohlson, prostota interpretacji85. Na przestrzeni lat pojawiło się jednakże wiele

analiz wykorzystujących zróżnicowane zespoły wskaźników. Stosowane w

wybranych badaniach miary przedstawia tabela 6.

Tabela 6

Wskaźniki finansowe wykorzystywane we wcześniejszych badaniach dotyczących przewidywania zagrożenia bankructwem

Wskaźnik FAK ROE EIA WAB EBD JAO CVZ HKM HCKCash flow / aktywa ogółem x x xCash flow / sprzedaż ogółem x x xCash flow / zadłużenie ogółem x x x xAktywa bieżące / zobowiązania bieżące x x x x xAktywa bieżące / aktywa ogółem x xAktywa bieżące / sprzedaż ogółem x xEBIT / aktywa ogółem x xZysk zatrzymany / aktywa ogółem x xPrzychód netto / aktywa ogółem x x x x xZadłużenie ogółem / aktywa ogółem x x xSprzedaż ogółem / aktywa ogółem x xMajątek obrotowy / sprzedaż ogółem x xMajątek obrotowy / aktywa ogółem x x x x xPłynne aktywa / zobowiązania bieżące x x x xPłynne aktywa / aktywa ogółem x xPłynne aktywa / sprzedaż ogółem x xGotówka / zobowiązania bieżące x xZobowiązania bieżące / wartość rynkowa akcji xWartość rynkowa akcji / zobowiązania ogółem xWartość rynkowa akcji / aktywa ogółem xPrzychód / kapitalizacja ogółem xGotówka / aktywa ogółem xZobowiązania długoterminowe / aktywa ogółem xWartość odsetek / EBIT x

xx

xxx

Wskaźnik FAK ROE EIA WAB EBD JAO CVZ HKM HCKCash flow / aktywa ogółem x x xCash flow / sprzedaż ogółem x x xCash flow / zadłużenie ogółem x x x xAktywa bieżące / zobowiązania bieżące x x x x xAktywa bieżące / aktywa ogółem x xAktywa bieżące / sprzedaż ogółem x xEBIT / aktywa ogółem x xZysk zatrzymany / aktywa ogółem x xPrzychód netto / aktywa ogółem x x x x xZadłużenie ogółem / aktywa ogółem x x xSprzedaż ogółem / aktywa ogółem x xMajątek obrotowy / sprzedaż ogółem x xMajątek obrotowy / aktywa ogółem x x x x xPłynne aktywa / zobowiązania bieżące x x x xPłynne aktywa / aktywa ogółem x xPłynne aktywa / sprzedaż ogółem x xGotówka / zobowiązania bieżące x xZobowiązania bieżące / wartość rynkowa akcji xWartość rynkowa akcji / zobowiązania ogółem xWartość rynkowa akcji / aktywa ogółem xPrzychód / kapitalizacja ogółem xGotówka / aktywa ogółem xZobowiązania długoterminowe / aktywa ogółem xWartość odsetek / EBIT x

xx

xxx

FAK: Frydman, Altman, Kao (1985); ROE: Edmister (1972); EIA: Altman (1968);

80 Skuteczność wskaźników finansowych w określaniu klas ryzyka wykazał J. Capstaff: The Usefulness of UK Accounting and Market Data for Predicting the Perceived Risk Class of Securities. Accounting and Business Reaserch. Vol. 22. Nr. 87. 81 W. Beaver: Financial Ratios… . op. cit. 82 E. Altman: Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy. Journal of Finance 10/1968. 83 Należy podkreślić, iż większość badań wykorzystujących wskaźniki finansowe wskazane przez W.H. Beavera, czy E. Altmana dotyczyła nie samego prognozowania bankructwa (ich głównym celem nie było zatem zbudowanie modelu oryginalnego np. ze względu na jego homogeniczność), a wykorzystania w tym procesie nowatorskich rozwiązań, np. niestosowanych wcześniej metod ilościowych, lub przeprowadzenia pewnych doświadczeń jak wykorzystanie różnych proporcji danych. 84 J. Ohlson: Financial Raitios and the Probabilistic Prediction of Bankruptcy. Journal of Accounting Reaserch. Vol. 18. Nr 1. 1980. s. 118. 85 Ibidem, s. 118.

67


WAB: Beaver (1966); EBD: Deakan (1972); JAO Ohlson (1980); CVZ Zavgren (1983); HKM: Hopwood, McKeown, Mutcher (1989); HCK: Koh (1991).

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. E. Dorsey, R. O. Edmister, J. D. Johnson: Bankruptcy prediction using artificial neural systems. The University of Mississippi, School of Business, s. 4.

Na podkreślenie zasługuje wykorzystanie w niektórych badaniach, obok

wskaźników opartych na bilansie i wyniku finansowym, również miar budowanych

z wykorzystaniem danych zawartych w sprawozdaniach z przepływu środków

pieniężnych – cash flow. Tworzone były również modele bazujące na

jednostkowych danych zaczerpniętych bezpośrednio ze sprawozdań finansowych.

Problem, czy dane finansowe w postaci nie przetworzonej, jak i w postaci miar

stosunkowych, w tym również dane pochodzące z zestawień cash - flow, są

źródłem informacji mogącym stanowić podstawę prognozowania upadłości,

szczegółowej analizie poddali B. Back, T. Laitinen oraz K. Sere86.

Wyniki badań przeprowadzonych przez wyżej wymienionych autorów

wykazały, iż modele wykorzystujące wskaźniki przewyższają trafnością ocen

modele stosujące dane bezwzględne, jak również modele oparte na danych

zawartych w sprawozdaniach finansowych charakteryzują się większą

dokładnością niż modele wykorzystujące dane typu cash – flow87.

Powyższe rozważania nie zmieniają jednak faktu, że do oszacowanego

modelu wchodzą zawsze najlepsze zmienne, z punktu widzenia ich zdolności do

określania zagrożenia bankructwem, wyselekcjonowane przy wykorzystaniu

metod ilościowych. Rozpoczynając proces tworzenia modelu koniecznym jest

zatem oszacowanie maksymalnie dużej liczby wskaźników poprawnych z punktu

widzenia analizy finansowej, tak aby potencjał informacyjny w nich zawarty,

ograniczony do informacji najistotniejszych, przedstawiał całe spektrum procesów

ekonomicznych zachodzących w przedsiębiorstwie. Dopiero wybranie kilku z

licznej grupy wskaźników umożliwia uzyskanie modelu, który posiadając zdolność

uogólniania, umożliwiał będzie prawidłowe i syntetyczne identyfikowanie

zagrożenia bankructwem. Takie postępowanie prowadzi do otrzymania

86 B. Back, T. Laitinen, K. Sere: Neural Networks and Bankruptcy Prediction: Founds Flow, Accrual Ratios and Accounting Data. Advances in Accounting. Vo. 14. 1996. s. 34. 87 Ibidem. Szersze rozważania na temat mozliwości wykorzystania cash-flow w przewidywaniu upadków firm przedstawia: E. K. Laitinen: Traditional Versus Operating Cash Flow in Failure Prediction. Journal of Business Finance and Accounting. 21(2) 1994.

68


najlepszych rezultatów, co zostało wykazane przez J. Hekanaho, B. Back, K. Sere

i T. Laitinen88.

5.3. Przegląd wskaźników finansowych zastosowanych w przeprowadzonym badaniu

W literaturze finansowej zgodnie prezentowany jest pogląd, że wskaźniki

finansowe są uniwersalnymi miarami umożliwiającymi określanie sytuacji

finansowej przedsiębiorstwa. Różnorodność wskaźników stosowanych w

nowoczesnej analizie finansowej pozwala na szczegółowe zbadanie niemal każdej

sfery działalności firmy. Jednakże, jak stwierdza W. Jeleń: Wieloletnie

doświadczenie uczy, iż w toku analizy finansowej należy koncentrować się na

problemach podstawowych (węzłowych), a unikać rozpraszania się na badaniu

problemów szczegółowych. Problemami szczegółowymi warto zająć się wówczas,

gdy chce się pogłębić znajomość problemów podstawowych, gdy jakiś stan budzi

zaniepokojenie lub chce się poznać przyczyny zmian badanych zjawisk czy

strukturę czynników kształtujących te zjawiska. Nie zawsze jest to jednak

konieczne. Dlatego po ogólnym zapoznaniu się z rozpatrywanym sprawozdaniem

finansowym i rozpoznaniu sytuacji, najpierw badane i oceniane są rozmiary

zjawisk podstawowych. Pozwala to uzyskać ogólny, syntetyczny pogląd na wyniki

efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa i jego sytuację finansowo –

majątkową89. Zacytowany pogląd jest prawdziwy również w przypadku

prognozowania upadłości spółek, które to zagadnienie stanowi niewątpliwie część

analizy finansowej, dlatego też wyselekcjonowana, pierwotna grupa wskaźników

opisuje podstawowe, najistotniejsze zakresy działalności przedsiębiorstw,

pomijając tym samym informacje zbyt szczegółowe, które dla procesu

przewidywania zagrożenia bankructwem mają znaczenie marginalne.

W niniejszym badaniu wybór początkowego zespołu wskaźników

finansowych został zatem podyktowany takimi czynnikami jak:

1. Występowanie wskaźników w innych badaniach tego tematu.

88 J. Hekanaho, B. Back, K. Sere i T. Laitinen: Analysing Bankruptcy Data with Multiple Methods. American Association for Artificial Intelligence. 1998. 89 W. Jeleń: Metodyka i narzędzia analizy finansowej w praktyce. Rachunkowość Nr 3/1998. s. 13.

69


Studiując wyniki badań prezentowane w literaturze starano się wybrać

grupę takich wskaźników, która była już efektywnie wykorzystywana w

innych badaniach.

Dostęp do danych finansowych przedsiębiorstw.

Zaczerpnięte z Sądów Gospodarczych sprawozdania finansowe spółek

– bankrutów, były zwykle ograniczone do bilansów i rachunków zysków i

strat. Uzyskane dane dotyczyły w większości przypadków tylko jednego

roku obrachunkowego, a więc nie można było badać zmian w

kształtowaniu się wartości poszczególnych pozycji sprawozdań

finansowych. Dostęp do danych warunkował również możliwość

oszacowania niektórych miar finansowych, nie można było zastosować

wskaźników bazujących na danych zaczerpniętych ze sprawozdania z

przepływu środków pieniężnych – cash flow.

2. Zdolność wskaźników do obrazowania sytuacji finansowej.

Do badania wybrano jedynie wskaźniki uznane powszechnie za najlepiej

obrazujące kondycję przedsiębiorstw i przedstawiające istotne zakresy

kondycji finansowej, tj.: wskaźniki analizy płynności, rentowności,

zadłużenia, oraz struktury majątku i kapitałów.

3. Wspólny dla wszystkich branż charakter wskaźników.

W badaniu nie zastosowano wskaźników, których wartości uznawane za

prawidłowe różnią się znacznie w zależności od branży działania spółki.

Z tego powodu nie wykorzystano wskaźników określających cykle

obrotu należnościami, zapasami czy zobowiązaniami, których podstawa

oceny winna być dokonywana branżowo.

W badaniu wykorzystano wskaźniki finansowe określające następujące

sfery finansów przedsiębiorstw:

Analiza płynności: – wskaźnik bieżącej płynności (aktywa bieżące / bieżące zobowiązania),

symbol WP III,

– wskaźnik wysokiej płynności (aktywa bieżące – zapasy / bieżące

zobowiązania), symbol WP II,

– wskaźnik podwyższonej płynności (środki pieniężne / bieżące

zobowiązania), symbol WP I.

70


Analiza zadłużenia i struktury finansowania: – wskaźnik ogólnego zadłużenia (zobowiązania ogółem / aktywa ogółem),

symbol WOZ,

– wskaźnik struktury kapitału (zobowiązania ogółem / kapitał własny), symbol

WZKW,

– wskaźnik zadłużenia długoterminowego (zobowiązania długoterminowe /

kapitał własny), symbol WZD,

– wskaźnik struktury finansowania (kapitał własny / suma pasywów), symbol

WSF,

– wskaźnik udziału kapitału obcego w kapitale całkowitym (zobowiązania

ogółem / kapitał całkowity)90, symbol WUKOWKC.

Analizę rentowności: – wskaźnik rentowności majątku (zysk netto / aktywa ogółem), symbol WRM,

– wskaźnik rentowności kapitałów własnych (zysk netto / kapitał własny),

symbol WRKW,

– wskaźnik rentowności sprzedaży netto (zysk (strata) netto / przychody ze

sprzedaży), symbol WRSN,

– wskaźnik rentowności sprzedaży brutto (zysk (strata) brutto / przychody ze

sprzedaży), symbol WRSB.

Analiza struktury majątku i jego finansowania: – wskaźnik udziału majątku trwałego w majątku całkowitym (majątek trwały /

majątek całkowity), symbol WUMTWMC,

– wskaźnik udziału majątku obrotowego w majątku całkowitym (majątek

obrotowy / majątek całkowity), symbol WUMOWMC,

– wskaźnik struktury aktywów (majątek trwały / majątek obrotowy), symbol

WSA,

– wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym (kapitał stały /

90 W mianowniku tego wskaźnika przyjęto za kapitały całkowite sumę kapitałów własnych i obcych z pominięciem rozliczeń międzyokresowych biernych. Takie podejście było podyktowane charakterem tej pozycji bilansu. Jako, że rozliczenia międzyokresowe bierne mogą obrazować bądź to nadwyżkę dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi, zaliczaną w takim przypadku do przychodów przyszłych okresów o charakterze memoriałowym, które obliczane są na podstawie art. 30 pkt. 5 Ustawy o rachunkowości z dnia 29.09.1994 roku i które są wyksięgowane z dniem pierwszym stycznia każdego następnego roku, a zatem mają charakter statystyczny i służący do urealnienia stanu zobowiązań na koniec roku, bądź też stanowią prawdopodobne koszty, których kwota bądź data zobowiązania z tytułu ich powstania nie są jeszcze znane lub też określają oznaczone świadczenia wykonane na rzecz jednostki, lecz nie stanowiące zobowiązania, jak również zważywszy na fakt, iż świadczenia zaliczanie do rozliczeń międzyokresowych kosztów i zasady ustalania ich wysokości powinny być uzasadnione ryzykiem gospodarczym i zwyczajami handlowymi, dlatego też pozycja ta może znaczenie zakłócać faktyczny obraz wielkości kapitałów całkowitych jakimi dysponuje przedsiębiorstwo (K. G. Szymański: Rachunkowość i podatki. Komentarz do ustawy o rachunkowości z uwzględnieniem przepisów podatkowych. Warszawa: Delfin. 1998. s. 286).

71


majątek trwały), symbol WPMTKS,

– wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem własnym (kapitał własny/

majątek trwały), symbol WPMTKW,

Dodatkowo w części empirycznej pracy wykorzystano wskaźniki

zastosowane przez E. Altmana w modelu Z – score. Ze względu na niemożność

oszacowania niektórych z nich, co było podyktowane ograniczonym dostępem do

danych finansowych, charakterem badanych spółek oraz niewystępowaniem

pewnych pozycji w sprawozdaniach finansowych, których forma narzucona ustawą

o rachunkowości z dnia 24.09.1994 roku obowiązuje w Polsce, a która to forma

nie jest w pełni komparatywna z formą sprawozdawczości finansowej

obowiązującą w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie pierwotnie

model Z – score był szacowany, przyjęto postaci wskaźników możliwie najbardziej

zbliżonych do wskaźników bazowych91. Przypomnijmy, że w skład modelu E.

Altmana wchodziły następujące wskaźniki finansowe:

– kapitał pracujący / aktywa (working capital / total assets), symbol WKOA,

– zysk nie rozdzielony / aktywa (retained earnings / total assets), symbol

WRM,

– dochód przed spłatą odsetek i opodatkowaniem / aktywa (EBIT / total

assets), symbol EBIT/A,

– rynkowa wartość kapitału akcyjnego / księgowa wartość zadłużenia (market

value of equity / par value of debt), symbol WKWKO,

– przychody ze sprzedaży / aktywa (sales / total assets), symbol WPSA.

Jak zatem widać nie jest możliwe bezpośrednie oszacowanie niektórych z

powyższych wskaźników w warunkach polskich. I tak, o ile oszacowanie wartości

pierwszego ze wskaźników (WKOA) nie nastręcza trudności, przy czym jako

kapitał pracujący przyjęto różnicę pomiędzy aktywami obrotowymi i

zobowiązaniami krótkoterminowymi92, o tyle już w przypadku drugiego wskaźnika

pojawiają się trudności z określeniem pozycji zysk nie rozdzielony. Pozycja ta nie

występuje bowiem w sposób bezpośredni w polskiej sprawozdawczości

finansowej. E. Altman tłumaczy, iż zyski nie podzielone to łączna wartość zysków

przeznaczonych na samofinansowanie spółki w trakcie całej działalności spółki,

91 O dostosowaniu wskaźników modelu Z – score porównaj dyskusję prasową: R. Uberman: Spółki według Altmana. Gazeta Bankowa nr 39. 24.09.1994 r. s. 26; oraz R. Hoc: Kłopoty z Altmanem. Gazeta Bankowa nr 43. 22.10.1994. s. 33. 92 J. G. Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman: Przewodnik po finansach. Warszawa: PWN. 1999. s. 472.

72


dlatego też spółki starsze osiągają większe wartości tej miary, która w tym

przypadku jest stymulantą. Jednocześnie, jak stwierdza wymieniony autor, można

zgodzić się, że młodsze firmy są w pewien sposób dyskryminowane w modelu, co

jednak jest zgodne z relatywnie większym ryzykiem bankructwa spółek z

niewielkimi doświadczeniami rynkowymi93. Do analiz porównawczych w

prezentowanej pracy wykorzystano w miejsce oryginalnego wskaźnika, którego

zdefiniowanie nie było możliwe, stosunek zysku netto do aktywów, czyli wskaźnik

rentowności majątku (WRM), wychodząc z założenia, że zysk wypracowany przez

przedsiębiorstwa jest w całości przeznaczony do samofinansowania. Ponieważ na

podstawie posiadanych materiałów źródłowych nie można było określić stopy

wypłacanych dywidend lub udziałów, przyjęto uproszczone założenie, że zysk

wypracowany w przedsiębiorstwie w całości przeznaczony jest na

samofinansowanie.

W przypadku wskaźnika EBIT/A pojawiają się podobne trudności. Pozycja

EBIT, a więc zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem również nie występuje

w polskiej sprawozdawczości finansowej. W związku z tym przyjęto, iż najbardziej

zbliżoną pozycją jest zysk z działalności operacyjnej, w którym to wszelkie koszty

działalności przedsiębiorstwa są następnie korygowane o koszty finansowe (a

więc odsetki) i w dalszej kolejności o podatek dochodowy. Mankamentem takiego

podejścia jest fakt, iż podatek dochodowy naliczany jest od wartości dochodu

skorygowanego uprzednio o koszty finansowe ale również o przychody finansowe,

a następnie korygowanego o zyski i straty nadzwyczajne. Niemniej jedznak sama

pozycja zysk / strata na działalności operacyjnej może być wykorzystywana jako

substytut znanej z anglosaskich standardów rachunkowości pozycji EBIT.

Następny wskaźnik (WKWKO) jest również niemożliwy do obliczenia dla

poddanej analizie grupy przedsiębiorstw. Należy zauważyć, że badaniem objęte

zostały spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne, z których

żadna nie była spółką publiczną. W związku z tym określenie rynkowej wartości

kapitałów własnych nie było możliwe bez przyjęcia zbyt daleko idących założeń

upraszczających. Dlatego dla oszacowania wartości tego wskaźnika dokonano

porównania wartości kapitałów własnych (ich bilansowej wartości) do kapitałów

obcych, również przyjmując ich wartość bilansową.

93 E. Altman: The Prediction of Corporate Bankruptcy… op. cit. s. 55.

73


Obliczenie wartości ostatniego wskaźnika WPSA nie nastręczyło trudności.

Stosunek wielkości generowanych przez firmę przychodów ze sprzedaży do sumy

aktywów jest bowiem znanym również w Polsce wskaźnikiem produktywności

aktywów, zaliczanym do grupy wskaźników sprawności działania. Wskaźnik ten

pozwala określić jaką wartość przychodów generuje każda złotówka majątku firmy.

Pierwszy z rozpatrywanych obszarów kondycji finansowej przedsiębiorstw –

płynność – charakteryzuje zdolność firmy do terminowego regulowania bieżących

zobowiązań. Z punktu widzenia badania zagrożenia upadłością jest to o tyle

istotne, że utrata płynności bywa jednym z pierwszych sygnałów występowania

trudności finansowych. Wskaźniki te umożliwiają określenie w jakim stopniu

aktywa bieżące pokrywają bieżące zobowiązania, a przez to w jakim stopniu

zabezpiecza to interesy wierzycieli, szczególnie tych, którzy posiłkują firmy

kapitałami obcymi, krótkoterminowymi. Zastosowanie tej grupy wskaźników może

zatem przynieść szereg informacji dotyczących obecnej sytuacji finansowej spółki.

Drugi z wymienionych wyżej zakresów to zadłużenie i struktura

finansowania. Ta grupa mierników określa sposób długoterminowego

finansowania przedsiębiorstw. Wartości niekorzystne oznaczają wysoki poziom

ryzyka finansowego, a przez to wskazują na potencjalną możliwość upadłości

spółki. Wydaje się oczywistym, iż w dużej mierze to właśnie te wskaźniki winny

obrazować stan zagrożenia upadłością, co jest niewątpliwie związane z faktem, iż

bankructwo następuje właśnie z powodu niemożności sprostania zobowiązaniom i

przekroczenia przez długi wartości całkowitego majątku przedsiębiorstwa (§1 i 2

Prawa upadłościowego).

Trzecim obszarem objętym analizą jest sfera rentowności firmy. Wielkość

zysków, a zatem również rentowność mierzona stosunkiem zysków do

poszczególnych elementów sprawozdań finansowych odgrywa niebagatelną rolę

w ocenie finansowej przedsiębiorstwa. Można bowiem zauważyć związek

pomiędzy niską rentownością, a więc także niskimi dochodami, a trudnościami ze

spłatą zobowiązań. Niewątpliwe bowiem w sytuacji, gdy wypracowany zysk nie

pozwala na pokrycie rat związanych ze spłatą długów, firma albo traci płynność, a

w długim okresie również wypłacalność, albo też zaciąga dalsze zobowiązania na

pokrywanie wcześniejszych zobowiązań.

74


Ostatni z wytypowanych obszarów badanych dotyczy struktury majątku

przedsiębiorstwa oraz formy jego finansowania. Ta grupa wskaźników ma

znaczenie uzupełniające w stosunku do poprzednich i wskazuje na potencjalne

zagrożenia ukryte w niewłaściwej strukturze majątku bądź kapitałów. Wskazanie

przez metody krokowe doboru wskaźników miar finansowych z tej grupy pozwoli

stwierdzić, czy wskaźniki te, a zatem również zjawiska finansowe tego obszaru

zachodzące w przedsiębiorstwie, mają wpływ na wzrost zagrożenia upadłością i

czy same przyczyniają się pośrednio do bankructwa spółki.

75

Documents

4. Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa - Rozdział II