2.11. Poznajemy 2.11. Poznajemy mięczaki mięczaki

i stawonogii stawonogi

Opracowała Bożena Smolik Opracowała Bożena Smolik

Konsultant Arleta Poręba-KonopczyńskaKonsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

MIĘCZAKIMIĘCZAKI

Mięczaki Mięczaki W miękkim ciele mięczaków wyróżniamy głowę, W miękkim ciele mięczaków wyróżniamy głowę,

nogę i worek trzewiowy, okryty płaszczem. W nogę i worek trzewiowy, okryty płaszczem. W worku trzewiowym znajdują się narządy worku trzewiowym znajdują się narządy wewnętrzne.wewnętrzne.

U większości gatunków płaszcz wytwarza U większości gatunków płaszcz wytwarza wapienną muszlę.wapienną muszlę.

Muszla stanowi szkielet zewnętrzny tych Muszla stanowi szkielet zewnętrzny tych organizmów.organizmów.

Żyją głownie w wodach morskich, ale także w Żyją głownie w wodach morskich, ale także w wodach słodkich i na lądzie.wodach słodkich i na lądzie.

Podział mięczaków Podział mięczaków

ŚlimakiŚlimakiślimak winniczekślimak winniczek

pomrów wielkipomrów wielki

stożek królewskistożek królewski

Małże Małże szczeżuja wielkaszczeżuja wielka

omułek jadalnyomułek jadalny

ostryga wielkaostryga wielka

Głowonogi Głowonogi

ośmiornica pospolitaośmiornica pospolita

kałamarnica kałamarnica olbrzymiaolbrzymia

mątwa zwyczajnamątwa zwyczajna

Ślimaki Ślimaki Żyją na lądzie i w wodzieŻyją na lądzie i w wodzie Mają niesymetryczne Mają niesymetryczne

ciało, najczęściej okryte ciało, najczęściej okryte spiralnie zwiniętą muszląspiralnie zwiniętą muszlą

Na głowie znajdują się Na głowie znajdują się czułki i oczyczułki i oczy

Na ogół są roślinożerneNa ogół są roślinożerne W jamie gębowej, na W jamie gębowej, na

języku znajduje się rogowa języku znajduje się rogowa płytka z ząbkami, zwana płytka z ząbkami, zwana tarką, która służy do tarką, która służy do zdrapywania i rozcierania zdrapywania i rozcierania pokarmupokarmu

Do poruszania służy im Do poruszania służy im noganoga

Błotniarka stawowaBłotniarka stawowa

Ślimak winniczekŚlimak winniczek

Małże Małże Żyją w wodzie. Na ogół są Żyją w wodzie. Na ogół są

zagrzebane w pisku lub mule.zagrzebane w pisku lub mule. Ich ciało jest otoczone muszlą Ich ciało jest otoczone muszlą

złożoną z dwóch połączonych złożoną z dwóch połączonych więzadłem części, które mogą więzadłem części, które mogą się zamykać.się zamykać.

Muszle poszczególnych Muszle poszczególnych gatunków różnią się kształtem i gatunków różnią się kształtem i wielkością.wielkością.

Noga służy im do rycia w piasku Noga służy im do rycia w piasku lub poruszania się.lub poruszania się.

Dzięki specjalnej substancji Dzięki specjalnej substancji mogą się przyczepiać do mogą się przyczepiać do podłoża.podłoża.

Większość gatunków nie ma Większość gatunków nie ma oczu.oczu.

Głowonogi Głowonogi Głowonogi są drapieżnymi, Głowonogi są drapieżnymi,

sprawnie pływającymi, sprawnie pływającymi, dużymi zwierzętami dużymi zwierzętami morskimimorskimi

Mają duże oczy i silne rogowe Mają duże oczy i silne rogowe szczęki do rozszarpywania szczęki do rozszarpywania zdobyczy. zdobyczy.

Noga jest przekształcona Noga jest przekształcona w długie i rozgałęzione ramiona. w długie i rozgałęzione ramiona.

Ramiona są rozmieszczone wokół Ramiona są rozmieszczone wokół otworu gębowego. otworu gębowego.

Muszla może być wielokomorowa Muszla może być wielokomorowa zewnętrzna (łodzik) lub wewnętrzna, zewnętrzna (łodzik) lub wewnętrzna, zredukowana (kałamarnica) zredukowana (kałamarnica)

Mają zdolność zmiany barwy ciała Mają zdolność zmiany barwy ciała w celu ochrony lub odstraszenia w celu ochrony lub odstraszenia przeciwnika. przeciwnika. Zmiana barwy ciała służy im też do Zmiana barwy ciała służy im też do porozumiewania się.porozumiewania się.

Porównanie czynności Porównanie czynności życiowychżyciowych

Cecha Cecha Ślimaki Ślimaki Małże Małże GłowonoGłowonogi gi

środowisko środowisko życiażycia

ląd, wody ląd, wody słodkie i słodkie i słonesłone

wody słodkie wody słodkie i słone i słone wody słonewody słone

odżywianie odżywianie sięsię

roślinożerne, roślinożerne, drapieżne, drapieżne, padlinożernepadlinożerne

filtratoryfiltratory drapieżnedrapieżne

oddychanieoddychanie płuca lub skrzelapłuca lub skrzela skrzelaskrzela skrzelaskrzela

rozmnażanie rozmnażanie sięsię

płciowe:płciowe:

rozdzielnopłciowrozdzielnopłciowość lub ość lub obojnactwoobojnactwo

płciowe:płciowe:

rozdzielnopłciowrozdzielnopłciowość lub ość lub obojnactwoobojnactwo

płciowe:płciowe:

rozdzielnopłciowrozdzielnopłciowość lub ość lub obojnactwoobojnactwo

poruszanie poruszanie sięsię

pełzaniepełzaniewiększość większość prowadzi osiadły prowadzi osiadły tryb życiatryb życia

pływaniepływanie

Znaczenie mięczakówZnaczenie mięczaków

Są pokarmem dla innych zwierząt i człowiekaSą pokarmem dla innych zwierząt i człowieka Niszczą urządzenia portowe i łodzie (świdrak Niszczą urządzenia portowe i łodzie (świdrak

okrętowy)okrętowy) Są szkodnikami upraw, np. truskawekSą szkodnikami upraw, np. truskawek Muszle są wykorzystywane jako dekoracje albo Muszle są wykorzystywane jako dekoracje albo

kolekcjonowane.kolekcjonowane. Używa się ich w jubilerstwie (perły).Używa się ich w jubilerstwie (perły). Są bioindykatorami (wskaźnikami) czystości wódSą bioindykatorami (wskaźnikami) czystości wód

STAWONOGISTAWONOGI

Charakterystyka Charakterystyka stawonogówstawonogów

Stawonogi to najliczniejsza grupa zwierząt, żyjąca we wszystkich Stawonogi to najliczniejsza grupa zwierząt, żyjąca we wszystkich środowiskach: środowiskach:

w wodzie, w wodzie, na lądzie, na lądzie, w powietrzu.w powietrzu.

Ciało podzielone jest na części (segmenty) i pokryte szkieletem Ciało podzielone jest na części (segmenty) i pokryte szkieletem zewnętrznym zbudowanym z chityny.zewnętrznym zbudowanym z chityny.

Odnóża składają się z elementów połączonych ruchomo, Odnóża składają się z elementów połączonych ruchomo, stawami (stąd nazwa całej grupy zwierząt).stawami (stąd nazwa całej grupy zwierząt).

Podział stawonogówPodział stawonogów

SkorupiSkorupiaki aki

rak rzeczny, pąkle, kiełż rak rzeczny, pąkle, kiełż zdrojowyzdrojowy

WijeWije wij drewniak, krocionóg wij drewniak, krocionóg piaskowypiaskowy

OwadyOwadymucha domowa, mucha domowa, biedronka siedmiokropka, biedronka siedmiokropka, paź królowejpaź królowej

PajęczaPajęczaki ki

pająk krzyżak, kosarz pająk krzyżak, kosarz ścienny, kleszcz ścienny, kleszcz pastwiskowy, skorpion pastwiskowy, skorpion czarnyczarny

Porównanie budowy Porównanie budowy zewnętrznejzewnętrznej

cechacecha skorupiskorupiakiaki

owadyowady pajęczapajęczakiki

przedstawiprzedstawicielciel

rak rzecznyrak rzeczny mucha mucha domowadomowa pająk krzyżakpająk krzyżak

części części ciałaciała

głowotułówgłowotułów

odwłokodwłok

głowagłowa

tułówtułów

odwłokodwłok

głowotułówgłowotułów

odwłokodwłok

czułkiczułki 2 pary2 pary 1 para1 para brakbrak

odnóża odnóża krocznekroczne

różna liczba różna liczba parpar 3 pary3 pary 4 pary4 pary

Aparaty gębowe Aparaty gębowe stawonogówstawonogów

Aparat gębowy stawonogów jest zbudowany z odnóży, Aparat gębowy stawonogów jest zbudowany z odnóży, znajdujących się ma segmentach głowowych. Jest znajdujących się ma segmentach głowowych. Jest przystosowany do pobierania pożywienia.przystosowany do pobierania pożywienia.

Skorupiaki: Skorupiaki: aparat gębowy składa się z 6 par odnóży: aparat gębowy składa się z 6 par odnóży: żuwaczki-1 para, żuwaczki-1 para, szczęki 2 pary, szczęki 2 pary, szczękonóża 3 pary.szczękonóża 3 pary. Pajęczaki: Pajęczaki: aparat gębowy składa się z dwóch par aparat gębowy składa się z dwóch par

odnóży: szczękoczułki 1 para, odnóży: szczękoczułki 1 para, nogogłaszczki 1 para. nogogłaszczki 1 para. Ostatni człon szczękoczułek jest wykształcony w formie kolca, do Ostatni człon szczękoczułek jest wykształcony w formie kolca, do

którego ma ujście przewód gruczołu jadowego. Wydzielina z tego którego ma ujście przewód gruczołu jadowego. Wydzielina z tego gruczołu paraliżuje ofiarę a następnie ją trawi.gruczołu paraliżuje ofiarę a następnie ją trawi.

Owady: Owady: aparat gębowy składa się z trzech par aparat gębowy składa się z trzech par odnóży: odnóży: żuwaczki 1 para, żuwaczki 1 para,

szczęki 2 pary. szczęki 2 pary.

Aparaty gębowe owadówAparaty gębowe owadówRodzaje aparatów gębowychRodzaje aparatów gębowych

Aparat gryzącyAparat gryzący do pobieranie pokarmu twardego i do pobieranie pokarmu twardego i płynnego, np. konik polnypłynnego, np. konik polny

Aparat ssącyAparat ssącydo pobierania pokarmu wyłącznie do pobierania pokarmu wyłącznie płynnego, np. trąbka u motyla – do płynnego, np. trąbka u motyla – do pobierania nektarupobierania nektaru

Aparat kłująco -Aparat kłująco -ssącyssący

do pobierania pokarmu płynnego do pobierania pokarmu płynnego zawartego wewnątrz tkanek żywego zawartego wewnątrz tkanek żywego organizmu, np. komar – do pobierania organizmu, np. komar – do pobierania krwikrwi

Aparat gryząco -Aparat gryząco -ssącyssący

zbudowany ze szczęk z ssawką, np. u zbudowany ze szczęk z ssawką, np. u osy - do pobierania nektaru, a żuwaczki osy - do pobierania nektaru, a żuwaczki zbierają i rozgniatają pyłek, ugniatają zbierają i rozgniatają pyłek, ugniatają woskwosk

Aparat liżącyAparat liżący Do zlizywania płynnego pokarmu np. Do zlizywania płynnego pokarmu np. muchamucha

Aparaty gębowe owadówAparaty gębowe owadów

Oczy owadówOczy owadów Oczy owadów są złożone. Składają się czasami Oczy owadów są złożone. Składają się czasami

nawet z kilkudziesięciu tysięcy nawet z kilkudziesięciu tysięcy pojedynczych „oczek” , zwanych ommatidiami. pojedynczych „oczek” , zwanych ommatidiami. Powstający w nich obraz jest mozaikowy. Powstający w nich obraz jest mozaikowy. Owady reagują na najmniejszy nawet ruch . Owady reagują na najmniejszy nawet ruch . Pole widzenia oczu złożonych jest bardzo Pole widzenia oczu złożonych jest bardzo szerokie i może dochodzić nawet do 360 szerokie i może dochodzić nawet do 360 o.o.

Owady mogą widzieć kolory, których człowiek Owady mogą widzieć kolory, których człowiek nie ostrzega. Pszczoła widzi w ultrafiolecie, a nie ostrzega. Pszczoła widzi w ultrafiolecie, a część motyli również w podczerwieni. część motyli również w podczerwieni.

Szybko latające owady mogą przetwarzać 300 Szybko latające owady mogą przetwarzać 300 obrazów na sekundę.obrazów na sekundę.

Oczy owadówOczy owadów

Skrzydła owadówSkrzydła owadów

Owady mogą mieć 1 lub 2 pary skrzydełOwady mogą mieć 1 lub 2 pary skrzydeł Skrzydła mogą być:Skrzydła mogą być:

-przezroczyste, z widocznymi żyłkami, np. mucha, ważka;-przezroczyste, z widocznymi żyłkami, np. mucha, ważka; -kolorowe, płaskie, pokryte włoskami i łuskami, np. motyl;-kolorowe, płaskie, pokryte włoskami i łuskami, np. motyl; -okrywowe, grube, twarde, chroniące skrzydła błoniaste, -okrywowe, grube, twarde, chroniące skrzydła błoniaste,

np. biedronka.np. biedronka.

Rodzaje odnóży u owadówRodzaje odnóży u owadów Odnóża pływne Odnóża pływne – głównie tylne, – głównie tylne,

spłaszczone, ze sztywnymi włoskami, spłaszczone, ze sztywnymi włoskami, działają jak wiosła, np. pływak działają jak wiosła, np. pływak żółtobrzeżek.żółtobrzeżek.

Odnóża skoczne Odnóża skoczne – tylne, są – tylne, są wydłużone, mają grubszą górną część i wydłużone, mają grubszą górną część i cienką dolną, np. pasikonik zielony, cienką dolną, np. pasikonik zielony, pchła ludzka.pchła ludzka.

Odnóża chwytne Odnóża chwytne – przednie, są – przednie, są masywne, wydłużone, z licznymi masywne, wydłużone, z licznymi ząbkami, umożliwiają przytrzymanie ząbkami, umożliwiają przytrzymanie zdobyczy, np. modliszka zwyczajna.zdobyczy, np. modliszka zwyczajna.

Odnóża grzebne Odnóża grzebne – głównie przednie, – głównie przednie, są spłaszczone, z ząbkami i kolcami, są spłaszczone, z ząbkami i kolcami, służą do kopania nor i korytarzy, np. służą do kopania nor i korytarzy, np. turkuć podjadekturkuć podjadek

Odnóża służące do zbierania pyłku Odnóża służące do zbierania pyłku – trzecia para jest wyposażona w – trzecia para jest wyposażona w koszyczek pokryty sztywnymi i długimi koszyczek pokryty sztywnymi i długimi włoskami, co umożliwia zbieranie pyłku włoskami, co umożliwia zbieranie pyłku zgarnianego przednimi odnóżami do zgarnianego przednimi odnóżami do koszyczka, np. pszczoła miodnakoszyczka, np. pszczoła miodna

Odnóża owadówOdnóża owadów

Rozwój stawonogówRozwój stawonogów Rozwój prosty ma miejsce wtedy, kiedy z jaja wylęga Rozwój prosty ma miejsce wtedy, kiedy z jaja wylęga

się postać młodociana, podobna do postaci dorosłej.się postać młodociana, podobna do postaci dorosłej. Rozwój prosty występuje u większości skorupiaków i Rozwój prosty występuje u większości skorupiaków i

pajęczaków.pajęczaków. Rozwój złożony ma miejsce wtedy, kiedy z jaja wylęga Rozwój złożony ma miejsce wtedy, kiedy z jaja wylęga

się postać larwalna. Larwa jest inaczej zbudowana, się postać larwalna. Larwa jest inaczej zbudowana, inaczej się odżywia, a czasami nawet żyje w innym inaczej się odżywia, a czasami nawet żyje w innym środowisku niż postać dorosła. Tak jest u niektórych środowisku niż postać dorosła. Tak jest u niektórych skorupiaków, pajęczaków i wszytkich owadów.skorupiaków, pajęczaków i wszytkich owadów.

Rozwój złożony może przebiegać na dwa różne Rozwój złożony może przebiegać na dwa różne sposoby: z przeobrażeniem zupełnym, albo sposoby: z przeobrażeniem zupełnym, albo niezupełnym.niezupełnym.

Rozwój złożony owadówRozwój złożony owadów Rozwój złożony z Rozwój złożony z

przeobrażeniem przeobrażeniem niezupełnymniezupełnym

1.Jaja1.Jaja

2.Postać młodociana2.Postać młodociana

3.Kolejne linienia3.Kolejne linienia

4.Postać 4.Postać dorosładorosła

Rozwój złożony z Rozwój złożony z przeobrażeniem zupełnymprzeobrażeniem zupełnym

PoczwarkaPoczwarka

Larwy owadówLarwy owadów

gąsienica-larwa motylagąsienica-larwa motyla

pędrak-larwa chrabąszczapędrak-larwa chrabąszcza

czerw-larwa pszczołyczerw-larwa pszczoły

Znaczenie skorupiakówZnaczenie skorupiaków

Są składnikiem Są składnikiem zooplanktonu – zooplanktonu – stanowią pokarm dla stanowią pokarm dla wielu zwierząt wielu zwierząt wodnych.wodnych.

Regulują liczebność Regulują liczebność zwierząt- wiele zwierząt- wiele gatunków skorupiaków gatunków skorupiaków to pasożytyto pasożyty

Są pokarmem dla Są pokarmem dla człowieka – uznaje się człowieka – uznaje się je za rarytas kulinarnyje za rarytas kulinarny

Znaczenie pajęczakówZnaczenie pajęczaków

Niszczą wiele szkodliwych gatunków owadów, Niszczą wiele szkodliwych gatunków owadów, np. zaleszczotek pospolity żywi się np. zaleszczotek pospolity żywi się larwami moli oraz roztoczami.larwami moli oraz roztoczami.

Regulują liczebność zwierząt (skorpiony, Regulują liczebność zwierząt (skorpiony, jadowite pająki).jadowite pająki).

Niszczą drzewa, krzewy i inne uprawy roślin.Niszczą drzewa, krzewy i inne uprawy roślin. Wywołują choroby, np. : świerzbowiec ludzki, Wywołują choroby, np. : świerzbowiec ludzki,

kleszcze przenoszą boreliozę, wirusowe kleszcze przenoszą boreliozę, wirusowe zapalenie mózgu.zapalenie mózgu.

Są źródłem alergenów kurzu domowego, Są źródłem alergenów kurzu domowego, np. roztocza. np. roztocza.

Znaczenie owadówZnaczenie owadów Zapylają kwiaty.Zapylają kwiaty. Rozsiewają nasiona.Rozsiewają nasiona. Regulują liczebność zwierząt.Regulują liczebność zwierząt. Przyspieszają rozkład materii organicznej.Przyspieszają rozkład materii organicznej. Stanowią pokarm dla zwierząt.Stanowią pokarm dla zwierząt. Są szkodnikami wielu upraw, drzew Są szkodnikami wielu upraw, drzew

i krzewów. i krzewów. Pomagają człowiekowi w walce ze Pomagają człowiekowi w walce ze szkodnikami (biegacze, biedronki, gąsieniczniki).szkodnikami (biegacze, biedronki, gąsieniczniki). Niszczą przedmioty codziennego użytku (mole, korniki).Niszczą przedmioty codziennego użytku (mole, korniki). Przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze (wesz ludzka- tyfus, Przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze (wesz ludzka- tyfus,

komar widliszek- malaria, mucha tse-tse-śpiączka afrykańska, komar widliszek- malaria, mucha tse-tse-śpiączka afrykańska, pchła –dżuma).pchła –dżuma).

Produkują miód, mleczko pszczele, kit pszczeli, wosk pszczeli, Produkują miód, mleczko pszczele, kit pszczeli, wosk pszczeli, jedwab.jedwab.

Dostarczają substancji leczniczych (kantarydyna z majki Dostarczają substancji leczniczych (kantarydyna z majki kantarydy), barwników (czerwiec meksykański), taniny, żywic, kantarydy), barwników (czerwiec meksykański), taniny, żywic, wosku.wosku.

Zadania Zadania 1.1. Wymień typy larw owadów. Wymień typy larw owadów.

2.2. Przyjrzyj się uważnie ilustracji obok i wybierz jedną z Przyjrzyj się uważnie ilustracji obok i wybierz jedną z odpowiedzi. Jest to: odpowiedzi. Jest to:

a. owad b. skorupiak c. pajęczaka. owad b. skorupiak c. pajęczakPodaj jedną cechę budowy, która zadecydowała o Podaj jedną cechę budowy, która zadecydowała o twoim wyborze.twoim wyborze.

3.3. Wyjaśnij, co jest charakterystyczne w budowie oczu Wyjaśnij, co jest charakterystyczne w budowie oczu owadów.owadów.

4.4. Człowiek wykorzystuje stawonogi dla własnych celów. Człowiek wykorzystuje stawonogi dla własnych celów. Wymień 3 takie przypadki.Wymień 3 takie przypadki.

5.5. Tyfus jest bardzo niebezpieczną chorobą przenoszoną Tyfus jest bardzo niebezpieczną chorobą przenoszoną przez zwierzęta. Podaj nazwę tych zwierząt.przez zwierzęta. Podaj nazwę tych zwierząt.

Źródła Źródła

J. Loritz-Dobrowolska i wsp.,Biologia 1,Operon,2009r.J. Loritz-Dobrowolska i wsp.,Biologia 1,Operon,2009r. E. Kłos i wsp., Ciekawa biologia1,WSiP, 2002r.E. Kłos i wsp., Ciekawa biologia1,WSiP, 2002r. B.Klimuszko, Żak, 2009r.B.Klimuszko, Żak, 2009r. B.Klimuszko, Żak,2001r.B.Klimuszko, Żak,2001r. H.Lach,J.Ślósarczyk, Nowa Era, 1994r.H.Lach,J.Ślósarczyk, Nowa Era, 1994r. Z.Sendecka i wsp., Vademecum, Operon, 2008r.Z.Sendecka i wsp., Vademecum, Operon, 2008r. E.Pyłka-Gutowska,E.Jastrzębska, Bliżej biologii 1, E.Pyłka-Gutowska,E.Jastrzębska, Bliżej biologii 1,

WSiP, 2009r.WSiP, 2009r. D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska, Biologia 1, DEBIT, 1999r.D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska, Biologia 1, DEBIT, 1999r. B.Potocka,W.Górski, Biologia 1, MAC Edukacja B.Potocka,W.Górski, Biologia 1, MAC Edukacja

S.A.,2002r.S.A.,2002r.